TALAHANAYAN NG BUHAY, GINAWA,

AT MGA SINULAT NI JOSE RIZAL

 

 
KABANATA 1 - ANG PAGDATING NG
PAMBANSANG BAYANI
A.    Pagsilang
1.     Isinilang si Rizal Noong Hunyo 19, 1861 sa Calamba,
Laguna
2.     Bininyagan sa simbahan ng Calamba
noong Hunyo 22, 1861.
3.     Padre Rufino Collantes - paring nagbinyag
kay Rizal
4.     Padre Pedro Casanas - nagsilbing ninong ni
Rizal
A.    Magulang
1.     Francisco Mercado
1. Ipinanganak noong Mayo 11, 1818
2. Nag-aral ng Latin at Pilosopiya sa Colegio ng
San San Jose
3. Lumipat ng Calamba upang maging kasama sa
Haciendang Dominicano sa Calmba.
4. Namatay noong Enero 5, 1898.
2.     Teodora Alonzo
1. Ipinanganak noong Nobyembre 8, 1826 sa
Maynila
2. Nag-aral sa Colegio de Santa Rosa
3. Mayroong interes sa literatura at mahusay sa
wikang Espanyol.
4. Namatay noong Agosto 16, 1911
A.    Magkakapatid na Rizal
1.                 Saturnina
2.                 Paciano
3.                 Narcisa
4.                 Olympia
5.                 Lucia
6.                 Maria
7.                 Jose
8.                 Concepcion
9.                 Josefa
10.            Trinidad
11.            Soledad
A.    Mga Ninuno
1.     Ninuno sa Ama
1. Domingo Lamco (Mercado) napangasawa si Ines
de la Rosa naging anak si
2. Francisca Mercado at napangasawa si Cerila
Bernacha naging anak si
3. Juan Mercado at napangasawa si Cerila
Alejandro at naging anak si
4. Francisco Mercado at napangasawa si Teodora
Alonzo at naging anak si
5. Jose Rizal
2.     Ninuno sa Ina
1. Eugenio Ursua napangasawa si Benigna at
naging anak nila si
2. Regina na naging asawa ni Manuel de Quintos at
naging anak nila si
3. Brigida na napangasawa ni Lorezo Alberto
Alonzo at naging anak nila si
4. Teodora Alonzo na napangasiwa ni Francisco
Mercado at naging anak nila si
5. Jose Rizal
A.    Pamilyang Rizal
1.     Ang Kabuhayan ng Pamilya
1. Ang pamilya ay kabilang sa pangkat
na principalia at isa sa mga kinikilalang pamilya
sa Calamba.
2. Ang ama ay nangungupahan sa lupain na pag-
aari ng hacienda ng mga Dominicano sa Calamba
at tinataya na ang kaniyang lupang sinasaka ay
umaabot ng 600 na hektarya. Ang lupa ay
tinataniman ng palay mais at tubo.
3. Maliban sa pagsasaka ang pag-aalaga ng hayop
ay isa sa kanilang mga hanapbuhay.
4.     Ang ina ni Rizal ay mayroong isang
tindahan sa ilalim ng kanilang bahay,
gilingan ng trigo para maging harina, at
gawaan ng hamon.
5.     Ang pamilya ay isa sa mga unang
nakapagpagawa ng bahay na bato sa
Calamba.
6.     Nagmamay-ari sila ng isang karwahe na
isang karangyaan sa panahong iyon.
7.     Mayroon silang isang aklatan sa bahay na
naglalaman ng 1,000 aklat.
8.     Naipadala ng mga Rizal ang kanilang mga
anak sa Maynila para mag-aral.
 
B.    Ang Tahanan ng mga Rizal

1.     Ang bahay ng mga Rizal ay gawa sa

bato at matitigas na kahoy at ito ay
nakatayo na malapit sa simbahan ng
Calamba.

2.     Ang paligid ng kabahayan ay

natataniman ng mga punong atis,
balimbing, chico, macopa, papaya,
santol, tampoy, at iba pa.

3.     Ang bakuran ng bahay ay naging

alagaan ng mga manok at pabo.

 
 
KABANATA 2 – KABATAAN SA CALAMBA
1. Mga Ala-ala ng Kamusmusan
1. Panonood ng mga ibon.
2. Araw-araw na pagdadasal sa oras ng angelus.
3. Pagkukuwento ng kaniyang yaya ukol sa
asuwang, nuno, at tikbalang.
4. Ang una niyang kalungkutan ay ang pagkamatay
ng kaniyang nakababatang kapatid na si Concha.
5. Sa edad na tatlo ay nakasama na siya sa
pagdadasal ng pamilya.
6. Pagpunta sa Antipolo noong Hunyo 6, 1868. Ito
ang kaniyang unang pagtawid sa Lawa ng
 Laguna. Pagkatapos ng pagpunta sa Antipolo ay
nagtungo sila ng kaniyang tatay sa Maynila.
7. Ang hindi niya malimutan ay ang kuwento ng
kaniyang ina ukol sa gamo-gamo.
2. Mga Talento sa Panahon ng
Kamusmusan
1. Inayos niya at binigyan ng bagong guhit ang
bandera ng simbahan.
2. Paggagawa ng imahen mula sa putik (clay).
3. Sa edad na 8 ay kaniyang isinulat ang tulang Sa
Aking mga Kabata na nagbibigay ng
pagpapahalaga sa kaniyang sariling wika.
4. Sa edad na 8 ay sinulat niya ang isang drama na
nakaukol sa kapistahan ng Calamba at ang
nasabing gawa ni Rizal ay binili sa kaniya ng
gobernadorcillo ng Paete, Laguna.
1.     Mga Inpluwensiya Kay Rizal
1. Namana
1.                             Mula sa mga ninunong Malayo ay
namana niya ang pagmamahal sa kalayaan,
paghahangad sa paglalakbay, at
katapangan.
2.                             Mula sa kaniyang mga ninunong
Tsino ay namana niya ang pagiging seryoso,
katipiran, katiyagaan, at pagmamahal sa
mga bata.
3.                             Mula sa kaniyang mga ninunong
Espanyol ay namana niya kapinuhan sa
pagkilos at kanipisan sa insulto.
4.                             Mula sa kaniyang ama ay namana
niya ang pagtitiyaga sa trabaho, paggalang
sa sarili, at malayang pag-iisip.
5.                             Mula sa kaniyang ina ay namana
niya pagpapakasakit sa sarili at pagnanais
sa sining at panitikan.
2. Kapaligiran
1.                             Ang kapaligiran ng Calamba ay
nagsilbing kaniyang pang-enganyo sa
pagmamahal sa sining at literatura.
2.                             Ang kaniyang kapatid na si Paciano
ay nagturo sa kaniyang kaisipan ukol sa
pagmamahal sa kalayaan at katarungan.
3.                             Mula sa kaniyang mga kapatid na
babae ay natutunan niya ang paggalang sa
mga kababaihan.
4.                             Ang pakikinig niya sa mga kuwento
ng kaniyang yaya ay nagbigay sa kaniyang
interes sa mga kuwentong bayan at mga
alamat.
5.                             Mula sa kaniyang tatlong mga
kapatid ay nainpluwensiyahan siya ng mga
sumusunod:
1.                                                     Jose Alberto Alonzo ay
natutunan niya ang pagmamahal sa sining.
2.                                                     Manuel Alonzo ay natutunan
niya ang kahalagahan ng pagpapalakas ng
katawan.
3.                                                     Gregorio Alonzo ay natutunan
niya ang ang malabis na pagkahilig sa
pagbabasa.
6.                             Padre Leoncio Lopez ay natutunan
niya ang pagmamahal sa makaiskolar at
pilsopikal na pag-iisip.
 
 
KABANATA 3 - ANG PAG-AARAL SA
CALAMBA AT BIÑAN
1. Mga Unang Guro ni Rizal
1.                             Doña Teodora Alonzo - ang unang
guro ni Rizal
2.                             Mestro Celestino
3.                             Lucas Padua
4.                             Leon Monroy
2.     Pagpunta sa Biñan
1.                             Hunyo 1869 - si Rizal ay umalis ng
Calamba para magtungo sa Biñan para
mag-aral.
2.                             Sinamahan siya ng kaniyang kapatid
na si Paciano.
3.                             Justiniano Aquino Cruz - ang naging
guro ni Rizal sa Biñan.
3.     Mga Naging Gawain sa Pag-aaaral
1.                             Sa unang pagkikita niya sa kaniyang
guro ay sinabi niya ang kaniyang
kakauntian ng kaalaman sa Espanyol at
Latin.
2.                             Sinabi ni Rizal na ang kaniyang guro
ay may kahusayan sa balarilang Espanyol
na sinulat nina Nebrija at Gainza.
3.                             Nakaaway ni Rizal si Pedro na anak
ng kaniyang guro.
4.                             Nagkaroon din siya ng away sa mga
bata sa Biñan isa na rito si Andres
Salandanan na tumalo sa kaniya.
5.                             Nag-aral si Rizal ng pagpipinta kay
Matandang Juancho na dito ay nakasama
ng kaniyang kaeskuwelang si Jose
Guevarra.
6.                             Sa pagsapit ng ilang buwan si Rizal
ay nanguna sa kaniyang mga kaeskuwela
sa mga Espanyol, Latin at iba pang mga
aralin.
7.                             Sa kabila ng kahusayan ni Rizal sa
pag-aaral, siya ay napapalo ng kaniyang
maestro halos araw-araw dahilan sa mga
sumbong laban sa kaniya ng kaniyang mga
kamag-aral.
8.                             Nilisan ni Rizal ang pag-aaral sa
Biñan noong Disyembre 1870 pagkatapos
ng halos isa at kalahating taon.
9.                             Nilisan ni Rizal ang Biñan sakay ng
Barkong Talim na naghatid sa kaniya sa
Calamba.
4. Ang Gomburza
1.                             Sa kaniyang pag-uwi sa Calamba ay
nabalitaan niya ang Pag-aalsa sa Cavite at
 ang pagbitay sa tatlong paring martir na
sina Jose Burgos, Mariano Gomez, at
Jacinto Zamora.
2.                             Ang kaniyang kapatid na si Paciano
ay naging malapit na mag-aaral ni Padre
Jose Burgos.
3.                             Si Paciano sa maraming
pagkakataon ay naibahagi kay Rizal ang
mag ideya at pilosopiya ni Jose Burgos.
5. Kawalan ng Katarungan sa Kaniyang Ina
1.                             Pagkatapos ng kamatayan ng
Gomburza, ang ina ni Rizal ay
pinagbintangan na nagbabalak na lasunin
ang asawa ng kaniyang kapatid (Jose
Alberto) .
2.                             Ang mga kaaway ng pamilyang Rizal
at ang hipag ng kaniyang ina ay
nagkipagsabawatan upang maisangkot ang
ina sa nasabing bintang na paglason.
3.                             Pagkatapos na madakip ni Donya
Teodora, ito ay pinaglakad mula Calamba
hanggang Santa Cruz, Laguna na ang layo
ay 50 kilometro.
4.                             Ang ina ni Rizal ay nakulong sa loob
ng dalawa at kalahating taon.
 
 
KABANATA 4 PAG-AARAL SA ATENEO
1.     Ang Pagpasok ni Rizal sa Ateneo
1.                             June 20, 1872 – sinamahan si Rizal
ni Paciano para magpunta sa Maynila.
Kumuha ng pagsusulit sa mga aralin ng
Aral Kristiyano, Aritmetika, at Pagbasa
sa Colegio ng San Juan de Letran. Nagbalik
si Rizal sa Calamba mula sa Maynila para
dumalo ng kapistahan sa kaniyang
 pagbabalik sa Maynila ay nagbago ng isip si
Rizal at nagbalak na pumasok sa Ateneo.
2.                             Hindi tinanggap si Rizal sa Ateneo
dahilan sa siya
1.                                                     huli na sa patalaan
2.                                                     maliit para sa kaniyang edad
3.                             Sa unang pagkakataon ay ginamit ni
Jose ang kaniyang apelyidong Rizal imbes
na Mercado.
4.                             Manuel Xerex Burgos – ang
pamangkin ni Jose Burgos na tumulong
upang makapasok si Rizal sa Ateneo.
5.                             Nanirahan siya sa isang paupahang
bahay na pag-aari ni Señora Titay sa Daang
Caraballo, na nasa labas ng Intramuros.
2.     Sistema ng Edukasyong Heswita
1.                             Mas adbanse ang edukasyong
ipinagkakaloob ng mga Jesuita kumpara sa
mga kolehiyo noong sa Pilipinas.
2.                             Ang layunin ng edukasyon ng mga
Jesuita ay ang hubugin ang mga mag-aaral
sa mga aral ng Katolisismo, kaalaman sa
sining at agham. Ang isang matalinong
Katoliko mula sa pananaw ng mga Jesuita
ay magiging mabuting tagapagtanggol ng
simbahan. Ang pangunahing pilosopiya ng
Ateneo ay Ad Majorem Dei Gloriam – Para sa
Higit na Kadakilaan ng Diyos.
3.                             Hinati ang klase sa dalawang
pangkat
1.                             Imperyong Romano – katawagan sa
mga internos o mga mag-aaral na nakatira
sa loob ng bakuran ng Ateneo.
2.                             Imperyong Cartago – katawagan sa
mga externos o mga mag-aaral na nakatira
sa loob ng bakuran ng Ateneo.
1.     Unang Taon sa Ateneo (1872-73)
1.                             Padre Jose Bech S.J. – ang guro ni
Rizal sa kaniyang unang taon sa Ateneo.
2.                             Nagsimula siyang nasa mababang
ranggo sa imperyong Cartago ngunit sa
paglipat ng mga linggo ay nagawang
makapanguna sa kaniyang mga kamag-
aral.
3.                             Napanalunan niya ang kaniyang
unang gantimpala sa kaniyang pag-aaral –
isang larawang pangrelihiyon.
4.                             Upang mapagbuti ni Rizal ang
kaniyang kaalaman sa wikang Esanyol siya
ay nagpaturo ng aralin sa Colegio de Santa
Isabel sa panahon ng kaniyang
pamamahinga sa tanghali.
5.                             Sa kalagitnaan ng taon si Rizal ay
hindi nagbuti sa kaniyang pag-aaral upang
mapanatili ang kaniyang pangunguna sa
klase ito ay dahilan sa kaniyang sama ng
loob sa hindi makatwirang puna ng guro sa
kaniya.
6.                             Sa bakasyon ng 1873, si Rizal ay
hindi naging masaya dahilan sa nasa
bilangguan ang kaniyang ina. Lihim na
pumunta sa Santa Cruz para dalawin ang
kaniyang ina at kinuwentuhan niya ang ina
ukol sa kaniyang pag-aaral sa Ateneo.
2.     Ikalawang Taon sa Ateneo (1873-74)
1.                             Walang masyadong mahalagang
pangyayari kay Rizal sa Ateneo sa taong ito.
2.                             Hindi nagpakita ng pangunguna sa
pag-aral si Rizal dahilan sa sama ng loob
dailan sa hindi magandang puna ng guro sa
kaniya
3.                             Dumating sa Ateneo ang ilan sa
kaniyang mga dating kamag-aral sa Biñan.
4.                             Hinulaan ni Rizal ang nalalapit na
paglaya ng kaniyang ina.
5.                             Nagsimula si Rizal ng kaniyang
pagkahilig sa pagbabasa at ilan sa mga
aklat na ito ay ang mga sumusunod:
1.                                                     Count of Monte Cristo na
sinulat ni Alexander Dumas.
2.                                                     Universal History na sinulat ni
Cesar Cantu na pinilit niyang ipabili sa
kaniyang ama.
3.                                                     Travels in the Philippines na
isinulat ni Dr. Feodor Jagor.
3.     Ikatlong Taon sa Ateneo (1875-76)
1.                             Nagbalik si Rizal sa Ateneo para sa
kaniyang Ikatlong Taon.
2.                             Dumating ang kaniyang ina at
ipinaalam kaniyang paglaya kay Rizal.
3.                             Hindi rin kinakitahan ng
pangunguna si Rizal sa klase.
4.                             Natalo siya ng mga kamag-aral na
Espanyol sa wikang Espanyol dahilan sa
mas mahusay ang mga ito sa sa tamang
pagbigkas.
4.     Ika-apat na Taon sa Ateneo (1876-77)
1.                             Sa taong ito ay nakilala ni Jose Rizal
si Padre Francisco de Paula Sanchez S.J.
Ang nasabing pari ang humikayat kay Rizal
para mag-aral na mabuti, lalo na sa
pagsulat ng mga tula.
2.                             Sinabi ni Rizal na si Padre Francisco
de Paula Sanchez ay isang modelo ng
katuwiran at pagsisikap para sa pag-unlad
ng kaniyang mga mag-aaral.
3.                             Dahilan dito ay nagbalik ang sigla ni
Rizal sa pag-aaral at natapos ang taon ng
pag-aaral na mayroong limang medalya.
5.     Huling Taon sa Ateneo (1876-77)
1.                             Naging ganap ang sigla ni Rizal sa
kaniyang pag-aaral sa Ateneo.
2.                             Nagtapos si Rizal sa Ateneo noong
Marso 23, 1877 at natamo sa paaralan
ang Bachiller en Artes.
6.     Mga Naging Ibang Gawain sa Ateneo
1.                             Mga Samahan na Kinasapian ni Rizal
1.                                                      Kalihim ng Marian
Congregation
2.                                                      Kasapi ng Academy of
Spanish Language
3.                                                      Kasapi ng Academy of
natural Sciences
2.                             Nag-aral siya pagguhit kay Agustin
Saez na kilalang mahusay na pintor na
Espanyol.
3.                             Nag-aral siya ng paglililok kay
Romualdo de Jesus.
4.                             Nag-aral din siya ng eskrima at
gymnastics.
5.                             Padre Jose Villaclara - nagsabi kay
Rizal na tigilan na ang pagsulat ng tula.
7.     Likhang Lilok
1.                             Imahen ng Birheng Maria na
ipagkakaloob sana ni Rizal kay Padre
Lleonart.
8.     Unang Pag-ibig ni Rizal
1.                             Segunda Katigbak – ang babaeng
unang minahal ni Rizal.
2.                             Mariano Katigbak – kapatid ni
Segunda at kaibigan ni Rizal.
3.                             La Concordia – ang paaralan na
pinapasukan ni Segunda Katigbak.
4.                             Manuel Luz – ang lalaking takdang
mapangasawa ni Segunda.
 
