Εορτή της κοιμήσεως της Θεοτόκου (μτπχ. εργασία) PDF

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ
ΧΡΙΣΤΙΝΑ Π. ΒΡΑΚΑ
Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΑ – ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής
Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για τη λήψη του Μεταπτυχιακού
Διπλώματος Ειδίκευσης
Σύμβουλος Καθηγητής: Συμεών Α. Πασχαλίδης, Αν. Καθηγητής
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ
ΧΡΙΣΤΙΝΑ Π. ΒΡΑΚΑ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής
Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για τη λήψη του Μεταπτυχιακού
Διπλώματος Ειδίκευσης
Σύμβουλος Καθηγητής: Συμεών Α. Πασχαλίδης, Αν. Καθηγητής
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010
Στους γονείς μου
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Το ενδιαφέρον μου για τις θεομητορικές εορτές προκλήθηκε

όταν στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών σπουδών μου παρακολούθη-
σα τις παραδόσεις των μαθημάτων της Αγιολογίας και της Εορ-
τολογίας. Μελετώντας το πηγαίο υλικό και τη δευτερεύουσα βι-
βλιογραφία που αφορά στις θεομητορικές εορτές, γεννήθηκε η επι-
θυμία να ασχοληθώ με μία από αυτές. Η μελέτη δε των περί την
Κοίμηση της Θεοτόκου εγκωμιαστικών Λόγων και Ομιλιών, συν-
ετέλεσε αποφασιστικά, ώστε, με τη συγκατάθεση του επιβλέπον-
τος καθηγητή μου, να επικεντρώσω την προσοχή μου στην εορτή
της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.
Αποτέλεσμα του ενδιαφέροντος που μου προξένησε η εν
λόγω Θεομητορική εορτή, συνιστά η παρούσα εργασία, που κατα-
τίθεται στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θε-
ολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης.
Την ιδιαίτερη ευγνωμοσύνη μου εκφράζω προς τον καθηγη-
τή μου, κ. Συμεών Πασχαλίδη, ο οποίος με υποδεχόταν πάντα με
αγάπη και διάθεση να ξεπεράσω τα όποια προβλήματα προέκυ-
πταν στην πορεία σύνθεσης της εργασίας μου. Οι υποδείξεις και
οι συμβουλές του ήταν για μένα ένας ασφαλής οδηγός προς την ο-
λοκλήρωσή της.
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 5
ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ 8
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 10
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 22
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ Η ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ
ΕΟΡΤΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
Α. Η εισαγωγή της τιμής της Θεοτόκου στην εκκλησιαστική λα- 27
τρεία και η καθιέρωση των Θεομητορικών εορτών

Εισαγωγικά 28
1. Η εορτή της Συλλήψεως της Θεοτόκου 28
2. Η εορτή του Γενεσίου της Θεοτόκου 29
3. Η εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου 31
4. Η εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου 32
35
Β. Η παράδοση για την ταφή της Θεοτόκου
Γ. Από τη δημιουργία έως την καθιέρωση της εορτής της Κοιμή- 39
σεως της Θεοτόκου

Δ. Η καθιέρωση νηστεία για την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτό- 45
κου
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Η ΣΧΕΤΙΚΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ
ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ
Α. Η απόκρυφη χριστιανική γραμματεία 49

Εισαγωγικά 49
1. Τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου Λόγος εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς 51
Ἁγίας Θεοτόκου
2. Τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου καὶ Εὐαγγελιστοῦ, Διήγησις 54
εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς Παναγίας Θεοτόκου καὶ τὸ πῶς Μετέθη ἡ Ἄ-

χραντος Μήτηρ τοῦ Κυρίου ἡμῶν
57
Β. Λόγοι και Ομιλίες Πατέρων και Εκκλησιαστικών συγγραφέων
για την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου
1. Το Εγκώμιο του Θεοτέκνου Λιβιάδος 57
2. Το Εγκώμιο του Μοδέστου Ιεροσολύμων 59
3. Η Ομιλία του Ιωάννου Α´ αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 62
4. Τα Εγκώμια του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού 66
5. Οι Ομιλίες του αγίου Ανδρέα αρχιεπισκόπου Κρήτης 75
6. Οι Ομιλίες του αγίου Γερμανού Α´ πατριάρχη Κωνσταντινου- 81
πόλεως
7. Το Εγκώμιο του αγίου Θεοδώρου του Στουδίτου 87
8. Η Ομιλία του αυτοκράτορος Λέοντος Στ´ του Σοφού 91
9. Το Εγκώμιο του μοναχού Θεογνώστου 94
10. Η Ομιλία του Θεοφάνους Κεραμέως 97
11. Το Εγκώμιο του Ιωάννη του Γεωμέτρη 99
12. Ο Λόγος του Ιωάννη Ευχαΐτων 104
13. Ο Λόγος του αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου 106
14. Το Θέσπισμα του Νικηφόρου Χούμνου για την εορτή της Κοι- 110
μήσεως της Θεοτόκου

Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 7
15. Η Ομιλία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά 112
16. Η Ομιλία του Ισιδώρου Θεσσαλονίκης 116
17. Οι Λόγοι του Αντωνίου αρχιεπισκόπου Λαρίσης 120
18. Η Ομιλία του Καλλίστου Α´ πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως 124
19. Ο Λόγος του αγίου Νικολάου Καβάσιλα 125
20. Ο Λόγος του αγίου Φιλοθέου Κοκκίνου πατριάρχου Κωνσταν- 127
τινουπόλεως
21. Ο Λόγος του αυτοκράτορος Μανουήλ Β´ του Παλαιολόγου 130
22. Η Ομιλία του Γενναδίου Σχολαρίου 131
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 133
ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ
ΑΒ Ἀνάλεκτα Βλατάδων
ΕΕΘΣΘ Ἐπιστημονική Ἐπετηρίς τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ

Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
ΕΕΦΣΠΘ Ἐπιστημονική Ἐπετηρίς τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ

Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
ΕΦ Ἐκκλησιαστικός Φάρος
ΘΗΕ Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 1-12, Α-

θήνα 1962 εξ.
ΠΘΣΤΜΝΚ Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου εἰς τιμήν καὶ μνή-

μην τοῦ σοφωτάτου καὶ λογιοτάτου καὶ τοῦ ἀγιο-
τάτου ὁσίου πατρός ἡμῶν Νικαλάου Καβάσιλα τοῦ
καὶ Χαμαετού, Θεσσαλονίκη 1984.
BHG F. Halkin, Bibliotheca Hagiographica Graeca, τ. Ι-ΙΙΙ,

[SH 8a], Bruxelles 31957.
CANT Clavis Apocryphorum Novi Testamenti, Brepols –

Turnhout 1992.
ΕΟ Échos d’Orient
ODB The Oxford Dictionary of Byzantium, A. KAZHDAN, τ.

I-III, New York-Oxford 1991.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 9
PG J.-P. Migne, Patrologiae cursus completus. Series Gra-

eca.
PO Patrologia Orientalis
Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit, R.-J.

LILIE - CLAUDIA LUDWING - THOMAS PRATSCH - ILSE
PMBZ
ROCHOW, 1-6, Berlin-New York 1998-2001.
Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, E.
PLP TRAPP unter Mitarbeit von R. WALTHER, Wien 1976-

1996.
REB Revue des Études Byzantines

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
Α. ΠΗΓΕΣ
ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Ι: Λόγος ιβ΄ εἰς τὴν κοίμησιν τῆς
ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, PG 97, 1045-1072.
AΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν IΙ: Λόγος ιγ΄ εἰς τὴν κοίμησιν τῆς
AΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙIΙ: Λόγος ιδ΄ εἰς τὴν κοίμησιν τῆς
ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΛΑΡΙΣΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Ἀντωνίου τοῦ ἁγιωτάτου καὶ

σοφωτάτου ἀρχιεπισκόπου Λαρίσης, ὑπερτίμου καὶ ἐξάρχου
Δευτέρας Θετταλίας καὶ πάσης Ἑλλάδος, Λόγος καὶ Ἐγκώμιον
εἰς τὴν ἁγίαν Κοίμησιν τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου
καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, έκδ. ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, Αντωνίου Λαρίσσης
Λόγοι, σ. 102-126.
ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Τοῦ μακαρίου

Γερμανοῦ ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως εἰς τὴν κοίμησιν
τῆς παναγίας Θεοτόκου, λόγος α΄, έκδ. Α. WΕΝGER, «Un nouve-
au témoin de l’assomption: Une ho-mélie attribuée à Saint Ger-
main de Constantinople», REB 16 (1958), σ. 48-53.
ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Ι: Τοῦ ἐν ἁγίοις

Πατρὸς ἡμῶν Γερμανοῦ ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, εἰς
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 11
τὴν πάνσεπτον κοίμησιν τῆς ἁγίας Θεοτόκου λόγος α΄, PG 98,

340-348.
ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν IΙ: Τοῦ αὐτοῦ, εἰς

τὴν ἁγίαν κοίμησιν τῆς ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ
ἀειπαρθένου Μαρίας λόγος β΄, PG 98, 348-358.
ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙIΙ: Τοῦ ἐν ἁγίοις

Πατρὸς ἡμῶν Γερμανοῦ ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως,
Ἐγκώμιον εἰς τὴν ἁγίαν καὶ σεβάσμιον κοίμησιν τῆς ὑπερενδόξου
Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀει-παρθένου Μαρίας, PG 98,
360-372.
ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΣΧΟΛΑΡΙΟΣ, Εἰς τὴν μετάστασιν: Ὁμιλία ἐπί τῆς ὑπεραγίας

Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, έκδ. M. JUGIE, «Homelies mariales
byzantines», PO 16 (3), 1921, σ. 570-587.
ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Ὁμιλία ΛΖ΄, Εἰς τὴν πάνσεπτον
Κοίμησιν τῆς πανυπεράγνου Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀει-
παρθένου Μαρίας, PG 151, 460-473.
ΕΠΙΦΑΝΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ, Λόγος περί τοῦ βίου τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ
τῶν τῆς αὐτῆς χρόνων, PG 120, 186-216.
ΘΕΟΓΝΩΣΤΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Θεόγνωστου Μοναχού Ἐγκώμιον εἰς τὴν

Κοίμησιν τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, έκδ. M. JUGIE, «Homélies
mariales byzantines», PO 16 (3), 1921, σ. 457-462.
ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΒΑΛΣΑΜΩΝΟΣ, Ἐπιστολή χάριν τῶν ὀφειλουσῶν τελεῖσθαι νη-

στειῶν ἑκάστου ἔτους, PG 137, 1335-1360.
ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΒΑΛΣΑΜΩΝΟΣ, Ἐρωτήσεις κανινικαί καὶ ἀποκρίσεις ἐπ’

αὐταῖς, PG 138, 951-1012.
ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ, Διδασκαλία χρονική τῆς μονῆς τοῦ Στουδίου, PG

99, 1693-1703.
ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Ἐγκώμιον εἰς τὴν κοίμησιν τῆς
ἁγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, PG 99, 720-729.
ΘΕΟΤΕΚΝΟΣ ΛΙΒΙΑΔΟΣ, Εἰς τὴν ἀνάλημψιν: Θεοτέκνου ἐπισκόπου Λιβι-

άδος ἐγκώμιον εἰς τὴν ἀνάλημψιν τῆς ἁγίας Θεοτόκου, έκδ. WEN-
GER, Assomption, σ. 272-290.
ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΚΕΡΑΜΕΥΣ, Ὁμιλία Ξ΄: Εἰς τὸ εἰσῆλθεν ὁ Ἰησοῦς εἰς κώμην

τινά. Ἐλέχθη ἐν τῃ ἑορτῃ τῆς Κοιμήσεως τῆς ὑπεραγίας Θεοτό-
κου, PG 99, 1048-1060.
ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Λόγος Δ΄. Εἰς τὴν πάνσεπτον
κοίμησιν τῆς παναχράντου Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀει-
παρθένου Μαρίας, PG 139, 117-164.
IΩΑΝΝΗΣ ΓΕΩΜΕΤΡΗΣ, Ἐξόδιος: Ἐξόδιος ἤ προπεμπτήριος εἰς τὴν κοί-

μησιν τῆς ὑπερενδόξου δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου. Τοῦ μακαρίου
Ἰωάννου τοῦ Γεωμέτρου, έκδ. WENGER, Assomption, σ. 364-414.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Ι: Ἰωάννου, ταπεινοῦ καὶ

ἁμαρτωλοῦ μοναχοῦ, δούλου τῶν δούλων τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ
Χριστοῦ τῆς παλαιᾶς λαύρας, εἰς τὴν κοίμησιν τῆς ἁγίας θεοτό-
κου λόγος πρῶτος, έκδ. KΟΤΤΕR, Johannes von Damaskos, τ. V, σ.
483-500.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙΙ: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν
Ἰωάννου, μοναχοῦ Δαμασκηνοῦ τοῦ Μανσούρ, εἰς τὴν ἁγίαν καὶ
ὑπερένδοξον κοίμησιν καὶ μετάστασιν τῆς δεσποίνης ἡμῶν
θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, έκδ. KOTTER, Johannes von
Damaskos, τ. V, σ. 516-540.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙΙΙ: Ἰωάννου, τοῦ Δαμασκηνοῦ

μοναχοῦ καὶ πρεσβυτέρου, λόγος εἰς τὴν κοίμησιν τῆς δεσποίνης
ἡμῶν θεοτόκου, έκδ. KOTTER, Johannes von Damaskos, τ. V, σ.
548-555.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΕΥΧΑΪΤΩΝ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἰωάν-
νου Εὐχαΐτων Λόγος εἰς τὴν πάνσεπτον Κοίμησιν τῆς ὑπεραγίας
Θεοτόκου, PG 120, 1077-1113.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Ι: Τοῡ ἁγίου Ἰωάννου τοῡ θεο-
λόγου λόγος εἰς τὴν κοίμησιν τῆς ἁγίας Θεοτόκου, έκδ. TIS-
CHENDORF, Apocrypha, σ. 95-112.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙΙ: Τοῡ ἁγίου Ἰωάννου τοῡ θεο-
λόγου καὶ εὐαγγελιστοῦ διήγησις εἰς τὴν κοίμησιν τῆς παναγίας
θεοτόκου καὶ τὸ πῶς μετετέθη ἡ ἄχραντος μήτηρ τοῦ Κυρίου ἡ-
μῶν. Κύριε εὐλόγησον, έκδ. WENGER, Assomption, σ. 210-241.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Κοίμησις: Κοίμησις τῆς Δεσποίνης ἡμῶν

Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας συγγραφεῑσα ὑπό Ἰωάννου
Ἁρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, έκδ. M. JUJIE, «Homélies mariales
byzantines», PO 19 (2), 1926, σ. 375-405.
ΚΑΛΛΙΣΤΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Τοῦ ἁγιωτάτου

πατριάρχου Κων/πόλεως κυροῦ Καλλίστου Ὁμιλία εἰς τὴν Κοί-
μησιν τῆς ὑπεραγίας δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, έκδ. ΕΥΣΤΡΑ-
ΤΙΑΔΗΣ, «Πατριάρχης Κάλλιστος», σ. 114-119.
ΛΕΩΝ ΣΤ´ ΣΟΦΟΣ, Εἰς τὴν μετάστασιν: Λέοντος ἐν Χριστῷ βασιλεῖ

αἰωνίῳ βασιλέως λόγος εἰς τήν ἐν ταῖς φαεινοτάταις καί ἀκη-
ράτοις λήξεσιν μετάβασιν τῆς δι΄ἧς ὁ ἀμαυρός καταπέποται
θάνατος, ἐξ ἀκηράτου γαστρός ἀνασχούσης τόν ἂδυτον ἥλιον,
έκδ. T. ANTONOPOULOU, Homiliae, σ. 167-179.
ΜΑΝΟΥΗΛ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Λόγος εἰς τὴν πάνσεπτον

κοίμησιν τῆς ὕπεραγίας Θεοτόκου, έκδ. M. JUGIE, «Homélies
mariales byzantines», PO 16 (3), 1921, σ. 543-566.
ΜΟΔΕΣΤΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν

Μοδέστου ἀρχιεπισκόπου Ἱεροσολύμων, Ἐγκώμιον εἰς τὴν Κοί-
μησιν τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου

Μαρίας, PG 86, 3277-3312.
ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΕΓΚΛΕΙΣΤΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Τοῦ αὐτοῦ Νεοφύτου μονα-

χοῦ καὶ ἐγκλείστου Λόγος εἰς τὴν πάνσεπτον κοίμησιν τῆς παν-
άγνου δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, έκδ.
ΚΑΤΣΑΡΟΣ, στο: Ἁγίου Νεοφύτου συγγράμματα, σ. 128-143.
ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΧΟΥΜΝΟΣ, Θέσπισμα: Θέσπισμα ἐπὶ τῆ μεγάλῃ καὶ τελευ-

ταίᾳ ἑορτῇ τοῦ κατὰ Χριστὸν παντὸς μυστηρίου, PG 140, 1497-
1525.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΒΑΣΙΛΑΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Λόγος Τοῦ αὐτοῦ εἰς τὴν πάν-
σεπτον καὶ Ὑπερὲνδοξον Κοίμησιν τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης
ἡμῶν καὶ παναχράντου Θεοτόκου, έκδ. M. JUGIE, «Homélies mari-
ales byzantines», PO 19(2), 1926, σ. 495-510.
Συναξάριον Ἐκκλ. Κων/πόλεως: Συναξάριον Κωνσταντινουπόλεως, έκδ.

H. DELEHAYE, Propylaeum ad Acta Sanctorum Novembris.
Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae, Bruxellis 1902.
ΦΙΛΟΘΕΟΣ ΚΟΚΚΙΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Τοῦ ἁγιωτάτου Πατριάρχου

Κωνσταντινουπόλεως Φιλοθέου Ὁμιλία εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς παν-
αγίας δεσποίνης ἡμῶν τῆς Θεοτόκου, έκδ. ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, «Φιλο-
θέου Κοκκίνου», σ. 91-120.
Β. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
1. ΕΛΛΗΝΙΚΑ
ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ, «Νικόλαος Καβάσιλας ο Χαμαετός», Α. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥ-

ΛΟΣ, «Νικόλαος Καβάσιλας ο Χαμαετός. Βιογραφικά Προβλήμα-
τα», ΠΘΣΤΜΝΚ (1984), σ.29-67.
ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Εἰσόδια: Ι. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Τὰ Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου. Ἡ

Ἱστορία, ἡ Εἰκονογραφία καὶ ἡ Ὑμνογραφία τῆς ἑορτῆς, ἐν Θεσ-
σαλονίκῃ 1959.
ΑΝΤΩΝΟΥΔΗ, Ισίδωρος Θεσσαλονίκης: Ε. ΑΝΤΩΝΟΥΔΗ, Ισίδωρος Θεσσα-

λονίκης. Βίος και Έργο, (διδακτ. διατριβή), Θεσσαλονίκη 2005.
BECK H.-G, «Ἡ Ρητορικὴ τῶν βυζαντινῶν ὡς ἔκφρασις τοῦ βυζαντινοῦ

πνεύματος», ΕΕΦΣΘ 9 (1965) σ. 101-112.
ΒΕΡΓΩΤΗΣ, «Θεομητορική λατρεία»: Γ. ΒΕΡΓΩΤΗΣ, «Ἡ Θεομητορική

λατρεία καί τά Ἀπόκρυφα», ΓΠ 80 (1997) σ. 197- 207.
ΓΙΑΓΚΟΥ Θ., Νίκων ὁ Μαυρορείτης. Βίος, Ἔργο, Κανονική διδασκαλία,

Θεσσαλονίκη 1991.
ΓΙΑΓΚΟΥ, «Ἡ νηστεία»: ΓΙΑΓΚΟΥ Θ., «Ἡ νηστεὶα τοῦ Αὐγούστου»,

Πνευματικὴ Διακονία 3, τευχ. 8 (2000), σ. 76-82.
ΓΛΑΒΙΝΑΣ, Ιστορία της Εκκλησίας: ΑΠ. ΓΛΑΒΙΝΑΣ, Ιστορία της Εκ-

κλησίας, Θεσσαλονίκῃ 1986.
ΓΟΝΗΣ, Συγγραφικὸν ἔργον Καλλίστου: Δ. ΓΟΝΗΣ, Τὸ συγγραφικὸν ἔρ-

γον τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριάρχου Καλλίστου Α΄, Ἀθῆναι 1980.
ΔΑΦΝΗ Ε., «Περὶ τῶν προτυπώσεων τῆς Θεοτόκου στὴν Παλαιὰ Δια-
θήκη», Πνευματικὴ Διακονία 3, τευχ. 8 (2000), σ. 3-9.
ΔΕΤΟΡΑΚΗ, «Ομιλητικό έργο Ανδρέα Κρήτης»: Μ. ΔΕΤΟΡΑΚΗ «Το Ομιλη-

τικό έργο του Αγίου Ανδρέα Κρήτης και ο κώδικας Bodleianus
Laudensis gr.81», Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου (1-4 Ιου-

λίου 2003), Μυτιλήνη 2005, σ. 151-170.
ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ Θ., Κοσμᾶς ὁ Μελωδός. Βίος καὶ ἔργο, [ΑΒ 28], Θεσσαλο-
νίκη 1979.
ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Φιλολογία: Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Φιλολογία.

Τὰ πρόσωπα καὶ τὰ κείμενα, τ. Α΄, Ἡράκλειο 1995.
ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Φ.- ΣΠΙΓΓΟΥ Φ., «Οἱ Χαιρετισμοὶ τῆς Πανηγυρικῆς

Α´ τοῦ ἁγ. Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου», ΕΕΦΣΠΑ 38 (2006-
2007), σσ. 159-171.
ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, «Πατριάρχης Κάλλιστος»: Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, «Ὁ οἰκου-

μενικὸς Πατριάρχης Κάλλιστος ὡς ἐκκλησιαστικὸς ρήτωρ», ΕΦ 8
(1911) σ. 112-119.
ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Ἁγιολόγιον: Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Ἁγιολόγιον τῆς Ὀρθοδό-

ξου Ἐκκλησίας, Ἀθῆναι 19962.
ΖΗΣΗΣ Θ., Γεννάδιος Β´ Σχολάριος. Βίος - Συγγράμματα - Διδασκαλία,

[ΑΒ 30], Θεσσαλονίκη 19882.
ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου: Π. ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτό-

κου στην Ορθόδοξη Παράδοση (La Dormition de St. Marie a la
Tradition grec-orthodoxe), (διδακτ. διατριβή), Θεσσαλονίκη 2002.
ΖΩΓΡΑΦΟΣ Α.-Α., Ὁ Γαβριὴλ Θεσσαλονίκης καὶ τὸ ἀποδιδόμενο εἰς

αὐτὸν ἀνέκδοτο Ὁμιλιάριο. Γραμματολογική, φιλολογικὴ καὶ θεο-
λογικὴ μελέτη, [ΒΚΜ 44], Θεσσαλονίκη 2007.
ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ, «Μαρία»: Ι. ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ, «Μαρία», ΘΗΕ 8 (1965), 663.
ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΣ, Ἀπόκρυφα Εὐαγγέλια: Ι. ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΣ, Ἀπόκρυ-

φα Χριστιανικά Κείμενα Α΄ - Ἁπόκρυφα Εὐαγγέλια, Θεσσαλονίκη
1999.
ΚΟΥΚΟΥΡΑ Δ., Οἱ ὑφολογικὲς ἐπιλογὲς τοῦ Γρηγορίου Παλαμᾶ στὶς

Ὁμιλίες του, ΕΕΘΣΠΘ Παράρτημα ἀρ. 56, τ. 29, (Διδ. Διατριβή),
ΚΥΡΙΑΤΖΗ, Ιωάννης Α´ Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης: Α. ΚΥΡΙΑΤΖΗ,

Ιωάννης Α’ Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης. Ιστορική – θεολογική
προσέγγιση, Θεσσαλονίκη 2007.
ΜΩΡΑΪΤΗΣ, «Θεομητορικαὶ ἑορταί»: Δ. ΜΩΡΑΪΤΗΣ, «Θεομητορικαὶ ἑορ-

ταί», ΘΗΕ 6 (1965), 274-276.
ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ, Ἑορτοδρόμιον ἤτοι ἐρμηνεία εἰς τούς ἀσμα-

τικούς κανόνας τῶν δεσποτικῶν καὶ θεομητορικῶν ἑορτῶν, εν
Βενετία 1836.
ΝΕΛΛΑΣ, Θεομήτωρ: Π. ΝΕΛΛΑΣ, Ἡ Θεομήτωρ (τρεῖς θεομητορικὲς ὁμι-

λίες), Ἀθῆναι 1968.
ΝΕΛΛΑΣ, «Νικόλαος Καβάσιλας», Π. ΝΕΛΛΑΣ, «Εισαγωγικά στη μελέτη

του Αγίου Νικολάου Καβάσιλα», ΠΘΣΤΜΝΚ (1984), σ.67-87.
ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΧΡΥΣ., Περὶ τοῦ τόπου Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου. (Ἱστο-

ρικὸν σημείωμα), ἐν Ἱεροσολύμοις 1896.
ΠΑΠΑΝΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ-ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ, Ἡ χειρόγραφη παράδοση: ΠΑΠΑΝΤΡΙ-

ΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ-ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ Ν., Ἡ χειρόγραφη παράδοση τῶν ἔργων
τοῦ Νικηφόρου Χούμνου (1250/55-1327), [ΕΕΦΣΠΘ, Παράρτημα
ἀρ. 52], Θεσσαλονίκη 1984.
ΠΑΠΑΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ-ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ Ν. – ΓΙΑΓΚΟΥ Θ., Ἁγίου Νεοφύτου τοῦ

Ἐγκλείστου Συγγράμματα, τ. Γ´: Πανηγυρικὴ Α´, Πάφος 1999.
ΡΑΛΛΗΣ Γ. - ΠΟΤΛΗΣ Μ., Σύνταγμα τῶν θείων καὶ ἱερῶν κανόνων, τ. 4-5,
Αθήνα 1854.
ΡΑΜΦΟΣ, Μελετήματα: Ι. ΡΑΜΦΟΣ, Ἁγιολογικὰ Μελετήματα, Ἀθῆναι

1987.
ΣΙΩΤΗΣ, Λατρεία Θεοτόκου: Μ.Δ. ΣΙΩΤΗΣ, Ἡ ἐμφάνισις τῆς λατρείας τῆς

Θεοτόκου καὶ ἡ ἐπὶ τῆς ἑορτῆς τῆς Κοιμήσεως ἐκκλησιαστικὴ
παράδοσις , Θεσσαλονίκη 1950.
ΣΠΟΥΡΛΑΚΟΥ-ΕΥΤΥΧΙΑΔΟΥ, Παναγία Θεοτόκος: Α. ΣΠΟΥΡΛΑΚΟΥ-Ε ΕΥΤΥΧΙ-

