Professional Documents
Culture Documents
D.szumska - O Emocjach Bez Emocji
D.szumska - O Emocjach Bez Emocji
DOROTA SZUMSKA
Uniwersytet Jagielloñski
Jak widaæ, emocje z trudem daj¹ siê uj¹æ w ramy jakiegokolwiek d¹¿¹cego do sy-
stemowoci opisu. Pró¿no bowiem szukaæ wiêkszych analogii pomiêdzy wyab-
strahowanym z sumy indywidualnych, ukszta³towanych osobistym dowiadcze-
niem i subiektywnie wartociowanych doznañ (zob. Borowski 1992) modelem
pojêciowym teorii emocji a rzeczywist¹ konceptualizacj¹ prze¿yæ wewnêtrznych,
odpowiadaj¹c¹ silnie zró¿nicowanym potrzebom poznawczym jednostki. Wszel-
ka manifestacja emocji, niezale¿nie od arsena³u wytoczonych na u¿ytek odbior-
cy rodków, pozostaje tylko jej manifestacj¹ w wiêkszym lub mniejszym intelek-
tualnym przebraniu, komplikuj¹cym próby introspekcji podejmowane przez ba-
dacza. ¯adne wyk³adniki emocji, czy to werbalne, czy to pozajêzykowe, nie mo-
g¹ byæ podstaw¹ do jej holistycznego opisu. P³ynie st¹d, byæ mo¿e, gorzka dla
semantyków refleksja, i¿ dopóki lingwistyczna teoria emocji bêdzie siê koncen-
trowaæ na tym, co czuje nadawca referuj¹cy b¹d wyra¿aj¹cy emocje, jej naczel-
nym, i prawdopodobnie niemo¿liwym do realizacji, celem pozostanie prowa-
dz¹ce donik¹d z punktu widzenia jêzyka jako narzêdzia komunikacji definio-
wanie nazw emocji poprzez opis procesów psychicznych i fizjologicznych, za-
chodz¹cych w podmiocie prze¿ywaj¹cym. Czysto jêzykoznawcza eksplikacja
emocji powinna stawiaæ sobie za cel sformu³owanie odpowiedzi na pytanie
o przyczyny pojawienia siê w tekcie jej werbalnych wyk³adników, czyli dotrzeæ
do intencji komunikacyjnej subiektu referuj¹cego, który mo¿e byæ jednoczenie
subiektem danej emocji. Z tego punktu widzenia propozycja Agnieszki Spagiñ-
skiej-Pruszak, w myl której lingwistyczne badania emocji powinny wydobywaæ
na jaw to, w jakim stosunku pozostaje etykieta wyrazowa do procesu zachodz¹-
cego w jednostce (Spagiñska-Pruszak 1992: 31), wydaje siê bardziej adekwat-
na w odniesieniu do psychologicznych, ewentualnie psycholingwistycznych ujêæ
omawianego zagadnienia.
Innymi s³owy, ekspresja lub referowanie emocji jest przyjêciem pewnej po-
stawy w dzia³aniach jêzykowych. Postawy rozumianej jako pewnego rodzaju
preferencja, wyra¿aj¹ca siê przez akceptacjê lub nieakceptacjê wobec s¹du lub
stanu rzeczy, który ten s¹d opisuje (Antas 1991: 133). Jeli zatem lingwistycz-
na teoria emocji ma byæ osadzona w jêzyku, musi byæ przeniesiona na grunt prag-
matyki. I tylko jako taka mo¿e byæ konkurencyjna, a nie odtwórcza w stosunku
do teorii emocji zaproponowanych przez inne ga³êzie wiedzy o cz³owieku. Co za-
tem powinno staæ w centrum jej zainteresowania?
Po pierwsze, oczywicie sama emocja rozumiana jako pewien scenariusz.
Przyk³adów pojmowania emocji w³anie jako standardowego uk³adu pewnych
zachowañ, w tym tak¿e jêzykowych, obficie dostarcza materia³ empiryczny.
Por.:
(22) Dzieci nale¿y kochaæ sprawiedliwie (czyli ÿswoim zachowaniem nie
wyró¿niaæ ¿adnego z nich);
(23) Gdyby mnie kocha³, nigdy by tego nie zrobi³/nie powiedzia³ (czyli
ÿswoim zachowaniem nie sprawi³ mi przykroci);
204 DOROTA SZUMSKA
(24) Wszystko robi, ¿eby przekonaæ j¹, ¿e kocha naprawdê (czyli ÿswoim
zachowaniem daje jej do zrozumienia, ¿e chce jej dobra, które w dodat-
ku stawia wy¿ej ni¿ swoje).
