Professional Documents
Culture Documents
Kominikasyon FNL
Kominikasyon FNL
Kominikasyon FNL
Kabanata 1
Isang palaisipan kay Lino kung bakit pinagkalooban siya ni Pari Amando ng lupa at
kung bakit nagkusa si Bb. Loreto Sanchez, ang pamangkin ng pari at punongguro sa
X ng Maynila.
Naisip ni Lino na ang pinakamabisang paraan upang magantihan niya ang utang na
loob kay Koronel Roda ay ang tulungan itong mapaibig si Bb. Sanchez. Sa
pamamagitan nito’y mapapasalamatan din niya sina Pari Amando at kapatid nitong
si Aling Basilia (ina ni Bb. Sanchez) na gusto ang batang koronel para sa kanilang
anak.
Kabanata 2
Ilang Alaala
weekend lang. Sakay sila ng kabayong kastanyo na padala raw ni Pari Amando at
marami rin silang dalang kung anu-anong mapapakinabangan para kay Lino.
Nagtungo si Bidong kay Huli upang tulungan ito sa mga gawain sa lupa. Nirarayuma
kasi si Aling Barang, ang ina ng dalaga, samantalang maysakit naman ang ama
nitong si Mang Abeng. Pero ayaw kay Bidong ng mga magulang ni Huli dahil isa raw
siyang “hampaslupa”.
Ibinilin ni Lino kay Ernesto na tawaging “Ka Bidong” si Bidong dahil itinuturing na
niya itong kapatid. Ulila na kasi si Bidong at tumutulong-tulong lang dati kung saan
Umawat lang siya noong una ngunit nang hindi mapigil, nakisuntok na rin siya.
Ayon kay Ernesto, nagpahiwatig na siya kina Pari Amando at Bb. Sanchez na babalik
na siya sa kanyang ama ngunit malulungkot daw ang mga ito. Natutuwa si Lino
Nakiusap si Bidong kung maaaring kausapin ni Lino ang mga magulang ni Huli
upang siya’y matanggap. May pinag-aralan daw kasi si Lino at maayos managalog.
Kabanata 3
Bigong Kawanggawa
Matindi ang tama ni Bidong kay Huli at ito raw ang dahilan kung bakit gusto na
ang bayong ng mga padala nito. Naging dahilan daw ito ng “pagsasampal” niya sa
anak na si Huli.
ang pamilya nina Mang Abeng at Aling Barang nang magpakasal ang kanilang anak
Maruhat. Isa ang lupain nila sa nailit ng don na maraming alagang agrimensor o
tagasukat ng lupa.
Nakita nina Lino at Bidong si Huli habang umiigib ito ng tubig. Nasabi ng unang ito’y
maganda ngunit marami palang kaagaw si Bidong dito. Una na sa mga iyon ang
Si Don Tito
Pinakiusapan ni Pari Amando si Don Tito Sityar na buwagin na ang tenancy system
gayunpaman hindi pumayag ang don sa paniniwalang “nasanay na rin naman ang
ipamahagi ang kanyang mga lupa at pabayaran sa paraang hulugan. Isa sa mga
Laking-gulat naman ni Don Tito dahil matagal na raw niyang gustong bilhin ang
Ibinunyag ni Pari Amando na wala talaga siyang balak pabayaran ang lupa kay Lino
nangangailangan.
medisina sa Amerika. Pinalabas ni Don Tito na ayaw niyang pasukin ng anak ang
pulitika dahil masikip na raw ang dalawang pulitiko sa pamilya ngunit marami raw
itong gustong ituwid sa sistema sa Pilipinas. Kinatigan din daw ng Presidente ang
ay tama, matuwid at maganda ngunit kapag nagsasalita naman siya’y Tagalog ang
Isang Mungkahi
Tuturuan daw nina Pari Amando si Lino ng iba’t ibang karunungan, gaya ng
kung saan susukatin kung hanggang saan ang naaabot ng pananampalataya ni Lino
May mga nagreklamo sa Arsobispo laban kay Pari Amando dahil mahilig daw siyang
ngunit una sa lahat ay alagad siya ng Diyos. Naniniwala rin siya sa talino ng
Ipinahayag ni Bb. Sanchez na may balak daw ang ina niyang si Aling Basilia na
kunin si Lino bilang katiwala ng isa nilang lupain. Tumutol naman dito si Pari
Amando dahil baka tumaliwas ito sa mga pagbabagong ipinapakilala niya. Baka rin
lumikha ito ng ibang impresyon kay Ernesto pag nakitang katulong lamang ng
Dumating na sina Lino upang ihatid ang kanyang anak na si Ernesto. Nagdulot
naman ito ng pighati sa kanya dahil parang siya mismo ang naghihiwalay sa
Hamog na Nakalalanta
Ibinahagi ni Ernesto kay Ernestina ang mga pasalubong niyang bayabas na siya pa
mismo ang kumuha sa puno nila sa Maruhat. Nagdala naman si Lino ng sariwang
Si Lino ang naging kauna-unahang pag-ibig ni Bb. Sanchez. May nararamdaman din
para sa kanya ang binata ngunit pinipigil nito ang kanyang damdamin sa
paniniwalang mas may ibang lalaking nababagay sa dalaga, gaya ni Koronel Roda o
Benigno Sityar.