ΑΔΟΥ, Ἡ Παναγία Θεοτόκος τύπος χριστιανικῆς ἁγιότητος, Ἀθῆναι
1990.
ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ, Ἱστορία: Β.Κ. ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ, Ἑκκλησιαστική Ἱστορία. Ἀπ’

ἀρχῆς μέχρι σήμερον, Αθήνα 1970.
ΤΑΤΑΓΙΑ, «Λόγος»: Μ. ΤΑΤΑΓΙΑ, «Ἀντωνίου Ἀρχιεπισκόπου Λαρίσης,

Λόγος εἰς τὴν ἁγίαν Κοίμησιν τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν
Θεοτόκου», Βυζαντινὰ 20 (1999) 267-287.
ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ, Θεομητορική Εικονογραφία: Α. ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ, Θεομητο-

ρική Εικονογραφία Η Παιδική Ηλικία, Θεσσαλονίκη 2005.
ΤΣΑΜΗΣ, Ἁγιολογία: Δ. ΤΣΑΜΗΣ, Ἁγιολογία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας,

ΤΣΑΜΗΣ, Θεομητορικόν: Δ. ΤΣΑΜΗΣ, Θεομητορικόν, ανθολόγια εκκλησι-

αστικών κειμένων και εικόνων προς τιμήν της Υπεραγίας Θεο-
τόκου Μαρίας, Θεσσαλονίκη 2003.
ΤΣΕΝΤΙΚΟΠΟΥΛΟΣ, Φιλόθεος Κόκκινος: Δ. ΤΣΕΝΤΙΚΟΠΟΥΛΟΣ, Φιλόθεος

Κόκκινος. Βίος καὶ Ἔργο, (διδακτ. διατριβή), Θεσσα-λονίκη 2001.
Tusculum: Tusculum- Λεξικόν Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων της

Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα, τ. Α, Αθήνα 1993.
ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές: Γ. ΦΙΛΙΑΣ, Οἱ Θεομητορικὲς ἑορτὲς στὴ

λατρεία τῆς Ἐκκλησίας, Ἀθήνα 2002.
ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, «Εὐαγγελισμός»: Ι. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, «Εὐαγγελισμός τῆς Θεο-

τόκου ἑορτή», ΘΗΕ 5 (1964), 980-982.
ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, «Κοίμησις»: Ι. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, «Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου

ἑορτή», ΘΗΕ 7 (1965), 705-707.
ΧΡΗΣΤΟΥ, Πατρολογία: Π. ΧΡΗΣΤΟΥ, Ἑλληνικὴ Πατρολογία, τ. Α´-Ε΄,

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΙΔΗΣ B., «Ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Ισίδωρος Γλαβάς

και τα κοινωνικά προβλήματα της εποχής του», ΕΕΘΣΠΘ 29
(1986-1989), σ. 519-590
ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, Αντωνίου Λαρίσης Λόγοι: Β. ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, Αντωνίου Αρχι-

επισκόπου Λαρίσης Λόγοι Θεομητορικοί – Δεσποτικοί – Αγιο-
λογικοί, Θεσσαλονίκη 2002.
ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, «Φιλοθέου Κοκκίνου»: Β. ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, «Φιλοθέου Κοκκίνου

Πατριάρχη Κων/πόλεως εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς Θεοτόκου», ΕΕΘΣΘ
27 (1982) σ. 7-125.
ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, «Ἀνάσταση»: Β. ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, «Ἀνάσταση – Μετάσταση τῆς

Θεοτόκου κατά την ὁμιλία τοῦ Ἁγίου Φιλοθέου Κοκκίνου ‘’ Εἰς
την Κοίμησιν’’ και τις ἀπόκρυφες πηγές του», στο: Προσφορά
Παντελεήμονι Β΄ τῳ Παναγιωτάτῳ Μητροπολίτῃ Θεσσαλονίκης
ἐπί, τῃ εἰκοσιπενταετηρίδι τῆς ἀρχιερατείας αὐτοῦ, Θεσσαλονίκη
1991, σ. 635-664.
2. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΑ
AΝTONOPOULOU, The Homilies of Leo: T. AΝTONOPOULOU, The Homilies

of the emperor Leo VI, Leiden-New York-Koln 1997.
ANTONOPOULOU, Leonis Homiliae: ANTONOPOULOU T., Leonis VI sapientis

imperatoris byzantini Homiliae, [CCSG 63], Turnhout-Brepols
2008.
BALLERNI, Sylloge: A. BALLERNI, Sylloge monumentorum ad mysterium

conceptionis immaculatae virginis Deiparae illustrandum. I-II.
Romae 1854-1856.
CHEVALIER, «Les Trilogies»: CHEVALIER C., «Les Trilogies homiletiques

dans l’ elaboration des fetes Mariales», Gregorianum 17 (1937), σ.
361-378.
CUNNINGHAM - ALLEN, Preacher: M. CUNNINGHAM - P. ALLEN, Preacher

and Audience. Studies in Early Christian and Byzantine Homi-
letics, Leiden-Boston-Köln 1998.
CUNNINGHAM, «Andrew of Crete»: M. CUNNINGHAM, «Andrew of Crete: a

high-style preacher of the eighth century», στο: M. CUNNINGHAM -
P. ALLEN, Preacher, σ. 267-293.
DALEY, Dormition: B. DALEY, On the dormition of Mary early patristic

homilies, New York 1998.
DALEY B., «”At the Hour of our Death’’: Mary’s Dormition and Christian
dying in late patristic and early byzantine literature», DOP 55
(2001) σ. 71-89.
ESBROECK, «Les Textes»: ESBROECK VAN M., «Les Textes littérerais sur
l’Assomption avant le Xe siècle», στο: ESBROECK, Aux origins de
la Dormition, σ. 265-286.
ESBROECK, Aux origins de la Dormition: ESBROECK VAN M, Aux origins

de la Dormition de la Vierge: Etudes historiques sur les traditions
orientales, Variorum : London 1995.
GARTON C. – WESTERINK L., Germanos on predestined terms of life.

Greek text and English translation, New York 1979.
JUJIE, «La fête»: M. JUJIE, «La fête de la Dormition et de l’Assomption de

la Sainte Vierge en Orient et en Occident», L’Annee Theologique 4
(1943), σ. 11-42.
JUJIE, La mort: M. JUJIE, La mort et l’assomption de la Sainte Vierge,

[Studi e Testi 114], Roma 1944.
LOUTH, «John Damascene»: A. LOUTH, «John Damascene: Preacher and

Poet», στο: M. CUNNINGHAM - P. ALLEN, Preacher, σ. 247-266.
LOENERTZ R., «Isidore Glabas. Métropolite de Thessalonique (1380-

1396)», REB 6 (1948), 181-190
MIMOUNI, Dormition et assomption: S. MIMOUNI, Dormition et assοmption

de Marie : histoire des tradition ancennes, Paris 1995.
RAES, «Assomption»: A. RAES, «Aux origins de la fête de l’Assomption

en Orient», OCP 12 (1946), σ. 262-274.
SHOEMAKER, Ancient Traditions: S. SHOEMAKER , Ancient Traditions of

the Virgin Mary’s Dormition and Assumption, Oxford 2002.
SINKEWICZ R., «Gregory Palamas», στο: La Theologie byzantine et sa

tradition (13-19 siècle), Turnhout 2002, σ. 131-188.
TISCHENDORF, Apocrypha: C. TISCHENDORF, Apocalypses Apocryphae

Mosis, Esdrae, Pauli, Ioannis, item Mariae Dormitio, addits evan-
geliorum et actuum apocryphorum supplementis, Lipsiae 1876.
VAILHE, «Présentation»: S. VAILHE, «La fête de Présentation de Marie

au Temple», EO 5 (1901-1902), σ. 221-224.
VAILHE, «Annonciation»: S. VAILHE, «Origines de la fête de l’ An–

nonciation», EO 9 (1906), σ. 138-145.
VOULET, Homélies: P. VOULET, Homélies sur la nativité et la dormition,

Paris 1961.
WENGER, Assomption: A. WENGER, L’Assomption de la T. S. Vierge dans

la tradition byzantine du Ve au Xe siècle. Etudes et documents,
Paris 1955.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η ενασχόληση με μία χριστιανική εορτή φέρνει το μελετητή
της αντιμέτωπο με μία σειρά προβλημάτων και ερωτημάτων στα
οποία καλείται να απαντήσει. Τα σημαντικότερα από αυτά είναι
εκείνα που σχετίζονται με την ιστορική εξέλιξη της εορτής, τη δια-
μόρφωσή της και κυρίως το θέμα των πηγών.
Παρόμοια προβλήματα τίθενται και στη μελέτη των Θεομη-
τορικών εορτών και εν προκειμένω στη μελέτη της εορτής της Κοι-
μήσεως της Θεοτόκου, που αποτελεί και το αντικείμενο της πα-
ρούσας εργασίας.
Οφείλουμε αρχικά να σημειώσουμε ότι το πηγαίο υλικό που
αφορά στην εν λόγω εορτή είναι μεγάλο τόσο σε αριθμό όσο και
σε περιεχόμενο· το γεγονός της Κοίμησης και της Μετάστασης της
Θεοτόκου πέρασε από τις σελίδες των πατέρων της Εκκλησίας και
των εκκλησιαστικών ρητόρων, οι οποίοι συνέθεσαν πληθώρα εγκω-
μιαστικών-πανηγυρικών Λόγων και Ομιλιών, ενώ εξίσου μεγάλος
είναι και ο αριθμός των Ακολουθιών και των ύμνων γενικότερα
που συνετέθησαν για αυτή τη θεομητορική εορτή1.
Καθόλου ευκαταφρόνητος δεν είναι και ο αριθμός των με-
λετών που έχουν γραφεί για την εορτή της Κοίμησης της Θεοτό-
κου. Μελέτες για τις πηγές, τις διαφορετικές παραδόσεις περί της
ταφής της Θεοτόκου, την ιστορία της εορτής, την εγκωμιαστική
γραμματεία, την υμνολογία και τη θεολογία της εορτής έχουν
κάνει ήδη από τον περασμένο αιώνα την εμφάνισή τους.
1. Να σημειώσουμε στο σημείο αυτό, ότι στην εργασία μας δεν συμ-
περιλάβαμε μία ενότητα που θα αφορούσε στην Υμνολογία της εορτής. Ο όγκος
του υμνογραφικού υλικού είναι τέτοιος, που η ενασχόληση και με αυτά τα
κείμενα θα ξεπερνούσε τα όρια της ανά χείρας εργασίας.
Με βάση λοιπόν το πηγαίο υλικό και τη δευτερεύουσα Βι-

βλιογραφία προχωρήσαμε στη σύνθεση της παρούσας εργασίας,
την οποία χωρίσαμε σε δύο Κεφάλαια.
Το πρώτο Κεφάλαιο, που τιτλοφορείται Η ιστορική εξέλιξη
και καθιέρωση της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου υποδιαι-
ρείται σε τέσσερις επιμέρους ενότητες. Η πρώτη από αυτές αφορά
γενικότερα στην είσοδο της Θεοτόκου στη λατρεία και ειδικότερα
στις Θεομητορικές εορτές, δηλαδή την εορτή της Συλλήψεως, του
Γενεσίου, των Εισοδίων και του Ευαγγελισμού. Για κάθε μία από
τις παραπάνω εορτές παρουσιάζεται εν συντομία η εξέλιξη και η
καθιέρωσή της, ενώ αναφέρονται και οι Ομιλίες ή οι Πανηγυρικοί
Λόγοι που συνετέθησαν για αυτές. Αντικείμενο της δεύτερης ενό-
τητας αποτελεί το θέμα των παραδόσεων γύρω από την ταφή της
Θεοτόκου, ενώ στην τρίτη ενότητα εξετάζουμε το πρόβλημα της
πορείας της εορτής έως την καθιέρωσή της. Στην τέταρτη και
τελευταία ενότητα του πρώτου Κεφαλαίου αναφερόμαστε στο ζή-
τημα της νηστείας της εορτής.
Το δεύτερο Κεφάλαιο, που λόγω του όγκου του πηγαίου υ-
λικού που παρουσιάζουμε είναι το μεγαλύτερο, φέρει τον τίτλο Η
σχετική προς την εορτή της Κοίμησεως της Θεοτόκου χριστιανική
γραμματεία. Το Κεφάλαιο αυτό απαρτίζεται από δύο ενότητες.
Στην πρώτη, το θέμα που μας απασχολεί είναι αυτό των απόκρυ-
φων κειμένων που σχετίζονται με το τέλος της Θεοτόκου. Μετά
από μία εισαγωγική παράγραφο για το θέμα των αποκρύφων
κειμένων γενικότερα, παρουσιάζουμε το περιέχομενο των δύο βα-
σικών αποκρύφων Διηγήσεων που σχετίζονται με την Κοίμηση της
Θεομήτορος, προκειμένου να καταδειχθούν στη συνέχεια οι επι-
δράσεις αυτών των κειμένων στη μεταγενέστερη θεομητορική
γραμματεία. Στη δεύτερη ενότητα του Κεφαλαίου παρουσιάζονται
κατά χρονολογική σειρά οι εγκωμιαστικοί Λόγοι και οι Ομιλίες
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 25
που συντάχθηκαν για την υπό εξέταση εορτή. Για κάθε κείμενο
προτάσσεται μία υποενότητα που αφορά στο συγγραφέα του
Εγκωμίου ή της Ομιλίας, όπου δίνονται εν συντομία κάποια στοι-
χεία για το βίο και το συγγραφικό του έργο, με έμφαση πάντα
στο αγιολογικά-ομιλητικά έργα του. Ακολουθεί, ανάλυση του εξε-
ταζόμενου κάθε φορά κειμένου, όπου μελετώνται ζητήματα περι-
στατικών συγγραφής του, δομής και περιεχομένου του, ενώ κατα-
βάλλεται προσπάθεια να εντοπιστούν οι πηγές που ο εκάστοτε
συγγραφέας έλαβε υπόψη του για τη σύνθεση του Εγκωμίου ή της
Ομιλίας του.
Η εργασία μας ολοκληρώνεται με τη σύνοψη των συμπερα-
σμάτων μας.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ KAI H ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ

ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ
ΘΕΟΤΟΚΟΥ
Α. Η ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΤΙΜΗΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
ΣΤΗ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΙ Η
ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΩΝ ΘΕΟΜΗΤΟΡΙΚΩΝ ΕΟΡΤΩΝ
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
Το θέμα της εισαγωγής της τιμής της Θεομήτορος στη

λατρεία της Εκκλησίας είναι συνυφασμένο με το θέμα της δογμα-
τικής κατοχύρωσης της περί Θεοτόκου πίστης. Παρόλο που τα
πρώτα ίχνη της λατρευτικής τιμής της Θεοτόκου ανιχνεύονται ήδη
στα πρώτα χριστιανικά χρόνια και μάλιστα αμέσως μετά την Κοί-
μησή της1, οι εορτές προς τιμή της Θεοτόκου λαμβάνουν ιδιαίτερη
θέση στη χριστιανική λατρεία μετά την Γ´ Οικουμενική Σύνοδο,
οπότε αναπτύσσεται και η περί Θεοτόκου διδασκαλία της Εκκλη-
σίας2. Επιπλέον, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι μέχρι την εποχή
αυτή, δηλαδή έως τον 4ο αιώνα, δεν είχε καθιερωθεί καμία ιδιαί-
τερη εορτή προς τιμή της Θεοτόκου. Η πιό πρώιμη εκδήλωση τι-
μής προς την Παναγία ανάγεται γύρω στο έτος 400 και συγ-
κεκριμένα στα Ιεροσόλυμα, στο Κάθισμα της Γεθσημανή3. Από τα
Ιεροσόλυμα η τιμή της Θεοτόκου διαδόθηκε στον υπόλοιπο χρι-
στιανικό κόσμο και από τον 6ο αιώνα και εξής καθιερώθηκαν οι
1. Βλ. ΒΕΡΓΩΤΗΣ, «Θεομητορική λατρεία», σ. 198.

2. Βλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 19.
3. Βλ. ΒΕΡΓΩΤΗΣ, «Θεομητορική λατρεία», σ. 198.
επιμέρους Θεομητορικές εορτές, στις οποίες εν συντομία θα ανα-

φερθούμε στη συνέχεια.
1. Η Ε ΟΡΤΗ ΤΗΣ Σ ΥΛΛΗΨΕΩΣ ΤΗΣ Θ ΕΟΤΟΚΟΥ
Στις 9 Δεκεμβρίου εορτάζεται η Σύλληψη της Θεοτόκου4. Ο

καθορισμός της εν λόγω ημέρας ως ημέρας τέλεσης της εορτής της
Συλλήψεως της Θεοτόκου σχετίζεται, όπως σημειώνει ο καθηγητής
Γ. Φίλιας, με την ημέρα τέλεσης της εορτής του Γενεσίου της
Θεοτόκου, από την οποία καθορίστηκε η κατά εννέα μήνες νωρί-
τερα ημερομηνία της 9ης Δεκεμβρίου5.
Δεδομένου ότι οι αρχαιότεροι εγκωμιαστικοί Λόγοι για
αυτή την εορτή ανάγονται στον 8ο αιώνα, θα μπορούσαμε να εικά-
σουμε ότι έως εκέινη την εποχή η εορτή της Συλλήψεως δεν είχε
επίσημο χαρακτήρα. Ωστόσο, το 12ο αιώνα, με μέριμνα του αυτο-
κράτορα Μανουήλ Κομνηνού καθιερώνεται ως επίσημη κρατική
εορτή6.
Εγκωμιαστικούς Λόγους και Ομιλίες7 για την εορτή της
Συλλήψεως έγραψαν ο Ιωάννης Ευβοίας8, ο Γεώργιος Νικομηδεί-
4. Για την εορτή της Συλλήψεως βλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 27-
42· ΤΣΑΜΗΣ, Ἁγιολογία, σ. 63-64· ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 130·
ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ, Θεομητορική Εἰκονογραφία, σ. 34-36.
5. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 27.
6. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 28. Βλ. επίσης ΤΣΑΜΗΣ, Ἁγιολογία,
σ. 63· ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 130.
7. Για το περιεχόμενο των εγκωμιαστικών Λόγων της εορτής βλ. ΦΙΛΙΑΣ,
Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 29-37. Αναφορά σ᾽ αυτούς βλ. ΤΣΑΜΗΣ, Ἁγιολογία, σ.
63· ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 130.
8. PG 96, 1459C-1500B.
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ 29
ας9, ο Ευθύμιος Κωνσταντινουπόλεως10 και ο Ιάκωβος Κοκκινοβα-

φίτης11.
2. Η Ε ΟΡΤΗ ΤΟΥ Γ ΕΝΕΣΙΟΥ ΤΗΣ Θ ΕΟΤΟΚΟΥ
Η δεύτερη κατά τη φυσική σειρά των θεομητορικών εορτών

είναι αυτή του Γενεσίου της Θεοτόκου12, για το εορτολογικό περι-
εχόμενο της οποίας πληροφορούμαστε από το Πρωτευαγγέλιον
τοῦ Ἰακώβου13, ένα απόκρυφο κείμενο που αποδίδεται από τη
χειρόγραφη παράδοση στον αδελφόθεο Ιάκωβο. Η πατρότητά του
έχει αμφισβητηθεί και εκτιμάται ότι ανάγεται στο 2ο αιώνα14.
Για την ιστορία της εορτής δεν διατίθενται πολλές πληρο-
φορίες. Κατά την παράδοση η εορτή δημιουργήθηκε στα Ιεροσό-
λυμα τον 6ο αιώνα σε ένα ναό, ο οποίος βρισκόταν κοντά στην
προβατική κολυμβήθρα της Βηθεσδά πλησίον της οικίας της Παν-
αγίας15. Από τα Ιεροσόλυμα η εορτή διαδόθηκε στην Κωνσταντι-
9. PG 100, 1336Α-1353B, 1353Β-1375Β, 1375C-1399Β.

10. JUGIE, «Homélies mariales byzantines», ΡΟ 16 (19121), σ. 499-505,
ΡΟ 19 (1926), σ. 441-447.
11. PG 127, 544Α-568Α.
12. Για την εορτή του Γενεσίου της Θεοτόκου βλ. ΡΑΜΦΟΣ, Μελετήματα,
Η´, σ. 3-8· ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 45-56, όπου μελετάται η ιστορική
εξέλιξη της εορτής και παρουσιάζεται το περιεχόμενο των σχετικών εγκωμι-
αστικών Λόγων και Ομιλιών. Βλ. επίσης ΤΣΑΜΗΣ, Ἁγιολογία, σ. 64· ΖΗΣΙΔΗΣ, Η
Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 115-116.
13. Το κείμενο εκδόθηκε από τον TISCHENDORF, Apocrypha, σ. 1-48. Για
το κείμενο αυτό βλ. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Εἰσόδια, σ. 12-18. Βλ. επίσης ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ,
Θεομητορική Εἰκονογραφία, σ. 47-55.
14. Βλ. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Εἰσόδια, σ. 15-16. Πρβλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορ-
τές, σ. 15· ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 115.
15. Βλ. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Εἰσόδια, σ. 44. Πρβλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές,
σ. 45.
νούπολη κατά τον 7ο αιώνα, ενώ υποστηρίζεται ότι εισηγητής της

εορτής στην Κωνσταντινούπολη υπήρξε ο εξ Ιεροσολύμων ορμώ-
μενος άγιος Ανδρέας Κρήτης16. Ο αυτοκράτορας Μανουήλ Α´ ο
Κομνηνός δε με σχετικό διάταγμά του ορίζει την ημέρα της εορτής
ως μία από τις επίσημες αργίες του κράτους17.
Η ομιλητική και εγκωμιαστική παραγωγή γύρω από την
εορτή της γέννησης της Θεοτόκου είναι ιδαίτερα πλούσια και ως
επί το πλείστον βασίστηκε στις περιεχόμενες στο Πρωτευαγγέλιον
τοῦ Ἰακώβου πληροφορίες18. Ειδικότερα, εγκωμιαστικούς Λόγους
και Ομιλίες για την εορτή αυτή συνέθεσαν ο άγιος Ανδρέας Κρή-
της19, ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός20, ο πατριάρχης Κωνσταντι-
νουπόλεως Φώτιος21, ο Νικήτας Δαβίδ Παφλαγόνος22, ο Ιάκωβος
Κοκκινοβαφίτης23, ο Ισίδωρος Θεσσαλονίκης24, ο Νεόφυτος ο Έγ-
κλειστος25 και ο Νικόλαος Καβάσιλας26.

17. ΜΑΝΟΥΗΛ ΚΟΜΝΗΝΟΣ, Περὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ, PG 133,
756D. Πρβλ. ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ, Θεομητορική Εἰκονογραφία, σ. 38.
18. ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 115.
19. PG 97, 805A-820C (Εγκώμιο Α´), 820D-844B (Εγκώμιο Β´), 844B-
861B (Εγκώμιο Γ´), 861B-881B (Εγκώμιο Δ´).
20. VOULET, Homélies, σ. 46-79 και PG 96 661B-680C (Λόγος Α΄), PG
96, 680C-697A (Λόγος Β´).
21. PG 102, 548A-561D.
22. PG 105, 16A-28B.
23. PG 127, 568A-600A.
24. PG 139, 12A-40B.
25. JUGIE, «Homélies mariales byzantines», PO 16 (3), σ. 528-532.
3. Η Ε ΟΡΤΗ ΤΩΝ Ε ΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ Θ ΕΟΤΟΚΟΥ
Στις 21 Νοεμβρίου η Εκκλησία εορτάζει τα Εισόδια της Θε-

οτόκου στο ναό27. Το γεγονός της εισόδου της Παναγίας στο ναό
δεν μνημονεύεται στα Ευαγγέλια· αναφέρεται όμως στο Πρωτε-
υαγγέλιον τοῦ Ἰακώβου28, για το οποίο έγινε ήδη λόγος.
Το λίκνο της δημιουργίας της εορτής των Εισοδίων της Θεο-
τόκου ήταν τα Ιεροσόλυμα, οπότε ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός έ-
κτισε μία βασιλική, η οποία επονομάστηκε Νέα Εκκλησία ή Αγία
Μαρία η Νέα29. Η Εκκλησία αυτή εγκαινιάστηκε στις 21 Νοεμ-
βρίου του έτους 543. Από τα Ιεροσόλυμα τον 8ο αιώνα η εορτή
διαδόθηκε ως την Κωνσταντινούπολη και, όπως και για την εορτή
του Γενεσίου, υποστηρίχθηκε ότι την εορτή εισήγαγε στην Κων-
σταντινούπολη ο άγιος Ανδρέας Κρήτης30. Κατά το Τυπικό δε της
Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως, η εορτή στην Κωνστατινούπολη
είχε επίσημο χαρακτήρα· ετελείτο στο ναό της Παναγίας Χαλκο-
πατρείων παρουσία του αυτοκράτορα31.
Η εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου απασχόλησε τους εκ-
κλησιαστικούς ρήτορες, καθώς ένας μεγάλος αριθμός εγκωμιαστι-
κών Λόγων και Πανηγυρικών είναι αφιερωμένοι και σ᾽ αυτή τη θε-
ομητορική εορτή. Συγκεκριμένα, για την εν λόγω εορτή Εγκώμια
27. Για την εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου βλ. την κλασική μελέτη
του καθηγητή ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Εισόδια. Βλ. επίσης ΡΑΜΦΟΣ, Μελετήματα, Η´, σ. 9-
18· ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, «Εἰσόδια», στ. 451-454 και ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ.
59-88.
28. TISCHENDORF, Apocrypha, σ. 14-15.
29. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Εἰσόδια, σ. 44· ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, «Εἰσόδια», στ. 452· ΦΙΛΙ-
ΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 59· ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 117.
30. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 61. Βλ. και ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, «Εἰσόδια»,
στ. 453.
συνέθεσαν ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γερμανός ο Α´32, ο

πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ταράσιος33, ο Γεώργιος Νικομη-
δείας34, ο αυτοκράτορας Λέων Στ´ ο Σοφός35, o Iάκωβος Κοκ-
κινοβαφίτης36, ο Θεοφύλακτος Βουλγαρίας37, o άγιος Nεόφυτος ο
Έγκλειστος38, ο Ισίδωρος Θεσσαλονίκης39 και ο Γεώργιος Σχο-
λάριος40.
4. Η Ε ΟΡΤΗ ΤΟΥ Ε ΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΥ ΤΗΣ Θ ΕΟΤΟΚΟΥ
Στις 25 Μαρτίου η Εκκλησία εορτάζει τον Ευαγγελισμό της

Θεοτόκου41. Σε αντίθεση με τις υπόλοιπες θεομητορικές εορτές, το
περιεχόμενο της εορτής του Ευαγγελισμού αντλείται από την Και-
νή Διαθήκη και συγκεκριμένα από το κατά Λουκά Ευαγγέλιο42.
Η εορτή του Ευαγγελισμού καθιερώθηκε το 431, οπότε και
ορίστηκε να τελείται την πρώτη ή τη δεύτερη Κυριακή προ των
Χριστουγέννων43. Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός καθόρισε το 560,
32. PG 98, 292C-309B (Εγκώμιο Α´), 309B-319B (Εγκώμιο Β´).