 
KABANATA 5 PAG-AARAL NG MEDISINA
SA UNIBERSIDAD NG SANTO TOMAS
(1877-82)
1.     Sa pagtatapos ni Rizal sa Ateneo ay
naghanda siya para sa pag-aaral sa
unibersidad.
2.     Ang planong pagpasok ni Rizal sa
unibersidad ay tinutulan ng kaniyang ina
dahilan sa pagkakaroon nito ng maraming
kaalaman ay nanganganib ang buhay ni
Rizal.
3.     Sa kabila ng pagtutol ng kaniyang ina si
Rizal ay isinama ni Paciano sa Maynila para
mag-aral.
4.     Noong Abril 1877 nagpatala para mag-aral
si Rizal sa Unibersidad ng Santo Tomas.
5.     Ang una niyang kursong kinuha ay
Pilosopia Y Letra bunga ng mga
sumsusunod na dahilan:
1.     Ito ang gusto ng kaniyang ama
2.     Wala pa siyang tiyak na kursong gusto
6.     Padre Pablo Ramon SJ – ang hiningan ni
Rizal ng payo ukol sa kaniyang dapat na
maging kurso sa UST.
7.     Sa unang semestre ng taong 1877-78 si
Rizal din ay nag-aral sa kursong perito
agrimensor sa Ateneo.
8.     Sa ikalawang Semestre ng nasabing taon
ay natanggap ni Rizal ang sulat ni Padre
Pablo Ramon SJ na nagpapayo sa kaniya
na kumuha ng Medisina. Kinuha ni Rizal
 ang kurso dahilan sa kaniyang pagnanais
na magamot ang kaniyang ina.
9.     Nagkaroon si Rizal ng relasyon sa mga
sumusunod na babae:
1.     Binibining L. – isang babae na taga
Calamba na laging dinadalaw ni Rizal sa
gabi sa panahon ng bakasyon na umuwi
siya mula Maynila na bigo kay Segunda
Katigbak.
2.     Leonora Valenzuela – kapitbahay ng
inuupahang bahay ni Rizal. Kaniya itong
pinadadalhan ng sulat sa pamamagitan ng
hindi nakikitang tinta.
3.      Leonor Rivera – pinsan ni Rizal at anak ng
kaniyang inuupahang bahay. Sa kanilang
pagsusulatan ay ginagamit ni Leonor ang
pangalang Taimis.
10.                        Si Rizal ay naging biktima ng isang
opisyal na Espanyol noong 1878. Si Rizal ay
pinalo ng sable sa likod ng nasabing
opisyal.
11.                        Noong 1879, si Rizal ay lumahok sa
paligsahan ng Liceo Artistico-Literario. Sa
nasabing paligsahan ay nanalo ng unang
gantimpala ang kaniyang tulang sinulat na
may pamagat na A La Juventud Filipina.Ang
paligsahan ay para lamang sa mga Pilipino.
12.                        Noong 1880, si Rizal ay lumahok sa
paligsahan ng Liceo Artistico-Literario ukol
bilang pag-paparangal sa ika-400 taon ng
kamatayan ni Miguel de Cervantes. Sa
nasabing paligsahan ang kaniyang
ginawang akda na may pamagat na El
Consejo de los Dioses ay nanalo ng unang
gantimpla. Ang paligsahan ay bukas sa mga
Pilipino at Espanyol.
13.                        Kampeon ng mga Estudyante –
Nagtayo sina Rizal ng isang samahan na
 tinatagwag na Compañerismo sa layunin na
ipagtanggol ang kanilang sarili laban sa
mga pang-iinsulto ng kanilang mga kamag-
aral na Espanyol.
14.                        Hindi naging masaya si Rizal sa UST
bunga ng mga sumusunod na kadahilanan;
1.     Galit sa kaniya ang mga guro ng UST
2.     Minamaliit ang mga mag-aaral na Pilipino
ng mga Espanyol
3.     Makaluma ang sistema ng pagtuturo sa
UST
 
 
 
KABANATA 6 – PAGPUNTA SA ESPANYA
(1982-85)
A. Ang Pag-alis
1.     Sa pagtatapos ni Rizal sa kaniyang ika-apat
na taon ng pag-aaral ng medisina sa UST si
Rizal ay nagbalak na tumungo ng Espanya
para dito magpatuloy ng pag-aaral.
2.     Ang Lihim na Pag-alis ni Rizal
1.     Paciano – ang nagbalak ng pag-alis ni Rizal
para magtungo sa Europa.
2.     Antonio Rivera – ang ama ni Leonor Rivera
na kumuha ng pasaporte ni Rizal patungo
ng Espanya.
3.     Jose Mercado – ang ginamit na pangalan ni
Rizal sa kaniyang lihim na pag-alis patungo
sa Espanya.
3.     Umalis si Rizal sa Pilipinas noong Mayo 3,
1882 sakay ng barkong Salvadora.
4.     Donato Lecha – ang kapitan ng barkong
Salvadora.
B.    Singapore
1.     Mayo 8, 1882 – narating ni Rizal
ang Singapore.
2.     Hotel de la Paz – hotel na tinuluyan ni Rizal
sa Singapore.
3.     Dinalaw ni Rizal ang mga sumusunod:
1.     Harding Botaniko
2.     Distritong Pamilihan
3.     Templong Budista
4.     Estatwa ni Thomas Stanford Raffles –
tagapagtatag ng Singapore.
4.      Nilisan ni Rizal ang Singapore sakay ng
barkong Djemnah.
B.    Colombo
1.     Maraming iba’t ibang lahi ang nakasabay
ni Rizal sa barko Djemnah at binalak ni
Rizal na magsalita ng Pranses ngunit hindi
siya naintidihan ng mga ito.
2.     Ang kaniyang sinabi sa Port Galle ay
masyadong malungkot ang lunsod.
3.     Nakarating siya sa Colombo at sinabi
niyang maganda ang lunsod kaysa
sa Singapore, Port Galle, at Maynila.
B.    Suez Canal
1.     Suez Canal – isang lagusang tubig na nag-
uugnay ng Red Sea at Mediterrenean Sea.
2.     Ferdinand de Lesseps – isang
diplomatikong Pranses na nagplano ng
pagtatayo ng Suez Canal.
3.     Nakarating si Rizal sa Port Said na dulong
bahagi ng Ehipto. Dito nakita ni Rizal ang
mga tao na nagsasalita ng iba’t ibang mga
wika.
B.    Naples at Merseilles
1.     Nagtungo ang barkong Djemnah sa Europa
at noong narating ni Rizal ang Naples noong
Hunyo 11, 1882.
2.      Kinabukasan ay narating niya ang
daungan ng Merselles at kaniyang binisita
ang Chateu d’If na siyang lugar na
binanggit ni Alexander Dumas sa kaniyang
nobelang Count of Monte Cristo.
B.    Barcelona
1.     Hunyo 15, 1882 nilisan ni Rizal ang
Merseilles aty narating ang Barcelona sakay
ng tren galing Pransiya.
2.     Narating niya ang Barcelona noong Hunyo
16, 1882.
3.     Hindi maganda ang unang impresyon ni
Rizal sa Barcelona dahilan siya ay napatira
sa hindi magandang bahagi ng lunsod.
4.     Sa bandang huli ay nagbago ang kaniyang
pananaw sa Barcelona dahilan sa nakita
niya ang lunsod ay nagtataglay ng kalayaan
at liberalismo, ang mga tao ay palakaibigan,
at magagalang.
5.     Plaza de Cataluña – ang paboritong
kaininan ng mga mag-aaral na Pilipino
sa Barcelona at dito binigyan si Rizal ng
isang piging bilang pagbati sa kaniyang
pagdating.
B.    Amor Patrio
1.     Amor Patrio – ang unang akda ni Rizal sa
labas ng bansa. Dito rin ginamit ni Rizal
ang pangalan sa panulat na Laong Laan.
2.     Diariong Tagalog – isang mapangahas na
pahayagan sa Maynila na naglathala ng
kaniyang mga artikulo.
3.     Basilio Teodoro – ang patnugot ng Diariong
Tagalog.
4.     Marcelo H. Del Pilar – ang nagsalin
ng Amor Patrio mula sa wikang Espanyol sa
wikang Tagalog.
5.     Iba pang mga artikulong ipinadala ni Rizal
sa Diariong Tagalog
1.     Los Viajes
2.     Revista del Madrid
B.    Paglipat sa Madrid
1.     Sa Barcelona ay nabalitaan ni Rizal ang
balita ukol sa epidemya ng kolera sa
Pilipinas.
2.     Nakatanggap siya ng sulat mula kay Jose
Cecilio na nagbabalita ng malungkot na
kalagayan ni Leonor buhat ng siya ay
umalis.
3.     Pinayuhan ni Paciano si Rizal na lumipat
ng Madrid.
B.    Buhay sa Madrid
1.     Nagpatala si Rizal sa Universidad Central
de Madrid sa mga kursong:
1.     Medisina
2.     Pilosopiya at Pagsulat
2.     Nagsikap na Matutunan ang mga
sumusunod:
1.     Pagpipinta at Paglilok sa Academy of Fine
Arts of San Fernando
2.     Nagsanay ng eskrima at pagbaril sa Hall of
Arms of Sanz y Carbonell
3.     Nag-aral ng mga wikang:
1.                             Pranses
2.                             Aleman
3.                             English
3.     Namamasyal sa mga galerya ng sining at
mga museo
4.     Nagbasa ng maraming mga aklat
5.     Naging matipid si Rizal sa kaniyang
pagastos
6.     Ang tanging sugal na tinayaan ni Rizal ay
ang lotto
7.     Nagpapalipas ng mga libreng oras sa bahay
ng mga Paterno
B.    Pag-ibig kay Consuel Ortiga y Perez
1.     Nagkaroon ng pagkakataon si Rizal na
makabisita sa bahay ni Señor Pablo Ortiga
y Rey na dating alcalde ng Maynila sa
panahon ng panunungkulan ni Gobernador
Heneral Polavieja.
2.     Consuelo – ang anak na dalaga ni Don
Pablo na umibig kay Rizal.
3.      Pinadalhan ni Rizal ng isang tula ang
dalaga na may pamagat na A La Señorita C.
O. Y P.
4.     Hindi itinuloy ni Rizal ang panliligaw sa
dalaga dahilan sa:
a.     Tapat siya kay Leonor
b.     Ang kaniyang kaibigang si Eduardo de Lete
ay nanliligaw sa dalaga
B.    Si Rizal Bilang Mason
1.     Sa Madrid ay nakilala ni Rizal ang mga
kilalang liberal ng Espanya na ang mga ito
ay kabilang sa samahan ng mga Mason.
2.     Masonerya – isang pandaigdig na kapatiran
ng mga taong may malayang kaisipan.
3.     Sumali si Rizal sa nasabing samahan
upang mahingi ang tulong ng mga ito sa
kaniyang paglaban sa mga prayle sa
Pilipinas.
4.     Logia de Acacia – ang balangay ng
Masoneya na inaniban ni Rizal.
 B.    Paghihirap sa Paris
1.     Nagkaroon ng paghihirap si Rizal
sa Madrid dahilan sa hindi naging maganda
ang ani sa kanilang lupa. Dahilan dito ay
hindi nakarating ang sustento ni Rizal
sa Madrid.
2.     Ipinagbili ni Paciamo ang bisiro ni Rizal
para may maipadala lamang kay Rizal.
3.     Kumuha si Rizal ng pagsusulit sa kaniyang
aralin sa Griego na hindi man lamang nag-
aalmusal at nananghalian.
B.    Pagpugay kina Luna at Hidalgo
1.     Nagkaroon ng pagpupugay ang mga
Pilipino dahilan sa pagkapanalo nina :
1.      Juan Luna sa Spolarium
2.      Felix Resurecion Hidalgo sa Virgines
Christianas Expuesta al Populacho.
B.    Pagtatapos sa Pag-aaral
1. Natapos ni Rizal noong 1885 ang
kaniyang kurso sa Medisina at Pilosopiya
 
 
 
KABANATA 7 - RIZAL SA PARIS
HANGGANG BERLIN
                                I.            Sa Paris (1885-86)
1.     Nagtungo si Rizal sa kanyang layunin na
magpakadalubhasa sa optalmolohiya o
paggamot sa mata.
2.     Bago nagtungo sa Paris pansamantalang
tumigil si Rizal sa bahay ni Maximo Viola
na nag-aaral ng medisina sa Barcelo.
3.     Sa Barcelona kaniyang nakilala si Eusebio
Carominas ang patnugot ng pahayagang La
Publicidad .
 4.     Nobyembre 1885 - nakarating si Rizal
sa Paris at naglingkod bilang
katulong ni Dr. Loius de Weckert na
pangunahing optalmolohista ng Pransiya.
Nanatili dito si Rizal mula Nobyembre 1885
hanggang Pebrero 1886.
5.     Sa labas ng kaniyang oras sa klinika ni
Dr. Weckert ay kanyang kaibigan partikular
na dito ang pamilyang Pardo de Tavera.
                                I.            Heidelberg
1.     Pagkatapos ng kanilang mga gawain sa
Paris si Rizal ay nagtungo ng Alemanya
para sa
pagpapatuloy ng kanyang pag-aaral sa
optalmolohiya.
2.     Pebrero 3, 1886 - dinalaw ni Rizal ang
makasaysayang lunsod ng Heidelberg na
kilala sa kanyang unibersidad. Naninirahan
siya sa isang boarding house na tinitirhan
ng mga mag-aaral ng abogasya.
3.     Sa Heidelberg si Rizal ay naglingkod bilang
katulong sa klinika ni Dr. Otto
Becker, isang kilalang doktor ng
optalmolohiya sa Alemanya.
4.     A Las Flores de Heidelberg - ang tulang
sinulat ni Rizal sa kagandahan ng mga
bulaklak ng Heidelberg.
5.     Sa nasabing lunsod inabutan si Rizal ng
selebrasyon ng Ikalimang Daan Taon ng
Pagkakatatag ng Heidelberg.
                                I.            Wilhelmsfeld
1.     Wilhelmsfeld - isang bayang bakasyunan
sa Alemanya kung saan si Rizal ay tumigil
ng tatlong buwan.
2.     Karl Ullmer- pastor protestante na tinigilan
ni Rizal habang siya ay nagbabakasyon sa
Wilhelmsfeld.
 3.     Napamahal kay Rizal ang pamilya ni Pastor
Ullmer at ito ay kaniyang ipinadama niya sa
pamamagitan ng pagsulat sa anak nito na
si Friedrich Ullmer na nagpapasalamat sa
kabutihan ng nasabing pamilya.
                                I.            Unang Sulat kay Blumentritt
1.     Hulyo 31, 1886 - petsa ng unang sulat ni
Rizal na ipinadal;a niya kay Blumentritt.
2.     Ferdinand Blumentritt - isang propesor sa
Ateneo ng Leitmeritz, Austria na interisado
sa pag-aaral ng mga diyalekta ng Pilipinas.
3.      Aritmetika - pamagat ng aklat na
nakasulat sa wikang Espanyol at Tagalog
na ipinadala ni Rizal kay Blumentritt upang
magamit niyang batayan sa pag-aaral ng
wikang Tagalog.
                                I.            Leipsig at Dresden
1.     Leipsig - isang lunsod sa Alemanya na
kaniyang binisita upang dumalo ng aralin
sa Kasaysayan at Sikolohiya.
2.     Dito ay kanyang naging kaibigan
si Friedrich Ratzel na kilalang
mananalaysay at si Dr. Hans Mever na
isang kilalang antropologo.
3.     Isinalin din ni Rizal ang akda ni Hans
Christian Andersen.
4.     Dresden - binisita ni Rizal ang lunsod na
ito at dito ay kaniyang nakilala si Dr.
Adolph Mever ang direktor ng Museo ng
Antropolohiya at Etnolohiya.
                                I.            Pagtanggap kay Rizal sa Kalipunang
Siyentipiko sa Berlin
1.     Berlin - hinangaan ni Rizal ang lunsod na
ito dahilan sa pagkakroon nito ng
siyentipikong kapaligiran at malaya sa
pagtatangi ng lahi.
 2.     Dr. Feodor Jagor - nakatagpo ni Rizal ang
nasabing manlalakbay na sumulat ng isang
akalt tungkol sa Pilipinas.
3.     Dr. Rudolf Virchow - isang kilalang
antropolohistang Aleman na nakilala ni
Rizal sa Berlin.
4.     Dr. W. Joest - isang kilalang heograpong
Alemanya na nakilala ni Rizal sa Berlin.
5.     Dr. Karl Ernest Schweigger- isang kilalang
optalmolohista ng Berlin at dito si Rizal ay
naglingkod sa klinika.
6.     Dr. Rudolf Virchow - kanyang inimbitahan
si Rizal na magsalita sa isang pagpupulong
ng Ethnographic Society ng Berlin.
7.     Tagalog Verskunt - ang pamagat ng papel
panayam na binasa ni Rizal sa isinagawang
pagpupulong ng Ethnographic
Society ng Berlin.
                                I.            Buhay ni Rizal sa Berlin
1.     Mga dahilan ni Rizal sa Pagtigil sa Berlin
a.     Palawakin ang kaalaman sa optalmolohiya
b.     Palawakin ang kaalaman sa agham at wika
c.      Magmasid sa kalagayang pulitikal at
kabuhayan ng Alemanya
d.     Makilahok sa mga kilalang siyentipikong
Aleman
e.      Ipalimbag ang Noli Me Tangere
1.     Obserbasyon sa Mga Kababaihang Aleman
a.     Seryosa
b.     Matiyaga
c.      Edukada
d.     palakaibiganin
1.     Paghihirap sa Berlin
 a.     Walang dumating na padalang pera mula
sa Calamba
b.     Kumakain lamang ng isang beses sa isang
araw
c.      Naglalaba ng kaniyang sariling damit
d.     Naghihinala siya sa pagkakaroon ng
sintomas ng sakit na tuberkulosis
 