Nahihiya si Lino sa tahanan nina Bb. Sanchez ngunit sinabi ni Aling Basilia na dapat
Kabanata 7
Sa tahanan nina Don Tito nagpulong ang anak niyang si Benigno at mga bataan
nitong sina Pedrito na itinalaga niyang Press and Public Relations Officer, Abundio
kanilang bayan.
Lagi raw nilang pag-uukulan ng pagkilala ang matatanda (gaya ng kanyang tatay na
si Don Tito). Kapag nagtagumpay ang isang pagkilos, sasabihing ito’y dahil sa
matatanda samantalang kapag nabigo naman ay sasabihing dahil hindi sumunod sa
kanila.
tatawaging siyang Benog na walang ibig sabihin. Hindi rin siya talagang nagtapos ng
depense sa kausap.
Linong maging katiwala ng lupa nila sa Maruhat at maging pinuno ng kanyang mga
“Maysakit” daw si Lino kaya dapat turukan ng anesthesia upang mamanhid na ang
Dapat din daw busugin ang press upang i-build up ng mga ito si Benigno. Hindi rin
daw dapat makalimutan ang mga potograpo na siyang kukuha ng mga kawanggawa
Kabanata 8
Sigwa ng Simbuyo
Hindi natuloy ang pananatili ni Lino sa tahanan nina Bb. Sanchez sa maghapon at
Napagtanto ni Lino na nais niyang magkaroon ng asawa ngunit isang asawang kauri
lamang niya at hindi mas mataas sa kanya upang hindi masagasaan ang kanyang
Bb. Sanchez ngunit kung hindi sila magkakatuluyan, nais niyang manatili na
Nag-usisa sina Aling Basilia at Bb. Sanchez tungkol sa pamilya nina Huli na nakatira
rin sa Maruhat. Mababakas sa tinig ni Bb. Sanchez na hinuhuli niya si Lino kung
na lamang ang lupa sa Maruhat at bigyan na lamang si Lino ng lupang mas malapit
kanya) ngunit tumanggi si Lino dahil nasa Maruhat daw ang mga karaniwang taong
naaapi at nais niyang matulungan ang mga ito. Nasabi rin ni Bb. Sanchez ang
magsasaka.
Kabanata 9
Ginto o Tanso
Napagtanto ni Lino na iniibig siya ni Bb. Sanchez at gayundin naman siya sa dalaga
ngunit hindi sila magkauri. Ang tingin sa kanya ni Bb. Sanchez ay taong kapantay at
Natatakot siyang kung maging sila man ni Bb. Sanchez ay dumating ang panahong
na pera nang hingan nila ng pambili ng alak. Binigyan ni Lino si Bidong ng di-
lisensyadong baril habang siya nama’y may lisensyado para maipagtanggol nila ang
kanilang mga sarili. Ngunit di raw maaaring gamitin ni Bidong ang kanya kung wala
si Lino.
Pinag-usapan nina Lino at Bidong kung tanso o ginto ba si Didang, isang babaeng
maalindog galing Maynila na nakatira kina Aling Huwanang balo. Ayon kay Bidong,
“kapag malinis ang tanso ay para na ring ginto at kapag marumi naman ang ginto ay
Kabanata 10
Balisa si Bidong
noong una silang magkita, gabi-gabi na niyang ipinalangin bago matulog na magkita
uli sila ni Lino. Inamin naman ni Lino na noong mismong sandaling iyon ay may
gumawa ng pasya dahil kailangan daw muna nilang makilala nang lubos ang isa’t
isa, lalo na ang kanilang kahapon. Ayon naman sa dalaga, “may nakaraan” siyang
dapat malaman ni Lino ngunit ayon kay Lino, para sa kanya, isinilang lamang si
Nakita nina Lino at Bidong na namumugto ang mga mata ni Huli. Para makabalita
sila, dumalaw si Lino kina Aling Barang at doon niya nalamang may kanser pala sa
bituka si Mang Abel. Nagpatingin sila sa tatlong doktor at tatlong iba’t ibang sakit
Lino at Bidong ng mga itlog, gatas at iba pang matatagpuan sa kanilang paligid.