33. PG 98, 1481A-1500B.
34. PG 100, 1401B-1420B (Εγκώμιο Α´), 1420B-1440C (Εγκώμιο Β´),
1440C-1456D (Εγκώμιο Γ´).
35. ANTONOPOULOU, Homiliae, σ. 267-276 και PG 107, 12D-21A.
36. PG 127, 600A-631A.
37. PG 126, 129B-144C.
39. PG 139, 40C-69D.
41. Για την εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου βλ. ΡΑΜΦΟΣ,
Μελετήματα, Η´, σ. 19-24· CABROL, «Anonciation», στ. 2241-2255· ΦΙΛΙΑΣ,
Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 91-115· ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, «Εὐαγγελισμός», στ. 980-982.
42. Λουκ. 1, 26-38.
43. Βλ. ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 118.
με βάση την ημερομηνία των Χριστουγέννων, την 25η Μαρτίου ως

ημέρα τέλεσης της εορτής του Ευαγγελισμού44.
Το εορτολογικό περιεχόμενο της εορτής μπορεί να αναζη-
τήσει κανείς στην πληθώρα των εγκωμιαστικών Λόγων και Ομι-
λιών που συντάχθηκαν από τους Πατέρες και τους εκκλησιαστι-
κούς συγγραφείς. Εγκώμια και Ομιλίες για τον Ευαγγελισμό της
Θεοτόκου έγραψαν ο Γρηγόριος Νεοκαισαρείας45, ο Χρύσιππος
Ιεροσλύμων46, ο Θεόδοτος Αγκύρας47, ο Βασίλειος Σελευκείας48, ο
Αντίπατρος Βόστρων49, ο Αβράμιος Εφέσου50, ο Αναστάσιος Αντι-
οχείας51, o Ησύχιος Ιεροσολύμων52, ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκη-
νός53, ο άγιος Ανδρέας Κρήτης54, ο πατριάρχης Κωνσταντινουπό-
λεως Γερμανός ο Α´55, ο Ιωάννης Γεωμέτρης56, ο αυτοκράτορας
Λέων Στ´ ο Σοφός57, ο Μιχαήλ Ψελλός58, ο Ιάκωβος Κοκκινοβαφί-
της59, ο Ισίδωρος Θεσσαλονίκης60, ο πατριάρχης Κωνσταν-
44. Βλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 98, όπου εξετάζονται και οι

διάφορες παραδόσεις σε σχέση με τον ημερολογιακό προσδιορισμό της εορτής.
45. PG 10, 1472A-1477B.
48. PG 85, 425C-452B.
49. PG 85, 1776D-1792C.
51. PG 89, 1385C-1389B.
52. AUBINEAU, Les Homélies festales d’Hésychius de Jérusalem, [SH 59],
Bruxelles 1978, τ. Ι, σ. 194-204 και PG 93, 1453A-1460D (Λόγος Α´), σ. 158-168
και PG 93, 1460D-1468A (Λόγος Β´).
53. PG 96, 648B-661A.
54. PG 97, 881B-913A.
55. PG 98, 320C-340A.
56. PG 106, 812Α-847A
57. ANTONOPOULOU, Homiliae, σ. 5-11 και PG 107, 21Β-28Β.
59. PG 127, 632Α-660A.
60. PG 139, 72Α-117Α.
τινουπόλεως Γερμανός Β´61, ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς62 και ο

Νικόλαος Καβάσιλας63.
61. PG 140, 677Α-735C.

62. ΕΠΕ 72, σ. 374-395.
Β. Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΑΦΗ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
Κατά τον 4ο και 5ο αιώνα συναντούμε δύο παραδόσεις

σχετικά με τον τόπο του θανάτου και της ταφής της Θεοτόκου, την
Ιεροσολυμιτική και την παράδοση της Εφέσου1. Σύμφωνα με την
πρώτη παράδοση που είναι και η αρχαιότερη, η Θεοτόκος, μετά
την Ανάληψη του Χριστού, έζησε κάποια χρόνια κοντά στους
μαθητές του Ιησού και συγκεκριμένα υπό την φροντίδα και την
προστασία του Ευαγγελιστή Ιωάννη. Η παράδοση αυτή που κάνει
την εμφάνισή της τον 5ο αιώνα, υποστηρίζει ότι τα γεγονότα γύρω
από την Κοίμηση και την ταφή της Θεοτόκου συνέβησαν στην Ιε-
ρουσαλήμ.
Η άποψη αυτή ενισχύεται και από μαρτυρίες «Οδοιπο-
ρικών» του 6ου αιώνα, όπως του προσκυνητή Θεοδοσίου (530), ο
οποίος αναφέρει την ύπαρξη ενός ναού προς τιμή της Θεοτόκου
στη Γεθσημανή. Ο Αντώνιος Πλακεντίας (570) επισημαίνει ότι στο
εσωτερικό του ναού αυτού υπήρχε και ο τάφος της Θεοτόκου.
Αναφορά σε αυτό τον τάφο γίνεται και τον 7ο αιώνα στην
Ἀνακρεόντιο ποίηση του Σωφρονίου Ιεροσολύμων (638), ο οποίος
τιμά τη Θεοτόκο στη συγκεκριμένη τοποθεσία2.
Η παράδοση για την Κοίμηση της Θεοτόκου στην οικία της
στα Ιεροσόλυμα και την ταφή της στην ίδια πόλη, φαίνεται να
κατέχει την αίγλη της ιστορικότητας, καθώς προς αυτήν προσανα-
1. ΣΙΩΤΗΣ, Λατρεία Θεοτόκου, σ. 12-13.

τολίζονται σημαντικές έρευνες σχετικά με τον τάφο της Θεοτό-

κου3.
Σύμφωνα με τη δεύτερη παράδοση, η οποία προέκυψε από
την απόκρυφη παράδοση4 και κυρίως από το γεγονός ότι η Γ´
Οικουμενική Σύνοδος συγκλήθηκε στο ναό της «αγίας Μαρίας»
στην Έφεσο, αν και δεν υπάρχει βεβαιότητα ότι ο ναός αυτός είχε
αφιερωθεί στην Θεοτόκο ή σε ομώνυμη αγία5, ο Ευαγγελιστής
Ιωάννης ήρθε στην Έφεσο μαζί με την Μητέρα του Χριστού, που
είχε λάβει υπό την προστασία του ύστερα από τους λόγους του
Χριστού επάνω στο Σταυρό. Εκεί, στην Έφεσο, πέθανε και τάφηκε
η Θεοτόκος6.
Ο Χρυσόστομος Παπαδόπουλος σε σχετική μελέτη του7,
αντικρούοντας την παραπάνω άποψη απέδειξε, ότι ο Ευαγγε-
λιστής Ιωάννης δεν πήγε στην Έφεσο πριν από το 64 μ.Χ, καθώς
την εποχή αυτή η Θεοτόκος ήταν πάνω από ογδόντα ετών και δεν
θα μπορούσε να ακολουθήσει τον Ευαγγελιστή Ιωάννη σε μια
τέτοια μακρινή αποστολική πορεία. Ο Ιωάννης πήγε στην Έφεσο
μετά την Κοίμηση της Παναγίας. Οι φράσεις από τα πρακτικά της
Γ´ Οικουμενικής Συνόδου, «ὅθεν ὁ Νεστόριος ὁ τῆς δυσεβοῦς
αἱρέσεως ἀνακαινιστὴς φθάσας ἐν τῇ Ἐφεσίων, ἔνθα ὁ θεολόγος
Ἰωάννης καὶ ἡ Παρθένος, ἡ Ἁγία Μαρία…», φανερώνουν ότι στην
Έφεσο υπήρχαν ναοί οι οποίοι ήταν αφιερωμένοι στη Θεοτόκο και
στον Ιωάννη και δεν δηλώνουν ότι η Θεοτόκος έμεινε στην Έφεσο
και μετατέστη από εκεί προς τον Κύριο. Τέλος, από τις σχετικές
μαρτυρίες πολλών πατέρων και διδασκάλων, ιδιαίτερα των εκκλη-
3. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 123, σημ. 23,24.

4. ΣΙΩΤΗΣ, Λατρεία Θεοτόκου, σ. 12.
5. Πρβλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 124, σημ. 30.
6. SHOEMAKER, Ancient Traditions, σ. 72-74.
7. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Χ., Περὶ τοῦ τόπου Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου. (Ἱστο-
ρικὸν σημείωμα), ἐν Ἱεροσολύμοις 1896, σ. 5 κ.εξ.
σιών της Μικράς Ασίας, αποδεικνύεται ότι η Θεοτόκος δεν πήγε

στην Έφεσο, αλλά παρέμεινε στα Ιεροσόλυμα μέχρι την μετά-
στασή της στον Κύριο8.
Η παραπάνω άποψη, ότι δηλαδή η Παναγία πέθανε και
τάφηκε στην Έφεσο, αφού είχε μεταβεί εκεί με τον Ευαγγελιστή
Ιωάννη, επανεμφανίστηκε και το 1891, σύμφωνα με κάποιο ρω-
μαιοκαθολικό μύθο όπου η Anna Catherine Emmerich, μια αυγου-
στινιανή μοναχή του αβαείου Agnetenberg της Βεστφαλίας (1824),
είχε μια «οραματική αποκάλυψη», η οποία σχετίζεται με το γε-
γονός της Κοίμησεως της Θεοτόκου, την οποία τοποθετούν στην
Έφεσο και μάλιστα στην οικία που είχε οικοδομήσει ο Ιωάννης. Η
περιοχή της Εφέσου «Παναγία-Καπούλη», θεωρήθηκε ως η το-
ποθεσία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου9. Σήμερα όμως σοβαροί ρω-
μαιοκαθολικοί μελετητές βεβαιώνουν ότι κανένα σχετικό ίχνος δεν
βρέθηκε στην περιοχή αυτή. Ο C. Kopp μάλιστα υποστηρίζει ότι ο
Ευαγγελιστής Ιωάννης πήγε στην Έφεσο, αλλά μόνος του, μετά το
θάνατο της Παναγίας, όπως το βεβαιώνει και η αρχαια εκκλησια-
στική παράδοση10.
Σχετικά, τέλος, με την ηλικία στην οποία βρισκόταν η Παν-
αγία κατά το θάνατό της διατυπώθηκαν διαφορετικές γνώμες11. Ο
χρονογράφος Ιππόλυτος ο Θηβαίος (7ος αιώνας) υποστηρίζει ότι η
Θεοτόκος έζησε ακόμη 11 χρόνια μετά την Ανάληψη του Χριστού
και ότι πέθανε σε ηλικία 59 ετών12. Ο Ανδρέας Κρήτης στην Ομι-
λία του για την Κοίμηση σημειώνει για την ηλικία της Παναγίας
8. ΡΑΜΦΟΣ, Μελετήματα, σ. 22.

10. ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ, «Μαρία», σ. 663.
11. ΡΑΜΦΟΣ, Μελετήματα, σ. 21.
12. ΣΙΩΤΗΣ, Λατρεία Θεοτόκου, σ. 13.
«πρὸς ἔσχατον καταστήσασα γῆρας, μεταστῆναι τῶν τῆδε»13. Ο

μοναχός Επιφάνιος σε Λόγο του σχετικό με το βίο της Παναγίας
κάνοντας μια συνολική απαρίθμηση των χρόνων της Θεοτόκου μέ-
χρι το θάνατό της λέει: «ἀριθμοῦνται δέ τά ἕτη αὐτῆς οὕτως ἑπτά
ἐτῶν προσέφερον οἱ γονεῖς τῷ Κυρίῳ εἰς Ἱεροσόλυμα, καὶ ἐν τῷ
ναῷ ἕξ ἥμισυ, καὶ εἰς τόν οἶκον Ἰωσήφ μῆνας ἕξ· καὶ εὐηγγελίσθη
τήν παγκόσμιον χαράν, καὶ τῷ πεντεκαιδεκάτῷ ἔτει ἔτεικεν· καὶ
σὺν τῷ Υἱῷ ἔτη λγ´· ὁμοῦ γίνονται ἔτη μη´. Καὶ μετά τοῦ Υἱοῦ τήν
ἀνάληψην εἰς τόν οἶκον Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου εἰς ἁγίαν Σιών σύν
αὐτῷ καὶ τοῖς σύν αὐτοῖς ἔτη κδ´ ὁμοῦ ἔτη οβ´»14. Ο άγιος Νικό-
δημος ο Αγιορείτης, τέλος, σημειώνει ότι «ὅλοι οἱ χρόνοι τῆς ἁγίας
ζωῆς τῆς συμποσοῦνται πεντήκοντα ἐννέα»15.
13. ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Ι, 1060Β. Πρβλ. ΣΙΩΤΗΣ, Λατρεία
Θεοτόκου, σ. 13.
14. ΕΠΙΦΑΝΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ, Λόγος περί τοῦ βίου τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου
καὶ τῶν τῆς αὐτῆς χρόνων, 216Α.
15. ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ, Ἑορτοδρόμιον ἤτοι ἐρμηνεία εἰς τούς ἀσ-
ματικούς κανόνας τῶν δεσποτικῶν καὶ θεομητορικῶν ἑορτῶν, σ. 648.
Γ. ΑΠΟ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΕΩΣ ΤΗΝ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ
ΕΟΡΤΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
Στην παράδοση της χριστιανικής Εκκλησίας των Ιεροσο-

λύμων, το γεγονός το οποίο κυριαρχούσε στις συνειδήσεις όσον
αφορά στη Θεοτόκο ήταν ότι η Θεοτόκος έγινε μητέρα του Θεού.
Η Γέννηση του Κυρίου από την Παναγία αποτελούσε το εορτο-
λογικό περιεχόμενο κάθε πρωτογενούς Θεομητορικής εορτής. Αξί-
ζει να σημειωθεί ότι η εμφάνιση οποιασδήποτε εορτής σε συγκε-
κριμένη χρονική περίοδο δε σήμαινε απαραίτητα και την ταύτισή
της με τη δημιουργία του εορτολογικού της περιεχομένου. Το γε-
γονός, δηλαδή, ότι τιμούσαν τη Θεοτόκο -στη συγκεκριμένη περί-
πτωση για την Γέννηση του Κυρίου- είναι προγενέστερο από τον
ημερολογιακό προσδιορισμό αντίστοιχης εορτής1.
Η πρώτη εορτή προς τιμή της Θεοτόκου στα Ιεροσόλυμα
συνδέεται με μια τοποθεσία τρία μίλια μετά τα Ιεροσόλυμα, στο
δρόμο προς τη Βηθλεέμ, η οποία ονομάζεται «Κάθισμα»2. Κατά
την απόκρυφη παράδοση του Πρωτευαγγελίου τοῦ Ἰακώβου (17,
2-3) η Θεοτόκος πηγαίνοντας προς τη Βηθλεέμ και ενώ ήταν έγ-
κυος στον Ιησού, ζήτησε από τον Ιωσήφ να σταματήσουν για να
ξεκουραστεί. Την παράδοση αυτή επιβεβαιώνει ο προσκυνητής
Θεοδόσιος το 530, αναιρώντας έτσι μια άλλη παράδοση, σύμφωνα

2. SHOEMAKER, Ancient Traditions, σ. 81-98· ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, «Κοίμησις»,
στ. 705· ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 125· ΒΕΡΓΩΤΗΣ, «Θεομητορικὴ λα-
τρεία», σ. 198.
με την οποία, η Θεοτόκος παρέμεινε στο συγκεκριμένο τόπο κατά

την φυγή προς την Αίγυπτο3.
Ο Κύριλλος Σκυθοπολίτης υποστηρίζει ότι στο «Κάθισμα»
ανοικοδομήθηκε ναός προς τιμήν της Θεοτόκου από μια Ρωμαία
προσκυνήτρια, την Ικελία (ή Ικηλία), κατά την περίοδο πατρι-
αρχίας του Ιουβεναλίου Ιεροσολύμων (417-458). Ο Θεόδωρος Πέ-
τρας, βιογράφος του Θεοδοσίου Κοινοβιάρχου, αποκαλεί το ναό
αυτό «Παλαιό Κάθισμα», επιβεβαιώνοντας την παράδοση που
θέλει την Ικελία να έχει οικοδομήσει το ναό και αναιρώντας μια
άλλη παράδοση, όπου υποστηρίζει ότι ο ναός αυτός αντικατέ-
στησε κάποιον παλαιότερο. Το εν λόγω «Κάθισμα» απετέλεσε τον
πρώτο συγκεκριμένο τόπο τιμής προς τη Θεοτόκο στις αρχές του
5ου αιώνα και κατά συνέπεια το πρώτο τόπο επιτελέσεως μιας
εορτής4.
Ο καθηγητής Γ. Φίλιας δέχεται τις απόψεις των Baumstark
και Ι. Φουντούλη σχετικά με την ημερομηνία της εορτής του «Κα-
θίσματος» ως αυτή της 13-15 Αυγούστου, αλλά διαφωνεί με την
άποψη του Baumstark, ο οποίος υποστηρίζει ότι το περιεχόμενο
της εορτής έχει σχέση με τα εγκαίνια του ναού της Ικελίας κατά
τη συγκεκριμένη ημερομηνία. Ο Φίλιας πιστεύει ότι ο Baumstark:
«στερεῖται συγκεκριμένης ἱστορικῆς κατοχυρώσεως περί πιθανοῦ
ἐγκαινιασμοῦ τοῦ ναοῦ τῆς Ἱκελίας στις 13 Αὐγούστου κάποιου
ἔτους, ἀλλά και παρακάμπτει τη συνάφεια τοῦ «Καθίσματος» μέ
τὴν τῆς Θεοτόκου ὡς Μητέρας του Κυρίου»5.
3. SHOEMAKER, Ancient Traditions, σ.83· ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές,

σ. 126.
4. SHOEMAKER, Ancient Traditions, σ.83-84· ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορ-
τές, σ. 126.
5. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 127· ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, «Κοίμησις», στ.
705.
Η εορτή του «Καθίσματος» της Θεοτόκου μπορεί να

προετοιμάζει ημερολογιακώς την εορτή της Κοιμήσεως, το περιε-
χόμενό της όμως είναι διαφορετικό από το γεγονός της Κοι-
μήσεως. Λαμβάνοντας υπόψη το ἀρμενικό λεξιονάριο ή ἐκλογάδιο,
συμπεραίνουμε ότι κατά τον 6ο αιώνα ισχύει ακόμα η εορτή με το
γενικό θεομητορικό περιεχόμενο, δηλαδή η εορτή του «Καθί-
σματος»6.
Η ειορτή της Κοίμησης καθιερώθηκε την εποχή του Ιου-
στινιανού. Ο 5ος και 6ος αιώνας χαρακτηρίζονται από τις προσ-
πάθειες της Εκκλησίας να κατοχυρώσει τα ορθά δόγματα και να
προβληθεί λειτουργικά η ιστορία των χριστιανικών κοινοτήτων7.
Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι εορτολογικές εξελίξεις να
κάνουν την εμφάνιση τους από τα μέσα του 5ου αιώνα, όταν ο
αυτοκράτορας Μαρκιανός (450-457) έκτισε ένα ναό προς τιμή της
Θεοτόκου στη Γεθσημανή8. Τρία χρόνια μετά το θάνατο του
αυτοκράτορα, το 460, εμφανίζεται για πρώτη φορά εορτασμός της
Κοιμήσεως της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου και στον συγκεκρι-
μένο ναό9, εκτοπίζοντας την παλιά θεομητορική εορτή του «Καθ-
ίσματος»10.
Σύμφωνα με τη μαρτυρία του «Γεωργιανοῦ Κανοναρίου»,
ενός κειμένου που αντικατοπτρίζει την ιεροσολυμιτική λατρεία
μεταξύ 450-75011, στις 15 Αυγούστου «τιμᾶται ἡ μνήμη τῆς Θεο-

8. ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ, Ιστορία, σ. 317· ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 128·
ΡΑΜΦΟΣ, Μελετήματα, σ. 23-24.
9. ΣΙΩΤΗΣ, Λατρεία Θεοτόκου, σ. 11· ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ.
128.
10. ΣΠΟΥΡΛΑΚΟΥ-ΕΥΤΥΧΙΑΔΟΥ, Παναγία Θεοτόκος, σ. 64· ΦΙΛΙΑΣ, Θεο-
μητορικὲς ἑορτές, σ. 128.
11. Πρβλ. WENGER, Assomption, σ. 102· ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ.
129.
τόκου στή Γεθσημανή στὸ ναὸ τοῦ αὐτοκράτορα Μαρκιανοῦ»12.

Είναι πλέον ξεκάθαρο ότι η παλιά θεομητορική εορτή του ναού
της Ικελίας έχει εκτοπισθεί και στη θέση της τοποθετήθηκε η
εορτή της Κοιμήσεως στις 15 Αυγούστου13.
Σύμφωνα όμως με κάποια άλλη παράδοση, η Κοίμηση της
Θεοτόκου εορταζόταν στην Κωνσταντινούπολη, λίγο πριν κτίσει ο
Μαρκιανός το ναό στον τάφο της Παναγίας στη Γεθσημανή. Είναι
γνωστό ότι η Πουλχερία είχε κτίσει τρεις ναούς αφιερωμένους
στην Παναγία14. Ο αυτοκράτορας Μαρκιανός και η Πουλχερία,
σύμφωνα με την παράδοση, που, όπως θα δούμε στο Β´ Εγκώμιο
του Ιωάννη Δαμασκηνού15, ζήτησαν από τον αρχιεπίσκοπο Ιερο-
σολύμων Ιουβανάλιο να τους στείλει στην Κωνσταντινούπολη τα
εντάφια σπάργανα της Θεομήτορος, τα οποία, αφού παρέλαβαν,
τοποθέτησαν στο ναό, που είχε κτίσει η Πουλχερία στις Βλαχέρνες
προς τιμήν της Θεοτόκου στις αρχές της βασιλείας του Μαρκι-
ανού. Με βάση λοιπόν τα παραπάνω μπορούμε να υποθέσουμε
ότι, λίγο πριν από τον εορτασμό της Κοιμήσεως στα Ιεροσόλυμα,
πιθανώς να εορταζόταν η Κοίμηση στο ναό των Βλαχερνών στην
Κωνσταντινούπολη.
Η εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου οριστικοποιείται πια
στα Ιεροσόλυμα τον 6ο αιώνα, αφού δέχτηκε μακροχρόνια επί-
δραση από όλες τις απόκρυφες διηγήσεις της εποχής, οι οποίες
αναφέρονται στο θάνατο της Παναγίας και οι οποίες μάλιστα εί-
χαν όλες σχέση με τον τάφο της Θεοτόκου που υπήρχε στη Γεθ-
σημανή. Έτσι λοιπόν η εορτή της Κοιμήσεως γεννιέται και ανα-
12. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 129, σημ. 55.

13. ΝΕΛΛΑΣ, Θεομήτωρ, σ. 27, σημ. 1· ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ.
129.
14. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΚΑΛΛΙΣΤΟΣ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, 14,
PG 147 41D-44A.
15. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Β´, 18, σ.536-539.
πτύσσεται μέσα σε ένα εορτολογικό πλαίσιο που από τη μία

προϋπάρχει, και από την άλλη εξελίσσεται μέσα στην Ιεροσο-
λυμιτική αντίληψη για την τιμή στο πρόσωπο της Παναγίας, η
οποία στηρίζεται στην ανάμνηση των ιστορικών γεγονότων, αλλά
παράλληλα και στην τήρηση της τοπικής παραδόσεως.
Από τα μέσα του 5ου αιώνα η εορτολογική εξέλιξη της Κοι-
μήσεως της Θεοτόκου συνδέεται με την διατύπωση του ορθόδοξου
δόγματος περί της Θεοτόκου κατά την Γ´ Οικουμενική Σύνοδο. Η
εορτολογική παράδοση για την Κοίμηση της Θεοτόκου συμ-
πορεύεται με το ορθόδοξο δόγμα για την Θεοτόκο, γεγονός το
οποίο είχε ως αποτέλεσμα την εδραίωση και διάδοση της Κοι-
μήσεως16. Η επισημοποίησή της συμβαίνει περίπου στα τέλη του
6ου αιώνα, όταν ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος (582-602), σύμφωνα
με τη μαρτυρία του Νικηφόρου Καλλίστου Ξανθόπουλου17, καθ-
ορίζει μέσω διατάγματος την επιτέλεση της εορτής στις 15 Αυ-
γούστου18.
Ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος λοιπόν κατέστησε πανηγυρι-
κότερη την εορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου, η οποία υπήρχε ήδη
από τα χρόνια του Μαρκιανού, και το σημαντικότερο, καθόρισε να
εορτάζεται σε όλη την αυτοκρατορία στις 15 Αυγούστου, σεβό-
μενος την καθολική ευλάβεια προς το μνήμα της Θεοτόκου στη
Γεθσημανή19.
Τον 13ο αιώνα εμφανίζεται ένα θέσπισμα για την γιορτή της
Κοιμήσεως της Θεοτόκου από τον Νικηφόρο Χούμνο, ο οποίος το
έγραψε με την ιδιότητα του ως αξιωματούχου του κράτους μετά
από εντολή του Ανδρονίκου Β´ Παλαιολόγου. Αφορμή για την
16. Βλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 130.

17. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΚΑΛΛΙΣΤΟΣ, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, 17,18, PG 147 292Α-
Β. Πρβλ. ΡΑΜΦΟΣ, Μελετήματα, σ. 26.
18. Βλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 130-131.
συγγραφή του αποτέλεσε η νίκη του αυτοκράτορα κατά του στα-

σιαστή Αλεξίου Φιλανθρωπηνού στα τέλη του 1296. Το Θέσπισμα
πρέπει να γράφτηκε λίγο πριν από τον Αύγουστο του 1297. Σύμ-
φωνα με τις διατάξεις του πρέπει να στηρίζεται στην παράδοση
που θέλει η Κοίμηση της Θεοτόκου να εορτάζεται στο ναό των
Βλαχερνών στην Κωνσταντινούπολη. Περισσότερες πληροφορίες
για το Θέσπισμα και τη χειρόγραφη παράδοσή του μας παρου-
σιάζει λεπτομερώς η καθηγήτρια Ν. Παπαντριανταφύλλου-Θεο-
δωρίδη20.
20. ΠΑΠΑΝΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ-ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ, Ἡ χειρόγραφη παράδοση, σ.