Wspomniany scenariusz jest aktywizowany w pamiêci odbiorcy bezpored-
nio przez pojawienie siê w komunikacie jego jêzykowych wyk³adników (czy to
w postaci predykatów formalizowanych jako czasowniki, np.: kochaæ, zazdrociæ,
lubiæ itp., czy te¿ jako rzeczowniki, np.: mi³oæ, zazdroæ, sympatia) albo po-
rednio, werbalnym b¹d niewerbalnym bodcem uruchamiaj¹cym mechanizm
inferencji (tzw. inference trigger, zob. Levinson 1985: 270). Por.:
(25) Nadawca: Pawe³ zakocha³ siê w Natalii.
Odbiorca: To pewnie nied³ugo bêdzie lub (aktywizacja scenariusza
emocji implikowanego przez predykat zakochaæ siê);
(41) Pamiêtaj, ¿e zawsze ciê lubi³em (powiedziane do osoby, która przez nie-
oczekiwany obrót wydarzeñ mo¿e wp³yn¹æ pozytywnie na los, zwykle
karierê zawodow¹ nadawcy, komunikuje nie tyle pozytywny stosunek
nadawcy do odbiorcy, co emocjê strachu, niepewnoci po³¹czon¹ z pro-
b¹ o przychylnoæ);
(42) Smutno mi! (ukryta proba: ÿpociesz mnie lub ÿoka¿ mi wiêcej zainte-
resowania);
(43) Bardzo siê denerwujê (powiedziane przez studenta do egzaminatora mo-
¿e mieæ funkcjê manipulacji, a mianowicie: ÿwiedz, ¿e moja niewiedza
jest tylko pozorna, bo ze zdenerwowania nie mogê siê skupiæ i we to
pod uwagê przy ocenianiu mojej odpowiedzi);
(44) Nadawca: Wiesz, jak bardzo ciê kocham, prawda?
Odbiorca (przejrzawszy strategiê nadawcy i odbieraj¹cy j¹ jako ukryt¹
manipulacjê): No, mów od razu, o co ci chodzi!
Emotywnoæ mo¿e mieæ charakter reaktywny, jako wynik przyjêcia przez
odbiorcê okrelonej strategii grzecznoci, bêd¹c jednoczenie sygna³em osi¹gniêcia
przez nadawcê zamierzonego efektu perlokucyjnego (zob. Antas 1991: 152). Por.:
(45) Nadawca: Wygra³em wycieczkê do Pary¿a!
Odbiorca: No nie! To wspaniale! vs. Przecie¿ ty nawet nie znasz francu-
skiego!
(46) Nadawca: Ukradli mi wczoraj sprzed domu nowiutkie BMW!
Odbiorca: Co nieprawdopodobnego! Co za pech! vs. Ale siê kto ob³o-
wi³!
Do realizacji wspomnianego tu celu s³u¿y zreszt¹ w jêzyku ca³a gama przy-
pisanych na mocy konwencji do danego typu dyskursu frazemów gatunkowych.
Przyk³adem mog¹ byæ gratulacje, kondolencje, podziêkowania itp. Por.:
(47) Czujê siê zaszczycony Pani wizyt¹;
(48) Ogromnie mi przykro z powodu mierci Pañskiej ¿ony;
(49) Jestem wzruszony dowodami Pañstwa ¿yczliwej pamiêci.
Na marginesie warto dodaæ, i¿ niezwykle interesuj¹ce by³oby zbadanie zale¿-
noci pomiêdzy emocj¹ a interpretacj¹ w kategoriach wp³ywu stopnia nasycenia
tekstu wyk³adnikami emocji na proces jego odbioru.
Zaprezentowane spostrze¿enia poruszaj¹ tylko niewielk¹ czêæ niezwykle
z³o¿onego problemu, jaki stanowi odpowied na pytanie o rolê emocji w komu-
nikacji werbalnej. Niezale¿nie od tego, czy uda siê tê odpowied rzeczywicie
znaleæ, na pewno warto jej poszukiwaæ, pamiêtaj¹c, ¿e w³anie w jêzyku mo¿-
na spotkaæ emocje bez emocji.
O emocjach bez emocji 207
Bibliografia
Antas J. (1991), O mechanizmach negowania, Kraków.
Arutiunova N.D. (1984), Aksiologija v mechanizmach izni i jazyka, [w:] Problemy strukturnoj lin-
gvistiki, Moskva.
Awdiejew A. (1983), Klasyfikacja funkcji pragmatycznych, Polonica IX, s. 53-85.
Bierarch A. (1992), Sztuka czytania z twarzy. Poznanie cz³owieka na pierwszy rzut oka, Wroc³aw.
Borowski H. (1992), Wartoæ jako prze¿ycie, Lublin.
Grzegorczykowa R. (1978), Struktura semantyczna wyra¿eñ ekspresywnych, [w:] Z zagadnieñ s³ow-
nictwa wspó³czesnego jêzyka polskiego, pod red. M. Szymczaka, Wroc³aw, s. 117-123.