Kabanata 11
Nauyot sa Pag-ibig
Napag-usapan nina Lino at Bidong kung gawin din nilang gulayan ang ilang bahagi
makabubuhay sa kanila.
Hiningi ni Lino ang opinyon ni Bidong kaugnay ni Didang. Sinabi ng ampon ni Lino
na maganda si Didang ngunit si Bb. Sanchez pa rin ang gusto niya para sa
kinikilalang nakakatandang kapatid dahil mabait ito, maganda at inaaring para na
madrasta noong maulila siya sa ina. Nahiling tuloy ni Bidong sana’y abogado na lang
Dumalaw si Lino kina Aling Huwana. Naikuwento ng matanda na ang asawa niya’y
muling magmahal kahit nangako siyang hindi na iibig. Hindi muna niya ibinigay ang
matamis niyang “oo” kay Lino dahil kailangan muna raw nitong malaman ang
kanyang kasaysayan ngunit sinabi ng binatang hindi naman ito mahalaga sa kanya
Didang. Ayaw niyang pakasalan si Lino nang ito’y dinadaya ukol sa totoo niyang
pagkatao ngunit nangamba naman si Aling Huwana na baka maging delata siya na
kapag ito’y umamin kay Lino, baka mabago ang damdamin nito sa kanya kaya
mabuti pang huwag na lalo na’t wala naman pala itong pakialam sa kanyang
nakaraan.
Kabanata 12
Munting Sabwatan
Kaarawan na ni Bb. Sanchez at dumating si Lino. Habang papasok sa bahay ang
binata, palihim na nag-usap-usap ang mga kaibigan ni Bb. Sanchez na sina Gng.
Magkakatulad na tutol ang tatlong ginang kay Lino dahil wala raw itong pinag-
sinasabi sa buhay.
niya ang asawa niyang si Attorney Ligon upang magtalakay kay Lino tungkol sa pag-
ibig at pahagingan ito na hindi siya ang lalaking nararapat para kay Bb. Sanchez.
Lino kung gaano siya kaliit sa kanilang ginawa at palihim siyang umalis sa kaarawan
ni Bb. Sanchez. Nakita naman siya nina Pari Amando at Abogado Ligon ngunit
Kabanata 13
tunay ngang naiwan niya ang baril niya sa ibabaw ng baul. Hinawakan ito ni Bidong
bawal hawakan ni Bidong ang baril pag wala si Lino. Ayon kay Lino, dahil sa
kaarawan ng dalaga at umasang nasabi na ni Pari Amando ang dahilan. Ang hindi
niya alam, nagsaliksik pala sina Bb. Sanchez at Aling Basilia sa tunay na dahilan ng
iniiwasan niya ang mga tsismisan ngunit di-inaasahang kahit pala sa maliit na salu-
inamin naman ni Lino na isang panginoon ang tingin niya kay Bb. Sanchez. Sinabi
ng dalaga na sa mata ng Diyos, lahat ay pantay. Ngunit ayon kay Lino, hindi ganito
Kabanata 14
Suyuan sa Saluysoy
Dumating ang kababata ni Lino na si Albino upang bigyan siya ng babala laban sa
masamang plano ni Don Tito. Sa saluysoy raw na nasa tabi ng lupa ni Lino kukuha
ng patubig si Don Tito para sa kanyang lupain ngunit maaaring dumating ang
panahon na tahasan nang agawin sa kanya ng don ang lupa dahil nasa gitna ito ng
laban kay Lino, gaya ng pagwasak sa kanyang mga punla, pagpilay o pagpatay sa
Balak nang umalis ni Albino kina Don Tito ngunit hindi niya magawa dahil naaawa
siya sa mga bakang kanyang maiiwan. Nais din niyang maniktik kina Don Tito
Ibinunyag din ni Albino na nais kunin nina Don Tito si Lino bilang pinuno ng mga
ni Ginoong Sityar, magiging malutong na sampal din daw ito kay Pari Amando.