 
 
 
 
KABANATA 8 - PAGPAPALIMBAG
NG NOLI ME TANGERE
                                I.            Ang Ideya at Pagsulat ng Noli
1.     Uncle Tom's Cabin  - isang nobela na
sinulat ni Harriet Beecher Stowe na
tumatalakay sa buhay ng mga aliping itim
sa Amerika.
2.     Enero 2, 1884 - petsa ng pagtitipon kung
saan pinanukala ni Rizal sa grupo ng mga
Pilipino na magsulat sila ng isang nobelang
ukol sa kalagayan ng Pilipinas.
3.      Paghahati ng Pagsulat ng Noli Me Tangere
a.     1/2 sa Espanya
b.     1/4 sa Pransya
c.      1/4 sa Alemanya
1.      Wilhelmsfeld - dito tinapos ni Rizal ang
mga huling kabanata ng Noli Me Tangere.
2.     Maximo Viola - ang nagsilbing
tagapagligtas ng Noli Me Tangere sa
pamamagitan ng pagpapahiram niya kay
Rizal ng halagang P300 upang magamit sa
pagpapalimbag ng nasabing nobela.
 3.     Pebrero 21, 1887 - petsang natapos
ang Noli Me Tangere at inihanda para sa
pagpapalimbag.
4.     Berlin Buchdruckrei-Action-Gesselschaft -
ang palimbagan na tumanggap upang
ilaathala ang Noli Me Tangere sa halagang
P300 sa daming 2,000 kopya.
5.      Marso 21, 1887 - lumabas ng palimbagan
ang nobelang Noli Me Tangere.
6.     Mga Unang Pinadalahan ni Rizal ng kopya
ng Noli
a.     Ferdinand Blumentritt
b.     Dr. Antonio Ma. Regidor
c.      Graciano Lopez-Jaena
d.     Mariano Ponce
e.     Felix Resurrecion- Hidalgo
1.     Kinuha ni Rizal ang pamagat ng Noli Me
Tangere mula sa ebanghelyo ni San Juan.
2.     Inihandog ni Rizal ang Noli Me
Tangere sa inang bayan.
3.     Elias at Salome  - ang isang kabanata na
inalis ni Rizal sa Noli Me Tangere upang
makatipid siya sa presyo ng pagpapalimbag
ng nobela.
 
 
 
KABANATA 9 - PAGLALAKBAY SA
EUROPA KASAMA NI VIOLA
                                I.            Ang Paglalakbay
1.     Mayo 11, 1887 - nagsimula ang
paglalakbay nina Rizal at Viola sa Europa.
A.    Dresden
1.     Ang kanilang paglalakbay sa Dresden ay
napataon sa Eksposisyon ng mga Bulaklak.
2.     Binisita ni Rizal si Dr. Adolph Meyer sa
Museo ng Sining.
3.     Prometheus Bound - isang obra maestrang
pinta na labis na hinangaan ni Rizal
sa Dresden.
4.     Dr. Jagor - nagpayo kay Rizal na padalhan
muna ngg telegrama si Blumentritt bago
siya pumunta ng Leitmeritz.
A.    Leitmeritz
1.     Mayo 13, 1887 - dumating si Rizal sa
Leitmeritz at dito siya ay sinalubong ni Prof.
Ferdinand Blumentritt sa istasyon ng tren
dala ang larawan na pagkakakilalanan kay
Rizal.
2.     Hotel Kreb - dito tumira sina Rizal at
Blumentritt habang bumibisita sa
Leitmeritz.
3.     Nakilala ni Rizal ang pamilya ni
Blumentritt
a.     Rosa ang asawa ni Blumentritt
b.     Dolores - anak
c.      Conrad - anak
d.     Fritz - anak
1.     Burgomaster - ipinakilala ni Blumentritt si
Rizal at kaniyang hinangaan ang
katalinuhan ni Rizal sa madaling pagkatuto
ng wikang Aleman.
2.     Dr. Carlos Czepelak - isa sa mga kilalang
siyentipiko ng Europa nma nakilala ni Rizal
sa Leitmeritz.
3.     Robert Klutschak - isang bantog na
naturalista na nakilala ni Rizal sa
Leitmeritz.
A.    Prague
1.     Dinalaw ni Rizal at Viola ang lunsod na ito
noong Mayo 17 -19, 1887.
2.     Dr. Willkom - ang professor ng natural
history ng Unibersidad ng Prague na
dinalaw ni Rizal sa lunsod dala ang sulat ng
pagpapakilala ni Blumentritt.
3.     Binisita ni Rizal at Viola ang libingan
ni Copernicus - ang dakilang astronomo sa
kasaysayan ng sangkatauhan.
4.     Binisita din nila ang kuweba na nagsilbing
bilangguan ni San Juan Nepomuceno pati
na ang tulay na pinaghulugan nito.
A.    Vienna
1.     Binisita ni Rizal sa lunsod na ito
si Norfenfals na isa sa mga pinakadakilang
nobelista ng Europa noong panahong iyon.
Sa dakong huli hinangaan din niya si Rizal
sa katalinuhang taglay nito.
2.     Hotel Metropole - hotel na tinigilan nina
Rizal at Viola sa Vienna.
A.    Pagbaybay sa Ilog Danube
1.     Danube - isa sa mga malalaking ilog ng
Europa. Nagsakay sina Rizal at Viola ng
bangka upang makita ang kagandahan ng
ilog at ng kanyang mga pangpang.
2.     Dito napansin ni Viola sa unang
pagkakataon ang kakaibang gamit ng mga
tagarito na papel na napkin sa kanilang
pagkain.
A.    Lintz tungo sa Rheinfall
1.     Munich - dinalaw nina Rizal at Viola ang
lunsod at panandaliang namasyal upang
malasahan ang Munich beer na bantog sa
buong Alemanya.
2.     Nuremberg - sa lunsod na ito ay dinalaw
nina Rizal at Viola ang museo na
nagtataglay ng mga kagamitang
 pangpahirapna ginamit sa panahon ng
Ingkisisyon at ang pagawaan ng manyika
na pinakamalaking industriya ng lunsod.
3.     Ulm - dinalaw nina Rizal at Viola ang
katedral ng lunsod na kilala bilang
pinakamalaki at pinakamataas at pinanhik
ang tore nito.
4.     Rheinfall - nakita ni Rizal ang talon na ito
na kanyang sinabing "pinakamaganda sa
buong Europa."
A.    Switzerland
1. Geneva - kay Rizal ang lunsod na ito ang
pinakamaganda sa buong Europa.
2. Mga wikang sinasalita ng mga taga-
Switzerland
a.     Aleman
b.     Pranses
c.      Italyan
1.     Dito niya natanggap ang isang telegrama
ukol sa isinasagawang Eksposisyon
sa Madrid na ang ipinapakita sa Pilipinas
ay ang mga tribo ng Igorot na suot na
bahag at mga makalumang kagamitan ay
pinagtatawanan ng mga taga- Madrid.
2.     Sa Geneva inabutan si Rizal ng kanyang
ika-26 na taong kaarawan at kanyang
pinakain si Viola ng isang masaganang
pagkain.
3.     Dito sa lunsod ng Geneva naghiwalay sina
Rizal at Viola. Si Rizal para ipagpatuloy ang
kanyang paglalakbay sa Italya at si Viola
naman para magbalik sa Barcelona.
A.    Italya
1.     Mga lunsod ng Italya na binisita ni Rizal
a.     Turin            
b.     Milan
c.      Venice                      
d.     Florence
e.     Rome
1.     Roma - nakarating si Rizal sa "lunsod ng
mga Caesar" noong Hunyo 27, 1887.
Hinangaan ni Rizal ng labis ang karangyaan
ng nasabing lunsod.
2.     Mga kahanga-hangang tanawin na binisita
ni Rizal sa Roma
a.     Capitolium
b.     Bato ng Tarpeian
c.      Palatinum
d.     Forum Romanum
e.     Ampiteatro
f.       Simbahan ng Santa Maria Magigiore
1.     Vaticano - ang lunsod na sentro ng
Katolisismo sa mundo at dinalaw ito ni
Rizal noong Hunyo 29, 1887. Kanyang
nakita ang Basilica de San Pedro - ang
pinakamalaking simbahan sa mundo.
 
 
KABANATA 10 ANG UNANG PAGBABALIK
A.    Desisyon na magbalik sa Pilipinas
1.     Mga Tumangging magbalik si Rizal sa
Pilipinas
a.     Paciano Rizal
b.     Silvestre Ubaldo
c.      Jose Cecilio
1.     Mga Dahilan ng Pagbabalik
a.     Tistisin ang mata ng kanyang ina
b.     Paglingkuran ang kanyang mga kababayan
c.      Makita ang epekto ng kanayng nobelang
Noli
d.     Itanong kung bakit hindi na nasulat si
Leonor Rivera
1.     Hunyo 29, 1887 - tumelegrama si Rizal sa
kaniyang ama ukol sa kanyang pagbabalik
sa Pilipinas.
A.    Pagbabalik Patungo ng Maynila
1.     Hulyo 3 ,1887 - lumulan si Rizal sa
barkong Diemnah ang barkong kanyang
sinakyan noong siya ay magtungo ng
Europa limang taon na ang nakakaraan.
2.      Hulyo 30, 1887 - nakarating si Rizal
sa Saigon at sumakay ng barkong Haipong.
3.     Agosto 5, 1887 - nakarating
ang Haipong sa Maynila.
4.     Napansin ni Rizal na sa limang taon niyang
pagkakahiwalay sa bansa ay halos walang
nagababago sa kaayusan at kaanyuan ng
lunsod ng Maynila.
A.    Pagbabalik sa Calamba
1.     Agosto 8, 1887 - petsa ng makarating si
Rizal sa Calamba.
2.     Paciano - hindi niya hiniwalayan si Rizal sa
mga unang araw ng pagbabalik nito sa
Calamba dahilan sa kanyang pag-aalala sa
kaligtasan ng kanyang nakababatang
kapatid.
3.     Nagtayo si Rizal ng isang klinika sa
Calamba upang maka-paglingkod sioya
bilang manggagamot.
4.     Ang kanyang unang naging pasyente ay
ang kanyang ina, nguni't hindi niya ito
inoperahan sa dahilang ang katarata nito
ay hindi pa noon hinog.
5.     Tinawag si Rizal na Doktor Uliman ng mga
taga -Calamba at naging bantog sa Calamba
at mga karatig bayan at dinayo ng mga tao
ang kanyang klinika.
6.     Kumita si Rizal ng P900 sa unang buwan
ng kanyang paggagamot at sa buwan ng
Pebrero 1888 ang halaga ay umabot
ng P5,000.
7.     Nagtayo si Rizal ng isang gymnasium sa
Calamba upang mailigtas ang kanyang mga
kababayan sa bisyong tulad ng sugal at
sabong.
8.     Hindi nadalaw ni Rizal si Leonor Rivera
dahilan sa pagtutol ng kanyang mga
magulang na dalawin ang dalaga. Ang mga
magulang ni Leonor Rivera ay ayaw na
makatuluyan ng kanilang anak na si Rizal.
A.     Ang Kaguluhang Bunga ng Noli Me Tangere
1.      Nilapitan ng mga prayle ang gobernador
heneral at naghahatid ng mga sumbong na
laban sa nobelang Noli Me Tangere.
2.     Emilio Terrero - ang gobernador heneral na
nagpatawag kay Rizal ukol sa usapin ng
nobelang Noli Me Tangere at kanyang
hinigian si Rizal ng isang kopya ng
nasabing nobela. Walang kopyang maibigay
si Rizal dahilan sa naubos na ang kanyang
mga dala.
3.     Binisita ni Rizal sa Ateneo ang kanyang
mga dating guro na sina Padre Federico
Faura, Francisco Paula Sanchez, at Jose
Bech upang hingin niya ang kopya ng Noli
Me Tangere na kanyang ibinigay sa Ateneo,
ayaw ibigay ng mga pareng Jesuita ang
kanilang mga kopya.
4.     Pedro Payo - ang arsobispo ng Maynila na
kalaban ng mga Pilipino at nagpadala ng
kopya ng Noli Me Tangere sa rektor ng
 Unibersidad ng Santo Tomas upang pag-
aralan ang nobela.
5.     Gregorio Echavarria - ang rektor ng UST at
katulong ng lupon ng mga guro ng
unibersidad na gumawa ng pag-aaral sa
nobelang Noli Me Tangere.
6.     Ayon sa pag-aaral ng mga lupon ng mga
guro ng UST ng rekomendasyon na ang Noli
Me Tangere ay heretikal, subersibo, at
laban sa kaayusang pampubliko.
7.     Hindi nagustuhan ni Terrero ang ulat ng
lupon ng mga guro ng UST dahilan sa alam
niyang kalaban ni Rizal ang mga
Dominikano at ipinadala ang kopya ng Noli
Me Tangere sa Permanenteng Lupon ng
Sensura na binubuo ng mga pari at mga
taong hindi alagad ng simbahan.
8.      Padre Salvador Font - ang pinuno ng
Lupon sa Sensura na nag-ulat na ang Noli
Me Tangere
ay subersibo at kontra sa simbahan at
pamahalaan. Kanyang iminungkahi ang
pagbabawal
ng pag-aangkat, paggawa at pagbibili ng
mapanirang nobela.
 