314-325.
Δ. Η ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΝΗΣΤΕΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΟΡΤΗ
ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ THΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
Οι πληροφορίες που έχουμε για την προέλευση της νηστείας

πριν από την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου είναι ελάχιστες.
Από μία αναφορά του Αναστασίου επισκόπου Καισαρείας της
Παλαιστίνης για την νηστεία της Θεοτόκου διαπιστώνουμε, ότι
πιθανότατα η νηστεία αυτή έχει την προέλευσή της από την Κων-
σταντινούπολη. Σύμφωνα με την αναφορά αυτή «ἡ πρὸ τῆς Κοι-
μήσεως τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου νηστεία, παραδεδομένη ἐστίν ἐξ
ἁγίων Πατέρων καὶ Θείων Πατριαρχῶν, καὶ ἐντίμως ταύτην φυ-
λάττουσι πᾶσαι αἱ πόλεις καὶ χῶραι τῶν ὀρθοδόξων, ἐξαιρέτως ἡ
μεγαλούπολις καὶ εὐδαίμων Κνσταντινούπολις καὶ ἡ Μεγάλη Ἐκ-
κλησία… ὅλη ἡ νηστεία τῶν δεκαπέντε ἡμερῶν φυλάττεται παρά
πᾶσι, καὶ καθαρῶς νηστεύεται· οἵ καὶ παρά τῆς τοῦ κόσμου σκέ-
πης καὶ ὑπεραγίας Θεοτόκου μᾶλλον καὶ πλέον φυλάττονται»1.
Ο άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης αναφέρει ότι κατά την επο-
χή του υπήρχαν τρεις νηστείες το χρόνο, του Πάσχα, των Χριστου-
γέννων και των Αγίων Αποστόλων. Για πρώτη φόρα αναφέρει και
μια άλλη νηστεία, τη νηστεία της Θεοτόκου, πριν από την εορτή
της Κοιμήσεως της Θεοτόκου τη 15η Αυγούστου. Σύμφωνα με
αυτή τη μαρτυρία, η οποία αποτελεί την παλαιότερη μαρτυρία
που έχουμε για τη νηστεία αυτή, οι μοναχοί τηρούσαν τη νηστεία
1. ΡΑΛΛΗΣ Γ. - ΠΟΤΛΗΣ Μ., Σύνταγμα τῶν θείων καὶ ἱερῶν κανόνων, τ. 4,

σ. 588. Πρβλ. ΓΙΑΓΚΟΥ Θ., «Ἡ νηστεία», σ. 80.
της εορτής της Κοιμήσεως, εκτός από την ημέρα της Μεταμορ-
φώσεως του Σωτήρος, η οποία κατέλυε ψάρι και λάδι2.
Αναφορά στη νηστεία της Θεοτόκου συναντούμε και τον 10ο
αιώνα στο λεγόμενο τόμο της Ενώσεως (920), ο οποίος σχετίζεται
με το ζήτημα του τέταρτου γάμου του Λέοντος του Σοφού και
σύμφωνα με τον οποίο πριν από τις μεγάλες εορτές της Αναστά-
σεως, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και των Χριστουγέννων «προ-
ηγεῖσθαι νηστείαν καὶ ταὸ ἐκ ταύτης ὄφελος»3.
Τον 11ο αιώνα πληροφορίες για τη νηστεία έχουμε από το
Νίκωνα τον Μαυρορείτη, ο οποίος υπήρξε πρωταγωνιστής της
καθιερώσεως της νηστείας της Θεοτόκου στην περιοχή του Πατρι-
αρχείου της Αντιόχειας. Όπως σημειώνει ο καθηγητής Θ. Γιάγκου,
ο ρόλος του στην καθιέρωση της νηστείας σε ολόκληρη την Εκ-
κλησία έχει ιδιαίτερη σπουδαιότητα, καθώς τα κατ’ εξοχήν έργα
της χριστιανικής γραμματείας τα οποία χρησιμοποιούνται και
υποστηρίζουν το θεσμικό χαρακτήρα της νηστείας της Θεοτόκου
είναι η επιστολή του Νίκωνα «πρὸς τὸν αἱτησάμενον περὶ τὴν τῆς
ὑπερενδόξου Θεοτόκου νηστείαν» και το όγδοο κεφάλαιο του κα-
νοναρίου του «περὶ τὴν νηστείαν τῆς Θεοτόκου»4.
Τον 12ο αιώνα για τη νηστεία της εορτής της Κοιμήσεως
μαθαίνουμε από το Θεόδωρο Βαλσαμώνα. Όταν ο Βαλσαμώνας
ερωτήθηκε από τον Μάρκο Αλεξανδρείας για τις νηστείες εκείνος
του απάντησε γράφοντας ότι υποχρεωτικές νηστείες, εκτός της
μεγάλης Τεσσαρακοστής, είναι επτά ημέρες πριν από την εορτή
της μεταμορφώσεως του Σωτήρος και επτά ημέρες πριν από την
2. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ, Διδασκαλία χρονικὴ τῆς μονῆς τοῦ Στουδίου,

PG 99, 1701C.
3. ΡΑΛΛΗΣ Γ. – ΠΟΤΛΗΣ Μ., Σύνταγμα τῶν θείων καὶ ἱερῶν κανόνων, τ.
5, σ. 8. Πρβλ. ΓΙΑΓΚΟΥ Θ., «Ἡ νηστεία», σ. 77.
4. Βλ. ΓΙΑΓΚΟΥ Θ., Νίκων ὁ Μαυρορείτης. Βίος, Ἔργο, Κανονική διδα-
σκαλία, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 254-255.
εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου· και με αυτόν τον τρόπο γί-
νονται δεκαπέντε οι ημέρες της νηστείας από την 1η μέχρι και τη
14η Αυγούστου5.
Οι νηστείες των αγίων αποστόλων, των Χριστουγέννων, της
μεταμορφώσεως του Σωτήρος και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου
στην αρχή επιβλήθηκαν ως υποχρεωτικές μόνο για τους μοναχούς,
αλλά αργότερα, από τον 13ο αιώνα και μετά, επιβλήθηκαν και
στους κληρικούς και στους λαϊκούς.
Όσον αφορά το λόγο για τον οποίο καθιερώθηκε η νηστεία
της εορτής της Κοιμήσεως, την απάντηση δίνει στο Θέσπισμά του
ο Νικηφόρος Χούμνος τον 13ο σύμφωνα με το οποίο «καὶ δή μοι
λοιπόν δεῦρο πᾶς τῆς ἑορτής μετέχων ἐν αὐτῇ τὰ εἰκότα τελέ-
σθητι, ἀγιάσθητι τῇ νηστείᾳ, δι’ἐγκρετείας καθάρθητι, ταῖς προσ-
ευχαῖς ἁγιάσθητι· πάντ’ ἔσω σοι πνευματικά, πνευματικῆς οὔσης
τῆς πανηγύρεως»6.
Τέλος, ο Αναστάσιος επίσκοπος Καισαρείας της Παλαι-
στίνης, για το σκοπό της νηστείας της Θεοτόκου γράφει «εἰς ὄ-
νομα τῆς Θεοτόκου λέγεται καί τελεῖται ἡ τοιαύτη νηστεία· ὥσπερ
οὖν καὶ αἱ λοιπαί, εἰς ὄνομα τοῦ Υἱοῦ καὶ Θεοῦ αὐτῆς ὀνομά-
ζονται· σκοπόν ἐχούσις τῆς ἐκκλησίας προαγνίζεσθαι τοὺς χρι-
στιανούς, εἰς τὴν ὑπαντὴν τῶν ἑορτῶν τοῦ Κυρίου καὶ τῆς μητρὸς
αὐτοῦ, ἐκ θλίψεως εἰς χαράν μεταβαίνοντας, καὶ εὐφροσύνην
πνευματικήν»7.
5. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΒΑΛΣΑΜΩΝΟΣ, Ἐρωτήσεις κανινικαὶ καὶ ἀποκρίσεις ἐπ’

αὐταῖς, PG 138, 1001. Βλ. και ΓΙΑΓΚΟΥ Θ., «Ἡ νηστεία», σ. 81.
6. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΧΟΥΜΝΟΣ, Θέσπισμα, 1524B-C.
7. ΡΑΛΛΗΣ Γ. – ΠΟΤΛΗΣ Μ., Σύνταγμα τῶν θείων καὶ ἱερῶν κανόνων, τ. 4,
σ. 536-537.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Η ΣΧΕΤΙΚΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ

ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ
Α. Η ΑΠΟΚΡΥΦΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
Όπως έχουμε ήδη αναφέρει στην εισαγωγή, στην Καινή Δια-

θήκη δεν περιέχονται πληροφορίες για την Κοίμηση της Θεοτόκου.
Το κενό αυτό, ωστόσο, καλύπτεται από τα απόκρυφα θεομητορι-
κά κείμενα, όπου περιλαμβάνονται αναλυτικά τα περιστατικά που
διαδραματίστηκαν πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την ταφή της
Θεοτόκου1. Aυτά τα κείμενα άλλωστε, όπως θα δούμε στην επό-
μενη ενότητα, επηρέασαν και τη μεταγενέστερη περί την εορτή της
Κοιμήσεως της Θεοτόκου εκκλησιαστική γραμματεία, ενώ καθορι-
στική υπήρξε και η επιρροή τους στην εικονογράφηση της εν λόγω
εορτής2. Για το λόγο αυτό η παρουσίαση του περιεχομένου τους
κρίθηκε εδώ απαραίτητη.
Τα απόκρυφα αυτά κείμενα, αλλά και τα προβλήματα που

προκύπτουν γύρω από αυτά έχουν ήδη καταστεί αντικείμενο έ-
ρευνας από πολλούς και διακεκριμένους μελετητές, όπως είναι
για παράδειγμα η Simon Claude Mimouni, ο Antoine Wenger, o
Michel van Esbroeck ή o Stephen Shoemaker.
Είναι γνωστά τέσσερα απόκρυφα κείμενα που αφορούν
αποκλειστικά στην Κοίμηση της Θεοτόκου, τα οποία σώζονται
1. ΤΣΑΜΗΣ, Ἁγιολογία, σ. 81· ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 10.

2. Βλ. σχετικά ΒΕΡΓΩΤΗΣ, «Θεομητορική λατρεία», σ. 204-206.
στην ελληνική γλώσσα, ενώ εκδοχές τους απαντούν και σε άλλες

ανατολικές γλώσσες3. Τα κείμενα αυτά χρονολογούνται μεταξύ 5ου
και 6ου αιώνα4 και αποτέλεσαν, λίγο έως πολύ, τις βασικές πηγές,
από τις οποίες άντλησαν όλοι σχεδόν οι μεταγενέστεροι συγγρα-
φείς Ομιλιών και Πανηγυρικών Λόγων για την εορτή της Κοιμήσε-
ως της Θεοτόκου.
Εκτός από τις δύο Διηγήσεις που φέρονται υπό το όνομα
του ευαγγελιστή Ιωάννη, για τις οποίες θα μιλήσουμε ιδιαίτερα
παρακάτω, πληροφορίες για την Κοίμηση της Θεοτόκου περιλαμ-
βάνονται και σε δύο ακόμη κείμενα, τα οποία σώζονται στα λατι-
νικά.
Το πρώτο τιτλοφορείται De Transitu beatae Mariae Virgi-
niis και ανάγεται στον 5ο αιώνα, ενώ εκτιμάται ότι πρόκειται για
μετάφραση ενός παλαιότερου ελληνικού προτύπου5.
Το δεύτερο κείμενο, το οποίο εξέδωσε ο Migne6, έχει ως
τίτλο Liber Transitu Mariae, χρονολογείται στον 7ο αιώνα και,
όπως υποστηρίζει ο καθηγητής Γ. Φίλιας, εσφαλμένως αποδίδεται
από τον εκδότη του στο Μελίτωνα Σάρδεων7. Tο ενδιαφέρον δε
της εν λόγω Διήγησης έγκειται στο γεγονός ότι αυτή αποτέλεσε
την πηγή της Ευθυμιακής Ιστορίας8, κείμενο που περιλαμβάνεται
στον δεύτερο Λόγο του αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού, όπως θα
δούμε στον οικείο τόπο.
3. ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΣ, Ἀπόκρυφα Εὐαγγέλια, σ. 374.

4. ΜIMOUNI, Dormition, σ. 116· ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ.
58-59.
5. Βλ. ΧΡΗΣΤΟΥ, Πατρολογία, τ. Β´, σ. 673· ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές,
σ. 119.
6. PG 5, 1231-1240.
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 51
Τα βασικά θέματα που πραγματεύονται και τα τρία κείμε-

να, με ελάχιστες αποκλίσεις μεταξύ τους, είναι τα ακόλουθα: 1) Η
εμφάνιση του αγγέλου στη Θεοτόκου και η αναγγελία της κοίμη-
σής της, 2) Η προσευχή της Θεοτόκου και η προετοιμασία της κη-
δείας της, 3) Η θαυμαστή προσέλευση των αποστόλων και η εμ-
φάνιση του Χριστού και των αγγέλων, 4) Η κοίμηση της Θεοτόκου
και η παραλαβή της ψυχής της από τον Χριστό, 5) Η εκφορά του
σκηνώματός της και το επεισόδιο με τον Εβραίο ιερέα Ιεφωνία, 6)
Η ταφή του σκηνώματός της και το επεισόδιο με τον απόστολο
Θωμά και 7) Η μετάσταση της Θεοτόκου.
1. Τ ΟΥ Α ΓΙΟΥ Ι ΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ Θ ΕΟΛΟΓΟΥ ΛΟΓΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ
Κ ΟΙΜΗΣΙΝ ΤΗΣ Α ΓΙΑΣ Θ ΕΟΤΟΚΟΥ

(BHG 1055-1056, CANT 101)
Πρόκειται για το πιο διαδεδομένο ελληνικό περί την Κοίμη-

ση της Θεοτόκου κείμενο, καθώς απαντά σε περίπου 100 χειρό-
γραφα9. Η εν λόγω διήγηση εκδόθηκε αρχικά το 1805 από τον F.
Berger, βάσει των χειρογράφων Monacensis gr. 66 και 14610, ενώ
το 1866 νέα έκδοσή του επιχείρησε ο C. Tischendorf11, ο οποίος
βασίστηκε στα εξής πέντε χειρόγραφα: Parisinus gr. 1173, Marci-
anus gr. II. 42, Monacensis gr. 276, Ambrosianus gr. A 60 και C
9212.
9. ΜIMOUNI, Dormition, σ. 118. Πρβλ. ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτό-

κου, σ. 59· SHOEMAKER, Ancient Traditions, σ. 51.
10. MIMOUNI, Dormition, σ. 119 σημ. 14.
11. TISCHENDORF, Apocalypses Apocryphae, σ. 95-112.
Σε όλα τα χειρόγραφα η Διήγηση φέρεται υπό το όνομα του

αγίου Ιωάννου του Θεολόγου και εκτιμάται ότι αυτό συνέβη προ-
κειμένου να αποφευχθεί κάθε αντίδραση κατά της εγκυρότητάς
της13. Σύμφωνα δε με την κατάταξη των παραδόσεων, για την ο-
ποία ήδη έγινε λόγος, η Διήγηση εντάσσεται στην Βηθλεεμική πα-
ράδοση14, ενώ με βάση εσωτερικές ενδείξεις η S. Mimouni υπο-
στήριξε ότι συνετέθηκε στα Ιεροσόλυμα μεταξύ του τέλους του 5ου
αιώνα και των αρχών του 6ου, εποχή κατά την οποία ήδη ετελείτο
στα Ιεροσόλυμα η εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου15.
***
Ο συγγραφέας της Απόκρυφης Διηγήσεως16 ξεκινά την εξ-
ιστόρησή του με την αναγγελία του αρχάγγελου Γαβριήλ στην
Θεοτόκο για την επερχόμενη Κοίμησή της. Η Θεοτόκος με την σει-
ρά της προσεύχεται και ζητάει από τον Κύριο να έρθουν όλοι οι
Απόστολοι κοντά της για να τους δώσει την ευλογία της17. Οι
Απόστολοι καταφθάνουν στην οικία της Θεοτόκου και ζητά από
αυτούς να την πληροφορήσουν ποιος τους ενημέρωσε και πως έ-
φθασαν τόσο γρήγορα στη Βηθλεέμ. Όλοι της απάντησαν ότι το
Άγιο Πνεύμα τους ειδοποίησε και σύννεφο φωτός τους έφερε στο
σπίτι της18. Ακολουθούν οι προσευχές της Θεοτόκου και των Απο-
στολών, καθώς και τα θαύματα που συνέβησαν στην οικία της ε-
κείνη την ημέρα.

14. ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 27· SHOEMAKER, Ancient Tra-
ditions, σ. 51.
15. ΜIMOUNI, Dormition, σ. 124· Βλ. και ESBROECK, «Les Textes», σ. 269·
SHOEMAKER, Ancient Traditions, σ. 51.
16. Σύντομη παρουσίαση του περιεχομένου της Διήγησης αυτής βλ. MI-
MOUNI, Dormition, σ. 121-122.
17. ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, σ. 97.

18. ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, σ. 100-102.
Στη συνέχεια ο Ιωάννης ο Θεολόγος παραθέτει τις αντιδρά-

σεις από τους ιερείς των Ιουδαίων, οι οποίοι μόλις αντιλήφθηκαν
τα συμβάντα στο σπίτι της Θεοτόκου, αποφάσισαν να στείλουν
ανθρώπους εναντίον αυτής και των Αποστόλων. Η κίνησή τους
αυτή, ανάγκασε τους Αποστόλους με τη βοήθεια του Αγίου Πνεύ-
ματος, να μεταφέρουν την Παναγία στα Ιεροσόλυμα, όπου και
παρέμειναν πέντε ημέρες υμνώντας ακατάπαυστα το Θεό19. Εκεί-
νες τις ημέρες έγιναν τόσα πολλά θαύματα με αποτέλεσμα έως
και ο ηγεμόνας των Ιουδαίων να πιστέψει στον Χριστό.
Ο Ιωάννης ο Θεολόγος συνεχίζει την διήγησή του με την εμ-
φάνιση του Ιησού συνοδευόμενου από τα Χερουβίμ, ο οποίος
απευθυνόμενος προς την μητέρα του είπε: «ἰδοὺ ἀπὸ τοῦ νῦν ἔ-
σται τὸ τίμιόν σου σῶμα μετατιθέμενον ἐν τῷ παραδείσῳ, ἡ δὲ
ἁγία σου ψυχὴ ἐν τοῖς οὐρανοῖς ἐν τοῖς θησαυροῖς τοῦ πατρὸς μου
ἐν ὑπερεχούσῃ φανότητι, ἔνθα εἰρήνη καὶ εὐφροσύνη ἁγίων ἀγ-
γέλων καὶ ἐπέκεινα»20. Η Θεοτόκος ζητά την ευλογία του και
παράλληλα προσεύχεται για εκείνους που δοξάζουν τον Ιησού
χρησιμοποιώντας το όνομα της. Έπειτα ο Ιησούς ζήτησε από τον
Πέτρο να αρχίσει την υμνωδία και καθώς αναχωρούσε η άμωμη
ψυχή της Θεοτόκου ο τόπος πλημμύρισε από ευωδία και φως.
Στη συνέχεια οι Απόστολοι μετέφεραν την κλίνη της Θεοτό-
κου και απέθεσαν το άγιο και τίμιο σώμα της σε ένα καινούργιο
τάφο στην Γεθσημανή. Για τρεις ημέρες τον Ιησού δόξαζαν φωνές
αγγέλων, οι οποίες αφού σταμάτησαν μετά την τρίτη ημέρα, έκα-
ναν όλους να καταλάβουν ότι το τίμιο σώμα της μετατέθηκε στον
Παράδεισο21.
19. ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν , σ. 104-105.

20. ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν , σ.108.
21. ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, σ.111.
Με την έκφραση της ταπεινότητάς του ενώπιον του μεγα-

λείου της κοίμησης της Θεοτόκου, ο Ιωάννης μεταβαίνει στην
κατακλείδα του Λόγου του, που έχει τη μορφή προσευχής προς τη
Θεοτόκο. Ο Ιωάννης επικαλείται τις ευχές και τις πρεσβείες της
Θεοτόκου, ελπίζοντας στην βοήθεια και την προστασία της, τόσο
σε αυτή όσο και στη μέλλουσα ζωή. Ο λόγος ολοκληρώνεται με τη
δοξολογική επίκληση στην Αγία Τριάδα.
2. Τ ΟΥ Α ΓΙΟΥ Ι ΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ Θ ΕΟΛΟΓΟΥ ΚΑΙ Ε ΥΑΓΓΕΛΙΣΤΟΥ ,

Δ ΙΗΓΗΣΙΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΜΗΣΙΝ ΤΗΣ Π ΑΝΑΓΙΑΣ Θ ΕΟΤΟΚΟΥ ΚΑΙ ΤΟ
ΠΩΣ Μ ΕΤΕΘΗ Η Α ΧΡΑΝΤΟΣ Μ ΗΤΗΡ ΤΟΥ Κ ΥΡΙΟΥ Η ΜΩΝ

(BHG 1056d)
Στην ιεροσολυμιτική παράδοση κατατάσσεται η υπό πραγ-

μάτευση Διήγηση22, την οποία εξέδωσε το 1955 ο A. Wenger23,
βάσει του μοναδικού χειρογράφου που την διασώζει, δηλαδή του
χειρογράφου Vaticanus gr. 1982. Το έργο αυτό χαρακτηρίζεται ως
πηγή R και ονομάστηκε έτσι από τον ίδιο τον A. Wenger από το
αρχικό γράμμα της λέξης Romanus24.
Όσον αφορά στην πατρότητά του, ισχύουν όσα ακριβώς ει-
πώθηκαν και για τη Διήγηση της έκδοσης του C. Tischendorf. Για
το χρόνο δε σύνθεσής της, παρά τις διαφορετικές απόψεις που έ-

23. WENGER, Assomption, σ. 210-241.
χουν υποστηριχθεί25, έχει επικρατήσει η άποψη ότι πρόκειται για

ένα κείμενο γραμμένο γύρω στο δεύτερο μισό του 6ου αιώνα26.
***
O συγγραφέας της απόκρυφης Διήγησης27 ξεκινά την διήγη-

σή του με τον ερχομό του αρχάγγελου Γαβριήλ, ο οποίος παραδί-
δει στην Παναγία ένα «βραβείο», γεγονός που έμμεσα παραπέμ-
πει στον Ευαγγελισμό. Η Θεοτόκος με τη σειρά της ακολουθώντας
τις οδηγίες του αρχαγγέλου μεταβαίνει στο Όρος των Ελαιών ό-
που μαθαίνει για την επερχόμενη Κοίμησή της. Ακολούθως επι-
στρέφει στην οικία της προετοιμάζοντάς την για την κοίμησή της
και απαγγέλλει μια προσευχή στον Θεό παρακαλώντας τον να της
αποστείλει τους αποστόλους28.
Οι απόστολοι καταφθάνουν με πρώτο τον Ιωάννη, ο οποίος
πληροφορείται για όσα πρόκειται να συμβούν. Ο Ιωάννης αρνείται
να παραλάβει το βραβείο που του δίνει η Θεοτόκος, σκεπτόμενος
μήπως δεν είναι σωστό για τους υπόλοιπους απόστόλους. Εν συν-
εχεία, καταφθάνει και ο Πέτρος, ενώ ακολουθεί ο Παύλος και
μετά όλοι οι άλλοι απόστολοι, που δεν κατονομάζονται ούτε
ορίζεται η σειρά τους. Στο σημείο αυτό της διήγησης τονίζεται ιδι-
αίτερα ο τελετουργικός ρόλος του Πέτρου, καθώς γίνεται αναφορά
στα ίσα δικαιώματα του Παύλου29.
Η διήγηση συνεχίζεται με τον ερχομό του Κυρίου και την
Θεοτόκο να τον ευχαριστεί και να του παραδίδει την ψυχή της. Οι
25. Τις απόψεις αυτές παρουσιάζει αναλυτικά ο ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση

της Θεοτόκου, σ. 23-24.
26. WENGER, Assomption, σ. 61-67. Βλ. και ΜIMOUNI, Dormition, σ. 134.
27. Σύντομη παρουσίαση του περιεχομένου της Διήγησης αυτής βλ.
ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 62-64.
28. ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, σ. 210-218, (1-14).
απόστολοι προετοιμάζουν την κηδεία της Παναγίας και συνοδεύ-

ουν το σώμα της έως τον τάφο στην Γεθσημανή όπου γίνεται και η
ταφή της. Στο σημείο αυτό της διήγησης γίνεται πάλι λόγος για το
ποιός από τους αποστόλους θα φέρει το βραβείο και ο Ιωάννης το
δίνει στον Πέτρο, γιατί αυτός θεωρείται πατέρας όλων των απο-
στόλων. Τέλος, κατά την εξόδιο προπομπή της Θεοτόκου αναφέρε-
ται το γνωστό επεισόδιο με τη βεβήλωση του σώματος της Θεο-
τόκου από τον Ιεφωνία, η πράξη μετανοίας του και η ίασή του30.
Η διήγηση κατακλείεται με την περιγραφή της μετάστασης
του σώματος της Παναγίας και την εναπόθεσή του στον παράδει-
σο. Οι απόστολοι οι οποίοι ήταν παρόντες στην Κοίμηση και
Μετάσταση της Θεοτόκου αποχώρησαν μαζί με τον Κύριο και
τους αγγέλους με τρόπο θαυματουργικό31.

Β. ΛΟΓΟΙ ΚΑΙ ΟΜΙΛΙΕΣ ΠΑΤΕΡΩΝ ΚΑΙ
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΟΡΤΗ
ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
1. Το Ε ΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ Θ ΕΟΤΕΚΝΟΥ Λ ΙΒΙΑΔΟΣ

(BHG 1083n, CANT 105)
Ο συγγραφέας
Καμία πληροφορία δεν διαθέτουμε για τον επίσκοπο Λιβι-

άδος Θεότεκνο, υπό το όνομα του οποίου απαντά ένα μόνο έργο1,
το Ἐγκώμιον εἰς τὴν ἀνάλημψιν τῆς ἁγίας Θεοτόκου. Πρόκειται
για ένα κείμενο που περιέχεται σε ένα μόνο χειρόγραφο, το υπ’
αριθμόν 491 της Μονής Αγίας Αικατερίνης Σινά. Με βάση αυτό το
χειρόγραφο πραγματοποίησε το 1955 την έκδοσή του ο A. Wen-
ger2.
Το Εγκώμιο
Η χρονολόγηση του Εγκωμίου, ελλείψει μάλιστα εσωτερι-

κών μαρτυρίων, δεν είναι δυνατή. Παρόλα αυτά ο εκδότης του το
κατατάσσει στα αρχαιότερα περί την εορτή της Κοιμήσεως της
Θεοτόκου ομιλητικά - εγκωμιαστικά κείμενα3 και το χρονολογεί
μεταξύ των ετών 550-6504.