Gagawin daw nina Don Tito ang lahat upang maialis si Pari Amando sa Pinyahan sa
ang mga nakapailalim; ikalawa, ang mga umaasa; ikatlo, ang mga duwag; at ikaapat,
ang mga maaaring pinsalain. Sa ikaapat daw nabibilang si Lino. Nangako naman si
raw siya noong nakalipas na araw dahil tinaningan na ng isang doktor ang buhay ng
kanyang ama at pinaaalis na sila ni Don Tito sa kanilang lupa na nailit nito.
Nalulungkot siya dahil pag namatay ang kanilang ama, mawawalan na raw ng
Inialok ni Bidong ang lupain nila upang malipatan nina Huli sakaling matapos ang
tatlong buwang palugit na ibinigay ni Don Tito. Tiyak daw na papayag si Lino na
doon sila tumira dahil may puso ito para sa mahihirap, lalo pa at kapitbahay nila.
Nag-alok din siya ng limampung pisong tulong ngunit tinanggihan ito ng dalaga sa
takot na malaman ng kanyang ina. Bukod sa pananakit, hindi rin siya kinikibo ng
buong araw ng ina kapag nagkakasala siya rito. Bago sila naghiwalay, humirit pa si
memorize ‘yan?”
Kabanata 15
Naligaw ng Landas
Dumating na ang araw ng Huwebes, ang araw na itinalaga ni Didang kung kailan
ilalahad niya kay Lino ang kanyang nakaraan. Aniya, dati siyang taga-Malabon,
Rizal. Lagi silang pinagbubuhatan ng kamay ng ama niyang sugarol ngunit lagi
lamang nila itong tinitiis. Gayunpaman, namatay nang maaga ang kanyang ina.
Nang maulila siya, nagkaroon ng bagong kinakasama ang kanyang ama na tinawag
niyang Tiya Nena. Gayundin ang trato ng ama ni Didang sa bago nitong asawa
ang kanyang ama, sa kanya ibinubunton ng madrasta ang lahat ng sama ng loob
nito sa asawa kaya sinasaktan siya nito at iniinsulto mula ulo hanggang paa. Hindi
na siya nakatiis kaya minsan, tumakas siya at ang isang kasamahan sa trabaho at
nagtungo sa Maynila.
upang hindi makabigat dito, namasukan silang katulong. Kapwa sila hindi naging
Tamang-tama raw si Didang, ayon kay Donya Memay, dahil ganitong dalaga ang
hinahanap niya upang maituring na anak. Hindi raw kasi siya nabiyayaan ng
supling at hindi naman niya makuha ang kanyang mga pamangking babae dahil
pawang maiingay, kaprityosa at magugulo ang mga ito. Nagtataka si Didang dahil
kapag may mga bisita si Donya Memay ay sa silid ng matanda siya nakikipag-usap
na para bang may iniingatan. Minsan, nagdatingan ang mga pamangkin ni Donya
Memay na mistulang mahaharot na dalaga. Inanyayahan nila si Didang na sumama
Kabanata 16
Binyag ng Buhay
Isang gabi, inaya siyang lumabas nina Donya Memay at ng mga “pamangkin” nitong
sina Chic, Pinay, Bun at Lot. Nagpunta sila sa isang bapor sa likod ng Manila Hotel,
Amerikanong awtor daw ng mga biyograpiya, si Mr. Bob Evans. Nang mahilo si
dahil tinanggap na niya ang “binyag ng buhay”. Sa puntong ito, nadama ni Didang
na isa palang malaking pagpapanggap ang lahat ng ipinakitang kabutihan ng
kanyang Mommy at isa pala itong bugaw. Hindi rin niya pamangkin ang mga
dalagang laging dumadalaw sa kanya kundi mga hostess din na nanggaling sa mga
siya ng takot kay Donya Memay, lalo na kapag nakikita niya si Vilma, ang utusan ng
ginang na putol ang dila (Sabi’y tinubuan daw ito ng butlig sa dulo ng dila na bago
Kabanata 17
Isa sa mga hostess na nagtatrabaho kay Donya Memay, si Chic, ang kumausap kay
Didang nang masinsinan. Ipinagtapat nito ang lahat tungkol kay Donya Memay, na
hindi nila ito kamag-anak at tagapamahala ito ng isang night club. Hindi nito
Hinikayat din ni Chic si Didang na tanggapin na ang pagiging hostess dahil dito’y
Ipinagpaalam ni Chic si Didang kay Donya Memay upang maisama ito sa kanyang
kasama ni Chic. Nang makaipon na siya ng tatlong libong piso, nagpaalam na siya
kay Chic na dadalaw lang sa patay ngunit ang totoo’y tuluyan na siyang umalis at
bumalik sa kanila sa Baliwag, Bulacan. Nalaman ni Didang na anim na buwan lang
palang nagsama ang tatay niya at madrastang si Tiya Nena. Nabuntis ang babae
ngunit ang anak ay kamukha ng isang kakilala nilang kargador. Kalaunan, nilayasan
tunay na ama ng isinilang nitong bata. Nasugatan naman sa kaliwang binti ang tatay
kamatayan nito.