A.     Mga Kaaway ng Noli Me Tangere
1.     Padre Jose Rodriguez - prayle ng
Guadalupe na naglabas ng walong polyeto
na bumabatikos sa Noli Me Tangere. Ang
mga polyetong isinulat niya ay ipinagbibili
sa mga nagsisimba.
2.     Mga Senador ng Espanya na bumabatikos
sa Noli Me Tangere.
Jose Salamanca
Luis M. de Pando
Fernando Vida
3.      Vicente Barrantes - kanyang binatikos ang
Noli Me Tangere sa kanyang inilathalang
artikulo sa pahayagang La Espana
Moderna.
A.    Mga Tagapagtanggol ng Noli Me Tangere
1.     Marcelo H. del Pilar
2.     Antonio Ma. Regidor
3.     Graciano Lopez Jaena
4.     Mariano Ponce
5.     Segismundo Moret - isang Espanyol na
dating Ministro ng hari ng Espanya at
tagapagtanggol ng Noli Me Tangere.
6.     Miguel Morayta - propesor ng kasaysayan
sa Unibersidad Central de Madrid.
7.     Ferdinand Blumentritt
8.     Padre Vicente Garcia - isang iskolar na
paring Pilipino na gumawa ng isang polyeto
na ginamitan niya ng pangalang panulat
na Desiderio Magalang at kanyang sinagot
ang mga akusasyon ni Padre Jose
Rodriguez laban sa Noli Me Tangere at sa
may akda nito.
A.    Ang Pakikipagkaibigan kay Jose Taviel de
Andrade
1.     Jose Taviel de Andrade - isang tenyente ng
hukbong Espanyol na inatasan ni
Gobernador Heneral Terrero upang
magsilbing tagabantay ni Rizal laban sa
mga lihim niyang kaaway.
2.     Dahilan sa kapwa mga kabataan, edukado,
at may kultura naging ganap na
magkaibigan sina Rizal at Andrade .
3.     Nakasama ni Rizal si Andrade sa
pamamasyal, iskrimahan, at pagbaril.
A.    Suliranin Agraryo sa Calamba
1.     Naimpluwensiyahan si Gobernador Heneral
Terrero ng kanyang nabasa sa Noli Me
Tangere at nagpasimula ng imbestigasyon
sa mga hacienda na pag-aari ng mga
prayle upang maituwid ang mga
pagmamalabis na nagaganap dito.
2.     Tumulong si Rizal sa kanyang mga
kababayan sa Calamba sa pagkuha ng
mahahalagang datos ukol sa suliraning
agraryo sa kanyang bayan.
3.     Lumabas sa pag-aaral na ginawa ni Rizal
ang mga sumusunod:
a.     ang hacienda ng mga paring Dominikano
ay sumasakop sa buong bayan ng Calamba.
b.     Ang tubo ng mga paring Dominikano ay
patuloy na tumataas dahilan sa walang
taros na pagpapalaki ng binabayarang upa
sa lupa.
c.      Ang hacienda ay hindi man lamang
nagkakaloob ng anumang tulong pinansiyal
para sa mga pagdiriwang ng mga
kapistahan, sa edukasyon ng mga
kabataan, at pagpapabuti ng agrikultura.
d.     Ang mga kasama na siyang nahirapan ng
labis sa paggawa sa hacienda ay pinapaalis
na lamang mula sa lupa sa dahilan lamang
sa mga mababaw na kadahilanan.
e.     Sinisingil ng mataas na tubo ang mga
kasama sa hacienda at kung hindi
nakapagbabayad ay kinukumpiska ng mga
tagapangasiwa ng hacienda ang mga hayop,
kagamitan, o maging ang bahay ng mga
kasama.
A.    Pag-alis sa Calamba
1.     Dahilan sa Noli Me Tangere at pakikialam
ni Rizal sa suliraning agraryo sa hacienda
sa Calamba, si Rizal ay labis na
kinamuhian ng mga prayleng Dominikano.
2.     Pinilit ng mga prayle ang Gobernador
Heneral Terrero na iligpit si Rizal sa
pamamagitan ng pagpaptapon sa kanya
ngunit ang gobernador heneral ay hindi
sumunod sa kagustuhan ng mga prayle.
3.     Nakatanggap ng mga pagbabanta sa buhay
ni Rizal ang kanyang mga magulang at
pinaki-usapan siya ng kanyang mga kamag-
anakan pati na ni Tenyente Jose Taviel de
Andrade na umalis na muna ng Pilipinas.
4.     Pinatawag si Rizal ni Gobernador Heneral
Terrero at pinayuhan siya na umalis ng
Pilipinas para sa kabutihan ng una.
5.     Napilitang umalis si Rizal sa Pilipinas
bunga ng dalawang pangunahing
kadahilanan.
6.     Napapasanganib na rin ang buhay ng
kanyang mga magulang, kapatid at mga
kaibigan.
7.     Mas higit siyang makalalaban para sa
kapakanan ng byan kung siya ay
magsusulat na malaya sa ibang bansa.
 
 
 
KABANATA 11 HONGKONG AT MACAO
A.    Biyahe Patungo sa Hongkong
1.     Peberero 3, 1888 - sumakay si rizal ng
barkong Zafiro patungo ng Hongkong at
nakarating sa Amoy, China noong Pebrero
7,1888.
2.     Hndi lumabas si Rizal ng Amoy bunga ng
tatlong dahilan:
a.     hindi mabuti ang kanyang pakiramdam
b.     umuulan noon ng malakas
c.      narinig niya na ang lunsod ay marumi.
1.     Victoria Hotel - dito nanuluyan si Rizal sa
pagdating sa Hongkong
2.     Jose Sainz de Varanda - isang opisyal na
Espanyol na sumusubaybay o
nagmamanman kay Rizal sa Hongkong.
3.     Nakatagpo ni Rizal sa Hongkong ang mga
Pilipinong takas mula sa Marianas na
hinuli ng mga Espanyol noong 1872.
4.     Nakatagpo ni Rizal sa Hongkong si Jose
Basa isang abogadong tumakas
sa Marianas aat biktima ng terorismo ng
Espanya ng 1872.
A.    Pagbisita sa Macao
1.     Kiu Kiang - ang barkong sinakyan ni Rizal
at Basa patungo sa Macao noong Pebrero
18, 1888 at nakita niya dito si Jose Sainz
de Varanda na sumusunod sa kanya.
2.     Don Juan Francisco Lecaros - Pilipino na
nakapag-asawa ng Portugess at sa kanyang
bahay si Rizal ay nanuluyan habang sila ay
nasa Macao.
A.    Karanasan sa Hongkong
1.     Naobserbahan ni Rizal ang mga
sumusunod sa Hongkong;
a.     Maingay na pagdiriwang ng Bagong Taon
ng Pebrero 11- 13, 1888.
b.     Ang kaibahan ng tanghalan ng mga Tsino
at paraan ng pagganap at paglalarawan ng
mg galaw ng mga tauhan.
c.      Ang masaganang piging kung saan ang
mga panauhin ay inaanihan ng labis na
pagkain.
d.     Ang mga Dominikano ang
pinakamayamang ordeng pangrelihiyon sa
Hongkong dahilan sa pag-aari ng maraming
mga bahay paupahan, at malaking
 halagang salapi na nakadeposito sa mga
bangko na tumutubo ng malaking interes.
A.    Paglisan sa Hongkong
1.     Pebrero 22, 1888 - nilisan ni Rizal ang
Hongkong sakay ng barkong Oceanic na
pag-aari ng mga Amerikano at kanyang
patutunguhan ay ang bansang Hapon.
 
 
 
KABANATA 12 SI RIZAL SA HAPON
A.    Ang Pagdating sa Hapon
1.     Pebrero 28, 1888 - duamting si Rizal
sa Yokohama at tumigil sa Grand Hotel.
2.     Mula sa Yokohama nagtungo si Rizal
sa Tokyo na siyang punong lunsod ng
nasabing bansa.
A.    Si Rizal sa Tokyo
1.     Juan Perez Caballero - opisyal ng Espanya
sa Tokyo na bumisita kaay Rizal sa hotel at
inanyayahan si Rizal na manirahan sa
gusali ng legasyon.
2.     Tumira si Rizal sa legasyon ng Espanya
sa tokyo dahilan sa mga sumusunod:
a.     Makatitipid siya ng malaki kung sa
legasyon maninirahan
b.     Wala naman siyang itinatago sa mga
Espanyol
1.     Sa kaniyang paninirahan sa legasyon ay
naging matalik niyang kaibigan si Juan
Perez Caballero at kanyang sinabi na
ang diplomat ay isang bata, matalino, at
mahusay na manunulat.
2.      Sa unang araw ni Rizal sa Tokyo ay
napahiya si Rizal sa dahilan na
 napagkamalan na isang Hapon na hindi
marunong magsalita ng nihongo.
3.     Napilitan si Rizal na mag-aral ng
wikang nihongo at natutunan niya ito sa
loob ng ilang araw lamang.
4.      Pinag-aralan din ni Rizal
ang kabuki, sining, musika, at jujitsu.
5.     Nakatagpo ni Rizal sa Tokyo ang mga
musikerong Pilipino.
A.    Ang Impresyon ni Rizal sa bansang Hapon
1.     Ang impresyon ni Rizal sa bansang Hapon
a.     Ang kagandahan ng bansa
b.     Kalinisan, pagiging magalang, at kasipagan
ng mga Hapon
c.      Magandang kasuutan at kasimplehan ng
mga Haponesa
d.     Kakaunti ang magnanakaw sa Tokyo
e.     Halos walang pulubing makikita sa
lansangan
A.    Si O-Sei-San
1.     Seiko Usui - ang babaing inibig ni Rizal
noong siya ay nasa bansang Hapon at mas
kilala siya sa katawagang ibinigay ni Rizal
na O-Sei-San.
2.     Nakita ni Rizal si O-Sei-San sa labas ng
legasyon ng Espanya sa Tokyo na kung
saan malapit ang tinitirhan ni O-Sei-San.
3.     Inabangan ni Rizal sa kanyang pagdaan sa
harapan ng legasyon at siya ay ipinakilala
ng hardinero ng legasyon kay O-Sei-San na
isang manggagamot na mula sa Maynila at
panauhin ng legasyon. Sumagot si O-Sei-
San sa salitang Pranses at Ingles.
4.     Buhat noon ay araw-araw nagkakatagpo si
Rizal at O-Sei-San at nakasama ni Rizal sa
 pamamasyal sa mga magagandang lugar ng
lunsod ng Tokyo.
5.     Napamahal si Rizal kay O-Sei-San dahilan
ang una ay bigo kay Leonor Rivera at
biktima ng kawalan ng katarungan.
6.     Si O-Sei-San ay anak ng isang samurai 23
at walang karanasan sa pag-ibig. Ang
magkatulad nilang interes sa sining ang
nagbigay daan sa kanilang pag-ibig.
7.     Nakita ni Rizal kay O-Sei-Sanang kaniyang
ideal na babaing iibigin. Si O-Sei-San ay
maganda, mapanghalina, mahinhin at
matalino.
8.     Naibigan ni O-Sei-San si Rizal dahilan sa
maginoo, magalang at pagkakaroon ng
maraming kaalaman.
9.     Tinulungan ni O-Sei-San si Rizal sa
maraming paraan ng higit sa isang katipan.
Si O-Sei-San ay nagsilbing kasama ni Rizal
sa pamamasyal, interpreter at tagapagturo.
10.                        Ang kagandahan ni O-Sei-San ay
halos bumihag kay Rizal na manirahan sa
Hapon at tanggapin ang magandang
hanapbuhay na inaalok ng legasyon ng
Espanya sa Tokyo.
11.                        Pinili ni Rizal ang paglilingkod sa
bayan kaysa sa pakasalan si O-Sei-San .
12.                        Naging tapat si O-Sei-San kay Jose
Rizal nag-asawa lamang ito noong 1897
pagkatapos na bitayin si Rizal.
Napangasawa ni O -Sei-San si Alfred
Charlton na isang Ingles na isang guro ng
kemistriya sa Tokyo.
A.    Pag-alis sa Hapon
1.      Abril 13, 1888 - petsa ng umalis si Rizal
sa Yokohama patungo ng Amerika sakay ng
barkong Belgic.
2.     Sa kanyang paglalakbay sa Pasipiko ay
nakatagpo ni Rizal sa barko ang mag-
asawang Reinaldo Turner at Emma Jacson.
Itinanong ng kanilang anak kung kilala niya
si Richal na sumulat ng Noli Me Tangere .
Sinabi niya sa mga bata na siya si Rizal.
3.     Techo Suhiro - isang Hapon na nakasabay
ni Rizal sa barko. Siya ay mamamahayag,
nobelista, at tagapagtanggol ng karapatang
pantao sa Hapon.
a.     Magkatulad si rizal at Techo sa dahilan sa
silang dalawa ay pinaalis sa kanilang mga
bansa ng isang mapagmalupit na
pamahalaan.
b.     Kapwa sila mga lalaki ng kapayapaan na
gumamit ng lakas ng panulat sa pagtuligsa
sa kabuktutan na nagaganap sa kanilang
bansa.
c.      Nagtungo sila sa ibang bansa upang doon
ipagpatuloy ang kanilang pakikipaglaban
para sa karapatan ng kanilang mga
kababayan.
d.     Kapwa sila mayroong misyon na palayain
ang kanilang bansa sa mga mapaniil na
pinuno ng pamahalaan.
 
 
 
KABANATA 13 SI RIZAL SA ESTADOS
UNIDOS
A.    Ang Paglalakbay sa Amerika
1.     Abril 28, 1888 - dumating ang
barkong Belgic sa daungan ng lunsod
ng San Francisco.
2.     Hindi pinayagan ang mga pasahero na
makababa ng barko at sila ay
 kinuwarentenas dahilan sa takot ng mga
Amerikano na ang mga ito ay mayroong
sakit na kolera.
3.     Nabigla si Rizal sa dahilang noong
panahong iyon ay walang epidemya ng
kolera sa Malayong Silangan at ang konsul
ng Estados Unidos sa Hapon ay nagbigay
ng patunay na walang epidemya ng
nasabing sakit sa Hapon.
4.     Nalaman ni Rizal na ang dahilan ng
kuwarentenas ay upang hind makapasok
agad ang mga manggagawang Tsino sa
Estados Unidos na ayaw ng mga
Amerikanong manggagawa. Pag pumasok
ang mga manggagawang Tsino ay matatalo
ang nakaupong presidente ng Amerika sa
nalalapit na eleksiyon.
5.     Kahit na may kuwarentenas ay pinayagan
ng mga Amerikano na makapasok ang 700
bales ng sutla na mula sa Tsina na hindi
man lamang pinapausukan ng gamot.
6.     Nakaalis si Rizal at mga biyahero mula sa
primara klaseng kabina mula sa
kuwarentenas pagkatapos ng isang linggo.
Ang mga Hapon at Tsino ay ikinulong pa ng
mas mahabang panahon.
7.     Tumuloy si Rizal sa Palace Hotel sa
kanyang panahon ng pananatili sa San
Francisco.
8.     Mula sa San Francisco ay tinawid ni Rizal
ang kalawakan ng Estados Unidos
hanggang sa lunsod ng New York.
9.     Narating ni Rizal ang New York noong Mayo
3, 1888 at kaniyang sinabi na ang lunsod
ay isang napakalaking bayan.
10.                        Mula sa New York si Rizal ay
sumakay ng barkong City of Rome na
nagdala sa kanya patungo ng London.
11.                        Mga Impresyon ni Rizal sa Amerika
Mabuting Impresyon
a.     ang kaunlaran ng Estados Unidos ay
makikita sa kanyang malalaking lunsod,
malawak ang bukid, at lumalagong mga
industriya at abalang mga pabrika.
b.     Ang pagiging masigasig ng mga
mamamayang Amerikano.
c.      Ang likas na kagandahan ng bansa.
d.     Ang mataas na antas na pamumuhay ng
tao.
e.     Ang magandang pagkakataon para sa mga
dayuhang manggagawa.
Masamang Impresyon
a.     Ang kawalan ng pagkakapantay ng mga
lahi. Ang Amerika ay isang magandang
bayan para sa mga puti at hindi sa mga
taong may kulay ang balat.
 