Laskowska E. (1993), Wartociowanie w jêzyku potocznym, Bydgoszcz.
Levinson S.C. (1985), Pragmatics, Cambridge.
McNeill D. (1992), Hand and Mind. What Gestures Reveal about Thought, Chicago.
Nagórko A. (1987), Zagadnienia derywacji przymiotników, Warszawa.
Neubauer F. (1977), Aspekte der Klassifikation von Adjectiven, [w:] Kasus-Theorie. Klassifikation.
Semantische Interpretation. Papiere zur Textlinguistic, hrsg. von K. Heger, J.S. Petofi, Ham-
burg, s. 231-259.
Nowakowska-Kempna I. (1986), Konstrukcje zdaniowe z leksykalnymi wyk³adnikami uczuæ, Kato-
wice.
Nowell-Smith P.H. (1957), Ethics, Oxford.
Pease A. (1992), Jêzyk cia³a. Jak czytaæ myli ludzi z ich gestów, Kraków.
S³ownik (1996), S³ownik wspó³czesnego jêzyka polskiego, pod red. B. Dunaja, Warszawa.
Spagiñska-Pruszak A. (1992), Jêzyk emocji. Studium leksykalno-semantyczne rzeczownika w jêzy-
ku polskim, rosyjskim i serbsko-chorwackim, Gdañsk.
Szumska D. (1999), W poszukiwaniu standardów semantycznych, [w:] Gramatyka komunikacyjna,
pod red. A. Awdiejewa, Warszawa, s. 69-86.
Volf E.M. (1989), Emocional′ nye sostojanija i ich predstavl′ enija v jazyke, [w:] Logièeskij ana-
liz jazyka. Problemy intensional′ nych i pragmatièeskich kontekstov, red. N.D. Arutiunova,
Moskva, s. 55-75.
Zdunkiewicz D. (1988), Pojêcie implikatury w jêzykoznawstwie przegl¹d najwa¿niejszych sta-
nowisk, Poradnik Jêzykowy, z. 9-10, s. 628-645.
(1989), Teoria implikatur Gricea a jêzyk wartoci, Poradnik Jêzykowy, z. 8, s. 519-527.
On Emotionless Emotions
Summary
Body language is a common way of expressing human emotions. It means that we used to
communicate our feelings, emotions and moods through gestures, facial expressions rather than
words. From this it follows that the problem of defining emotion concepts, which has been on the
agenda of both linguistic and psychological research for quite a time, should be treated first of all
as a task for psychologists. As for the linguists, they rather ought to look for the satisfactory solu-
tion how to describe emotions from the truly linguistic point of view which means taking into
account the textual use of their verbal expression. It is obvious that what is really needed for any
general understanding of functioning of expressions of emotions is some kind of pragmatic and cog-
nitive perspective. The data show that, far from being isolated exceptions, utterances with such
208 DOROTA SZUMSKA
expressions could be naturally interpreted as indirect speech acts. The phenomenon of their illocu-
tionary force and standard usage conditions of utterances of this kind should be analysed and
explained in detail in the linguistic theory of emotion which is the main conclusion of the study pre-
sented here. Another conclusion is that seeking for the linguistic picture of emotions is not explor-
ing the human nature. It is describing of some kind of the communication strategy which could be
called the grammar of emotion.
C’est avant tout le langage du corps qui exprime et traduit les émotions humaines. Cela
veut dire que l’homme communique ses sentiments plus souvent à travers ses gestes et son air
qu’à l’aide de moyens verbaux. Aussi, le problème de la construction de la définition des sen-
timentes, faisant – depuis un certain temps – l’objet de recherches en linguistique et en psy-
chologie, constitue-t-il un défi à relever pour les psychologues plutôt que pour les linguistes.
Les linguistes eux-mÃmes devraient de préférence chercher une réponse satisfaisante en ce
qui concerne la description des émotions du point de vue purement linguistique, c’est-à-dire
en s’appuyant sur les usages textuels des indices verbaux des émotions. Il paraÐt évident que,
pour concevoir dans son ensemble le mécanisme du fonctionnement de les indices, il est
nécessaire est de prendre en considération tant leur caractéristique pragmatique que le fond
cognitif. Les données empiriques prouvent que les énoncés contenant des indices verbaux des
émotions sont à l’ordinaire interprétés comme des énonciations intermédiaires. Le principal
postulat proposé dans cet article est que la théorie linguistique des émotions devrait fournir
une explication de ce phénomène avec une analyse exhaustive du caractère de la force illo-
cutoire de ce type d’énoncés, et avec une description des conditions standard d’usage qui
garantissent leur authenticité. De surcroît, nous concluons que ce qui est la recherche d’une
image linguistique des émotions n’est pas la découverte de la nature humaine. Cette
recherche est la description d’une certaine sorte de stratégie communicative que l’on pour-
rait nommer la grammaire des émotions.