niyang si Miring na kasama niyang tumakas dati. Nagulat siya sapagkat may anak
na si Miring sa amo nitong Intsik sa tindahan ng mga alahas sa Abenida. Lalaki ang
anak niya kaya gayon na lang ang tuwa ng Intsik na dinoble ang kanyang sahod
Didang, nakarinig sila ng putok ng baril sa gawing tahanan nina Lino. Dahil doon,
Kabanata 18
Banaag ng Katubusan
Ang pinanggalingan ng mga putok ng baril ay ang mga katiwala ni Don Tito.
Suspetsa ni Bidong ay siya ang pakay ng dalawa sa mga katiwala ng don na sina
Tasyong Bakawan at Binong Kabuyaw samantalang si Lino naman ang target ni
Ipinaghuli ni Bidong si Lino ng mga pugo na dadalhin daw niya kina Bb. Sanchez
upang maisip naman ng mga taga-Pinyahan na naaalala sila ni Lino. Dinala nga ito
Kinausap ni Lino sina Aling Barang upang kumbinsihin ang mga itong lumipat na sa
kanyang lupa kung totoong pinaaalis na sila ni Don Tito. Natuwa naman ang ginang
ni Lino na siya ang target ng mga katiwala ni Don Tito at hindi si Bidong.
makadalo sa misa ni Pari Amando at makakain. Lalagdaan na rin daw ang mga
Kabanata 19
Ang Palugit
paglalahad niya ng kanyang kasaysayan. Ispesyal daw ang naging trato ni Chan Lee,
tsaa. Nahilo siya sa ininom at pinagsamantalahan ni Chan Lee. May dalawang linggo
siyang naging bilanggo sa silid ng Intsik. Nakalabas lamang siya nang magpanggap
naman si Chan Lee patungong Amerika at iniwanan lamang siya ng tatlong libong
piso. Umalis si Didang kina Mentang at nagtungo sa Hilagang Luzon nang walang
tiyak na patutunguhan.
Ipinanganak din ang kanyang sanggol ngunit makaraan lamang ng isang buwan,
Lumen nang marinig niyang interesado sa kanya ang boss ng asawa ni Lumen.
simbahan. Nakilala niya si Tiya Huwana na kinupkop siya dahil nag-iisa na rin sa
buhay. Ito ang nagturo sa kanyang maging madasalin at palasimba. Dumating ang
makuha ang kanyang kamay. Kapag hindi raw sumulpot si Lino, mangangahulugan
sariling kapalaran. Hindi na rin daw kailangang talakayin ni Lino ang kanyang
buhay dahil alam na ni Didang ang lahat sa kanya mula sa pagkukuwento ni Aling
Ambrosia na labandera nina Pari Amando at kumareng buo naman ni Aling Huwana.
Kabanata 20
Mga Kasunduan
Dumating si Aling Barang upang sabihin kay Lino na tinatanggap na nila ang alok
nitong palipatin sila sa kanyang lupa. Natutuwa raw si Mang Abeng dahil ayaw
panahong ito, mahuhulug-hulugan naman nila ang lupa mula sa bahagi ng kanilang
sanhi ng mga pangyayaring likas, mamanahin ng kanilang mga anak ang lupa nang
magsasaka, pinasunog niya kay Lino sa harap ng mga tao ang tatlong aklat ng
talaan nila ng mga utang. Ipinakilala rin niya si Lino bilang siyang nagpamulat sa
Palihim na nakita ng tatlong ginang na kaibigan ni Bb. Sanchez ang tila ispesyal na
ugnayan nina Lino at Didang. Tinawag nila ang binata na isang “traidor”. Lalo pa
Kabanata 21
Si Bidong
Bumalik si Albino, ang katiwala ng bakahan ni Don Tito, sa tahanan ng don upang
iulat dito ang mga nangyari sa Pinyahan ngunit hindi nasiyahan si Don Tito sa
Albino.