 
 
KABANATA 14 SI RIZAL SA LONDON
A.    Mga Dahilan ng Pagtira sa London
1.     Mapahusay ang kanyang kaalaman sa
wikang Ingles
2.     Pag-aralan at iwasto ang aklat na Sucesos
de las Islas Filipinas na isinulat ni Morga.
3.     Ligtas ang London sa kanyang
pakikipaglaban sa kalupitan ng mga
dayuhan sa Pilipinas.
A.    Pagtawid sa Atlantiko
1.     Sakay ng barkong City of Rome si Rizal
ang nagsilbing interpreter ng mga pasahero
bunga ng kanyang kaalaman sa maraming
wika.
2.      Pianahanga ni Rizal ang kanyang mga
kapwa pasahero sa kahusayan niya sa
paglalaro ng yoyo.
3.      Nakipagtalakayan sa mga mamamahayag
na Amerikano ukol sa suliranin ng
sangkatauhan. napansin ni Rizal ang
kahinaan ng mga ito sa kaalaman
sa geopolitics.
4.     Dumating si Rizal
sa Liverpool, England noong Mayo 24,
1888 at nagpalipas ng gabi sa Hotel
Adelphi.
A.    Ang Buhay ni Rizal sa London
1.     Dumating si Rizal sa London ng Mayo 25,
1888.
2.     Pansamantalang nanirahan si Rizal sa
bahay ni Antonio Ma. Regidor na isang
takas na Pilipino sa Marianas noong 1872
at nagtatrabaho bilang abogado sa London.
3.     Nakahanap ng isang bahay na matitirahan
si Rizal sa London at may address na 37
Chalcot Crescent, Primrose Hill.
4.     Ang may-ari ng nasabing bahay paupahan
ay ang pamilyang Beckett na isang
organista ng Katedral ng St. Paul.
5.     Ang bahay ng mga Beckett ay nasa
magandang lokasyon, malapit
sa British Museum.
6.     British Museum - ang pambansang aklatan
ng England na nagtataglay ng napakarami
at mga di-karaniwang mga aklat. Dito
ginugol ni Rizal ang kanyang maraming
araw sa London sa pamamagitan ng
pagsasaliksik sa nabanggit na aklatan.
A.    Mga Balita sa Mula sa Pilipinas
1.     Masamang Balita
a.     pag-uusig sa mga makabayang Pilipino na
lumagda sa Manipestong laban sa mga
Prayle na iniharap ni Doroteo Cortes. Ang
manipesto ay nilagdaan ng 800 na Pilipino
at isinulat ni Marcelo H. del Pilar na
humihiling sa pagpapa-alis ng mga prayle
sa Pilipinas.
b.     pag-uusig laban sa mga kasama sa lupa sa
Calamba, kabilang dito ang pamilya ni Rizal
dahilan sa kanilang ginawang petisyon para
sa repormang agraryo.
c.      Malubhang paninira nina
Senador Salamanca at Vida sa Cortes ng
Espanya laban sa Noli Me Tangere ,
gayundin ng mga manunulat na sina
Wenceslao Retana at Pablo Feced sa mga
pahayagang Espanyol.
d.     Ang bayaw ni Rizal na si Manuel Hidalgo ay
ipinatapon ni Gobernador Weyler ng walang
anumang ginanap na paglilitis.
e.     Dinakip ng mga Espanyol si Laureano
Viado na kaibigan ni Rizal sa Maynila
dahilan sa nahulihan ng mga Espanyol ng
sipi ng Noli Me Tangere sa kanyang bahay.
1.     Magandang Balita
a.     abalitaan ni Rizal ang ginawang
pagtatanggol ni Padre Vicente Garcia sa
nobelang Noli Me Tangere laban sa
pagbabatikos ng mga prayle.
A.    Ang Anotasyon ng Sucesos ni Morga
1.     Sucesos de las Islas Filipinas - isang aklat
na sinulat ni Morga noong 1609 ukol sa
mga kaganapan sa Pilipinas.
2.     Binasa din ni Rizal ang mga aklat na
sinulat nina Chirino, Colin, Argensola,
at Plasencia ukol sa mga dating kaugalian
ng mga Pilipino sa unang bahagi ng
pananakop ng mga Espanyol sa bansa.
3.     Sa kanyang sulat ay sinabi niyang
mahusay ang aklat ni Morga dahilan sa
wala siyang kababawan at kayabangan na
tulad ng sa mga prayle, simple ngunit ang
kanyang mensahe aynasa pagitan ng bawat
hanay ng mga salita.
4.     Sa loob ng sampung buwan ay naging
abala si Rizal sa kanyang pagsasaliksik
pangkasaysayan sa London.
5.     Dahilan sa labis na kaabalahan ay kanyang
tinanggihan si Mariano Ponce sa alok nito
na maging patnugot ng isangh pahayagan
na sasagot sa mga paninira ng mga
Espanyol laban sa mga Pilipino.
6.     Habang naninirahan sa London, si Rizal ay
gumawa ng saglit na pagbisita
sa Paris upang basahin ang ilang mga
babasahing materyal sa Bibliotheque
Nationale o pambansang aklatan ng
Pransiya.
7.     Binisita din panandali ni Rizal
ang Madrid at Barcelona upang alamin sa
mga Pilipino ang kanilang ginagawang
pagkilos para sa reporma sa Pilipinas. Sa
unang pagkakataon ay nakita ni Rizal si
Marcelo H. del Pilar at Mariano Ponce, ang
dalawang higante ng kilusang propaganda.
8.     Nagbalik si Rizal sa London noong
Disyembre 24, 1888 at nagdaos ng Pasko at
Bagong Taon sa tahanan ng mga Beckett .
Nagpadala si Rizal ng regalo kay
Blumentritt at Dr. Czepelak.
A.    Ang Aktibong Pakikilahok sa Kilusang
Propaganda
1.     Itinatag ng mga Pilipino sa Barcelona ang
isang makabayang samahan na tinawag
na Asosacion La Solidaridad na
pinasinayaan noong Disyembre 31, 1884.
2.     Sa pamamagitan ng nagkakaisang boto, si
Rizal ay nahalal na Pangulong Pandangal
ng Asociacion La solidaridad bilang
pagkilala sa kanyang pamumuno sa lahat
ng mga makabayang Pilipino sa Europa.
3.     Nagpadala si Rizal ng isang liham
sa Asociacion La Solidaridad na
nagpapasalamat sa kanilang pagtitiwala at
pagpapayo sa ikapagtatgumpay ng
samahan.
4.     Noong Pebrero 15, 1889 itinatag
ni Graciano Lopez Jaena sa Barcelona ang
pahayagang makabayan na amy pamagat
na La Solidaridad na lumalabas tuwing
ikalawa at huling linggo ng buwan at
nagsilbing pahayagan ng kilusang
propaganda.
5.      Mga layunin ng Pahayagang La
Solidaridad
a.     Isulong ang isang mapayapang
pagbabagong politikal at panlipunan sa
Pilipinas
b.     Ipakita sa mga mambabasa ang kalunus-
lunos na kalagayan ng Pilipinas upang
malapatan ng lunas ng pamahalaang
Espanya.
c.      Labanan ang mga paring Espanyol sa
Pilipinas na noon ay siyang kumokontrol ng
pamahalaan.
d.     Isulong ang kaisipang liberal at kaunlaran.
e.     Isulong ang makatuwirang karapatan ng
mga Pilipino para sa buhay, demokrasya, at
kaligayahan.
6. Pinayuhan ni Rizal ang mga miyembro ng
pahayagang La Solidaridad na maging
 makatotohanan at tapat sa kanilang mga
isusulat upang igalang ng mga mababasa
ang kanilang
opinyon. Sinabi din ni Rizal na huwag
gayahin ang mga mamahayag na
binabayaran ng mga
prayle na gumagamit ng pandaraya at mga
bulgar na salita.
7. Los Agricultores Filipino -  ang unang
artikulo na isinulat ni Rizal para sa
pahayagang La
Solidaridad at nalathala noong Marso 25,
1889. Sa nasabing artikulo ay kanyang
sinabi na
ang dahilan ng pagiging paurong ng mga
magsasakang Pilipino ay ang napakaraming
balakid
sa kanyang pagsulong tulad ng mga
mahihigpit na pinuno, mga magnanakaw,
sakunang mula
sa kalikasan, sapilitang paggawa, at
marami pang mga salik na hindi
magbibigay daan sa pag-
unlad ng kabuhayan ng mga magsasaka at
ng sining ng agrikultura sa bansa.
A.    Mga Sinulat ni Rizal sa London
1.     La Vision  del  Fray Rodriguez - isang
satirikong polyeto na sinulat nni Rizal laban
kay Padre Jose Rodriguez at kanyang
ginamit na pangalan dito ay Dimas Alang,
nalathala sa Barcelona. Dito ay labis na
tinuya ni Rizal si Padre Rodriguez sa labis
nitong katangahan.
2.     Sa polyetong La Vision del Fray Rodriguez
ay naipakita ni Rizal ang kanyang (a)
mataas na kaalaman sa relihiyon at (b)
kahusayan sa panunudyo.
3.     Liham sa mga Kadalagahan ng Malolos -
isang sulat na ipinadala ni Rizal sa mga
dalaga ng Malolos na noon ay humiling sa
pamahalaan na pagkalooban sila ng
pagkakataon na mag-aral ng wikang
Espanyol kahit ito ay laban sa kagustuhan
ng prayle paroko ng Malolos, Bulacan.
4.     Ang nilalaman ng Liham sa Mga
Kadalagahan ng Malolos ay ang mga
sumusunod na pagpapayo ni Rizal sa mga
kababaihan:
a.     Ang mga inang Pilipina ay dapat magturo
sa kanilang mga anak ng pag-ibig sa Diyos,
bayan at sa sangkatauhan.
b.     Dapat na ang mga inang Pilipina
makatulad ng mga ina sa Sparta na
nasisiyahan na makita ang kanilang mga
anak na lumalaban para sa kalayaan ng
bayan.
c.      Dapat ingatan ng mga kababaihan sa
Pilipinas ang kanilang karangalan at
dignidad.
d.     Dapat sikapin ng mga kababaihang Pilipina
na maging edukado, maliban pa sa
pagpapanatili ng kanyang mga likas na
katangian.
e.     ang pananampalataya ay hindi lamang ang
mahabang dasal, pagsuot ng mga krusipiho
at kagamitang pang-relihiyon sa katawan,
kundi bagkus ang pamumuhay ng tunay na
Kristiyano na may mabuting moral at
kaugalian.
1.     Sumulat din si Rizal ng dalawang artikulo
sa Trubner's Record isang pahayagang
Ingles sa London na may pamagat
na Specimens of Tagal Folklore at Two
Eastern Fables.
 
A.    Ang Romansa kay Gertrude Beckett
1.     Gertrude Beckett - anak na babae ng
kanyang kasero sa London at tinawag niya
ito sa palayaw na Getie. Naging malapit ang
dalawa, dahilan sa tinutulungan ng dalaga
si Rizal sa kanyang mga gawain tulad ng
paghahalo ng pintura sa kanyang
pagpipinta at paghahanda ng clay para sa
kaniyang iskultura. Tinawag ni Getie si
Rizal sa palayaw na Petie.
2.     Ngunit bago pa man mabuo ang isang pag-
ibig, si Rizal ay lumayo kay Gertrude
Beckett dahilan sa kanyang mas
mahalagang misyon sa buhay.
3.     Bago umalis si Rizal sa London, kanyang
tinapos ang apat na gawang lilok na may
pamagat na :
a.     Promotheus Bound
b.      Triumph of Death Over Life
c.       Triumph of Science Over Death
d.     Ang ulo ng magkapatid na dalagang
Beckett
1.     Marso 19, 1889 - nagpaalam si Rizal sa
pamilyang Beckett at nilisan
ang London patungo ng Paris.
 
 
 
KABANATA 15 IKALAWANG PAGTIGIL SA
PARIS PARA SA PANDAIGDIG NA
EKSPOSISYON NG 1889
A.    Pagtungo sa Paris
1.     Pumunta si Rizal sa Paris dahilan sa
gaganapin noon ang Pandaigdig na
Eksposisyon na darayuhin ng libu-libong
 mga tao mula sa iba't ibang panig ng
mundo.
2.     Dahilan sa karamihan ng tao, si Rizal ay
nahirapan na makahanap ng lugar na
matitirahan at naging napakamahal pa ng
kabayaran sa mga paupahang kuwarto.
3.     Pansamantalang tumira si Rizal sa
kanyang kaibigang si Valentin Ventura sa
45 Rue Maubuege at dito ay kanyang inayos
ang kanyang anotasyon ng aklat
na Sucesos de las Filipinas na sinulat ni
Morga.
4.     Nagpalipat-lipat ng tirahan si Rizal
hanggang makakita siya ng isang maliit na
silid at nakasama niya dito ang dalawang
Pilipino na sina Capitan Justo Trinidad na
dating gobernadorcillo ng Santa Ana at Jose
Albert na isang batang mag-aaral mula sa
Maynila.
 
A.    Buhay ni Rizal sa Paris
1.     Sa kabila ng kasiyahan sa Paris naging
abala pa rin si Rizal sa pagbabasa ng mga
aklat sa Bibliotheque Nationale upang
tingnan ang mga datos para sa kaniyang
anotasyon ng Sucesos Las Islas de
Filipinas ni Morga.
2.     Sa mga malalayang oras si Rizal ay
dumadalaw sa bahay ng mga pamilyang
Pilipino na sina Pardo de Tavera, Ventura,
Luna, at Bousted. Naging kaibigan niya ang
tatlong magkapatid na Pardo de Tavera, na
ang ama ay isa sa mga biktima ng
kalupitan ng mga Espanyol noong 1872.
3.     Naging ninong si Rizal ni Maria de la Paz
Luna na pangalawang anak nina Juan
Luna at Luz Pardo de Tavera.
4.     Naging malimit si Rizal sa pagdalaw sa
pamilyang Bousted.
5.     Isa sa umakit kay Rizal sa Eksposisyon
ng Paris ay ang Eiffel Tower  na may taas
na 984 talampakan.
6.     Dumalo si Rizal at ang kanyang mga
kaibigan sa pagbubukas ng
Eksposisyong Paris na pinangasiwaan ng
Pangulo ng Pransiya na si Sadi Carnot.
7.     Isa sa mga bahagi ng kasaysayan sa Pariss
ay ang pagkakaroon ng eksposisyon sa mga
likhang sining na sinalihan ni Juan Luna,
Felix Resureccion-Hidalgo, at Felix Pardo de
Tavera. Lumahok din si Rizal sa
pamamagitan ng pagsasali ng kanyang
gawang iskultura, napasali ang kanyang
likha ngunit hindi nagtamo ng gantimpala.
8.     Itinayo ni Rizal sa Paris ang Samahang
Kidlat  na binubuo ng kanyang mga
kababayang Pilipino. Ang samahan ay
panandalian lamang at naglalayon na
paglalapitin ang mga Pilipino
sa Paris upang higit silang masiyahan sa
panonood ng eksposisyon.
9.     Itinatag ni Rizal ang samahang Los Indios
Bravos  at pinalitan nito ang Samahang
Kidlat . Nangako ang mga kasapi nito ng
pagsisikap sa katalinuhan at pagpapalakas
katawan upang magtamo ng paghanga ng
dayuhan.
10.                        Samantalang nasa Paris itinatag ni
Rizal ang isang lihim na samahan na
nakilala lamang sa panitik na R.D.L.M. at
sinasapantaha na ang kahulugan
ay Redencion de los Malayos (Ang
Pagpapalaya sa Malayo) . Ang samahang ito
ay nanatili pa ring isang palaisipan sa mga
nag-aaral ng Rizal.
A.     Ang Paglalathala ng Sucesos de las Islas
Filipinas
1.     Isa sa pinakamahalagang nagawa ni rizal
habang siya ay nasa Paris ng 1889 ay ang
pagpapalimbag ng kanyang anotasyon ng
aklat ni Morga na Sucesos de las Islas
Filipinas na inilathala ng Garnier Freres.
2.     Isinulat ni Blumentritt ang Paunang Salita
para sa Sucesos de las Islas Filipinas at
inihandog ni Rizal ang aklat para sa inang
bayan.
3.     Isinulat ni Rizal ang anotasyon ng Sucesos
de las Islas Filipinas sa layunin na ipakita
sa mga Pilipino ang pagkakaroon natin ng
mataas na kabihasnan bago pa man
dumating ang mga Espanyol.
4.     Nakatanggap si Rizal ng maraming
paghanga mula sa kanyang mga kaibigan
dahilan sa kanyang paglalathala ng
anotasyon sa Sucesos de las Islas
Filipinas ni Morga.
A.    Si Rizal bilang Mananalaysay
1.     Si Rizal ay masasabing mahusay na
mananalaysay dahilan sa mga sumusunod
na salik:
a.     Ang kanyang pagsasaliksik sa dalawang
dakilang aklatan ng mundo
- British Museum (London) at Bibliotheque
Nastionale (Paris) ay nakapagpalawak ng
kanyang kaalamang pangkasaysayan.
b.     Ang kanyang ginawang anotasyon
ng Sucesos de las Islas Filipinas ay
kakikitahan ng malawak na kaalaman ni
Rizal sa histograpiya - ang pag-aaral ng
pagsulat ng kasaysayan.
c.      Ang kaalaman ni Rizal sa maraming wika
ay nakatulong sa kanya upang mabasa ang
 maraming dokumentong historikal sa
kanyang orihinal na anyo.
d.     Nabasa niya si Pigadicta sa wikang
Italyano: Marsden, Raffles, Lord Stanley, at
Wallace sa wikang Ingles; Blumentritt,
Jagor, at Virchow sa wikang Aleman; M.
Jacquet, J. Mallat, at A. Marche sa wikang
Pranses; at sina T. H. Pardo de Tavera,
Pedro Paterno, Miguel Morayta, at Pi y
Margall sa wikang Espanyol.
e.     Ang kaalaman ni Rizal sa kasaysayan ay
hindi lamang ukol sa Pilipinas kundi sa
kasaysayan ng kolonisasyon ng mga
Europeo sa Asya.
1.     Maliban sa anotasyon ng Sucesos de las
Islas Filipinas naghanda rin si Rizal ng
malathalang artikulong historikal
na gaya ng mga sumusunod:
a.     Ma- yi
b.      Tawalisi of Ibn Batuta
c.       Filipinas dentro de Cien Anos
d.      Sobre la Indolencia de los Filipinos
e.      La Politica Colonial de Filipinas
f.       Manila en el mes de Diciembre, 1872
g.      Historia de la Familia Rizal de Calamba
h.      Los Pueblos del Archipielago Indico
1.     Filipinas dentro de Cien Anos - sa
artikulong ito ay hinulaan ni Rizaal ang
pagtatapos ng kolonyalismo ng Espanya sa
Pilipinas sa pagtatapos ng ika 19 daantaon.
2.     Sobre la Indolencia de los Filipinos
-  tinalakay ni Rizal ang kadahilanan ng
katamaran at pagiging mabagal na pag-
unlad ng mga Pilipino sa mga sumusunod
na salik.
a.     Ang Pag-aalsa ng mga Pilipino at panloob
na kaguluhan kasunod ng pananakop ng
mga Espanyol sa Pilipinas.
b.     Ang mga digmaan ng Espanya laban sa
mga Portuges, Olandes, Ingles, at iba pang
mga kalaban na dito ay naglingkod ang mga
Pilipino bilang mga kawal ng hukbong
Espanyol.
c.      Ang pananlakay ng mga Muslim ng
Mindanao sa mga baybaying bayan ng
Pilipinas.
d.     Ang sapilitang paggawa ng libu-libong mga
Pilipino na naging dahilan upang
mapabayaan ang pagsasaka, komersiyo at
industriya sa Pilipinas.
e.     Ang kawalan ng pagsisikap ng mga Pilipino
ng magtrabaho ng higit dahilan sa hindi
naman nila ganap na napakanibangan ang
bunga ng kanilang paghihirap.
f.       Ang pagpapabaya ng pamahalaan sa
agrikultura, komersiyo at industriya.
g.     Ang masamang halimbawa na ipinapakita
ng mga Espanyol ukol sa mga gawaing
manwal.
h.    Ang pagtuturo ng mga prayle na "mas
madaling makapasok sa langit ang mga
mahihirap" at dahil dito ay ninais ng mga
Pilipino ang kahirapan sa layunin ng
madaliang pagpasok sa langit sa pagsapit
ng kamatayan.
i.       Ang sistema ng edukasyong Espanyol ay
hindi nakapagsulong ng pangkabuhayang
kaalaman. Ang edukasyon ay depresibo,
brutal, at hindi makatao.
A.    Iba pang Mga Ginawa sa Paris
1.     Binalak ni Rizal na itayo ang samahan ng
mga Filipinolohista sa Paris ngunit hindi ito
naisakatuparan.
2.     Ipananukala ni Rizal ang pagtatayo ng
isang makabagong kolehiyo ng mga Pilipino
sa Hongkong na ang layunin ay magsanay
at magturo ng mga anak ng mga
mabubuting pamilyang Pilipino.
3.     Nagdaos ng kapaskuhan si Rizal sa Paris at
pagkatapos ng Bagong Taon ay saglit na
dumalaw sa London upang tingnan ang
katumpakan ng kanyang anotasyon
Sucesos de las Islas Filipinas at dalawin si
Gertrude Beckett.
4.     Mga Dahilan ni Rizal sa Pag-alis sa Paris
a.     Ang napakamahal na halaga ng bilihin
dahilan sa karamihan ng mga taong dumalo
sa Pandaigdig na Eksposisyon sa paris.
b.     Ang masayang kapaligiran ng Paris ay
umaagaw ng kanyang atensiyon sa mga
gawaing pampanitikan. Ang
pangangailangan niya na isulat ang El
Filibusterismo .
 