2. WENGER, Assomption, σ. 272-291.
3. MIMOUNI, Dormition, σ. 152.
4. MIMOUNI, Dormition, σ. 152.
Στο εν λόγω Εγκώμιο παρουσιάζονται με συντομία τα γε-

γονότα γύρω από την Κοίμηση της Θεοτόκου, καθώς δίνεται με-
γαλύτερη έμφαση στα περιστατικά που αφορούν την έλευση του
Ιησού και την Μετάσταση της Παναγίας.
Στο προοίμιο του Εγκωμίου ο συγγραφέας μας εισάγει στο
θέμα της Αναλήψεως, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του τόσο
στο μεσιτευτικό ρόλο της Θεοτόκου όσο και του Κυρίου5. Επιπλέ-
ον αξίζει να σημειωθεί, ότι στο τέλος του Εγκωμίου γίνεται λόγος
στις προτυπώσεις της Θεοτόκου6.
Στο κύριο μέρος παρουσιάζεται το περιεχόμενο της εορτής,
στο οποίο ο Θεότεκνος παραθέτει συνοπτικά το Γενέσιο της Θεο-
τόκου, τα Εισόδια της Θεοτόκου, όπως επίσης και τον Ευαγ-
γελισμό της Γεννήσεως του Χριστού. Ακολουθεί αναφορά στη άφι-
ξη των Αποστόλων, καθώς επικεντρώνεται στην έλευση του Ιησού
και την λεπτομερή παρουσίαση της Αναλήψεως της Θεοτόκου7. Με
σύντομη αναφορά σε ευαγγελικά χωρία κατακλείεται το κύριο μέ-
ρος του Εγκωμίου.
Ο Θεότεκνος Λιβιάδος μεταβαίνει στην κατακλείδα του
Εγκωμίου του με την έκφραση του θαυμασμού ενώπιον της Ανα-
λήψεως της Θεοτόκου. Το Εγκώμιο ολοκληρώνεται με τη συνήθη
επίκληση στην Αγία Τριάδα.
5. ΘΕΟΤΕΚΝΟΣ ΛΙΒΙΑΔΟΣ, Εἰς τὴν ἀνάλημψιν, σελ. 272-274.

6. Για τις προτυπώσεις της Θεοτόκου βλ. ενδεικτικά ΔΑΦΝΗ Ε., «Περὶ
τῶν προτυπώσεων τῆς Θεοτόκου στὴν Παλαιὰ Διαθήκη», Πνευματικὴ Διακονία
3, τευχ. 8 (2000), σ. 3-9.
7. ΘΕΟΤΕΚΝΟΣ ΛΙΒΙΑΔΟΣ, Εἰς τὴν ἀνάλημψιν, σελ. 274-284.
2. Τ Ο Ε ΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ Μ ΟΔΕΣΤΟΥ Ι ΕΡΟΣΟΣΛΥΜΩΝ

(BHG 1085, CANT 106)
Ο Μόδεστος υπήρξε πατριάρχης Ιεροσολύμων (631-634)

και κατά τη διάρκεια της αρχιερατείας του εργάστηκε σκληρά για
την Εκκλησία της Ιερουσαλήμ και συγκεκριμένα για την ανοικο-
δόμηση των κατεστραμμένων ναών. Ο Μόδεστος έχει συντάξει το
Κανονάριο των Ιεροσολύμων, ενώ τα αποσπάσματα ερμηνείας του
στους Ψαλμούς θεωρούνται ψευδεπίγραφα8.
Το Εγκώμιο
Το Ἐγκώμιον εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς Θεοτόκου που αποδί-

δεται στο Μόδεστο θεωρείται το πρώτο θεολογικό κείμενο που
αναφέρεται στο εορτολογικό περιεχόμενο της Κοιμήσεως9. Κατά
τον καθηγητή Π. Χρήστου, όμως, αμφισβητείται η θέση ότι πρό-
κειται για το αρχαιότερο κείμενο, όπως επίσης ότι δεν είναι έργο
του Μόδεστου αλλά κάποιου αγνώστου ομιλητή του τέλους του
6ου ή αρχές του 7ου αιώνα. Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει από
το γεγονός ότι στο Εγκώμιο υπάρχει αναφορά στον μονοθελητι-
σμό, ο οποίος εμφανίστηκε μετά το θάνατο του Μόδεστου10.
Το Εγκώμιο του Μόδεστου Ιεροσολύμων δημοσιεύτηκε για
πρώτη φορά από τον Μικελάντζελο Τζακομέλλι το 1760 και στη-
8. ΧΡΗΣΤΟΥ, Πατρολογία, τ. Ε΄, σ. 496.

9. ΣΠΟΥΡΛΑΚΟΥ-ΕΥΤΥΧΙΑΔΟΥ, Παναγία Θεοτόκος, σ. 67, σημ. 2· ΦΙΛΙΑΣ,
Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 135· MIMOUNI, Dormition, σ. 155.
10. ΧΡΗΣΤΟΥ, Πατρολογία, τ. Ε΄, σ. 496, σημ. 39.
ρίχθηκε στο μοναδικό χειρόγραφο που ήταν γνωστό και εκδόθηκε

στην P.G. του αββά Migne11.
Το Εγκώμιο του Μόδεστου Ιεροσολύμων στην Κοίμηση της
Θεοτόκου εκφωνήθηκε κατά την ημέρα της ομώνυμης εορτής,
όπως διαφαίνεται από τη φράση «διὸ καὶ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς
θεομητορικῆς κοιμήσεως»12. Για το ακροατήριο δεν παρέχει πλη-
ροφορίες, καθώς απευθύνεται στους ακροατές του με τη γενική
προσφώνηση «φιλόχριστοι ἀδελφοί»13 .
Το εν λόγω Εγκώμιο παραπέμπει κατά κάποιο τρόπο στην
απόκρυφη διήγηση περί της Κοιμήσεως, έχοντας, όμως, αρκετές
διαφορές από αυτήν14. Τα περιστατικά γύρω από την Κοίμηση και
Μετάσταση της Θεοτόκου παρατίθενται με συντομία. Επιπλέον, α-
ξίζει να σημειωθεί ότι υπάρχουν πολύ λίγα τοπογραφικά στοιχεί-
α, που υποδηλώνουν ότι ο συγγραφέας δεν γνώριζε την περιοχή
των γεγονότων της Κοίμησης15.
Κατά την κλασική διάρθρωση των εγκωμιαστικών Λόγων,
το Εγκώμιο αποτελείται από προοίμιο, κύριο μέρος και επίλογο16.
Στο προοίμιο ο συγγραφέας εκφράζει την αδυναμία του να εκ-
φωνήσει το Εγκώμιο και επικαλείται την βοήθεια της Παναγίας
και του Χριστού17. Το προοίμιο κλείνει με τον συγγραφέα να
προετοιμάζει τους ακροατές για τα πρόσωπα, τις δυνάμεις και
την σκοπιμότητα της Κοιμήσεως.
11. MIMOUNI, Dormition, σ. 155· ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ.

70.
12. ΜΟΔΕΣΤΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 3280B.
13. ΜΟΔΕΣΤΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 3281B.
15. MIMOUNI, Dormition, σ. 158· Πρβλ. ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτό-
κου, σ. 70.
16. Τη δομή και τη θεματολογία του Εγκωμίου παρουσιάζει ο ΖΗΣΙΔΗΣ,
Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 7071.
17. ΜΟΔΕΣΤΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 3281Α.
Στο κύριο μέρος παρουσιάζεται συνοπτικά το περιεχόμενο

της εορτής18: ο Θεός στέλνει «ἀγγέλους» (και όχι τον αρχάγγελο
Γαβριήλ) για την αναγγελία της επερχόμενης Κοίμησης. Στη συν-
έχεια παρατίθενται τα σχετικά με την έλευση των αποστόλων, ό-
που η διήγηση σ᾽ αυτό το σημείο είναι ελλιπής, καθώς δεν παρα-
τίθεται ο τρόπος με τον οποίο κατέφθασαν οι απόστολοι στα Ιε-
ροσόλυμα για την Κοίμηση της Θεοτόκου19. Ακολουθεί θρήνος για
την Κοίμηση της Θεοτόκου και το θαύμα της Κοίμησης και της
Μετάστασης. Οι Απόστολοι παραθέτουν ένα σύνολο «χαιρετι-
σμῶν» προς τη Παναγία20 και οι άγγελοι παραλαμβάνουν την ψυ-
χή της Θεοτόκου, το σώμα της οποίας κηδεύεται στη Γεθσημανή21.
Με τη βοήθεια ρητορικών ερωτήσεων ο Μόδεστος Ιεροσο-
λύμων μεταβαίνει στον επίλογο, όπου επικαλείται τη Θεοτόκο να
εκπληρώσει μια σειρά αιτημάτων. Το Εγκώμιο κατακλείεται με τη
συνήθη επίκληση στην Αγία Τριάδα.
18. Σύντομη παρουσίαση του εορτολογικού περιεχομένου του Εγκωμίου

βλ. DALEY, Dormition, σ. 83.
19. ΜΟΔΕΣΤΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 3300Α-Β· ΦΙΛΙΑΣ, Θεο-
μητορικὲς ἑορτές, σ. 136.
20. ΜΟΔΕΣΤΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 3301Β-3305C.
21. ΜΟΔΕΣΤΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 3312Α.
3. Η Ο ΜΙΛΙΑ ΤΟΥ Ι ΩΑΝΝΟΥ Α´ Α ΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ

Θ ΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
(BHG 1144, CANT 103)
Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για τον αρχιεπίσκοπο

Θεσσαλονίκης Ιωάννη Α΄ είναι ελάχιστες και αντλούνται από τα
ίδια τα έργα του και κυρίως από τις Διηγήσεις των Θαυμάτων του
αγίου Δημητρίου. Άγνωστος είναι ο ακριβής χρόνος της ακμής του.
Υποστηρίζεται, όμως, ότι η αρχιερατεία του τοποθετείται χρονικά
22
μεταξύ των ετών 610-625 . Είναι ο συγγραφέας του πρώτου Βι-
βλίου των «Θαυμάτων τοῡ Ἁγίου Δημητρίου», ενώ υπήρξε και
δημοφιλής ιεροκήρυκας. Από τη συλλογή των Ομιλιών του σώθη-
καν μόνο ελάχιστες· στον Πειρασμό του Χριστού, στην Ανάσταση,
στην Κοίμηση της Θεοτόκου, στην αποτομή της κάρας του αγίου
Ιωάννη του Προδρόμου και στην προσκύνηση του Τιμίου Σταυ-
ροῦ23.
H Oμιλία
Στο έργο του Κοίμησις τῆς Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ

ἀειπαρθένου Μαρίας παρέχει πληροφορίες για το εορτολογικό πε-
ριεχόμενο της Κοίμησης, οι οποίες έχουν διαφορετικές πτυχές με
αποτέλεσμα να μην υπάρχει αναλογία σε αντίστοιχες Ομιλίες
εκκλησιαστικών συγγραφέων. Το γεγονός αυτό ανάγκασε τον Ιω-
22. Για το βίο και το συγγραφικό έργο του Ιωάννη Α΄ Θεσσαλονίκης βλ.
ενδεικτικά ΧΡΗΣΤΟΥ, «Ἰωάννης Α´», σ. 332-338· ΚΥΡΙΑΤΖΗ, Ιωάννης Θεσσα-
λονίκης, σ. 42-49. Συγκεντρωμένη τη Βιβλιογραφία βλ. PmbZ 2858.
23. Tusculum, τ. Α´, σ. 256.
άννη να παρεμβάλει στην Ομιλία του επιχειρήματα για να πιστο-

ποιήσει την εγκυρότητα των πληροφοριών του24.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Ιωάννης Θεσσαλονίκης θεωρεί ότι
η παράδοση σχετικά με την καθιέρωση και τον εορτασμό της Κοί-
μησης της Θεοτόκου άργησε να εμφανιστεί εξαιτίας κάποιων αι-
ρετικών, οι οποίοι διέφθειραν τις αφηγήσεις για την Κοίμηση της
Θεοτόκου, παρεμβάλλοντας δικές τους λέξεις. Το γεγονός αυτό
ανάγκασε τους Πατέρες της Εκκλησίας να αποστασιοποιηθούν α-
πό αυτές τις αφηγήσεις, οι οποίες ήταν αποδεκτές από την Καθο-
λική Εκκλησία. Επιπλέον, το κείμενο το οποίο υπήρχε πριν από
τον Ιωάννη Θεσσαλονίκης, όταν εκείνος άρχισε να συνθέτει την
Ομιλία του, ήταν γεμάτο με αυθαίρετες προσθήκες και αποτε-
λούσε μια εκτεταμένη έκδοση ενός προηγούμενου ελληνικού αφη-
γηματικού (G1), το οποίο ο Wenger έχει ταυτοποιήσει ως την κύ-
ρια πηγή του Ιωάννη Θεσσαλονίκης25.
Τέλος, όπως παρατηρεί ο Daley, η Ομιλία του Ιωάννη Θεσ-
σαλονίκης είναι ένα έργο με έντονη συναισθηματική αφήγηση και
ποιμαντικό περιεχόμενο, παρόλο που υστερεί σε βάθος και ανά-
λυση από θεολογικής άποψης, πράγμα που απαντούμε στα μετα-
γενέστερα εκκλησιαστικά κείμενα26. Η διήγηση του Ιωάννη απο-
τελεί μια νέα διήγηση, οι πτυχές της οποίας απαιτούν αυτοτελή
μελέτη καθώς υπάρχουν κείμενα προσευχών, μαρτυρίες περί δογ-
ματικών θεμάτων και πτυχές για το έργο των αποστόλων κα της
ζωής της πρώτης εκκλησίας27.
Η Ομιλία του Ιωάννη Θεσσαλονίκης για την Κοίμηση της
Θεοτόκου εκφωνήθηκε κατά την ημέρα της ομώνυμης εορτής, κα-
24. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 139-140.

25. SHOEMAKER, Ancient Traditions, σ. 210-211.
26. DALEY, Dormition, σ.13.
θώς ο Ιωάννης την συνέθεσε με σκοπό να την παρουσιάσει για την

εορτή της 15ης Αυγούστου στη Θεία Λειτουργία28, ενώ πίσω από
τη συγγραφή της παρούσας Ομιλίας ίσως κρύβεται η μέριμνα του
αρχιεπισκόπου Ιωάννη για την εισαγωγή της εορτής της Κοιμήσε-
ως της Θεοτόκου στην Εκκλησία της Θεσσαλονίκης29.
Ο Ιωάννης Θεσσαλονίκης ξεκινά τη διήγησή του ανα-
φερόμενος στα γεγονότα που συνέβησαν κατά την Κοίμηση της
Θεοτόκου. Η Θεοτόκος, μετά το «πάθος τοῦ Υἱοῦ της», παρέμεινε
στην Ιουδαία και τα Ιεροσόλυμα μαζί με τους αποστόλους και τον
αγαπημένο μαθητή του Ιησού, τον Ιωάννη30. Στη συνέχεια, ένας
άγγελος πληροφόρησε τη Θεοτόκο για την επερχόμενη Κοίμησή
της και της παρέδωσε «βραβείο», το οποίο έδωσε ο Θεός για ε-
κείνη. Της ζήτησε το «βραβείο» αυτό να το παραδώσει στους
αποστόλους, ώστε κρατώντας το την ώρα της Κοιμήσεώς της, να
την υμνήσουν. Προσέθεσε, επίσης, ότι ο Θεός θα της έστελνε τους
αποστόλους για να την κηδεύσουν και να γνωρίσουν την δόξα
της31. Η Θεοτόκος έφθασε στο όρος των Ελαιών καθοδηγούμενη
από τον άγγελο κρατώντας στο χέρι το «βραβείο». Κατόπιν, η
Παναγία ρώτησε τον άγγελο αν εκείνος μόνος του θα παραλάμ-
βανε την ψυχή της και εκείνος της απάντησε ότι θα ήταν «στρα-
τιὲς ἀγγέλων» και εξαφανίστηκε32.
Η Θεοτόκος επέστρεψε στην οικία της, εισήλθε στο «τα-
μεῖο» (ιδιαίτερο δωμάτιό της και χώρο προσευχής) και τοπο-
θέτησε το «βραβείο» σε σινδόνη. Τότε απεύθυνε προσευχή προς
τον Κύριο ζητώντας του να έρθει ο ίδιος να παραλάβει τη ψυχή
28. SHOEMAKER, Ancient Traditions, σ. 210.

29. ΧΡΗΣΤΟΥ, «Ἰωάννης Α´», σ. 335.
30. ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Κοίμησις, 1, σ.375.
31. Σύντομη παρουσίαση του εορτολογικού περιεχομένου της Ομιλίας
βλ. DALEY, Dormition, σ. 47-70· ΚΥΡΙΑΤΖΗ, Ιωάννης Θεσσαλονίκης, σ. 229-284.
της και ο Ιησούς της υποσχέθηκε ότι εκείνος θα την παραλάμ-

βανε και όχι οι άγγελοι33.
Στη συνέχεια, η Παναγία βγήκε από το «ταμεῖο» και
ζήτησε να έρθουν όλοι οι συγγενείς και γνωστοί για να τους
συναντήσει και να τους δώσει την ευλογία της. Τότε κατέφθασε ο
ευαγγελιστής Ιωάννης και η Θεοτόκος του ζήτησε να αναλάβει τα
της ταφής και διαφυλάξεως του σκηνώματος της από τους εβραί-
ους αρχιερείς34. Η Παναγία ζήτησε από τον Ιωάννη να κρατήσει ο
ίδιος το «βραβείο» μπροστά από την νεκρική κλίνη. Εκείνος, ό-
μως, δίστασε, επειδή φοβόταν μήπως θιγούν οι υπόλοιποι απόστο-
λοι που απουσίαζαν.
Εκείνη τη στιγμή κατέφθασαν οι ένδεκα απόστολοι και
προσευχήθηκαν στο Θεό για να τους αποκαλύψει για ποιο λόγο
βρέθηκαν εκεί. Τότε ήρθε ο Ιωάννης και τους εξήγησε για την
επερχόμενη Κοίμηση της Θεοτόκου, η οποία τους ρώτησε ποιος
τους ανήγγειλε την Κοίμησή της και πως κατέφθασαν τόσο γρή-
γορα στα Ιεροσόλυμα35. Αφού της εξήγησαν, ο Πέτρος προέτρεψε
τους παρισταμένους να συνεχίσουν να προσεύχονται και τους σύ-
στησε να αγωνίζονται για την αρετή και την παρθενία.
Η Θεοτόκος εξήλθε από την οικία της, δοξολόγησε το Θεό,
εισήλθε πάλι στην οικία, ενώ οι απόστολοι περιέβαλλαν την κλίνη
της. Τότε εμφανίστηκε ο Κύριος συνοδευόμενος από πλήθος αγ-
γέλων και παρέλαβε τη ψυχή της Παναγίας, υποδεικνύοντας στον
Πέτρο να ασφαλίσει το σώμα της, ενταφιάζοντάς το σε μνημείο το
οποίο είχε ήδη ετοιμαστεί έξω από την πόλη36. Οι απόστολοι έθε-

σαν το «βραβείο» επί της κλίνης, την οποία βαστούσαν, ενώ ο Πέ-
τρος υμνούσε το Θεό.
Η διήγηση του Ιωάννη Θεσσαλονίκης κατακλείεται με την
αναφορά στους εβραίους αρχιερείς να ανησυχούν για τις εξελίξεις
αυτές και να αποφασίζουν να φονεύσουν τους αποστόλους, τους
οποίους όμως προστάτευαν οι άγγελοι. Οι απόστολοι εναπόθεσαν
το σώμα της Θεοτόκου στο μνημείο και το φύλαξαν για τρεις
μέρες. Όταν όμως άνοιξαν το μνήμα, το σώμα δεν βρισκόταν πια
εκεί, διότι είχε «μετατεθεῖ ἀπὸ τὸν Κύριο τῆς δόξης»37.
4. Τ Α Ε ΓΚΩΜΙΑ ΤΟΥ Α ΓΙΟΥ Ι ΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ Δ ΑΜΑΣΚΗΝΟΥ

(BHG 1114-116, CANT 108-110)
Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός38 υπήρξε ένας από τους

σημαντικότερους θεολόγους της μεσοβυζαντινής περιόδου, ο οποί-
ος είχε ενεργό συμμετοχή στις θεολογικές έριδες της εποχής του.
Γεννήθηκε στη Δαμασκό το 679 ή 680. Καταγόμενος από ευσεβή
οικογένεια έλαβε εξαιρετική μόρφωση. Τις σπουδές του ολοκλή-
ρωσε, μαζί με το θετό αδελφό του Κοσμά, τον επωνομαζόμενο
Μελωδό39, στη μονή του αγίου Σάβα στα Ιεροσόλυμα. Στην ίδια
37. ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Κοίμησις, 13, σ.399-401.

38. Για το βίο και το συγγραφικό έργο του αγίου Ιωάννη του Δαμασκη-
νού βλ. ενδεικτικά KAZHDAN, Litterature, σ. 75-94· ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινή Φιλο-
λογία, σ. 35. Συγκεντρωμένη τη Βιβλιογραφία βλ. PMBZ 2969
39. Για τον Κοσμά το Μελωδό βλ. Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Κοσμάς ο Μελωδός.
Βίος και έργο, [Ανάλεκτα Βλατάδων 28], Θεσσαλονίκης 1979.
μονή χειροτονήθηκε πρεσβύτερος και εκεί παρέμεινε έως το θά-

νατό του, περί το 749 ή 750. Η μνήμη του τελείται στις 4 Δεκεμ-
βρίου40.
Το συγγραφικό του έργο είναι ιδιαίτερα πλούσιο, τόσο σε
έκταση όσο και σε περιεχόμενο, καθώς υπηρέτησε όλα σχεδόν τα
είδη της θεολογικής-εκκλησιαστικής γραμματείας. Η συγγραφική
του δραστηριότητα εκπροσωπείται από έργα δογματικά, ερμηνευ-
τικά, αντιρρητικά και υμνογραφικά, ενώ σπουδαία υπήρξε και η
συμβολή του στην Αγιολογία και την Ομιλητική41. Ειδικότερα, υπό
το όνομά του φέρονται 12 εγκωμιαστικοί-πανηγυρικοί Λόγοι σε
Θεομητορικές και Δεσποτικές εορτές και σε αγίους. Συγκεκριμένα,
από τη γραφίδα του προέρχονται το Εγκώμιο στην αγία Βαρβάρα,
το Εγκώμιο στο μεγαλομάρτυρα Αρτέμιο, στην αγία Αναστασία,
στον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, στον προφήτη Ηλία, στον άγιο
Ιωάννη το Χρυσόστομο, στον αρχάγγελο Μιχαήλ, στο Γενέσιο και
στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, ενώ σ᾽ αυτόν αποδίδεται από
κάποιους ερευνητές και ένα αγιολογικό μυθιστόρημα, το Εἰς τὸν
Βίον Βαρλαὰμ καὶ Ἰωάσαφ42.
Τα Εγκώμια
Στον άγιο Ιωάννη το Δαμασκηνό αποδίδονται τρία Εγκώμια

στην εορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου43, τα οποία παρουσιάστη-
καν για πρώτη φορά από τον Michel Lequien το 1712, ενώ το 1998
ο Bonifatius Kotter εξέδωσε τις Ομιλίες του αγίου Ιωάννη Δαμα-
40. Βλ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Ἁγιολόγιον, σ. 232,

41. Για το ομιλητικό έργο του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού βλ. LOU-
TH, «John Damascene», σ. 247-266.
42. Για αυτό το έργο βλ. KAZHDAN, Litterature, σ. 95-105.
43. Βλ. KAZHDAN, Litterature, σ. 80-84· LOUTH, «John Damascene», σ.
247-250.
σκηνού με βάση όλα σχεδόν τα χειρόγραφα που τα περιλαμβά-

νουν.
Τα Εγκώμια αυτά εκφωνήθηκαν στο κοιμητήριο της Γεθση-
μανή στα Ιεροσόλυμα44, ενώ με βάση την ακόλουθη αναφορά του
ομιλητή στο προοίμιο του δεύτερου Εγκωμίου: «οὕτω καὶ ἡμεῖς ἐν
χειμῶνι τῶν ἐπῶν τὰ ἄνθη τῆ βασιλίδι προσάγοντες καὶ γεγη-
ρακότα τὸν λόγον πρὸς τοὺς ἀγῶνας τῶν ἐγκωμίων ὁπλίζοντες
…»45, υποστηρίχθηκε ότι τα τρία αυτά θεομητορικά Εγκώμια απο-
τελούν έργα του γήρατος του αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού46.
Τα Εγκώμια αυτά εκφωνήθηκαν διαδοχικά κατά τη διάρ-
κεια μίας αγρυπνίας που τελέσθηκε κατά την ημέρα της εορτής
της Κοίμησης της Θεοτόκου47. Παραθέτουμε ενδεικτικά μία
σχετική αναφορά από το πρώτο Εγκώμιο: «Ὁρᾶτε, φίλοι θεῶ
πατέρες καὶ ἀδελφοί, τῆς παρούσης ἡμέρας τὴν χάριν»48. Για το
εορτολογικό πλαίσιο εκφώνησης των Εγκωμίων μας πληροφορεί
εξάλλου ο ίδιος ο ομιλητής, ο οποίος χρησιμοποιεί τις πηγές των
Απόκρυφων και μέσα από αυτές παρουσιάζει συγγένειες με το
έργο του Ιωάννη Θεσσαλονίκης49.
44. VOULET, Homelies, σ. 9· KOTTER, Johannes von Damaskos, σ. 464·

ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικές ἑορτές, σ. 149· DALEY, Dormition, σ 21.
45. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Β΄, σ. 517. 30-31.
46. KOTTER, Johannes von Damaskos, σ. 464· ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορ-
τές, σ. 149.
47. LOUTH, «John Damascene», σ. 258.
48. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Α΄, σ. 487. 58-59.
α) Εγκώμιο Α´ (BHG 1114, CANT 108)
Το Εγκώμιο50 αποτελείται από τρία μέρη: το προοίμιο, το