Nabahala sina Don Tito at mga kapwa niya mayayamang asyendero sa mga pagkilos
ni Pari Amando dahil baka pati ang kanilang mga magsasaka’y mag-aklasan at
ng mga don na kung may magtatanong kay Benog kung bakit hindi nila sinusundan
ang mga hakbangin ni Pari Amando dapat daw nitong isagot na “inihahanda na ang
mga kasunduan at ipapatupad ang nilalaman nito, manalo man siya o matalo”
ngunit kapag nanalo nga si Benog ay saka sasabihin ng don na nagkagalit sila ng
Samantala, nagtaka si Lino dahil sa pag-uwi niya, wala saanman si Bidong at wala
rin ang kanyang baril. Bumalik si Bidong ngunit mistulang may mabigat na iniisip,
hindi maipinta ang mukha at hindi rin makausap nang matino. Hindi naman
Kabanata 22
Mga Pagtatapat
Sinabi ni Albino kay Lino ang kumakalat na balita sa Pinyahan na binigyan daw siya
ni Bidong. Walang gayong salaping ibinibigay si Pari Amando at lalong hindi niya
Pinaamin ni Lino si Bidong kung ano ba talaga ang nangyari sa mga nakalipas na
araw. Inamin naman ni Bidong na nangangailangan ng tatlong daang piso sina Huli
saan, nakalikom siya ng dalawang libong piso. Hindi tinanggap ni Huli ang perang
lalaki kahit may limang asawa. Sinabi naman ni Lino na dakila ang pag-ibig ni
Bidong at tutulungan niya ito ngunit huwag nang ulitin ang ginawang
pagsisinungaling.
(marahil ay ginagawa niya ngayon ang mungkahi dati ng ginang niyang si Genoveva)
upang ipatanto rito na labis siyang iniibig nang palihim ni Bb. Sanchez.
Gayunpaman, dapat siyang magsakripisyo at layuan si Bb. Sanchez dahil hindi sila
magkabagay. Dapat daw pagselosin ni Lino si Bb. Sanchez habang maaga upang
lumayo na ito at matauhan. Isa naman sa mga iminungkahing paraan ni Lingo ang
pagkuha sa anak niyang si Ernesto ngunit hindi na raw ito kailangan. Naunawaan
naman ni Lino ang sinabi ng abogado at siya’y nagpasalamat, bagamat masakit ang
Kabanata 23
Ang Badigard
Ibinalita ni Lino kay Bidong ang naging pag-uusap nila ni Huli. Sumumpa si Huli na
mamamatay muna bago tanggapin ang pag-ibig ni Siyanong Bakoko. Gumawa rin ng
paraan si Lino upang mabayaran agad nina Aling Barang ang PhP 300.00 na
Ibinalita naman ni Aling Huwana na nilangaw raw ang campaign rally nina Benog at
pawang matatandang babae at mga bata lamang ang dumalo. Sinasabing iyon daw
ay dahil kina Pari Amando at sa alagad nitong si Lino, bagamat iyon ay bintang
kakilala nina Don Tito ang mga pulis, hukuman, at iba pa.
Natuwa si Benog kay Bidong dahil tinawag siya nitong Gobernador. Sinubok naman
nila ang tatag ni Bidong. Nagawa ni Bidong na patumbahing lahat ang lakas ng mga
Kabanata 24
Kahoy at Anay
dahil baka hindi sila nito sundin lalo pa at malakas ito at napatumba silang lahat.
Mang Abeng. Gusto niyang maipadama kay Huli ang kanyang pakikisimpatya.
Ayon kay Don Tito, ang katapatan ni Bidong ang pinakamahalagang masubok kaysa
anumang pisikal na lakas dahil nag-aalala siyang baka pakawala ito ni Pari Amando
upang tiktikan sila. Sumang-ayon naman si Benog dito kaya ipatutumba raw nila
kay Bidong si Lino upang makita kung sila talaga ang pinapanigan nito.