 
KABANATA 16 - SI RIZAL SA BRUSSELS
A.    Ang Buhay ni Rizal sa Brussels
1.     Umalis si Rizal patungo ng lunsod
ng Brussels (1890) kasama ni Jose Albert at
nanuluyan sa isang kainamang bahay
paupahan sa 38 Rue
Philippe Champagne na pinangasiwaan ng
magkapatid na babaeng Jacoby na sina
Suzanne at Marie.
2.     Sa Brussels ay sinimulang sulatin ni Rizal
ang nobelang El Filibusterimo at
 nagsusulat din siya ng mga ipinadadalang
artikulo para sa La Solidaridad .
3.     Ginugugol din niya ang kanyang mga
libreng sandali sa pagpapalakas ng katawan
sa gymnasium at sa pagsasanay sa pagbaril
at iskrima.
4.     Naging kasama ni Rizal sa kuwarto si Jose
Alejandrino napansin niya ang labis na
katipiran ni Rizal sa pamamagitan ng
pagkain sa bahay at pagluluto nila ng
pansit.
5.     Mga Artikulong ni Rizal sa La
Solidaridad ng siya ay nasa Brussels.
a.     A la Defensa - isang sagot sa mapanirang
artikulo ni Patricio Escosura.
b.     La Verdad Para Todos - isang pagtatanggol
sa mga katutubong pinuno sa Pilipinas sa
mga pamumuna ng mga Espanyol na ang
Pilipino ay mangmang at tanga.
c.      Vicente Barrantes Teatro Tagalog
- ipinakita ni Rizal ang kamangmangan ni
Vicente Barrantes sa tanghalang sining ng
mga Tagalog.
d.     Una Profanacion - isang artikulo na
tumutuligsa sa mga prayle sa pagkakait
nito ng isang Kristiyanong libing para sa
kaniyang bayaw na si Mariano Herbosa.
e.     Verdades Nueva - sinagot ni Rizal ang
akusasyon ni Vicente Belloc na ang
pagbibigay ng reporma sa Pilipinas ay
makakasira sa katiwasayan ng
pamahalaang Espanyol sa Pilipinas.
f.        Crueldad - sa artikulong ito ay
ipinagtanggol ni Rizal si Blumentritt laban
sa paninira ng mga kaaway nito.
g.       Diferencias - kaniyang sinagot ang isang
artikulo na nanunudyo sa mga Pilipinong
humihingi ng Reporma.
h.       Inconsequencias - ipinagtanggol niya si
Antonio Luna laban sa ginawang paninira
ni Mir Deas.
i.       Llanto y Risas - mapait na pagpuna ni
Rizal laban sa mababang pagtingin ng mga
bayarang mamahayag ng prayle sa mga
kayumangging Pilipino.
j.        Ingratitudes - isang artikulo na sumasagot
sa sinabi ni Gobernador Weyler sa mga
taga-Calamba na huwag magpalinlang sa
mga walang kabuluhang pangako ng
kanilang mga walang utang na loob na
anak (isa na dito si Rizal).
1.      Binigyan din ni Rizal ng pansin ang
ortograpiya ng wikang Tagalog sa
pamamgitan ng paggamit ng k at w at
ituwid ang Hispanikong pagsulat tulad
ng arao at salacot. Dahilan dito ay sinulat
ni Rizal ang kanyang artikulo Sobre La
Nueva Ortografia de la Lengua de Tagala na
kanyang inilathala sa La Solidaridad.
2.     Dito isinalin ni Rizal ang akda
ni Schiller na William Tell mula sa Aleman
sa wikang Tagalog.
3.     Nabalitaan ni Rizal kina Juan Luna at
Valentin Ventura na ang mga Pilipino
sa Madrid ay nagugumon sa sugal.
Sinulatan ni Rizal ang mga Pilipino
sa Madrid at sinaway nila ang mga ito sa
kanilang pagkakagumon sa sugal. Nagalit
ang ilang mga Pilipino kay Rizal at tinawag
nila itong Papa imbes na Pepe na kanyang
tunay na palayaw.
4.     Sa Brussel ay nakatanggap si Rizal ng
masamang balita.
a.     Ang sumasamang kalagayan ng mga
magsasaka sa Calamba.
b.     Nagharap ng demanda ang mga
Dominicano para alisin ang lupang kanilang
pinapaupahan kay Don Francisco Mercado
- Rizal.
c.      Ipinatapon si Paciano at kanyang mga
bayaw na si Manuel Hidalgo ay muling
ipinatapon sa Bohol.
d.     Nararamdaman ni Rizal ang kanyang
nalalapit na kamatayan.
1.     Dahilan sa pag-uusig na nadarama ng
kanyang pamilya si Rizal ay nagbalak ng
umuwi, sa dahilang hindi siya maaring
manatili na nagsusulat lamang habang ang
kanyang mga magulang at mga kapatid ay
nagdaranas ng lupit ng mga paring
Espanyol. Ang kanyang balaking umuwi ay
sinalunga ni Graciano Lopez- Jaena at
gayundin ng kanyang mga kaibigang sina
Basa, Blumentritt, at Mariano Ponce.
2.     Nagbago lamang ang isipan ni Rizal nang
matanggap niya ang sulat ni Paciano na
nagsasabing natalo sila sa kaso at ito ay
kanilang iaapela sa korte supremo
sa Madrid at dito si Rizal ay nagtungo para
tingnan ang kanyang magagawa sa kaso.
3.     Nagkaroon ng romansa si Rizal kay Petite
Sussane Jacoby - ang pamangkin ng
kanyang mga kasera.
 
 
 
KABANATA 17 - MGA KABIGUAN SA
MADRID
A.    Kabiguan sa Katarungan
1.     Sa pagdating ni Rizal sa Madrid ay agad
niyang hiningi ang tulong Asociacion
Hispano-Filipina at mga pahayagang liberal
sa Madrid tulad ng La Justicia, El Globo, La
Republica, at El Resumen upang
matulungan siya sa paghingi ng katarungan
sa kanyang pamilya at kababayan sa
Calamba.
2.     Sa paghingi ni Rizal ng katarungan para sa
kanyang pamilya ay tumayo si Marcelo H.
del Pilar bilang abogado kanilang idinulog
ang kanilang protesta laban sa kawalang
katarungan ni gobernador heneral
Valeriano Weyler at ng mga paring
Dominikano.
3.     Ang kanilang pakikinayam kay Ministro
Fabie ng Ministerio ng Katarungan ay
nawalan ng kabuluhan. Ang patakaran ng
Espanya ay ang "sarahan ang tainga,
buksan ang pitaka, at magkibit-balikat na
lamang."
4.     Natanggap ni Rizal ang masamang balita
na natanggap na nila ang kautusan ng
pagpapaalis sa mga taga-Calamba mula
sa hacienda ng mga paring Dominikano.
5.     Ang mga kaibigan Espanyol ni Rizal ay
walang magawa kundi ang magbigay
lamang ng pananalita ng pakikiramay.
Samantala ipinanukala ni Blumentritt na
makipagkita si Rizal sa Reyna Maria
Cristina upang ilapit ang kanyang mga
suliranin, ngunit sinabi ni Rizal na siya ay
walang kakilala o salapi na
makapagsasama sa kaniya sa Reyna.
A.    Iba pang mga Kabiguan sa Madrid
1.     Habang bigo si Rizal sa paghingi ng
katarungan para sa kanyang mga magulang
ay namatay naman ang kanyang matalik na
 kaibigan at kasama sa kilusang propaganda
na si Jose Maria Panganiban.
2.     Nang malasing si Antonio Luna ay hinamon
niya si Rizal ng duwelo dahilan sa karibalan
sa babae. Nang matanggal ang kalasingan
ay naayos ang hidwaan.
3.     Hinamon ni Rizal si Wenceslao Retana ng
duwelo. Si Retana ay isang mamamahayag
na binabayaran ng mga prayle upang
manira sa mga makabayang Pilipino sa
Europa sa isa niyang artikulo ay sinabi nito
na kaya pinaalis ang pamilya ni Rizal sa
Calamba ay dahilan sa hindi pagbabayad
ng utang. Hiningi ni Rizal ang paumanhin
ni Retana o ang duwelo. Hindi ito natuloy
nang humingi ng tawad si Retana at hindi
na sumulat ng anumang mapanirang puri
si Retana laban sa mga Pilipino. Isang
kabalintunaan na si Retana ang kauna-
unahang sumulat ng aklat pangbiograpiya
ni Rizal na may pamagat na Vidas y
Escritos de Dr. Jose Rizal  .
4.     Ang Pagpapakasal ni Leonor Rivera.
a.     Habang nanonood sina Rizal at ang
kanyang mga kasama sa tanghalang Apolo
sa Madrid ay nawala ang
kanyang locket na angtataglay ng larawan
ni Leonor Rivera.
b.     Nakatanggap si Rizal ng sulat mula kay
Leonor Rivera na nagpapabatid ng nalalapit
na kasal niya sa isang inhinyerong Ingles
na si Henry Kipping na labis na
ikinalungkot ni Rizal.
c.      Ang labis na pagdaramdam ni Rizal sa
tinamong kabiguan ay naisulat niya kay
Blumentritt na "pipiliin ni Leonor ang
pangalang Kipping dahilan sa ito ay malaya
at ang Rizal ay isang alipin."
d.     Sa sagot ni Blumentritt ay huli kanyang
sinabi na "hindi maunawaan ng kanyang
asawa (Rosa) na ang isang babaeng
pinarangalan ng pag-ibig ni Rizal ay iiwan
siya (Rizal)."
e.     Sa isa pang sulat na ipinadala ni
Blumentritt sinabi niyang si Leonor ay
"tulad ng isang bata, naipinagpalit ang
diamante sa isang karaniwang bato."
1.     Karibalang Rizal at del Pilar
a.     Sa pagtatapos ng 1890, nagsimulang
makilala si del Pilar sa Madrid dahilan sa
kanyang pagsulat sa La Solidaridad . Sa
kabilang dako, ang lideratura ni Rizal ay sa
aspekto ng ideyalismo na hindi ganap na
maunawaan at matularan ng kanyang mga
kasamahan.
b.     Maging sa editoryal ng La Solidaridad ay
nagkakaroon na ng pagkakaiba sa
paniniwala at patakaran sina Rizal at del
Pilar.
c.      Upang magawan ng paraan na huwag
lumala ang karibalan ay nagka-isa ang mga
Pilipino sa Madrid na may bilang na 90 ay
nagkaisang magsagawa ng isang pag-
uusapan na kanilang gaganapin sa Enero 1,
1891.
d.     Pinag-usapan dito na ang editoryal ng La
Solidaridad ay mapasailalim sa samahan
ng mga Pilipino, ito ay tinutulan ni del Pilar.
Napag-usapan na magkakaroon ng isang
halalan na dito ang makapagtatamo ng 2/3
na boto ang mananalo.
e.     Nagsagawa ng halalan ang mga Pilipino
sa Madrid noong unang linggo ng Pebrero
1891 at nahati ang mga Pilipino sa
dalawang kampo -- Rizalista at Pilarista . Sa
unang araw ng halalan ay si Rizal ang
 nanalo ngunit hindi natamo ang 2/3 na
kinakailangang boto at sa ikalwang araw ay
nagkaroon uli ng halalan ay ganito pa rin
ang resulta.
f.       Sa ikatlong araw ay hinakayat ni Mariano
Ponce na bumoto na ang karamihan kay
Rizal at natamo ni Rizal ang kinakailangang
2/3 na boto na naghalal sa kanya bilang
pinuno ng samahan.
g.     Pagkatapos ng pagwawagi ni Rizal ay hindi
niya tinaggap ang kanyang posisyon, sa
dahilang ayaw niyang maging pinuno ng
hati-hating samahan.
1.     Umalis si Rizal sa Madrid na nag-iwan ng
maikling sulat ng pagpapasalamat sa mga
kababayan niyang naghalal sa kanya at
nagtungo sa Biarritz.
 
 
 
KABANATA 18 - BAKASYON NI RIZAL
SA BIARRITZ
A.    Mga Ginawa ni Rizal sa Biarritz
1.     Sa pag-alis ni Rizal sa Madrid ay nagtungo
si rizal sa Biarritz at nagbakasyon sa bahay
ni Senor Eduardo Bousted sa Villa Eliada.
2.     Naging malapit si Rizal sa mga anak na
dalaga ni Senor Bousted na sina Adelina at
Nellie.
3.     Ang Bearritz ay isang magandang
bakasyunan at nakita rito ni Rizal ang mga
turista mula sa iba't ibang panig ng mundo.
Ang kagandahan ng pook ang nagpalimot
kay rizal sa kanyang mga kasawian
sa Madrid.
4.     Nagkaroon ng namuong pag-ibig sa pagitan
nina Rizal at Nellie Bousted. Naakit si Rizal
 kay Nellie sa dahilan sa katalinuhan,
mahinahon, at mataas na moral ng dalaga.
Ipinagtapat ni Rizal sa kanyang mga
kaibigan na nagkaroon siya ng pagnanais
na pakasalan si Nellie Bousted.
5.     Tinukso na siya ni Marcelo H. del Pilar na
palitan ang pamagat ng kanyang nobela
na Noli ng Neli. Si Antonio Luna na minsan
ay kanyang naging karibal kay Nellie ay
hinikayat si Rizal na pakasalan na si Nellie.
6.     Natapos ang pag-iibigang Rizal at Nellie
dahilan sa hindi nahikayat si Rizal na
magpakasal sa dalaga dahilan sa mga
sumusunod:
a.     Ayaw ni rizal maging Protestante
b.     Ayaw ng ina ni Nellie kay Rizal na maging
manugang dahilan si Rizal ay mahirap na
"doktor na walang pasyente, manunulat na
walang pera" at isang repormista na inuusig
ng mga prayle at opisyal ng pamahalaan sa
sariling bayan.
1.     Naghiwalay sina Rizal at Nellie bilang
mabuting magkaibigan.
2.     Tinapos ni Rizal ang nobelang El
Filibusterismo ilang araw bago siya umalis
sa Biarritz patungo ng Paris.
3.     Sa Paris ay kanyang sinulatan si Jose Basa
at sinabing nagnanais siyang manirahan sa
Hongkong at dito nagtrabaho bilang doktor.
4.     Nagbalik si Rizal sa Brussels at muli
niyang binisita ang mga Jacoby lalo na si
Petite Sussane Jacoby.
5.     Nagpahinga si Rizal sa mga gawain ng
Kilusang Propaganda upang maharap niya
ang pagpapalimbag ng kanyang ikalawang
nobela - El Fililbusterismo . Mula
sa Brussels ay kanyang ipinaalam sa
Kilusang Propaganda na itigil na ang
 pagpapadala ng kanyang sustentong P 50
bawat buwan.
6.     Tinigilan na rin ni Rizal ang pagpapadala
ng mga artikulo sa pahayagang La
Solidaridad sa kabila ng pakiusap ng
kanyang mga kaibigan . Napansin din ni
Marcelo H. del Pilar ang panlalamig ng
kilusang propaganda sa pananahimik ni
Rizal at dahilan dito ay napilitang sumulat
si del Pilar na nakikiusap kay Rizal na
muling magsulat sa pahayagan.
 
 
KABANATA 19 - ANG PAGPAPALIMBAG
NG EL FILIBUSTERISMO SA BELGIUM
Ang Bahay ni Rizal sa Ghent
1.     Mula sa Brussels si Rizal ay nagtungo
sa Ghent na isang lunsod pamantyasan
ng Belgium.
2.     Mula pa sa Calamba ay sinimulan na ni
Rizal ang nobelang El Filibusterismo at
natapos ang huling kabanata sa Biarritz.
3.     Naninirahan si Rizal sa Ghent dahilan sa
mga sumusunod:
a.     Mura ang halaga ng pagpapalimbag
sa Ghent
b.     Makaligtas sa pang-aakit ni Petite Sussane
Jacoby
1.     Sa lunsod ng Ghent ay nakatagpo ni Rizal
ang dalawang Pilipino na estudyante ng
inhinyera sa Unibersidad ng Ghent na
sina Jose Alejandrino at Edilberto
Evangelista.
2.     Nanirahan si Rizal sa isang mumurahing
bahay paupahan at nakasama niya si Jose
Alejandrino na nakapuna ng kanyang labis
na katipiran.
3.     Sa pagdating ni Rizal sa Ghent ay
naghanap siya ng pinakamurang bahay
palimbagan para sa kanyang nobelang El
Filibusterismo at kanyang natagpuan ang
palimbagang F. MEYER-VAN LOO PRESS sa
daang Viaanderen na handang maglathala
ng nobela sa pamamagitan ng pagbabayad
ng hulugan. Isisnanla ni Rizal ang kanyang
mga alahas upang maging paunang bayad
sa palimbagan.
4.     Habang nasa palimbagan si Rizal ay
naubusan siya ng pera at ang
pagpapalimbag sa El Filibusterismo ay
napahinto sa kalagitnaan.
5.     Sa ganitong kagipitan ay halos kanyang
itapon ang manuskrito ng El
Filibusterimo sa apoy.
6.     Nang malaman ni Ventura ang kagipitan ni
Rizal, mula sa Paris ay kanyang pinadalhan
si Rizal ng salapi para maituloy ang
pagpapalimbag.
7.      Noong Setyembre 18, 1891 ay lumabas ng
palimbagan ang El Filibusterismo at
kanyang ipinadala ang dalawang kopya sa
Hongkong kina Jose Basa at Sixto Lopez.
Pinadalahan din niya ang kanyang mga
kaibigang sina Blumentritt, Ponce, Lopez-
Jaena, T.H. Pardo de Tavera, Antonio Luna
at Juan Luna. Pinagkaloob ni Rizal kay
ValentinVentura ang orihinal na
manuskrito ng El Filibusterismo.
8.     Inilathala ng sipian ng El Filibusterismo sa
pahayagang El Nuevo Regimen sa kanyang
isyu ng Oktibre 1891.
9.     Inihandog ni Rizal ang El Filibusterismo sa
ala-ala ng GOMBURZA .
10.                        Ipinagkumpara ang Noli at Fili.
a.     Ang Noli ay isang romantikong nobela na
gawa ng puso, damdamin, sariwa, makulay
at may taglay na tuwa. Ang Fili ay isang
nobelang politikal gawa ng ulo, isip,
naglalaman ng pait, pagkamuhi, sakit,
karahasan, at pagdurusa.
b.     Ang orihinal na kagustuhan ni Rizal ay
gawing mas mahaba ang Fili kaysa sa Noli
ngunit dahilan sa kakulangan sa salapi ay
naging maikli ang Fili (38 kabanata) kung
ikukumpara sa Noli (64 kabanata).
c.      Para kay Wenceslao Retana mas mahusay
ang Noli.
d.     Para kay Marcelo H. del Pilar mas mahusay
ang Fili.
1.     Sumulat si Rizal kay Blumentritt na
nagsasabi ng kanyang balak na gumawa ng
ikatlong nobela. Ito ay hindi na masyadong
ukol sa politika kundi sa etika.
2.     Sa kanyang paglalakbay patungong
Hongkong ay kanyang sinimulang sulatin
ang ikatlong nobela.
 
 
 
KABANATA 20 - PANGGAGAMOT NI
RIZAL SA HONGKONG
A.    Mga Dahilan ng Paglipat sa Hongkong
1.     Kawalan ng kasiyahan sa Europa dahilan
sa pagkakaiba ng paniniwala niya kay del
Pilar at sa ilang mga Pilipino sa Europa.
2.     Upang mas higit siyang maging malapit sa
Pilipinas.
3.     Para kupkupin ang kanyang pamilya.
A.    Pamamaalam sa Europa
1.     Nagpaalam ng maayos si Rizal kay del Pilar
sa paglalayon na mapanatili ang kaisahan
ng mga Pilipino sa Europa.
2.      Mula sa Merseilles sumakay ng
barkong Melbourne patungo ng Hongkong,
kasama ng kanyang bagahe ang 600 na
kopya ng El Filibusterismo.
3.     Nakatagpo ni Rizal sa barko bilang mga
pasahero ang mga babaeng Aleman na
nangmamaliit sa kanya sa usapan na
hihiya ni Rizal sa pamamagitan ng
maginoong pamamaraan.
A.    Hongkong
1.     Dumating si Rizal sa Hongkong ng
Nobeyembre 20, 1891 at sinalubong ng mga
kaibigan at dito ay nanirahan sa 5 D'
Aguilar Street No. 2 Rednaxola Terrace. Sa
nasabi ding tirahan si Rizal ay nagbukas ng
isang klinika.
2.     Bago magpasko ng 1891 dumating sa
Hongkong ang kanyang ama at bayaw na si
Silvestre Ubaldo. Sumunod na rin ang
kanyang ina, Lucia, Josefa, at Trinidad.
3.     Nakasama na muli ni Rizal ang kanyang
pamilya sa kapaskuhan sa ibang bansa.
A.    Panggagamot sa Hongkong
1.     Ginamit na rin ni Rizal ang kanyang
propesyon bilang isang manggagamot
upang masuportahan niya ang kanyang
pamilya. Sa tulong ni Dr, Lorenzo
Marquez na kanayang kaibigan. Inilapit
niya kay Rizal ang kanyang mga pasyenteng
may sakit sa mata.
2.     Nakilala si Rizal sa Hongkong sa kanyang
kahusayan at ang mga pasyente niya ay
mga British, Tsino, Portuges, at Amerikano.
3.     Matagumpay niyang inoperahan ang
kanyang ina sa Hongkong.
4.     Maraming bumati kay Rizal sa kanyang
panggagamot.
A.    Ang Proyektong Borneo
1.     Binalak ni Rizal na magtayo ng isang
kolonya sa Borneo na bubuuin ng mga
walang lupang Pilipino mula sa ating
bansa .
2.     Nagpunta siya sa Sandacan at kinausap
ang mga pinunong British at nagtagumpay
siya na mapagkalooban ang kanyang
proyekto ng 50,000 hektaryang lupa, na
malapit sa daungan, at mahusay na
pamahalaan upang magamit sa loob ng 999
na taon ng walang bayad.
3.     Ipinaalam ni Rizal ang kanyang proyekto sa
mga Pilipino sa Europa na nagpakita ng
pagnanais na ito ay maisakatuparan.
4.     Sinulatan ni Rizal si Gobernador Heneral
Despujol ukol sa kanyang
Proyektong Borneo ngunit hindi ito sinagot.
Sa ikalawang sulat ni Rizal ay hindi pa rin
sinagot ngunit ipinarating sa kanya sa
konsul ng Espanya sa Hongkong ang
pagtutol dito.
A.    Mga Sinulat sa Hongkong
1.     Ang mga Karapatan ng Tao - isang
pagsasalin ni Rizal ng proklamasyon ng
Rebolusyong Pranses ng 1789.
2.     A la Nacion Espanola - isang artikulo na
umaapela sa Espanya na ituwid ang
kamaliang nagawa sa mga magsasaka ng
Calamba.
3.     Sa Mga Kababayan - isang artikulo na
nagpapaliwanag sa sitwasyong agraryo sa
Calamba.
4.     Una Revisita a la Victoria Gaol - artikulo
ukol sa kanyang pagbisita sa kulungan ng
Hongkong kumpara sa malupit na
kulungan sa Pilipinas.
5.     The Hongkong Telegraph- isang pahayagan
kung saan si rizal ay nagpapadala ng mga
artikulo.
6.      Ang pinakamahalagang isinulat ni rizal sa
Hongkong ay ang saligang Batas ng La liga
Filipina.
A.    Ang Pagpapasiya na Magbalik sa Maynila
1.     Ang mga dahilan na magbalik sa Maynila.
a.     Kausapin si Gob. Hen. Despujol ukol sa
Proyektong Borneo
b.     Itatag ang La Liga Filipina sa Maynila
c.      Patunayan kay Eduardo de Lete na ito
ay mali sa kanyang paniniwala na
matapang si Rizal dahilan sa siya ay malayo
sa mga Espanyol.
1.     Tinutulan ng mga kamag-anak ni Rizal ang
kanyang nais na pagbabalik sa Maynila
dahilan sa itoo ay mangangahulugan
lamang ng kamatayan.
2.     Ginawa ni Rizal ang mga sumusunod na
sulat bago umalis ng Hongkong na
iningatan ni Dr. Marquez na bubuksan
lamang kung siya ay mamamatay .
a.     sulat sa kanyang mga magulang at mga
kapatid
b.     Sulat sa sambayanang Pilipino
c.      Sulat sa Gobernador Heneral Despujol
1.     Nagbalik si Rizal kasama ni Lucia sa
Maynila. Kasabay naman ng pag-uwi ng
Rizal ay pagsasampa naman ng kanyang
mga kaaway ng kaso.
 
 KABANATA 21 - ANG PAGBABALIK AT
PAGTATAG NG LA LIGA
A.    Ang Ikalawang Pagbabalik
1.     Hunyo 26, 1892 - nagbalik si Rizal sa
Maynila kasama ng kanyang kapatid na si
Lucia at tumigil sa Hotel de Oriente.
2.     Sa hapon ng nasabing araw nagtungo si
Rizal sa Malacanang upang makipagkita sa
gobernador heneral ngunit pinabalik siya ng
gabi at nakausap si Despujol.
3.     Binisita niya ang kanyang kapatid na si
Narcisa at si Neneng.
4.     Kinabukasan, sumakay si Rizal ng tren at
dinalaw ang kanyang mga kaibigan sa
Malolos, Bulacan; San Fernando,
Pampanga; Tarlac, Tarlac; at Bacolor,
Pampanga. Ang kanyang mga paglalakbay
ay sinusundan ng mga Espanyol at mga
bahay na kanyang binisita pagkatapos ng
ilang araw ay sinalakay ng mga kawal
Espanyol.
5.     Sa mga sumunod na araw ay muling
nakipagkita si Rizal kay Despujol.
A.    Pagtatayo ng La Liga Filipina
1.     Hulyo 3, itinatag ni Rizal ang La Liga
Filipina sa bahay ni Doroteo Ongjungco sa
Kalye Ylaya, tondo Maynila.
2.     Ang pagpupulong ay dinaluhan ng mga
sumusunod:
a.     Pedro Serano Laktaw
b.     Domingo Franco
c.      Jose Ramos
d.     Ambrosio Salvador
e.     Bonifacio Arevalo
f.       Agustin de la Rosa
g.     Moises Salvador
h.    Luis Villareal
i.       Faustino Villaruel
j.       Mariano Crisostomo
k.     Numeriano Adriatico
l.       Estanislao Legaspi
m.  Teodoro Plata
n.    Andres Bonifacio
o.     Juan Zulueta
A.    Pag-aresto at Pagpapatapon
1.     Noong Hulyo 6, 1892 - sa isang pakikipag-
usap ni Rizal kay Despujol ay inaresto siya
sa dahilan sa bintang na pagdadala ng mga
polyetong kontra-simbahan.
2.     Ipinakulong si Rizal at mahigpit na
pinababantayan sa Fort Santiago.
3.     Sumunod na araw inilabas ang kautusan
na ipatapon si Rizal sa Dapitan.
4.      Dinala si Rizal sa Dapitan sa pamamagitan
ng barkong Cebu.
 