Muli na namang nagtipun-tipon ang mga kaibigan ni Bb. Sanchez. Ipinaramdam din
nila kay Ernesto na hindi nila tanggap ang bata. Nanghinayang din sila dahil
Ibinunyag naman nila kay Bb. Sanchez na nakita nila si Linong kinausap ng isang
Lino ng salapi sa kahero ni Pari Amando at ang pagpapatira nito kina Aling Barang
Iba’t ibang interpretasyon ang iminungkahi nila sa may pitong linggo nang hindi
Kabanata 25
Kamara Negra
Nakiramay si Bb. Sanchez kina Huli sa pagkamatay ng kanyang ama. Nakibalita rin
siya roon tungkol sa mga tulong na naidulot ni Lino sa mag-anak. Sinubukan din
niyang malaman kung gaano kadalas nagagawi si Lino kina Huli dahil palaisipan sa
Pinag-usapan din nina Pari Amando, Basilia at Bb. Sanchez ang misteryo ng hindi
nangungulila sa kanya. Gayunpaman, may mga bagay na tanging si Lino lang daw
ang nakakaalam kaya iniiwan na nila rito ang pagkilos. Ang mahalaga’y hindi
nababawasan kaunti man ang tiwala nila rito. Naghihinala nga si Pari Amando na
may kinalaman si Abogado Ligon sa mga nangyayari dahil kapag nababanggit niya
ang pangalang Lino ay parang natataranta ito. Hindi naman daw magugulat si Aling
Basilia kung may kinalaman na naman ang mga kaibigang babae ni Loreto na
kay Lino, bagamat hindi tahasang binanggit) kapalit ng dalawang libong piso,
baka si Benog pa ang unahin niya. Nagbigay si Benigno ng 24 oras upang magpasya
si Bidong. Ngunit kung hindi ito papayag, nag-utos na siyang iligpit si Bidong at
nito sa sinuman, lalo na kay Lino, upang walang makaalam sa pinag-usapan nina
Benog at Bidong.
Kabanata 26
Limang Kalayaan
ang kanyang kampanya. Iinog daw ang kanyang plataporma sa limang kalayaan na
naman nila ang lahat ng mabuti sa mga botante upang makuha nila ang loob ng mga
ito.
Pinag-usapan din nila kung paano masasagot ang mga paratang ng kanilang mga
kaaway laban sa kanila, gaya ng pagkakaroon daw nila ng mga goon at police
Bidong ang tinutukoy dahil kapag iniligpit nila ito’y ang kanilang mga kaaway ang
mapagbibintangan.
Naikuwento ni Aling Ambrosia kay Bb. Sanchez ang tungkol kay Didang na
Inampon naman niya si Huli upang maituring na kapatid, yamang hindi siya
nakikita si Bidong at may agam-agam siya kung bakit nagkagayon. Naisip naman ni
ito.
Kabanata 27
Linggo ng Wika
Sumapit ang ika-19 ng Agosto. Di-malaman ni Lino kung aling imbitasyon ang
dahil ginugunita niya ang pagpanaw ng kanyang ama o ang imbitasyon ni Bb.
Sanchez dahil hindi nagpakita si Lino. Inasahan pa naman niyang ito’y darating.
Maghapong hinanap ni Lino si Bidong. Laking-gulat niya nang makitang isa na itong
Kabanata 28
Nalingat si Lino
Ibinunyag ni Lino kay Pari Amando ang lahat ng nangyari kaugnay ng pagkamatay ni
Bidong, pati ang mga taong pinaghihinalaan niyang nasa likod nito. Sinabi na rin
hinahangaan.
Natuwa rin siya dahil nasa pagtangkilik na ni Bb. Sanchez si Huli. Inanyayahan din
siyang magtungo kina Bb. Sanchez upang damayan daw si Huli, ngunit ang totoo’y si
Gobernador ay una niyang gagawin ang bigyan ng hustisya si Bidong. Pinuri naman
ni Lino ang kanyang kadakilaan ngunit pinaringgan din si Benog na alam niyang
may kinalaman ito sa pagkamatay ni Bidong. Binalaan din niya ang katiwala ni
Benog na si Luisito.
Sa simbahan, ibinurol nang maghapon si Bidong bago inilibing noong bandang alas-
karapatang ito sa Panginoon. Bahagya namang sinisisi ni Lino ang kanyang sarili
dahil ayaw naman talagang magtrabaho ni Bidong kay Don Tito kung hindi sa
Bidong. Sinabi rin niyang handa niyang ipagkaloob ang taong nagbulong sa kanya ng
mga pangyayari bilang saksi ngunit nangambang baka mawalan lamang ito ng
Nakalimutan ni Lino na ito na ang araw na itinakda ni Didang upang magbigay siya
ng sagot sa dalaga.
Kabanata 29
Bukid at Bayan
Bumisita si Lino kina Bb. Sanchez. Personal niyang ipinaabot ang pakikiramay kay
Huli at sinabi ritong hangga’t siya’y nabubuhay ay para na ring nabubuhay si Bidong
naman nina Aling Basilia na siya’y makita makaraan ng ilang linggo ng kanyang
pagtatago.
Ayon kay Aling Basilia, noong Lunes pa raw maysakit si Bb. Sanchez. Hindi raw niya
naman niya itong makipaglibing, kaya lang, nahilo noong paalis na. Minabuti nina
Nagtatampo si Bb. Sanchez kay Lino at salamat naman daw dahil “naalala” pa sila
kama. Nang makaalis ang mga babae ay saka siya lumabas. Pinalapit siya ni Bb.