 
KABANATA 22 - TAPON SA DAPITAN
A.    Ang Buhay ng Isang Tapon
1.     Hulyo 15, 1892 - nakarating si Rizal sa
Dapitan at ipinagkaloob kay Kapitan
Ricardo Carnicero ang komandante ng
hukbong Espanyol sa lugar.
2.     Dala ni Rizal ang sulat ni Padre Pablo
Pastells na superior ng mga Jesuita para
kay Padre Antonio Obach ang paring
Jesuita sa Dapitan. Ang sulat ay
naglalaman ng mga kondisyon upang si
Rizal ay makatira sa kumbento.
3.     Pansamantalang nanirahan si Rizal sa
kuwartel na pinamumunuan ni Kapitan
Carcinero na kanyang naging kaibigan.
4.     Setyembre 21, 1891 - nakatanggap sina
Rizal, Carcinero at isang Espanyol ng
Dipolog ang gantimpala na ang kanilang
ticket bilang 9736 ay nanalo ng ikalawang
gantimpalang P20,000. Ang naging hati ni
Rizal ay P6,200. Ibinigay niya ang P2,000 sa
kanyang ama at P200 kay Jose Ma. Basa sa
Hongkong at ang natira ay kaniyang
ginamit sa pagbili ng lupa sa Talisay na
isang kilometro ang layo sa bayan ng
Dapitan.
5.     Ngkaroon ng isang mahabang sulatan sina
Rizal at Pastells ukol sa usapin ng relihiyon
na naglalaman ng mga paniniwalang
pangrelihiyon ni Rizal.
a.     Ginagamit ng mga prayle ang relihiyon sa
pansariling kapakinabangan.
b.     Ang sariling pagpapasiya ay biyaya ng
Diyos sa lahat ng tao.
1.     Hindi nagtagumpay si Pastell na maibalik
si Rizal para sa simbahan.
2.     Hinamon ni Rizal ang isang Pranses na si
Mr. Juan Lardet ng duwelo dahilan sa
pagbebenta kay Rizal ng mga kahoy na
mababa ang kwalidad.
3.     Inilipat ni Padre Pastells si Padre Francisco
Sanchez sa Dapitan upang muling akitin si
Rizal na magbalik sa simbahan. Ngunit
hindi rin ito nagtagumpay.
4.     Nakatanggap na rin si Rizal ng mga
panauhin sa Dapitan at nakasama niya ang
kanyang mga kapamilya at nagpatayo na ng
bahay sa Talisay.
5.     Nagpadala ang mga prayle ng isang tao na
may alyas na Pablo Mercado (Florencio
 Namanan) upang isangkot si Rizal sa mas
malaking kaso.
6.     Nagtrabaho si Rizal sa Dapitan bilang isang
manggagamot. Ang kanyang mga pasyente
ay mga mahihirap na hindi makabayad at
mga mayayaman na nagbabayad ng malaki
sa kanyang paglilingkod. Nang tumira ang
kanyang ina sa Dapitan sa loob ng isa at
kalahating taon, ginamot din ito ni Rizal.
Nakilala ang kahusayan ni Rizal sa
panggagamot kahit na siya ay nasa
Dapitan, sinasadya sya ng mga pasyente
mula sa iba't ibang panig ng daigdig. Naging
interes din ni Rizal ang mga lokal at
halamang gamot.
7.     Itinayo ni Rizal ang isang sistema ng
patubig sa Dapitan upang magkaroon ng
malinis na tubig sa bawat bahay ng
Dapitan.
8.     Mga Proyektong Pangkomunidad sa
Dapitan:
a.     Paglilinis ng mga latian upang mawala ang
malaria
b.     Paglalagay ng pailaw sa lansangan ng
Dapitan
c.      Pagpapaganda ng liwasan at ang
paglalagay ng mapa ng Mindanao sa plasa.
1.     Ang malaking panahon ni Rizal ay ginamit
din niya sa pagtuturo ng mga kabataan sa
Dapitan. Tinuruan niya ang mga ito ng mga
aralin sa wika, heograpiya, kasaysayan,
matematika, gawaing industriyal at iba pa.
Ang oras ay mula alas 2:00 hanggang 4:00
ng hapon.
2.     Mga ambag ni Rizal sa Agham sa Dapitan
a.     Pinasok ni Rizal ang mga kagubatan at
baybay dagat ng Dapitan para sa
paghahanap ng
 mga specimen upang ipadala niya sa mga
museo ng Europa.
b.     Nakapag-ipon siya ng 346 na uri ng mga
kabibi.
c.       Natagpuan niya ang species ng Draco rizali
Apogonia rizali at Rhacophorus rizali.
1.     Ang pag-aaral ng mga wika ay
ipinagpatuloy ni Rizal sa Dapitan. Sa
panahong ito ay natutunan niya ang wikang
Bisaya, Subuanin, at Malayo.
2.     Ang kahusayan sa larangan ng sining ay
makikita pa rin kay Rizal sa panahon ng
pagkakatapon niya sa Dapitan. Gumuguhit
siya ng mga bagay na nakaakit sa kanya at
nililok niya ang (1) Paghihiganti ng Ina: (2)
ang ulo ni Padre Guericco; (3) estatwa ng
isang babaeng taga-Dapitan.
3.     Ginamit din ni Rizal ang kanyang panahon
sa Dapitan bilang isang magsasaka.
Umabot ng 70 hektarya ang lupang
kanyang pag-aari na tinaniman niya ng
abaka, niyog, punong kahoy, tubo , mais,
kape, at cocoa. Ginamit din ni Rizal ang
modernong pagsasaka sa pamamagitan ng
pag-aangkat sa Estados Unidos ng mga
makabagong makinarya.
4.     Ang pagnenegosyo ay isa sa mga naging
gawain ni Rizal sa Dapitan. Nakipagsosyo
siya kay Ramon Carreon , mangangalakal
na taga-Dapitan sa negosyo ng pangingisda,
koprahan at abaka. Itinayo din ni Rizal ang
kooperatiba ng mga magasasaka sa Dapitan
upang mabawasan ang monopolyo ng mga
Tsino sa lugar.
5.     Naging malikhain si Rizal sa Dapitan sa
pamamagitan ng paglikha ng mga
sumusunod;
a.     sulpukan - isang pagsindi ng sigarilyo na
gawa sa kahoy
b.      makina sa paggawa ng bricks
1.     Si Josephine Bracken.
a.     Namatay si Leonor Rivera noong Agosto 28,
1893 dahilan sa panganganak.
b.     Dumating si Josephine Bracken (edad 17)
sa Dapitan upang samahan ang kanyang
ama-amahan na si George Tauffer upang
mapagamot kay Rizal. Dala nila ang isang
tarheta ni Julio Llorente.
c.      Nagmahalan sina Rizal at Josephine at
nagbalak na magpakasal ngunit ayaw
silang ikasal ni Padre Obach ng walang
permiso ng arsobispo ng Cebu.
d.     Umalis si Tauffer sa Maynila at naiwan si
Josephine sa Dapitan upang makisama kay
Rizal.
e.     Sa unang bahagi ng 1896, nakunan si
Josephine sa kanilang anak ni Rizal.
1.     Dumating sa Dapitan noong Hunyo 1896
si Dr. Pio Valenzuela upang ipaalam kay
Rizal ang ukol sa Katipunan. Hinikayat ni
Valnzuela ang pamumuno ni Rizal sa
Katipunan na tinaggihan naman niya.
2.     Nagboluntaryo si Rizal upang maglingkod
sa hukbong Espanyol bilang isang seruhano
sa Cuba. Ang kanyang kahilingan ay
tinugon naman ni Gob. Hen. Ramon Blanco
na sumagot sa kanyang sulat noong Hulyo
1896 na nagsasabi ng pagsang-ayon sa
kanyang plano.
3.     Nilisan ni Rizal noong Hunyo 31,
1896 sakay ng barkong Espana kasama
nina Josephine, Narcisa, at pamangking si
Angelica.
 
  
KABANATA 23 - HULING PAGLALAKBAY
SA LABAS NG BANSA
1.     Mula Dapitan patungo ng Maynila
a.     Nagdaan ang barkong Espana sa
Dumaguete at binisita dito ni Rizal ang isa
niyang kaibigan na si Herrero Regidor na
hukom ng lalawigan. Inoperahan niya sa
mata ang isang kapitan ng guardia civil.
b.     Dumaan sa Cebu at inoperahan niya ang
mag-asawang Mateo na kanyang nakilala
sa Madrid.
c.      Dumaan ng Iloilo para mamili at nagdaan
sa Capiz ang barko.
1.     Sa pagdating ni Rizal sa Maynila ay
nakaalis na ang barkong Isla de Luzon na
sasakyan sana niya patungo ng Espanya.
Napilitang tumigil si Rizal sa
barkong Castilla sa loob halos ng isang
buwan bilang panauhin ni Enrique Estalon,
ang kapitan ng barko.
2.     Habang nasa barko si Rizal ay sumiklab
ang himagsikang Pilipino laban sa mga
Espanyol. Nalaman ni Rizal ang pagsiklab
ng himagsikan sa pamamagitan ng
pagbabasa ng mga pahayagan sa barko.
3.     Sa petsang Agosto 30, 1896 natanggap ni
Rizal ang isang sukat ni Blanco na nag-
eendorso sa kanya sa Ministro ng Digma.
4.     Inilipat si Rizal ng Setyembre 2, 1896 sa
barkong Isla de Panay na maglalayag na
patungong Barcelona.
5.     Ang barkong Isla de Panay ay dumaan
ng Singapore, pansamantalang bumaba si
Rizal sa Singapore at pinayuhan siya
ni Don Manuel Camus na isang Pilipinong
naninirahan na samantalahin na ang
 pagkakataon upang makatakas. Hindi ito
sinunod ni Rizal.
6.     Habang si Rizal ay naglalakbay patungo ng
Espanya ay lihim na nagpapadala ng
telegrama si Blanco sa Ministerio ng
Digmaan na si Rizal ang utak ng
himagsikan.
7.     Sa Suez Canal ay narinig ni Rizal ang balita
ukol sa pagbitay sa mga Pilipinong
naghihinalang kasangkot sa himagsikan.
8.     Setyembre 28, 1896 - narinig ni Rizal ang
bali-balitang siya ay aarestuhin pagdating
sa Barcelona.
9.     Setyembre 30, 1896 - ipinaalam kay Rizal
ni Kapitan Alemany ang kautusan na siya
(Rizal) ay idedetine sa loob ng kanyang
kabina hanggang hindi nakakabalik sa
Maynila.
11. Oktubre 3, 1896 - nakarating ang
barkong Isla de Panay sa Barcelona at
ipinadala sa Munjuich Castle na noon ay
pinamumunuan ni General Eulogio
Despujol . Oktubre 6, 1896 - inilabas si
Rizal ng kulungan para ibalik sa Maynila
sakay ng barkong Colon.
 
 
KABANATA 24 - HULING PAGBABALIK AT
PAGLILITIS
A.    Ang Huling Pagbabalik
1.     Sa Barkong Colon si Rizal ay binigyan ng
isang kabuna at nasa ilalim ng mahigpit na
pagbabantay.
2.     Nalaman niya sa isang opisyal na siya ang
sinisisi ng mga Espanyol ukol sa nagaganap
na madugong himagsikan sa Pilipinas.
3.     Kinumpiska ng mga Espanyol ang
talaarawan ni Rizal.
4.     Sa pagdating ng barkong Colon sa
Singapore ay sinikap ni Dr. Antonio
Regidor at Sixto Lopez sa pamamagitan ng
isang abogadong Ingles na si Attorney
Fort na bigyan si Rizal ng habeas
corpus  ngunit hindi ito naipagkaloob sa
dahilang ang barkong Colon ay nasa ilalim
ng bandila ng Espanya.
5.     Nobyembre 3, 1896 - Nakarating ang
barkong Colon sa Maynila at tahimik na
inilipat si Rizal sa Fort Santiago. Sa
panahong ito ang mga Espanyol ay
nangangalap na ng ebidensiya laban kay
Rizal. Pinahirapan ng mga Espanyol ang
maraming mga Pilipino para isabit si Rizal
sa nagaganap na himagsikan.
6.     Nagkaroon ng isang Preliminary
investigation sa kaso ni Rizal na
pinamumunuan ni Colonel Francisco Olive .
Si Rizal ay sumailaliam sa limang araw ng
mahigpit na imbestigasyon.
7.     Pinili ni Rizal ang pangalan ni Tinyente
Luis Taviel de Andrade bilang abogado sa
gaganaping paglilitis sa kanya.
8.     Nagsimula ang paglilitis kay Rizal
noong Disyembre 26, 1896 at sa nasabi
ding araw ay nagpasiya ang hukuman na
bitayin si Rizal sa pamamagitan ng
pagbaril.
9.     Noong Disyembre 28, 1896 nilagdaan
ni Gobernador Heneral Camilo Polaviela ang
kautusan ng pagbaril kay Jose Rizal.
 
 
KABANATA 25 - ANG KAGITINGAN SA
BAGUMBAYAN
A.    Ang mga Huling Oras ni Rizal
1.     Sa ganap na ika -6:00 ng umaga ay binasa
ni Kapitan Rafael Dominguez ang
kapasiyahan na siya ay bitayin, sa
Bagumbayan sa Disyembre 30, 1896 sa
ganap na ika- 7 ng umaga.
2.     Alas 7:00 ng umaga - Tinanggap niyang
bisita sina Padre Miguel Saderra Matta
(Rector ng Ateneo) at Padre Luis Viza, isang
Jesuitang Guro.
3.     Alas 8:00 ng umaga - Pumalit kay Padre
Viza si Padre Antonio Rosell, inimbitahan
siya ni Rizal na mag-almusal. Pagkatapos
na mag-almusal dumating si Tinyente Luis
Taviel de Andrade at nagpasalamat si Rizal
dito sa ginawang pagtatanggol niya.
4.     Alas 9:00 ng umaga - Dumating si Padre
Federico Faura at sinabi ni Rizal na tama
ang sinabi ng pare na mapuputulan siya ng
ulo sa pagsulat ng Noli Me Tangere .
5.      Alas 10:00 ng umaga - Dumating si Padre
Villaclara (guro ni Rizal sa Ateneo) at Padre
Vicente Balaguer (kura paroko ng Dapitan).
Dumating si Santiago Mataix at
kinapanayam si Rizal para sa
pahayagang El Heraldo de Madrid.
6.     Alas-12:00 ng tanghali - naiwan si Rizal na
nag-iisa sa kanyang silid para
magtanghalian. Pagkatapos nito ay
ipinagpatuloy niya ang kanyang pagsusulat.
Natapos na niya ang Mi Ultimo Adios at
itatago na lamang sa lutuang alcohol at
ginawa na rin ni Rizal ang kanyang huling
sulat kay Ferdinand Blumentritt.
7.     Alas 3:00 ng hapon ay nagbalik si Padre
Balaguer sa Fort Santiago at kinukulit si
Rizal na gumawa ng isang retraksiyon sa
 kanyang isinulat na laban sa simbahang
Katoliko.
8.     Alas 4:00 ng hapon - dumating ang ina ni
Rizal sa Fort Santiago. Lumuhod dito si
Rizal at hinalikan ang kanyang ina.
Sumunod si Trinidad at dito ay ibinigay
niya ang lutuang alcohol na naglalaman
ng Mi Ultimi Adios .
9.     Sa pag-alis ng mga magulang at kapatid ni
Rizal ay nagbalik pa rin ang mga Jesuita sa
pangungulit kay Rizal na gumawa ng
retraksiyon.
10.                        Alas 6:00 ng gabi - Patuloy pa rin sa
pangungulit ang mga Jesuita at mga prayle
na gumawa na si Rizal ng isang retraksiyon.
11.                        Alas 8:00 ng gabi - nagsagawa si
Rizal ng kanyang huling hapunan sinabi
niya kay kapitan Dominguez na
pinatatawad na niya ang lahat ng kanyang
mga kaaway .
12.                        Alas 10:00- ipinadala ng Arsobispo
Nozaleda ang isang kopya ng retraksiyon na
pipirmahan ni Rizal ngunit ito ay tinaggihan
ni Rizal. Dahilan sa hindi napapirma si
Rizal sa retraksiyon, ang paring Jesuita ay
hinuwad ang lagda nui Rizal at pagkamatay
ni Rizal ay sinabi nila na si Rizal ay
lumagda ng isang retraksiyon.
13.                        Alas 3:00 ng umaga- sinasabi ng
mga paring Jesuita na si Rizal ay nakinig ng
misa at tumaggap ng komunyon. Ngunit ito
ay walang basehan.
14.                        Alas 5:30- kinain ni Rizal ang
kanyang huling almusal pagkatapos ay
sinulat niya ang dalawang sulat para sa
kanyang kasambahay at sa kapatid na si
Paciano.
15.                         Sa nabanggit din na oras ay
dumating si Josephine Bracken at
ipinagkaloob ni Rizal ang isang aklat ni
Kempis na may pamagat na Imitacion de
Cristo . Sa nasabing aklat inilagay ni Rizal
ang isang sulat na To my dear and unhappy
wife, Josephine December 30, 1896. Jose
Rizal.
16.                        Alas 6:00 ng umaga - habang
naghahanda para sa martsa sa
Bagumbayan, inihanda ni Rizal ang kanyng
huling sulat para sa kanyang ama at ina.
17.                        Alas 6:30 - nagsimulang umalis ang
martsa mula saa Fort Santiago patungo ng
Bagumbayan. Apat na sundalong Espanyol
na nakabaril at bayoneta ang nasa
harapan, sa likuran si Rizal na mahinahong
naglalakad kasabay ni Tinyente Luis Taviel
de Andrade sa isang tabi at si Padre March
at Villaclara sa kabila. Sa likuran ng
maraming mga sundalong Espanyol na
nasasandatahan. Sa panabi ng martsa ay
ang hanay ng mga taong nanonood.
18.                        Sa pagdating ni Rizal sa
Bagumbayan mas maraming bilang ng mga
tao ang naghihintay upang saksihan ang
gagawing pagbitay kay Rizal.
19.                        Nagpaalam si Rizal kay Luis Taviel de
Andrade . Pinulsuhan
siya ni Dr. Castillo isang manggagamot ng
hukbong Espanyol at humanga sa normal
na tibok ng pulso nito.
20.                        Alas 7:00 ng umaga - binaril si Rizal
sa Bagumbayan.
21.                        Pagkatapos ng barilin ng firing squad
isang opisyal ng hukbo ang lumapit sa
kanyang katawan at binaril na malapitan sa
puso. Upang tiyakin na patay na ito.
22.                        Pagkatapos ng pagbitay, ang
bangkay ni Rizal ay inilibing sa sementeryo
ng Paco.