Sanchez sa kanya at sinampal nang bahagya. Dapat matutunan daw ni Linong
dalhin ang kanyang sarili at magtaas ng ulo kahit sa harap ng hari. Naiyak si Loreto
dahil hindi raw niya maputul-putol ang malalim na ugnayan ni Lino sa bukid.
Biglang naalala ni Lino ang palugit na itinakda ni Didang. Dali-dali silang bumalik ni
Albino sa Maruhat ngunit malayo pa lamang sila’y nakita na nilang tila may
Kabanata 30
Nasaan si Didang
ipinagkaloob ditong parol. Sinunog nila ang kubo ni Lino sa pakana marahil ng mga
Nagdatingan ang mga awtoridad sa lugar nina Lino. Ayon sa hepe ng pulisya,
isasama raw nila sina Lino upang makibahagi sa pagsisiyasat ngunit sa tantiya
niya’y hindi sila makakasuhan dahil nagawa raw nila ang matagal nang
pinaghahanap nila.
Dumating sina Huli at Aling Barang sa kanilang kubo upang ayusin ito at ihatid kay
Lino ang sari-saring gamit na padala ni Bb. Sanchez. Ipinagtapat ni Lino kay Huli,
nang sila’y magkasarilinan, na nangako si Bidong na magpapakabuti para sa dalaga.
Utang din ni Lino kay Bidong kung bakit sumigla ang kanyang bukid kaya kung
Bidong. Tumanggi ang dalaga dahil sapat na raw na nanatiling tapat si Bidong
hanggang sa huli. Siya naman ang nakiusap at sana’y mas mapadalas daw ang
pagdalaw ni Lino kay Bb. Sanchez na halos dalawang linggo nang nakaratay.
Lino ngunit nang mabalitaan ng dalaga na payapa na ang lahat ngunit hindi pa rin
siya dinadalaw ni Lino, napagpasyahan niyang umalis na. Magdamag daw siyang
Nagpunta siya sa bayan ngunit hindi sinabi kung saan eksakto paroroon. Hinabol
siya ni Lino!
Kabanata 31
May Lunas Pa
Hinanap ni Lino si Didang sa kung saan-saan. Nakarating ang balitang ito hanggang
sa Pinyahan. Ikinalungkot ito nina Aling Basilia, Huli at Ignacia, lalo na ni Bb.
niya ang mga ito sa Maynila upang doon mag-aral sa pangunguna ni Pari Amando.
Ipinahanap ni Pari Amando si Lino kay Attorney Ligon. Ikinatuwa naman ito ng
abogado sapagkat pagkakataon ito upang maituwid niya ang kanyang pagkakamali.
Wala namang mukhang maiharap ang mga tsismosang kaibigan ni Bb. Sanchez na
Natalo sina Benog sa halalan, hindi lamang sa buong lalawigan kundi sa mismong
Maruhat.
Caloocan. Agad niya itong sinabihang umuwi sa Pinyahan dahil kritikal na si Bb.
Sanchez. Agad namang sumunod si Lino. Binilinan naman ni Pari Amando si Lino na
kahit sa unang pagkakataong ito’y ipagtapat niya kay Loreto ang nilalaman ng
kanyang puso.
Hinikayat ni Lino si Loreto na magpagaling at ibibigay niya ang buo niyang sarili
ngunit huli na dahil mahinang-mahina na ito. Huwag daw mag-alala si Lino dahil
may nakalaan na raw para sa pag-aaral ng mga bata; ibinilin na rin daw niya si Lino
Humingi ng tawad si Bb. Sanchez at nagpasalamat kay Lino dahil nagmalasakit daw
ito nang maagawan siya ng pitaka noon sa Quiapo. Nagpasalamat din si Lino dahil
labis-labis na raw ang naitulong sa kanya ni Bb. Sanchez. Pumanaw si Bb. Sanchez
napagtutugma ang mga damdamin nila ni Lino sa isa’t isa dahil sa paniniwala ng
Ang dagat, ah, ito ay siya ngang lahat kung para sa akin,
Kung dumadaluhong mula sa di tanaw na mga pampangin,
Sa akin, ang kanyang ngiti kung pananalig ko'y parang
nagmamaliw,
At kung dapit-hapong ang pananalig ko'y parang nagmamaliw,
Siya ay may bulong na inihahatid sa akin ng hangin.