κύριο μέρος και τον επίλογο51. Στο προοίμιο ο συγγραφέας εκ-
φράζει την αδυναμία του ανθρώπινου λόγου να εγκωμιάσει το
εορταζόμενο γεγονός52 και εμμέσως επικαλείται τη βοήθεια του
«Λόγου του Θεοῦ»: «Ἄνοιξον ἡμῶν, ὦ λόγε θεοῦ, το βραδύγλωσ-
σον στόμα. Δός ἐν ἀνοίξει χειλέων ἡμῶν χαριέστατον λόγον.
Ἒμπνευσον ἡμῑν τὴν τοῡ πνεύματος χάριν, δι̉ ἧς ἁλιεῑς ρητο-
ρεύουσι καί ἀγράμματοι λαλοῡσι σοφίαν τὴν ὑπέρ ἄνθρωπον, ἵνα
καί ἡμεῑς οἱ ἰσχνόφωνοι εὐπορήσωμεν τῆς σῆς φιλτάτης μητρός
ἀμυδρῶς γέ πως τά μεγαλεῑα φθέγξασθαι»53. Στη συνέχεια ο
συγγραφέας εισάγει στο θέμα της εορτής, κάνοντας ένα μεγάλο
πρόλογο και επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του στο μεσιτευτικό
ρόλο της Θεομήτορος.
Στο κύριο μέρος54 παρατίθεται μια γενική αναδρομή στο
βίο και την παιδική ηλικία της Παναγίας με βάση το πρωτευαγ-
γέλιο του Ιακώβου. Παρέχονται όλες οι γνωστές από την Παλαιά
Διαθήκη προτυπώσεις της Θεοτόκου, αλλά και ό,τι έχει διαμορφώ-
σει η παράδοση. Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός σ’ αυτή του την Ομιλία
μας πληροφορεί πως κατά την Κοίμηση της Θεοτόκου δεν παρ-
ίσταντο μόνο οι απόστολοι, που έχουν μεταφερθεί από τις περι-
50. Συνοπτική παρουσίαση του περιεχομένου του Εγκωμίου βλ. KOT-

TER, Johannes von Damaskos, σ. 471-473· LOUTH, «John Damascenos», σ. 247-
265· DALEY, Dormition, σ. 21-25.
51. CHEVALIER C. «Les Trilogies homiletiques dans l’ elaboration des
fetes Mariales», σ. 361-368.
52. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Α’, σ. 483.15-484.11.
53. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Α’, σ. 485.7- 485.11.
54. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Α´, σ. 488-498· DALEY,
Dormition, σ. 183-201.
οχές της διασποράς με θαυμαστό τρόπο, αλλά και οι ψυχές των

πατριαρχών, των προφητών και των αγίων.
Με την βοήθεια ρητορικών ερωτήσεων και αναφωνήσεων ο
Ιωάννης Δαμασκηνός μεταβαίνει στον επίλογο της πρώτης του
Ομιλίας, όπου αιτείται από τη Θεοτόκο, να εκπληρώσει μια σειρά
αιτημάτων. Το Εγκώμιο κατακλείεται με τη συνήθη επίκληση στην
Αγία Τριάδα.
β) Εγκώμιο Β´ (BHG 1097, CANT 108)
Ως προς τη διάρθρωσή του, το Εγκώμιο συνίσταται κατά το

σύνηθες από τρία διακριτά μέρη: το προοίμιο, τη διήγηση και τον
επίλογο. Στο προοίμιο ο συγγραφέας επικαλείται την βοήθεια του
«Λόγου του Θεοῡ»: «ὦ ποιμένων ἄριστοι καὶ Θεῶ προσφιλέστα-
τοι, ἀρωγόν τὸν ἐξ αὐτῆς σεσαρκωμένον ἐπικαλεσάμενοι Λόγον,
τὸν πληροῦντα πᾶν στόμα πρὸς αὐτὸν ἀνοιγόμενον, ὃς αὐτῇ μόνος
κόσμος καὶ πανευκλεὲς ἐγκώμιον πέφυκεν»55, για να εκφωνήσει
το Εγκώμιο της Θεοτόκου.
της εορτής56: η Θεοτόκος προς το τέλος της ζωής της βρίσκεται
στην Ιερουσαλήμ. Σ’ αυτό το σημείο ο Δαμασκηνός εξυμνεί την
Ιερουσαλήμ, ως την πόλη εκείνη όπου ο Κύριος τέλεσε το Μυστικό
Δείπνο, εκεί όπου εμφανίστηκε, ο αναστημένος στους Αποστόλους
και το Θωμά, εκεί όπου συνέβη η επιφοίτηση του Αγίου Πνεύμα-
τος, εκεί όπου έγινε το κατοικητήριο της Θεοτόκου. Η συγκίνηση
του ιερού συγγραφέα είναι τόσο μεγάλη, ώστε θεωρεί ότι βρίσκε-
ται νοερά δίπλα στην κλίνη της Θεοτόκου.
55. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Β’, 1, σ. 516.

56. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Β’, σ. 521-539. Πρβλ.
DALEY, Dormition, σ. 203-230· ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 149-155.
Στη συνέχεια οι Απόστολοι, οι οποίοι βρίσκονταν σε όλη τη

γη για να κηρύξουν το Λόγο του Θεού μεταφέρονται στα Ιεροσό-
λυμα: «ὥσπερ τις σαγήνη ἡ νεφέλη κατήπειγεν, ἐκ τῶν τερμάτων
τῆς γῆς οἷά τινας ἀετοὺς συνωθοῦσα καὶ συναθροίζουσα»57. Μαζί
με τους αποστόλους παρευρίσκονταν και οι διάδοχοι τους, ώστε
όλοι μαζί να αποτελέσουν μία «ἱερὰ δορυφορία» της Θεοτόκου.
Μαζί τους βρίσκονταν και όλοι οι Άγγελοι.
Ακολούθως, μπροστά στη κλίνη της Θεοτόκου αναπέμπον-
ταν ύμνοι, των οποίων το περιεχόμενο επεξηγεί ο Δαμασκηνός,
δηλαδή για ποιο λόγο τιμούσαν την Θεοτόκο. Στους ύμνους αυ-
τούς προστίθενται ο ύμνος του «Αδάμ και της Εύας», ο ύμνος του
«χορού των αγίων» και ο ύμνος του «πλήθους». Επίλογος όλων
των ύμνων είναι ο «εξόδιος» ύμνος των αποστόλων58. Εκείνη τη
στιγμή ακριβώς έρχεται ο Κύριος για να παραλάβει την ψυχή της
Μητέρας του· εκείνη του απευθύνει αιτήματα για να δεχθεί την
ψυχή της, για να παρηγορήσει κα να ευλογήσει τους παρισταμέ-
νους. Τότε ο Κύριος προσκαλεί προς αυτόν την μητέρα του, η
οποία παραδίδει το πνεύμα της στα χέρια του Υιού της59.
Τη στιγμή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ακουστήκαν «φω-
ναί, ψόφοι και πάταγοι» και οι άγγελοι άρχισαν να συνοδεύουν το
σώμα και την ψυχή της Θεοτόκου. Οι παριστάμενοι προσπα-
θούσαν γύρω από το σώμα της Θεοτόκου να πάρουν «ευλογία και
αγιασμό». Τότε συνέβησαν και πολλά θαύματα. Στο σημείο αυτό
αρχίζει η κήδευση της Θεοτόκου: το σώμα της τυλίγεται με
«καθαρό σενδόνι», ενώ την ίδια στιγμή αναπέμπονται ύμνοι και
ανάβονται λαμπάδες. Οι απόστολοι κρατούν «ἐπ’ ὤμων» το
σκήνωμα και το οδηγούν προς τον τάφο· ξεκινούν από το όρος
57. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Β’, 6, σ. 523.

58. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Β’, 7-9, σ. 524-527.
59. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Β’, 10, σ. 527-528.
Σιών και προχωρούν δια μέσου της πόλεως προς τη Γεθσημανή.

Με αφορμή την ιερή αυτή πομπή, ο Δαμασκηνός παραλληλίζει το
γεγονός του «εκκλησιασμού» των πρεσβυτέρων του Ισραήλ επί
Σολομώντος με τον «εκκλησιασμό» του λαού από τον Κύριο, εξ
αφορμής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου60. Κατά τη διάρκεια της
πορείας προς το μνήμα, περιγράφεται το συμβάν της επιθέσεως
ενός Εβραίου, με σκοπό να βεβηλώσει το σκήνωμα της Θεοτόκου.
Το σώμα της Θεοτόκου αποτίθεται στην Γεθσημανή, «κἀντεῦθεν
τριταῖον προς οὐράνιους δόμους μετεωρίζεται»61.
Σ’ αυτό το σημείο ο Ιωάννης Δαμασκηνός παραθέτει την
«Εὐθυμιακή ἱστορία»62, τα γεγονότα της οποίας έχουν ως ακο-
λούθως: Η αγία Πουλχερία κατά το έτος 451 ανήγειρε πολλές
Εκκλησίες στην Κωνσταντινούπολη, μεταξύ των οποίων και την
Παναγία των Βλαχερνών63. Οι αυτοκράτορες Μαρκιανός και
Πουλχερία αναζητούσαν επιμόνως το «πανάγιον καί θεοδόχον»
σώμα της Θεοτόκου για να το εναποθέσουν στο Ναό. Για το
σκοπό αυτό κάλεσαν στην Κωνσταντινούπολη τον Ιουβενάλιο,
αρχιεπίσκοπο Ιεροσολύμων, καθώς και τους ενδημούντες στην
Κωνσταντινούπολη επισκόπους, οι οποίοι βρισκόταν στην πόλη
ενόψει της Συνόδου της Χαλκηδόνας. Σε όλους αυτούς οι
αυτοκράτορες ανέφεραν ότι είχαν σκοπό να μεταφέρουν στο ναό
των Βλαχερνών το σώμα της Θεοτόκου «εἰς φυλακτήριον τῆς βα-
σιλευούσης ταύτης πόλεως». Ο Ιουβενάλιος τους απάντησε ότι η
60. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Β´, 11-12, σ. 528-530.

61. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Β´, 14, σ. 531-532.
62. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Β´, 18, σ. 536-539· DALEY,
Dormition, σ. 224-226· ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικές ἑορτές, σ. 150-151· SHOEMAKER,
Ancient Traditions, σ. 68-69· KOTTER, Johannes von Damaskos, σ. 504-505.
63. Βλ. σχετικά ANGELIDI C., Pulcheria: la castita al potere (c. 399-c.455),
Milano 1996.
Αγία Γραφή δεν αναφέρεται στα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου,

αλλά «ἐξ ἀρχαίας καὶ ἀληθεστάτης παραδόσεως παρειλήφαμεν»
ότι, όταν έφθασε η ώρα της Κοιμήσεως οι απόστολοι μεταφέρ-
θηκαν «μετάρσιοι» στα Ιεροσόλυμα, πρόλαβαν εν ζωή τη Θεοτόκο
και κήδευσαν το σώμα της στην Γεθσημανή, όπου επί τρείς μέρες
ακούγονταν ύμνοι και ψαλμωδίες των αγγέλων ακατάπαυστα.
Μετά την τρίτη ημέρα, έφθασε στα Ιεροσόλυμα ο απόστολος Θω-
μάς, ο οποίος απουσίαζε κατά την Κοίμηση της Θεοτόκου και
ζήτησε να προσκυνήσει το σώμα. «Ἡ σορὸς ἀνοίχθηκε», αλλά το
σώμα δεν βρέθηκε, παρά μόνο τα «ἐντάφια κείμενα», τα οποία
ευωδίαζαν, με αποτέλεσμα να ξανακλείσουν τη σορό. Οι από-
στολοι συμπέραναν ότι ο Κύριος «ηὐδόκησε καί μετά τήν ἐντεῦ-
θεν ἀποβίωσιν τὸ ταύτης ἄχραντον σῶμα τῇ ἀφθαρσίᾳ τιμῆσαι,
καὶ μεταθέσει πρὸ τῆς κοινῆς καὶ καθολικῆς ἀναστάσεως». Σε όλα
τα παραπάνω γεγονότα ήταν παρόντες, εκτός από τους αποστό-
λους, ο Τιμόθεος (πρώτος επίσκοπος Εφεσού) και ο Διονύσιος
Αρεοπαγίτης, ο οποίος περιγράφει λεπτομερώς πως οι απόστολοι
«ὕμνησαν πρεπόντως» τη Θεοτόκο. Όταν άκουσαν τη διήγηση του
Ιουβεναλίου, οι αυτοκράτορες τον παρακάλεσαν να τους απο-
στείλει ό,τι είχε απομείνει από τα ιμάτια της σορού της Θεοτόκου.
Το σημείο, όμως, το οποίο πρέπει να τονιστεί σε σχέση με
την «Εὐθυμιακή ἱστορία» είναι τα σχετικά με την μετάσταση του
σώματος της Θεοτόκου. Στην περιγραφή των γεγονότων για την
Κοίμηση, ο Δαμασκηνός δεν αναφέρει τίποτε σχετικό με την
απουσία του Θωμά κατά την ταφή, καθώς και τα περί του
ανοίγματος του τάφου μετά από τρεις ημέρες. Η μαρτυρία του
για την Μετάσταση της Θεοτόκου είναι λιτή και σαφής. Ο Δαμα-
σκηνός εκφράζει την πίστη της Μετάστασης του σώματος της Θεο-
τόκου, χωρίς να χρειάζεται διηγηματικές αποδείξεις σχετικά με
την απουσία του Θωμά και των περαιτέρω της «Εὐθυμιακής ἱστο-
ρίας»64.
Το αίτημα των αυτοκρατόρων Μαρκιανού και Πουλχερίας
αποτελεί το κέντρο της όλης διηγήσεως65. Ο Ιωάννης ο Δαμα-
σκηνός γνωρίζει να συνδυάζει την πίστη της Εκκλησίας με την
απόκρυφη παράδοση και αυτό διαφαίνεται στο παρέμβλητο
τμήμα της «Εὐθυμιακής ἱστορίας», το οποίο υφίσταται εξ αρχής
στη χειρόγραφη παράδοση και, κυρίως στο αρχαιότερο χειρό-
66
γραφο, τον κώδικα Parisinus gr. 1470 του 890 μ.Χ . Ο P. Wenger
ανακάλυψε ένα χειρόγραφο του 8ου αιώνα, το οποίο περιέχει την
«Εὐθυμιακή ἱστορία», και όπως σημειώνει ο ίδιος, το χειρόγραφο
αυτό μας υποχρεώνει να δεχτούμε ότι η ιστορία αυτή ήδη υπήρχε
το 75067.
Επομένως, η παράδοση των Ιεροσολύμων, όπως αναφέρει
και ο επίσκοπος Ιεροσολύμων Ιουβενάλιος, ο οποίος απηχεί το
λίκνο της παραδόσεως της Κοιμήσεως, «ἐξ ἀρχαίας και ἀλη-
θεστάτης παραδόσεως παρειλήφαμεν»68, γνώριζε καλά την ιστο-
ρία αυτή για την Κοίμηση και Μετάσταση της Θεοτόκου.
γ) Εγκώμιο Γ´ (BHG 1089, CANT 108)
Το τρίτο Εγκώμιο του Ιωάννη Δαμασκηνού είναι μια περί-

ληψη όλων όσων παρουσιάστηκαν στα πρώτα δύο Εγκώμια του,
αλλά επίσης παρουσιάζονται καθαρά οι δογματικές προσεγγίσεις
64. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 154· DALEY, Dormition, σ. 22.

65. ESBROECK VAN M., Aux origins de la Dormition de la Vierge, IV,
σ.479-485· ΣΠΟΥΡΛΑΚΟΥ-ΕΥΤΥΧΙΑΔΟΥ, Παναγία Θεοτόκος, σ. 64, σημ. 3.
67. WENGER, Assomption, σ.137.
68. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Β´, 18, σ. 537.
της Κοίμησης της Θεοτόκου69. Ο Δαμασκηνός διατυπώνει καθαρά

τις προθέσεις του να παραλληλιστεί η τριήμερη ταφή και μετά η
ανάληψη της Θεοτόκου με την Ανάσταση του Χριστού. Ο Ιωάννης
Δαμασκηνός τονίζει έντονα, πως η μητρότητα έδινε το δικαίωμα
στην Παναγία να αποφύγει τη σωματική φθορά του θανάτου και
να μεταφερθούν σώμα και ψυχή αναστημένα και ενωμένα στον
ουρανό70.
Με την έκφραση της ταπεινότητας και του θαυμασμού του
ενώπιον της θαυμαστής κοίμησης της Θεοτόκου, ο ομιλητής μετα-
βαίνει στη κατακλείδα του Εγκωμίου του. Το τελευταίο αυτό τμή-
μα έχει τη μορφή προσευχής-ικεσίας προς τη Θεοτόκο· ο Ιωάννης
Δαμασκηνός επικαλείται τις πρεσβείες της Θεοτόκου. Το Εγκώμιο
ολοκληρώνεται με τη συνήθη δοξολογική επίκληση στην Αγία Τρι-
άδα.
5. Ο Ι Ο ΜΙΛΙΕΣ ΤΟΥ Α ΓΙΟΥ Α ΝΔΡΕΑ Α ΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ Κ ΡΗΤΗΣ

(BHG 1122, 1115, 1109, CANT 107)
Ο άγιος Ανδρέας Κρήτης71 υπήρξε ένας κορυφαίος εκ-

κλησιαστικός ρήτορας και είναι ένας από τους σπουδαιότερους
69. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Γ´, 3, σ. 551.

70. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Γ´, 4, σ. 552-553. Πρβλ.
DALEY, Dormition, σ. 231-238.
71. Για το βίο και το συγγραφικό έργο του Ανδρέα Κρήτης βλ. ενδει-
κτικά KAZHDAN, Litterature, σ. 37-54· ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινή Φιλολογία, σ. 293.
Συγκεντρωμένη τη Βιβλιογραφία βλ. PMBZ 362. Βλ. επίσης τις συγκενρωμένες
ιεροκήρυκες και υμνογράφους της βυζαντινής Εκκλησίας. Γεννήθη-

κε στην αραβοκρατούμενη Δαμασκό γύρω στο 660. Έλαβε εγκύ-
κλια και εκκλησιαστική μόρφωση στη μονή Αγίου Σάββα της Ιε-
ρουσαλήμ, όπου και διετέλεσε μοναχός και κληρικός του πατρι-
αρχικού θρόνου Ιεροσολύμων, ως νοτάριος. Το 685 σταλμένος
στην Κωνσταντινούπολη για να κομίσει την ομολογία της ορθής
πίστεως της Εκκλησίας Ιεροσολύμων, παρέμεινε εκεί και υπηρέτη-
σε ως διάκονος της Μεγάλης Εκκλησίας και ως υπεύθυνος ενός
ορφανοτροφείου καθώς και ενός ασύλου για τους φτωχούς72.
Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του μονοθελήτη Φιλιππικού
Βαρδάνη ο Ανδρέας ασπάστηκε το μονοθελητισμό. Μετανόησε, ό-
μως, και επανήλθε στο ορθόδοξο δόγμα, γράφοντας ένα ποίημα σε
ιαμβικούς τριμέτρους, το οποίο αποτελεί προσωπική ομολογία της
απόκλισης του στην αίρεση και την επιστροφή του στο ορθόδοξο
δόγμα73. Το 712-713 ο Ανδρέας χειροτονήθηκε αρχιεπίσκοπος Κρή-
της. Εξορίστηκε στην Ιερισσό της Μυτιλήνης, όπου και απεβίωσε
την 4η Ιουλίου 740. Τιμάται ως άγιος και η μνήμη του τελείται
στις 4 Ιουλίου74.
Το συγγραφικό έργο του αγίου Ανδρέα Κρήτης είναι κυ-
ρίως ρητορικό και υμνογραφικό. Οι Λόγοι του, κυρίως εγκωμια-
στικοί σε δεσποτικές, θεομητορικές και αγιολογικές εορτές, είναι
άριστα υποδείγματα ρητορικής κατασκευής75. Υπό το όνομά του
σώζονται 51 ρητορικοί Λόγοι. Από αυτούς 24 έχουν εκδοθεί: 7
θεομητορικοί, 6 δεσποτικοί, 9 αγιολογικοί, 1 εἰς την Κυριακή του
Τελώνου και του Φαρισαίου και 1 εἰς τον ανθρώπινον βίον και εἰς
μελέτες στα Πρακτικά του Συνεδρίου Ὁ ἅγιος Ἀνδρέας ἀρχιεπίσκοπος Κρήτης

ὁ Ἱεροσολυμίτης, πολιοῦχος Ἐρεσοῦ Λέσβου, Μυτιλήνη 2005.
72. DALEY, Dormition, σ. 16.
73. Βλ. KAZHDAN, Litterature, σ. 38-39.
74. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Ἁγιολόγιον, σ. 39-40.
75. CUNNINGHAM, «Andrew of Crete», σ. 271-276.
τους κοιμηθέντας76, ενώ στον κώδικα Bodleianus Laudensis gr. 81

περιλαμβάνονται 17 Ομιλίες, οι οποίες παραμένουν έως σήμερα
ανέκδοτες77.
Όσον αφορά το υμνογραφικό του έργο, ο Ανδρέας είναι ο
πλέον παραγωγικός υμνογράφος του 8ου αιώνα και ίσως ο
εισηγητής του Κανόνα, του νέου αυτού υμνογραφικού είδους που
κατέλαβε τη θέση του Κοντακίου. Το γνωστότερο ποίημά του
είναι ὁ Μέγας Κανών78, που αποτελείται από 250 στροφές. Υπάρ-
χουν άλλοι 100 περίπου μικρότεροι Κανόνες, 690 ειρμοί, πολυ-
άριθμα τριώδια, τετραώδια καθώς και ένα ιαμβικό ποίημα σε 128
στίχους79.
Οι Ομιλίες
Στον Ανδρέα Κρήτης αποδίδονται τρείς Ομιλίες80 στην

εορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου, που έγιναν γνωστές από τον
Francois Combefis το 1648, ο οποίος επιχείρησε την πρώτη από-
δοσή τους81. Επίσης, υπάρχουν άλλες δύο Ομιλίες για την Κοίμηση
της Θεοτόκου αποδιδόμενες και αυτές στον Ανδρέα Κρήτης, εκ
των οποίων η μία είναι ανέκδοτη (BHG 1109c) και η άλλη έχει
εκδοθεί από τον A. Ballerni82 (BHG 1121).
76. ΔΕΤΟΡΑΚΗ, «Ὁμιλητικό ἔργο Ἀνδρέα Κρήτης», σ. 157-160.

77. Βλ. σχετικά ΔΕΤΟΡΑΚΗ, «Ὁμιλητικό ἔργο Ἀνδρέα Κρήτης», σ. 161-
167, όπου περιγραφή του χειρογράφου και κατάλογος των Ομιλιών.
78. Για το Μέγα Κανόνα βλ. ΧΡΗΣΤΟΥ Π., «Ὁ Μέγας Κανὼν τοῦ Ἀν-
δρέου Κρήτης», Θεολογικὰ Μελετήματα. Ὑμνογραφικά, τ. 4, Θεσσαλονίκη, σ.
232-233. Βλ. επίσης
79. KAZHDAN, Litterature, σ. 41, 46· ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινή Φιλολογία, σ.
295· Tusculum, τ. Α´ , σ. 61.
80. Βλ. CUNNINGHAM, «Andrew of Crete», σ. 269-271· KAZHDAN, Litte-
rature, σ. 44-52.
82. BALLERNI, Sylloge II, σ. 689-691.
Οι τρεις Ομιλίες του Ανδρέα Κρήτης εκφωνήθηκαν διαδο-

χικά κατά τη διάρκεια μίας αγρυπνίας που τελέσθηκε κατά την
ημέρα της εορτής της Κοίμησης της Θεοτόκου83. Η ημερομηνία
σύνθεσης τους είναι άγνωστη, αλλά η αναφορά του Ανδρέα
Κρήτης στον εαυτό του στο πρώτο Εγκώμιο ως «ένας άγνωστος
και επερχόμενος» φανερώνει ότι γράφτηκαν είτε λίγο μετά την
ενθρόνιση του ως αρχιεπισκόπου Κρήτης είτε κατά τη διάρκεια
των πρώτων ημερών της εργασίας του ως διακόνου στην Κων-
σταντινούπολη84.
Το εορτολογικό περιεχόμενο των εν λόγω Ομιλιών85 είναι
περιορισμένο σε ειδικά γεγονότα, κυρίως στην έλευση των απο-
στόλων και στον εξόδιο θρήνο τους προς την Παναγία. Σχετικά με
την έλευση των αποστόλων, ο Ανδρέας Κρήτης υιοθετεί κάποια
στοιχεία από μη απόκρυφη γραμματεία και βασιζόμενος σε αυτά
συνθέτει το εορτολογικό περιεχόμενο της Κοιμήσεως86.
Στην πρώτη Ομιλία του ο Ανδρέας Κρήτης προσκαλεί τους

ακροατές του να συμμετάσχουν με αυτόν ως σύντροφοι, γιορτά-
ζοντας ένα μεγάλο υπερφυσικό μυστήριο, την Κοίμηση και Μετά-
σταση της Θεοτόκου. Ο Ανδρέας Κρήτης θεωρεί ότι το εορτο-
λογικό περιεχόμενο της Κοιμήσεως δεν θα μπορούσε να είναι
γνωστό μέσω των Ευαγγελίων, αλλά μόνο μέσα από διηγήσεις87,
οι οποίες δεν μπορούν να είναι άλλες από αυτές της απόκρυφης
γραμματείας, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω.
83. CHEVALIER, «Les Trilogies homilétiques dans l’ elaboration des fetes

Mariales», σ. 371-372· DALEY, Dormition, σ. 16.
84. DALEY, Dormition, σ. 16-17.
85. Συνοπτική παρουσίαση του περιεχομένου των Ομιλιών βλ. DALEY,
Dormition, σ. 103-152· CUNNINGHAM, «Andrew of Crete», σ. 270-288.
86. VOULET, Homélies, σ. 29.
87. ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ , Εἰς τὴν Κοίμησιν Ι, 1060Β.
Ακολούθως, τα στοιχεία που χρησιμοποιεί στην Ομιλία του

κυρίως για τους αποστόλους προέρχονται από την «διήγηση του
Διονυσίου του Αρεοπαγίτου». Ο Ανδρέας Κρήτης εμφανίζει τον
Διονύσιο Αρεοπαγίτη να είναι παρών μαζί με τους υπόλοιπους
αποστόλους «ἐπὶ τὴν θέαν τοῡ ζωαρχικοῦ καὶ θεοδόχου σώ-
ματος», αναφέροντας ιδιαιτέρως τον Ιάκωβο και τον Πέτρο88. Η
διήγηση του Ανδρέα όσον αφορά στο σκήνωμα της Θεοτόκου είναι
λεπτομερής, αναλύοντας τη λαμπρότητά του την οποία χαρακτη-
ρίζει ως «φωτοειδή θέα»89. Η διήγηση του Διονυσίου Αρεοπαγίτη
είναι καταχωρημένη στο ψευδο-Αρεοπαγιτικό έργο Περί τῶν θεί-
ων ὀνομάτων, όπου ο άγνωστος συγγραφέας διηγείται τα γεγο-
νότα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου όπως έχουν διασωθεί στην
πρώτη Ομιλία του Ανδρέα Κρήτης, εξαιρώντας την παρουσία του
Ιερόθεου Αθηνών από την κήδευση της Θεοτόκου90. Επιπλέον, αξί-
ζει να σημειώσουμε ότι η ψευδο-Αρεοπαγιτική διήγηση δεν απο-
τελεί τη μοναδική πηγή πληροφοριών του Ανδρέα Κρήτης.
Στη δεύτερη Ομιλία του ο Ανδρέας Κρήτης μας πληρο-

φορεί ότι παρόλο που η σύσταση της εορτής ήταν πρόσφατη στην
εποχή του, το περιεχόμενο της ήταν γνωστό από παλαιότερους
χρόνους. Επισημαίνει ότι λόγω της άγνοιας του παρελθόντος από
κάποιους, δεν μπορεί να στοιχειοθετήσει τη θεώρηση της εορτής
ως νεοφανούς εορτής91. Προσπαθεί μέσα από την Ομιλία του να
αναδείξει τη «μυστική» εορτολογική παράδοση της Εκκλησίας
«Μυστήριον, ἡ παροῦσα πανήγυρις, ὑπόθεσιν ἔχουσα τῆς Θεοτό-
88. ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Ι, 1061Β-C.

89. ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Ι, 1068A-Β.
90. DALEY, Dormition, σ. 17-18· ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 138,
σημ. 95.
91. ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν IΙ, 1072B-C. Πρβλ. CUNNINGHAM,
«Andrew of Crete», σ. 277.
κου τὴν κοίμησιν, καὶ λόγων ὑπεραίρουσα δύναμιν. Μυστήριον, οὐ

παρὰ πολλοῖς μέν ἤδη τελούμενον, παρὰ πᾶσι δε νῦν καί τιμώ-
μενον καὶ στεργόμενον. Καὶ τοῦτο ἡμῶν ἔστιν ἡ πανήγυρις, ἡ τοῦ
μυστηρίου φανέρωσις, ἥτ’ οὖν ἐξάπλωσις»92.
Στην τρίτη Ομιλία του καταγράφει λεπτομερώς τον εγκω-

μιαστικό θρήνο όλων μπροστά από τη νεκρική κλίνη της Θεοτόκου,
συμπεριλαμβάνοντας όλους τους Αγίους και από τις δύο
Διαθήκες93, γεγονός που επιβεβαιώνει ότι στο έργο του έχουν
διασωθεί πάρα πολλές παραδόσεις σχετικά με την Κοίμηση της
Παναγίας.
***
Ο Ανδρέας Κρήτης επηρεασμένος από το Διονύσιο Αρεο-
παγίτη προσέδωσε στο εορτολογικό περιεχόμενο των Ομιλιών του
για την Κοίμηση της Θεοτόκου μια βαθύτερη μυστηριακή πρόσ-
βαση στην εορτή. Διατυπώνει τη θεολογία της εορτής κατά τρόπο
μυστικό και όχι μυστηριακό94.
Το αποτέλεσμα όλης της τριλογίας του Ανδρέα Κρήτης,
στην πραγματικότητα, είναι κυρίως να προτείνει αυτή τη συμμε-
τοχή στη λειτουργική γιορτή της Κοίμησης, με την παράθεση των
βιβλικών κειμένων, τον συμβολισμό τους και τη χρήση εικόνων.
Αυτή είναι η μοναδική ευκαιρία για τον πιστό να μοιραστεί το
σωτήριο δώρο της ζωής, που η μεταφορά της Παναγίας στην ου-
ράνια δόξα τόσο δυναμικά αποκαλύπτει95.
92. ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν IΙ, 1072B.

93. ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙIΙ, 1096-1101A. Πρβλ. DALEY,
Dormition, σ. 18.
94. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικές ἑορτές, σ. 139.
6. Ο Ι Ο ΜΙΛΙΕΣ ΤΟΥ Α ΓΙΟΥ Γ ΕΡΜΑΝΟΥ Π ΑΤΡΙΑΡΧΗ Κ ΩΝ / ΠΟΛΕΩΣ

(BHG 1119,1135,1146q,1155, CANT 109)
Ο Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως96 υπήρξε ένας από τους

σημαντικότερους θεολόγους στην πνευματική ζωή του Βυζαντίου
κατά τη λεγόμενη περίοδο της Μεγάλης Σιγής. Ήταν σύγχρονος
του Ανδρέα Κρήτης και του Ιωάννη Δαμασκηνού. Η ζωή του είναι
συνυφασμένη με την δυναστική κρίση των διαδόχων του αυτο-
κράτορα Ηρακλείου, τις πρώτες επιδρομές των Αράβων στην Κων-
σταντινούπολη και την πρώτη εικονομαχική κρίση επί Λέοντος Γ΄
του Ισαύρου.
Γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη μεταξύ των ετών 634
και 654, γιος ενός διακεκριμένου αυλικού του Ιουστινιανού Β΄ και
συγγενής του αυτοκράτορα Ηράκλειτου (610-641), ο Γερμανός
έλαβε την εγκύκλια και την εκκλησιαστική μόρφωση στον κύκλο
των αγιοσοφιτών κληρικών και διακρίθηκε γρήγορα. Χειροτονή-
θηκε επίσκοπος Κυζίκου επί της πατριαρχίας Κύρου μεταξύ 705-
711. Όπως ο σύγχρονός του Ανδρέας Κρήτης, έτσι και ο Γερμανός
Κωνσταντινουπόλεως υποστήριξε την μονοθελητική πολιτική του
αυτοκράτορα Φιλιππικού Βαρδάνη, αλλά γρήγορα αποκήρυξε την
αίρεση και συντάχθηκε με το ορθόδοξο δόγμα97. Το 715 έγινε
πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Αρνούμενος να επιδοκιμάσει τα
εικονομαχικά διατάγματα του Λέοντος Γ΄ του Ισαύρου, καταδι-
96. Για το βίο και το συγγραφικό του έργο βλ. ενδεικτικά ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ,
Βυζαντινή Φιλολογία, σ. 280· KAZHDAN, Litterature, σ. 55-57. Συγκεντρωμένη τη
Βιβλιογραφία βλ. PMBZ 2298.
κάστηκε από τους εικονομάχους επισκόπους, αναθεματίστηκε και

εξορίστηκε. Απεβίωσε μετά το 730 και ενταφιάστηκε στη μονή της
Χώρας. Η Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος στη Νίκαια της Βιθυνίας (787)
αποκατέστησε τη μνήμη του και τον ανακήρυξε ομολογητή του
ορθόδοξου δόγματος και υπερασπιστή της τιμής των εικόνων. Η
μνήμη του τελείται στις 12 Μαΐου98.
Το συγγραφικό του έργο είναι ιδιαίτερα πλούσιο, τόσο σε
έκταση όσο και σε περιεχόμενο, καθώς υπήρξε ένας λαμπρός ρή-
τορας και υμνογράφος. Η συγγραφική του δραστηριότητα εκπρο-
σωπείται από Επιστολές, Πραγματείες, Ύμνους, Ομιλίες και Λό-
γους. Ειδικότερα, υπό το όνομά του φέρονται εννέα θεομητορικές
ομιλίες, τρεις στα Εισόδια, δύο στον Ευαγγελισμό, τρεις στην Κοί-
μηση και μια στην προσκύνηση της τιμίας Ζώνης99. Τέλος, στον
Γερμανό αποδίδεται ένα έμμετρο βυζαντινό Ὀνειροκριτικὸν κατὰ
στοιχεῖον, το οποίο αντιπροσωπεύει την αρχαιότερη παράδοση
των έμμετρων βυζαντινών ονειροκριτικών100.
Οι Ομιλίες
Στον Γερμανό Κωνσταντινουπόλεως αποδίδονται τρεις Λό-

γοι εἰς τὴν πάνσεπτον κοίμησιν τῆς ἁγίας Θεοτόκου. Δύο από
αυτούς τους Λόγους έχουν εκδοθεί από τον Μigne (PG 98, 340A-
348C/348C-357D) και ένας από τον A. Wenger (REB 16 (1958), σ.
48-53). Επίσης στον Γερμανό αποδίδεται και ένα Ἐγκώμιον εἰς

99. Τη γλώσσα και το ύφος των Ομιλιών του αγίου Γερμανού μελέτησε
ο J. LIST, Studien zur Homiletik Germanos I. von Konstantinopel und seiner Zeit,
Athens 1939.
100. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινή Φιλολογία, σ. 281-283· Tusculum, τ. Α´, σ.
117· KAZHDAN, Litterature, σ. 58-59.
τὴν ἁγίαν καὶ σεβάσμιον κοίμησιν τῆς ὑπερενδόξου Δεσποίνης

ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας (PG 98, 360Α_ 372D)101.
Υπάρχει μια ασάφεια για τον αριθμό των Λόγων του Γερ-
μανού, η οποία προέρχεται από τις διαφωνίες των ερευνητών για
το αν ο Λόγος Α´ κα Β´ είναι διαφορετικά έργα ή τμήματα ε-
νός102. Είναι γεγονός ότι ο πρώτος Λόγος του Γερμανού για την
Κοίμηση της Θεοτόκου εμφανίζεται σε μερικά χειρόγραφα και
στην Πατρολογία του Μigne ως δύο ξεχωριστοί Λόγοι. Από την
ανάλυση του κειμένου, όμως, προκύπτει ότι πιθανόν χωρίστηκε
από μεταγενέστερους αντιγραφείς χειρογράφων με σκοπό να
μορφοποιήσουν, μαζί με το Εγκώμιο που ακολουθεί μια τριλογία
όπως αυτές του Ανδρέα Κρήτης και του Ιωάννη Δαμασκηνού103.
Σύμφωνα με τον C. Chevallier104, οι Λόγοι Α´ και Β´ του Γερμανού
Κωνσταντινουπόλεως αποτελούν μια ενότητα, θίγουν δογματικά
θέματα και μπορούν να χαρακτηριστούν ως μια ημιτελής τριλογία.
Στους Λόγους αυτούς διακρίνεται πως το ακροατήριο του
Γερμανού είναι θεολόγοι και το κύριο θέμα είναι η θεοτοκία της
Παναγίας ως αιτία της θείας χάριτος που προκάλεσε την ανάληψή
της105.
Στη συνέχεια παρουσιάζεται συνοπτικά το εορτολογικό
περιεχόμενο των Λόγων του Γερμανού Κωνσταντινουπόλεως. Η
πρώτη διήγηση, είναι πιο σύντομη και καταχωρίζεται στο Λόγο
τον οποίο εξέδωσε ο Wenger. Η δεύτερη διήγηση είναι πιο εκτενής
101. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικές ἑορτές, σ. 156.

102. Βλ. ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 74.
104. CHEVALIER, «Les Trilogies homiletiques dans l’ elaboration des fetes
Mariales», σ. 373-375.
105. ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 74· Συνοπτική παρουσίαση
του περιεχομένου των Ομιλιών βλ. DALEY, Dormition, σ. 153-168· KAZHDAN,
Litterature, σ. 64.
και καταχωρίζεται στο Ἐγκώμιον εἰς τὴν ἁγίαν καὶ σεβάσμιον

κοίμησιν, κατά την έκδοση του Μigne106. Κατά τον Γερμανό Κων-
σταντινουπόλεως δε ούτε οι διηγήσεις των πατέρων που συνι-
στούν την αποστολική παράδοση και αποδίδουν το εορτολογικό
περιεχόμενο της Κοιμήσεως, μπορούν να εκφράσουν το μέγεθος
αυτού του γεγονότος107.
Στη πρώτη διήγηση ο Γερμανός επισημαίνει τη σημασία

των στοιχείων που προέρχονται από την παράδοση, τονίζοντας ότι
είναι αληθινά, καθώς προέρχονται από την αποστολική παράδο-
ση108. Συνεχίζει με το γεγονός της έλευσης των αποστόλων, οι ο-
ποίοι κατέφθασαν στην Ιερουσαλήμ από τα πέρατα της γης για
να προσκυνήσουν τη Θεοτόκο και να λάβουν αγιασμό και ευλογία.
Μετά την άφιξη των αποστόλων, η Θεοτόκος παραδίδει την ψυχή
της στον Χριστό, ο οποίος καταφθάνει συνοδευόμενος από τις
επουράνιες δυνάμεις για να παραλάβει την ψυχή της Μητέρας
Του109. Οι απόστολοι, ακολούθως, κηδεύουν το σώμα με ύμνους
και εγκωμιαστικές αναφορές προς τη Θεοτόκο110. Κατά τη διάρ-
κεια της κήδευσης, περιγράφεται το συμβάν της επιθέσεως ενός
Εβραίου, με σκοπό να βεβηλώσει το σκήνωμα της Θεοτόκου· τα
χέρια του όμως αποκόπτονται κατά τη στιγμή που αγγίζει την
νεκρική κλίνη και αποκαθίστανται θαυματουργικώς όταν αντιλαμ-
βάνεται το λάθος του και μετανοεί111. Τρείς ημέρες μετά τον εν-
106. Συνοπτική παρουσίαση του περιεχομένου του Εγκωμίου βλ.

DALEY, Dormition, σ. 167-181· ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικές ἑορτές, σ. 158-160.
107. ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙΙ, 357C.
108. ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 4-7, σ. 49-50.
109. ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 9, σ. 50.
110. ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 13-15, σ. 51-
52.
111. ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 16, σ. 52.
ταφιασμό του σώματος της Θεοτόκου, οι απόστολοι «χρησμοδο-

τούνται» να ανοίξουν τον τάφο χωρίς όμως να βρίσκουν το εντα-
φιασμένο σώμα112.
Η σύντομη αυτή διήγηση των γεγονότων αντικατοπτρίζει
την ουσία της απόκρυφης παράδοσης. Χωρίς να παραθέτει πολλές
λεπτομέρειες, η παράδοση διασώζει το «θαύμα» της μεταστάσεως
ως αντικείμενο αποκαλύψεως του Θεού και όχι ως τυχαίο γεγονός
κατόπιν κάποιων συγκυριών113.
Στη δεύτερη διήγηση ο Γερμανός διασώζει μία πιο εκτενή

παράδοση των γεγονότων. Με βάση αυτήν, ο Κύριος προειδοποιεί
την Θεοτόκο για την επερχόμενη Κοίμηση της δι΄ αγγέλου, ώστε
εκείνη να προετοιμαστεί καταλλήλως114. Στο σημείο αυτό παρατί-
θεται ένα κείμενο, το περιεχόμενο του οποίου είναι πλούσιο σε
θεολογικές έννοιες και στο οποίο καταγράφεται η τιμητική προσ-
λαλιά του αγγέλου στη Θεοτόκο115.
Όταν η Θεοτόκος άκουσε για την επερχόμενη Κοίμησή της
χάρηκε βαθύτατα, φωταγώγησε την οικία της σε ένδειξη αναμονής
μεγάλου γεγονότος, προσκάλεσε φίλους, γείτονες και συγγενείς
της, τακτοποίησε τη οικία της και ανθοστόλισε το σπίτι της, ανα-
κοινώνοντας στους παρισταμένους την επικείμενη Κοίμηση της και
επιδεικνύοντας το «βραβείο», το οποίο της είχε παραδώσει ο άγ-
γελος: ένα κλαδί φοίνικος, «πληροφόρημα νίκης» της κατά του
θανάτου116. Οι παριστάμενοι μόλις άκουσαν τις εξαγγελίες της Θε-
οτόκου, θρηνούσαν και η Παναγία τους παρηγορούσε117.
112. ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ , Εἰς τὴν Κοίμησιν, 17, σ. 52.

114. ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙIΙ, 360B-C.
115. ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙIΙ, 360C-364B.
116. ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙIΙ, 364C-D.
117. ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙIΙ, 365A-B.
Εκείνη ακριβώς τη στιγμή καταφθάνουν «διά νεφέλης»

στην οικία της Θεοτόκου οι απόστολοι, οι οποίοι προσκυνούν τη
Θεοτόκο και με δάκρυα της απευθύνουν λόγους πόνου και θλί-
ψεως για την επικείμενη Κοίμησή της118. Η Θεοτόκος παρηγορεί
και τους αποστόλους, ενώ φθάνει και ο απόστολος Παύλος, ο ο-
ποίος χτυπάει την πόρτα του δωματίου, του ανοίγει ο Ιωάννης και
οι απόστολοι τον τιμούν. Εκείνος πέφτει στα πόδια της Θεοτόκου
και της απευθύνει εγκωμιαστικό χαιρετισμό119. Μετά την άφιξη
του Παύλου, η Παναγία παραδίδει το πνεύμα της και ο Πέτρος
αναγιγνώσκει τη «συνήθη εὐχή στο λείψανο». Ακολούθως, αρχίζει
η μεταφορά του λειψάνου προς το μνήμα120. Στο κείμενο επιση-
μαίνεται ότι αμέτρητος κόσμος που παρίσταται στην κηδεία, ενώ
παρατίθεται και το γεγονός της απόπειρας βεβηλώσεως του σώμ-
ατος από ένα Εβραίο121.
O Γερμανός συνεχίζει την αφήγησή του με την εξιστόρηση
των γεγονότων σχετικά με τη μετάσταση: οι απόστολοι Πέτρος και
Παύλος λαμβάνουν «τή σινδόνα» με το σώμα της Θεοτόκου και
αρχίζουν να το εναποθέτουν στο μνήμα. Ο ενταφιασμός όμως δεν
πραγματοποιήθηκε, επειδή το σώμα της Θεοτόκου «ἡρπάγη» στον
ουρανό δια νεφέλης μαζί με τη σινδόνα122. Μετά από αυτό το
θαυμαστό γεγονός, οι απόστολοι δοξολογούν το Θεό και απευθύ-
νουν λόγο παρακλήσεως στο κόσμο, επεξηγώντας όσα διαδραμα-
τίστηκαν μπροστά τους123 .

119. ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙIΙ, 365C-368B.
Πρβλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σημ. 178, σ. 159·
121. ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙIΙ, 368D-
369B.
122. ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙIΙ, 369C.
123. ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙIΙ, 369C-372Α.
Στην παραπάνω διήγηση του Γερμανού Κωνσταντινου-

πόλεως παρατίθενται στοιχεία άγνωστα σε παράλληλες διηγήσεις,
όπως τα σχετικά με την παρουσία του Παύλου και της τιμής που
εκείνος απέδωσε στην Θεοτόκο. Το πιο σημαντικό όμως σε αυτή
τη διήγηση είναι η περιγραφή της μεταστάσεως, καθώς αναιρεί
την «εὐθυμιακή ἱστορία». Διότι, εάν όσα περιγράφει ο Γερμανός
Κωνσταντινουπόλεως σχετικά με τη μετάσταση είναι αληθή, τότε
δεν ευσταθεί το αίτημα των αυτοκρατόρων Μαρκιανού και Πουλ-
χερίας για την μεταφορά στην Κωνσταντινούπολη της εντάφιας
σινδόνης της Θεοτόκου124.
Σκοπός των Ομιλιών του Γερμανού Κωνσταντινουπόλεως
είναι να υπενθυμίσει την αξία της εκκλησιαστικής παράδοσης για
το γεγονός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και να το συνδέσει με
την απονομή σεβασμού στην Παναγία. Ο Γερμανός προσπαθεί να
συνδέσει την κοίμηση και ανάληψη της Θεοτόκου με τον θάνατο,
την ανάσταση και την ανάληψη του Κυρίου125.
7. Τ Ο Ε ΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ Α ΓΙΟΥ Θ ΕΟΔΩΡΟΥ ΤΟΥ Σ ΤΟΥΔΙΤΟΥ

(BHG 1157)
Ο άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης υπήρξε ένας από τους

σημαντικότερους θεολόγους της μεσοβυζαντινής περιόδου126, ο

125. DALEY, Dormition, σ. 20· ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 75.
124. Για το βίο του αγίου Θεόδωρου Στουδίτη βλ. ενδεικτικά KAZHDAN,
Litterature, σ. 235-259· ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Φιλολογία, σ. 422-425. Συγκεντρωμένη τη
Βιβλιογραφία βλ. PMBZ 7574.
οποίος διακρίθηκε για την ενεργό συμμετοχή του στα μείζονα

θεολογικά και εκκλησιαστικά προβλήματα της εποχής του, όπως
είναι για παράδειγμα η εικονομαχική έριδα αλλά και το ζήτημα
του δεύτερου - παράνομου γάμου του αυτοκράτορα Κωνσταν-
τίνου του ΣΤ΄. Γεννήθηκε το 759 στην Κωνσταντινούπολη όπου
έλαβε εξαιρετική μόρφωση. Ακολούθησε νωρίς το μοναχικό βίο και
το 794 έγινε ηγούμενος της Μονής Σακκουδίωνος. Μετά την
επιστροφή του από την εξορία το 798 λόγω της αντίστασης του
κατά του δεύτερου γάμου του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του
ΣΤ΄ ανέλαβε τη Μονή του Στουδίου. Θεωρείται ο μεταρρυθμιστής
του ελληνικού μοναχισμού και μετά την αποκατάσταση της Ορθο-
δοξίας ανακηρύχτηκε Άγιος. Η μνήμη του τελείται στις 11 Νοεμ-
βρίου127.
Ως συγγραφέας υπήρξε ιδιαίτερα παραγωγικός και υπηρέ-
τησε όλα σχεδόν τα είδη της χριστιανικής γραμματείας. Πρω-
τίστως ο άγιος Θεόδωρος είναι γνωστός ως επιστολογράφος και
όπως αναφέρει ο καθηγητής Θ. Δετοράκης «ανήκει στη χορεία των
μεγάλων επιστολογράφων του Βυζαντίου»128. Άλλωστε, οι Επι-
στολές του καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος της συγγραφικής του
παραγωγής.
Η υπόλοιπη συγγραφική του δραστηριότητα εκπροσωπείται
από έργα αντιρρητικά, υμνογραφικά, καθώς και από δυο συλλο-
γές, τη Μικρά και η Μεγάλη Κατήχηση, ενώ συνέθεσε και εγκω-
μιαστικούς Λόγους σε εορτές και αγίους. Εκτός από το Εγκώμιο
στην Κοίμηση της Θεοτόκου ο άγιος Θεόδωρος συνέθεσε τους
παρακάτω εγκωμιαστικούς Λόγους: στην προσκύνηση του Τιμίου
Σταυρού, στη σύναξη των Αρχαγγέλων, στην αποτομή της κάρας
του τιμίου Προδρόμου, στο γενέσιο του τιμίου Προδρόμου, στα
127. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Ἁγιολόγιον, σ. 182.

128. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Φιλολογία, σ. 423.
άγια Θεοφάνεια, στον άγιο Αρσένιο τον αναχωρητή, στον ευαγγε-

λιστή Ιωάννη, στον απόστολο Βαρθολομαίο, στον όσιο Πλάτωνα,
στη μητέρα του οσία Θεοκτίστη και στον όσιο Θεοφάνη τον
ομολογητή.
Το Εγκώμιο
Ο άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης εκφώνησε το Εγκώμιο στην

Κοίμηση της Θεοτόκου κατά την ημέρα της ομώνυμης εορτής,
όπως φαίνεται από τη φράση «ταῦτα ἡμῖν τὰ ἑορταζόμενα σή-
μερον»129.
Το εν λόγω Εγκώμιο διαφέρει από τα προγενέστερά του
κυρίως για τη συντομία με την οποία εκτίθενται τα περιστατικά
γύρω από την Κοίμηση και τη μετάσταση της Θεοτόκου. Όπως
εξάλλου παρατηρεί ο καθηγητής Γ. Φίλιας: «τὸ ὅλο πνεῦμα τοῦ
Ἐγκωμίου δὲν ἀποσκοπεῖ στὴ λεπτομερὴ ἐξιστόρηση τῶν γεγο-
νότων, ἀλλὰ στὴ θεολογικὴ -καὶ συγχρόνως ποιητική- ἀναφορὰ
στὸ γεγονὸς τῆς Κοιμήσεως»130.
Κατά την κλασική διάρθρωση των εγκωμιαστικών Λόγων,
το Εγκώμιο αποτελείται από προοίμιο, κύριο μέρος και επίλογο.
Στο προοίμιο ο συγγραφέας εκφράζει την αδυναμία του να
εκφωνήσει το Εγκώμιο της Θεοτόκου και εμμέσως επικαλείται τη
βοήθειά της: «ἀλλ᾽ ἡ βασίλισσα καὶ κυρία τοῦ παντός, ὡς οἷά τις
ἀφιλότιμος, δέξαιτο τάχα καὶ τὸν τῇδε δουλικὸν αὐτῆς βραχὺν καὶ
πενιχρὸν ἡμῶν λόγον, ὡς τῶν ὑψηγόρων τοὺς μακρούς τε καὶ
ὑπερλάμπρους, ταῖς τοῦ προστάσσπντος εὐχαῖς εὐμενιζομένη·
ἐπείπερ καὶ πρὸς ἕν μόνον βλέπει τὸ τῆς προθέσεως ἡ φιλάγαθος»
131
.
129. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ, Εἰς Κοίμησιν Θεοτόκου, 721C.

131. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ, Εἰς Κοίμησιν Θεοτόκου, 721C.
Στη συνέχεια ο συγγραφέας εισάγει στο θέμα της εορτής,

επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του στο μεσιτευτικό ρόλο της
Θεομήτορος. Ακολουθεί σύγκριση της Θεοτόκου και της Εύας, ενώ
το επόμενο τμήμα του προοιμίου περιέχει τις γνωστές και από τα
προγενέστερα Εγκώμια προτυπώσεις της Θεοτόκου. Το προοίμιο
κλείνει με την εκ νέου έκφραση της αδυναμίας του ομιλητή να
πλέξει το Εγκώμιο της Θεοτόκου.
της εορτής132: η Θεοτόκος προαισθάνεται την κοίμησή της, απευ-
θύνει προσευχή προς το Θεό, παρακαλώντας τον να στείλει τους
αποστόλους να τελέσουν την κηδεία της. Οι απόστολοι καταφθά-
νουν στα Ιεροσόλυμα και απευθύνουν προς τη Θεοτόκο δώδεκα
συνολικά χαιρετισμούς133. Ο Κύριος παραλαμβάνει την ψυχή της
και οι άγγελοι την συνοδεύουν στον ουρανό. Με σύντομη αναφορά
στην εξόδιο προπομπή της Θεομητορικής ψυχής κατακλείεται το
κύριο μέρος του Εγκωμίου.
Με την έκφραση του θαυμασμού του ενώπιον της θαυμα-
στής κοίμησης της Θεοτόκου, ο ομιλητής μεταβαίνει στην κατα-
κλείδα του Εγκωμίου του. Το τελευταίο αυτό τμήμα έχει τη μορ-
φή προσευχής-ικεσίας προς τη Θεοτόκο· ο άγιος Θεόδωρος επι-
καλείται τις πρεσβείες της Θεοτόκου, παραθέτωντας μία σειρά
αιτημάτων. Το Εγκώμιο ολοκληρώνεται με τη συνήθη δοξολογική
132. Σύντομη παρουσίαση του εορτολογικού περιεχομένου του Εγκω-

μίου βλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 161.
8. Η Ο ΜΙΛΙΑ ΤΟΥ Λ ΕΟΝΤΟΣ Σ Τ ´ ΤΟΥ Σ ΟΦΟΥ

(BHG 1113)
Ο αυτοκράτορας Λέοντας Στ´ ο Σοφός διακρίθηκε για τη

συγγραφή εγκωμιαστικών Λόγων και Ομιλιών. Το πλούσιο αγιο-
λογικό-ομιλητικό του έργο μελέτησε η καθηγήτρια Θ. Αντωνο-
πούλου, στην οποία οφείλουμε και την κριτική έκδοσή τους134. Ὁ
Λέων επιδόθηκε στη συγγραφή 42 συνολικά Ομιλιών135, οι οποίες
διακρίνονται σε τέσσερις επιμέρους ομάδες: θεομητορικές, δεσπο-
τικές, αγιολογικές και Ομιλίες σε διάφορες περιστάσεις.
Αγιολογικού περιεχομένου είναι οι παρακάτω Ομιλίες: στον
άγιο Νικόλαο, στον άγιο Ιωάννη το Χρυσόστομο, στον άγιο Κλή-
μεντα, στον άγιο Τρύφωνα, στην ανακομιδή του λειψάνου του αγί-
ου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, στον πρωτομάρτυρα Στέφανο, στην
αποτομή της κεφαλής του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, στο
γενέσιο του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, στον απόστολο Παύλο,
στους Αγίους Πάντες, καθώς επίσης και τρεις Ομιλίες στο μεγα-
λομάρτυρα Δημήτριο.
Τέσσερις από τις 42 Ομιλίες του Λέοντα του Σοφού, συν-
ετέθησαν για να εκφωνηθούν σε εορτές της Θεοτόκου: στο Γενέ-
σιο, στα Εισόδια, στον Ευαγγελισμό και στην Κοίμηση, ενώ ένας
μεγάλος αριθμός Ομιλιών αφορά σε διάφορες δεσποτικές εορτές,
όπως: η Γέννηση του Χριστού, η Υπαπαντή, τα Θεοφάνεια, η
Μεταμόρφωση, στο Μεγάλο Σάββατο, στην Ανάσταση, στην Ανά-
ληψη, στην Πεντηκοστή και στην Ύψωση του Τιμίου Σταυρού.
134. AΝTONOPOULOU, The Homilies of Leo, 4-23.

135. Παρουσίαση του περιεχομένου των Ομιλιών αυτών βλ. AΝTONOPOU-
LOU, The Homilies of Leo , σ. 121-250.
Η Ομιλία
Ο Λόγος του Λέοντα Στ΄ Σοφού για την Κοίμηση της

όπως διαφαίνεται από τη φράση «Τῆς μόνης κεχαριτωμένης πρὸς
τὴν ἄληκτον χαρὰν τὴν μετάβασιν ἑορτάζομεν»136. Σχετικά με το
χρόνο και τους λόγους εκφώνησής του δεν παρέχονται πληρο-
φορίες. Κατά συνέπεια δεν έχουμε πληροφορίες ούτε για τον τόπο
εκφώνησης, αλλά ούτε και για το ακροατήριο.
Ο συγκεκριμένος Λόγος διαφέρει από τους προγενέστερούς
του κυρίως για το δύσκολο και πυκνό του ύφος, καθώς διακρί-
νεται από την απουσία συγκεκριμένων αφηγηματικών στοιχείων
και της απόλυτης ρητορικής ανάπτυξης του θέματος, όπως επίσης
για το ότι δεν παραθέτει θεολογικά κάποια επιπλέον στοιχεία με
εξαίρεση φυσικά την εγκωμιαστική παρουσίαση της δύναμης και
της προστασίας της Θεομήτορος. Ο Λόγος του Λέοντα εντάσσεται
στους πανηγυρικούς των χρόνων που η αυτοκρατορία προβάλλει
την προστασία της Θεοτόκου ως αποτέλεσμα και ανάγκη της εσω-
τερικής ειρήνης του κράτους137 .
Ο υπό εξέταση Λόγος αποτελείται από προοίμιο, κύριο μέ-
ρος και επίλογο. Στο προοίμιο ο συγγραφέας εκφράζει την αδυ-
ναμία του ανθρώπινου λόγου να εκφωνήσει την σπουδαιότητα του
γεγονότος της Κοιμήσεως της Θεοτόκου που είναι πέρα από τους
νόμους της φύσης: «Μητρός Θεοῦ ἑορτήν τιμῶμεν· ποία γλῶσσα
τὴν τιμήν ἐξισώσει πρὸς τὴν ἀξίαν, οὐκ ἐνδέουσα τῆς εὐφημου-
μένης; Δεσποτική καί νῦν ἐκτελεῖται πανήγυρις - ἡ γὰρ πάντων
136. ΛΕΩΝ ΣΤ´ ΣΟΦΟΣ, Εἰς τὴν μετάστασιν, 22-23, σ. 168.

137. AΝTONOPOULOU, The Homilies of Leo, σ. 172· ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση
της Θεοτόκου σ. 81.
δεσπόζουσα χορηγεῖ τὴν ὑπόθεσιν – τὶς λόγος τῷ μεγέθει ταύτης

συνεπεκταθήσεται;»138.
Στο κύριο μέρος παρουσιάζεται συνοπτικά το εορτολογικό
περιεχόμενο του Λόγου139: ο αρχάγγελος Γαβριήλ ηγείται του
ύμνου για την μεταφορά της Θεοτόκου στον ουρανό, η οποία έ-
πρεπε να αναληφθεί στους ουρανούς, έτσι ώστε τίποτα στη ζωή
της να μη φαίνεται καινούργιο. Μεταφέρθηκε στα χέρια του Υιού
της και παραλήφθηκε από τους αγγέλους, προφήτες και αγίους ως
αμοιβή για τον ρόλο της στην Ενσάρκωση. Στη συνέχεια, ο Λέων
παραθέτει έπαινο προς την Παναγία με την μορφή χαιρετισμών140.
Η Θεοτόκος ήταν η αιτία της λύτρωσης της Εύας και του από-
γονού της και συνεχίζει να της προσφέρει προστασία.
στής κοίμησης της Θεοτόκου, ο ομιλητής μεταβαίνει στην κατα-
φή προσευχής-ικεσίας προς τη Θεοτόκο· ο Λέων Στ´ ο Σοφός επι-
καλείται τις πρεσβείες της Θεοτόκου, παραθέτοντας τα δώρα της
στην ανθρωπότητα και ζητώντας την εκπλήρωση μίας σειράς
Τα βασικά θέματα που πραγματεύεται στο Λόγο του ο
Λέοντας ο Στ´ για την Κοίμηση της Θεοτόκου είναι οι λόγοι της
Κοιμήσεως της Παναγίας, η υποδοχή της στον ουρανό, η συσχέτισή
της με την Εύα και η προστασία της από τους χριστιανούς141.
138. ΛΕΩΝ ΣΤ´ ΣΟΦΟΣ, Εἰς τὴν μετάστασιν, 5-9, σ. 167.

139. Σύντομη παρουσίαση του εορτολογικού περιεχομένου του Λόγου
βλ. AΝTONOPOULOU, The Homilies of Leo, σ. 170-172.
140. ΛΕΩΝ ΣΤ´ ΣΟΦΟΣ, Εἰς τὴν μετάστασιν, 156-186, σ. 173-174.
141. AΝTONOPOULOU, The Homilies of Leo, σ. 172.
9. T O E ΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ Μ ΟΝΑΧΟΥ Θ ΕΟΓΝΩΣΤΟΥ

(BHG 1139k)
Οι πληροφορίες που διατίθενται για τον μοναχό Θεό-

γνωστο142 είναι ελάχιστες και αντλούνται από μια μελέτη του M.
Jugie, σύμφωνα με την οποία ο Θεόγνωστος άνηκε στον κύκλο
του Πατριάρχη Ιγνατίου. Όσον αφορά στο συγγραφικό του έργο
γνωρίζουμε μόνο τέσσερα έργα που φέρονται στα χειρόγραφα
υπό το όνομά του και είναι τα εξής: ένα Ἐγκώμιον εἰς τοὺς
ἁγίους πάντας, μια επιστολή απευθυνόμενη στον πάπα Νικόλαο
Α´, η οποία φέρει τον τίτλο: Λιβέλλος περιέχων πάντα τὰ κατά
τὸν μέγαν Ἰγνάτιον, πεμφείς πρὸς Νικόλαον πάπαν Ρώμης, προ-
σωποποιηθεὶς ὑπό Θεογνώστου μοναχοῦ καὶ ἁρχιμανδρίτου τῆς
πρεσβυτέρας Ρώμης, καὶ ἐξάρχου Κωνσταντινουπόλεως, εἰς ὄνομα
Ἰγνατίου τοῦ πατριάρχου, μια Ἀκολουθία τῆς ἁγίας Μεταλήψεως
η οποία περιέχεται στο Ωρολόγιο το Μέγα και τέλος ένα Ἐγκώ-
μιον εἰς τὴν κοίμησιν τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου, που το εορτολο-
γικό περιεχόμενο του θα αναλύσουμε παρακάτω.
Το Εγκώμιο
Ο Θεόγνωστος εκφώνησε το Εγκώμιο στην Κοίμηση της

Θεοτόκου κατά την ημέρα της ομώνυμης εορτής, όπως φαίνεται
από τη φράση «ἔλθωμεν ἐπὶ τὸ τῆς παρούσης ἡμέρας ἄξιον σέβα-
142. JUJIE, «Homélies mariales byzantines», PO 16 (3), 1921, σ. 455-457.

σμα»143. Πρόκειται για ένα κείμενο γραμμένο σε εξεζητημένο

ύφος που προδίδει ένα συγγραφέα με σπουδαία κλασική παιδεία.
Όπως εκτιμά ο M. Jugie144, το Εγκώμιο εκφωνήθηκε στη Ρώμη
μεταξύ των ετών 861-868. Για το ακροατήριο δεν παρέχονται
πληροφορίες, καθώς απευθύνεται στους ακροατές του με τη γενι-
κή και αόριστη προσφώνηση «ἀγαπητοί»145.
Στο εν λόγω Εγκώμιο, σε αντίθεση με τα προγενέστερά του,
ο Θεόγνωστος παραθέτει με λεπτομέρειες τα περιστατικά γύρω
από την Κοίμηση και ενδιαφέρεται περισσότερο να καταδείξει τη
συνάφειά τους με τα γεγονότα της ζωής της Θεοτόκου, παρά για
146
τη βαθύτερη θεολογική ανάλυση τους .
Η σχετική διήγηση αρχίζει με την αποστολή του αγγέλου να
μηνύσει «τῇ ἁγίᾳ Θεοτόκῳ, τὴν αὐτῆς κοίμησιν· οὐ μόνον μηνύων
ἀλλὰ καὶ διδοὺς βραβεῖον»147. Ο Θεόγνωστος σε αυτό το σημείο
συσχετίζει το γεγονός με τον Ευαγγελισμό της Γεννήσεως του
Χριστού. Όπως κατά τον Ευαγγελισμό, έτσι και κατά την αναγ-
γελία της Κοιμήσεως η Θεοτόκος δεν ταράχτηκε, αλλά δέχτηκε με
χαρά την αναγγελία: «Ἀλλ’ ὥσπερ τὸν εὐαγγελισμὸν τῆς συλλή-
ψεως συνετῶς ἠσπὰσατο, οὓτως καὶ τὸν τῆς κοιμήσεως ἀσμένως
καταδέξατο»148. Η χαρά της για την επερχόμενη Κοίμησή της
είναι μεγάλη και την εκφράζει φωταγωγώντας την οικία της, για
να δηλώσει ότι ανέμενε ένα μεγάλο και σημαντικό γεγονός.
Ταυτόχρονα όμως συνειδητοποιεί την απουσία των αποστολών και
143. ΘΕΟΓΝΩΣΤΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, Ι, σ. 457 (21-22).

144. JUJIE, « Homelies mariales byzantines», PO 16 (3), 1921, σ. 457.
145. ΘΕΟΓΝΩΣΤΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, Ι, σ. 457 (18).
147. ΘΕΟΓΝΩΣΤΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, Ι, σ. 457 (22-24).
148. ΘΕΟΓΝΩΣΤΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, ΙΙ, σ. 458 (14-19).
προσεύχεται ώστε να παρίστανται κατά την ώρα της κοιμήσεώς

της149.
Όσον αφορά στη μεταφορά των αποστολών αξίζει να
150
σημειωθούν δύο στοιχεία : Πρώτον, ότι οι απόστολοι μεταφέρ-
θηκαν στα Ιεροσόλυμα «διὰ ροπῆς μιᾶς ἡμέρας». Επίσης, το γε-
γονός των «νεφελῶν», όπου ο Θεόγνωστος είναι ο μόνος που ανα-
φέρεται στη χρονική διάρκεια της μεταφοράς των αποστολών στα
Ιεροσόλυμα, καθώς και στα δεδομένα της ταχύτητας και του τρό-
που αφίξεως στην οικία της Θεοτόκου «ὁ τῶν μαθητῶν χορὸς
νεφελασίᾳ ἁρπαγείς, καὶ τῇ ἀεροδρόμῳ ταχύτητι σὺν ἤχῳ βροντῆς
πρὸς τὴν κατοικίαν τῆς θεοτόκου καταχυθείς»151. Δεύτερον, σύμ-
φωνα με την διήγηση του Θεόγνωστου, οι απόστολοι κατέφθασαν
στα Ιεροσόλυμα «τὴν ὥρα τῆς κηδείας»152, για να φροντίσουν τα
της κηδεύσεως. Επομένως, δεν πρόλαβαν ζωντανή τη Θεοτόκο,
αλλά ούτε μεταφερθήκαν για το σκοπό αυτό στα Ιεροσόλυμα. Η
αποστολή τους αποσκοπούσε στην μέριμνα της κηδεύσεως της
Παναγίας.
Η διήγηση συνεχίζεται με τον Κύριο να κατέρχεται από τον
ουρανό για να παραλάβει την Μητέρα Του153, τους Μαθητές να
κηδεύουν το σώμα μαζί με τους αγγέλους, ψάλλοντας, υμνολογών-
τας και δοξολογώντας τη Θεοτόκο και το γεγονός της απόπειρας
βεβηλώσεως του σκηνώματος της Θεοτόκου από ένα Εβραίο, ο
οποίος τιμωρείται για αυτήν του την απόπειρα και τελικά μετα-
νοεί154. Οι Μαθητές, αφού κήδευσαν το σώμα της Θεοτόκου, παρ-

152. ΘΕΟΓΝΩΣΤΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, ΙΙ, σ. 458 (40).
153. ΘΕΟΓΝΩΣΤΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, ΙΙ, σσ. 458 (40)-459 (7).
154. ΘΕΟΓΝΩΣΤΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, ΙV, σ. 460 (34-39).
έμειναν εκεί φυλάσσοντας τον τάφο155. Ο Θεόγνωστος, στο σημείο

αυτό της διήγησής του αναφέρει ότι ο Κύριος «εἰσάγει τὴ μητέρα
τοῦ στὸν παράδεισο»156, χωρίς όμως να διευκρινίζει εάν οι
Μαθητές πιστοποίησαν την μετάσταση του σώματος της Θεοτόκου,
αλλά και όλο το θέμα της μεταστάσεως, καθώς η πληροφορία για
την είσοδο της Παναγίας στον παράδεισο καταγράφεται αμέσως
μετά την παραλαβή της ψυχής της από τον Κύριο. Ο Θεόγνωστος
δεν παρέχει την τελική πληροφορία για την μετάσταση της Θεο-
τόκου καθώς τη θεωρεί ευνόητη εφόσον οι Μαθητές παραμένουν
στο χώρο του ενταφιασμού157.
Με τη βοήθεια ρητορικών ερωτήσεων και αναφωνήσεων ο
Θεόγνωστος μεταβαίνει στη κατακλείδα του Εγκωμίου του, όπου
επικαλείται τη Θεοτόκο να εκπληρώσει μια σειρά αιτημάτων. Το
Εγκώμιο ολοκληρώνεται με τη συνήθη επίκληση στην Αγία Τριά-
δα.
10. Η Ο ΜΙΛΙΑ ΤΟΥ Θ ΕΟΦΑΝΟΥΣ Κ ΕΡΑΜΕΩΣ

(BHG 1161)
O συγγραφέας
Τα μοναδικά στοιχεία που γνωρίζουμε για τον Θεοφάνη

Κεραμέα είναι ότι έζησε στη Σικελία στα μέσα του 9ου αιώνα και
ότι διετέλεσε αρχιεπίσκοπος της Ταυρομενίας. Το συγγραφικό του
155. ΘΕΟΓΝΩΣΤΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, V, σ. 461 (31 -39).

156. ΘΕΟΓΝΩΣΤΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, V, σ. 462 (4-6).
έργο εκπροσωπείται από έργα ομιλητικά, αγιολογικά και υμνο-

γραφικά, τα οποία αφορούν σε αγίους της Σικελίας158.
Η Ομιλία
Στον Θεοαφάνη αποδίδεται και μια Ομιλία, η οποία

εκφωνήθηκε κατά την ημέρα της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτό-
κου. Η Ομιλία αυτή διαφέρει πάρα πολύ από τις προηγούμενες
Ομιλίες πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων, καθώς δεν
αναφέρεται καθόλου στο εορτολογικό περιεχόμενο της Κοιμήσεως
της Θεοτόκου. Αντιθέτως, ο Θεοφάνης δράττεται της ευκαιρίας
και εκφωνεί μια Ομιλία αναφερόμενος στο θεολογικό και διδα-
κτικό-ηθικό περιεχόμενο της επίσκεψης του Κυρίου στην οικία της
Μάρθας και της Μαρίας159.
Ουσιαστικά, η μόνη αναφορά από τον Θεοφάνη στη Θεοτό-
κο γίνεται στο προοίμιο, καθώς αδυνατώντας να εκφωνήσει την
Ομιλία εμμέσως επικαλείται τη βοήθεια της Παναγίας: «Ἐγώ μὲν
κινήσω τὴν γλῶτταν ταύτην, τὴν ἀγλευκῆ τε καὶ ἄμουσον, ἡ δὲ τοῦ
Λόγου μήτηρ ῥυθμίσει τὸν λόγον πρὸς τὴν τῶν ἀκουόντων ὠφέ-
λειαν»160.
158. Βλ. Α. ΚAZHDAN, «Theophanes of Sicily», ODB 3 (1991), σ. 2062-

2063.
159. ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΚΕΡΑΜΕΥΣ, Ὁμιλία Ξ΄, 1048C-1060A.
160. ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΚΕΡΑΜΕΥΣ, Ὁμιλία Ξ΄, 1049A.
11. Τ Ο Ε ΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ Ι ΩΑΝΝΗ Γ ΕΩΜΕΤΡΗ

(BHG 1143c)
Ο Ιωάννης Γεωμέτρης161 υπήρξε ένας από τους σπουδαιό-

τερους ποιητές της μεσοβυζαντινής εποχής. Γεννήθηκε στην Κων-
σταντινούπολη το 930. Καταγόμενος από επιφανή οικογένεια
έλαβε σπουδαία και ολοκληρωμένη παιδεία. Επί αυτοκράτορα
Νικηφόρου Β´ κατείχε ανώτερη στρατιωτική θέση, από την οποία
όμως τον απέλυσε ο Ιωάννης Τζιμισκής. Μετά από αυτό απο-
σύρθηκε στην Μονή «τοῦ Κύρου» στην Κωνσταντινούπολη (το
970), από όπου πιθανότατα πήρε και το όνομα Κυριώτης. Μέχρι
και σήμερα δεν έχει αποδειχτεί, ότι ο ίδιος υπήρξε μοναχός,
ιερωμένος ή ακόμα και μητροπολίτης Μελιτίνης. Πέθανε πιθανό-
τατα το 990 καθώς μέχρι αυτό το έτος φτάνουν τα σωζόμενα ποι-
ήματά του.
Όσον αφορά στο συγγραφικό έργο του, υπό το όνομά του
σώζεται μια συλλογή επιγραμμάτων και περιστασιακών ποιη-
μάτων που αφορούν φιλολογικά ή μυθολογικά θέματα και παρ-
όμοια από την περιοχή της Ιστορίας της Τέχνης. Υπάρχουν επίσης
99 Επιγράμματα σε μοναχούς, τέσσερις μεγάλοι ύμνοι προς τιμήν
της Θεοτόκου, ένα Εγκώμιο στον άγιο Παντελεήμονα, μια παρά-
φραση των ωδών της Παλαιάς Διαθήκης, καθώς και πεζά κείμενα,
αναφερόμενα στην Εξηγητική, στη θύραθεν Ρητορικη και στην
ευφράδεια των κληρικών, από τα οποία μόνο λίγα έχουν εκδοθεί.
161. Για τον Ιωάννη Γεωμέτρη και το συγγραφικό του έργο βλ. A.
KAZHDAN, A History of Byzantine Literarture (850-1000), [National Hellenic
Research Foundation, Institute for Byzantine Research, Research Series4], Athens
2006, σ. 249-272. Ιδιαίτερα για το ομιλητικό έργο του βλ. σ. 262-266.
Το Εγκώμιο
Το Εγκώμιο του Ιωάννη Γεωμέτρη στην Κοίμηση της Θεοτό-

κου εκφωνήθηκε κατά την ημέρα της ομώνυμης εορτής, όπως δια-
φαίνεται από την φράση «δι ἃ καὶ νῦν ἡ πανήγυρις»162. Λαμ-
βάνοντας υπόψη τα χαρακτηριστικά της σκέψης του Ιωάννη καθώς
και την απλή ποιητική γλώσσα που χρησιμοποιεί, συμπεραίνουμε
ότι το Εγκώμιο έχει τη μορφή κηρύγματος που απευθύνεται σε
ένα καλλιεργημένο ακροατήριο163. Για τον τόπο και το χρόνο εκ-
φώνησης του Εγκωμίου δεν παρέχονται πληροφορίες.
Ως προς τη διάρθρωσή του, το Εγκώμιο συνίσταται από
τρία μέρη164: το προοίμιο, τη διήγηση και τον επίλογο. Αναλυτικό-
τερα, στο προοίμιο ο Γεωμέτρης δοξάζει την Παναγία και την
αναγορεύει «βασίλισσάν τε πάσης ἀναρρηθῆναι τῆς γεννητῆς
φύσεως καὶ ἐκ δεξιῶν παραστῆναι τοῦ ταύτης υἱοῦ τε καὶ
βασιλέως, ὅλης δε μᾶλλον εἰπεῖν τῆς τριάδος»165. Η εικονογραφική
αυτή παράσταση απορρέει από τον τρόπο αναγγελίας της
επερχόμενης Κοίμησης της, όπου αγγελιοφόρος είναι «…ἀρχάγγε-
λος τῶνδε τῶν εὐαγγελίων ἄγγελος. Κομίζεταί δε καὶ τῆς κατὰ
πάντων νίκης αὐτῇ βραβεῖον καὶ τῆς ἀϊδίου ζωῆς σημεῖον….»166.
Στο κύριο μέρος παρουσιάζεται το ιστορικό των γεγονότων
που επαναλαμβάνει την εκδοχή της πηγής R167. Ο Γεωμέτρης ξεκι-
νά τη διήγησή του με την Θεοτόκο να μεταβαίνει στο όρος των
162. IΩΑΝΝΗΣ ΓΕΩΜΕΤΡΗΣ, Ἐξόδιος, 1, σ. 364, (6-7).

164. Σύντομη παρουσίαση του εορτολογικού περιεχομένου του Εγκω-
μίου βλ. ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 82-85· WENGER, Assomption, σ.
190-205.
Ελαιών όπου ολόκληρη η φύση υποκλίνεται για να την προσ-

κυνήσει. Η Παναγία επιστρέφει στην οικία της και την φωταγωγεί
δηλώνοντας την αναμονή ενός μεγάλου γεγονότος και δίνοντας την
ευλογία της σε όσους παρευρίσκονται εκεί. Εκείνη τη στιγμή
καταφθάνουν οι απόστολοι «διὰ νεφελῶν ἦγε τοὺς ἀποστόλους,
ἄνωθεν δὲ διὰ τοῦ αἰθέρος τε καὶ ἀέρος τοὺς ἀγγέλους κατε-
ῆγε»168.
Στο σημείο αυτό ο Γεωμέτρης επιχειρηματολογεί προσπα-
θώντας να εξηγήσει με τη θεολογική σκέψη του κάθε τι που η
παράδοση έχει μεταφέρει169. Στη συνέχεια ο ομιλητής επικεντρώ-
νει το ενδιαφέρον του στο μεσιτευτικό ρόλο της Θεομήτορος. Ακο-
λουθούν θεολογικές και ηρωικές εικόνες για τις τελευταίες ώρες
της ζωής στη γη της Παναγίας. Η Θεοτόκος είναι το πρόσωπο που
επιβλέπει την προετοιμασία της ταφής της: «Ἀλλ΄ ὅπως καὶ τὸ
ἐμόν, φησί, σῶμα παραδῶτε ταφῇ κατὰ σχῆμα ὃ ἂν ἐγὼ διαθῶμαι
ἐμαυτήν. Οὕτω πάντα διαθεμένη, καλῶς ἐπὶ τοῦ σκίμποδος ἀνα-
κλίνεται, ἄδειν παρακελευσαμένη καὶ δὴ τὰ ἐξόδια»170. Παρηγο-
ρεί, ευλογεί και συμβουλεύει. Το σημαντικότερο είναι ότι υπό-
σχεται να συνεχίσει να συμπαρίσταται στους ανθρώπους: «ἀπελ-
θούσης μὴ διαλιπεῖν τῆς ὑπὲρ αὐτῶν πρεσβείας καὶ προστασί-
ας»171.
Στη συνέχεια της διήγησής του ο Ιωάννης Γεωμέτρης τεκ-
μηριώνει ιστορικά τις πηγές. Αναφέρεται στο κείμενο του Διονυ-
σίου του Αρεοπαγίτη, που μεταφέρει τον λόγο του Ιεροθέου,
αυτόπτη μάρτυρα των γεγονότων της Κοίμησης. Το ενδιαφέρον
του σημείου αυτού είναι η αναφορά των όρων θεολόγος, ιεράρχης

169. IΩΑΝΝΗΣ ΓΕΩΜΕΤΡΗΣ, Ἐξόδιος, 5-8, σσ. 366-368.
και ιερομύστης, που πιθανόν να περιγράφει μια πρώτη τάξη

ιεραρχίας των μυημένων χριστιανών172. Η προσπάθεια του Γεω-
μέτρη να εκτιμήσει αντικειμενικά τις πηγές φαίνεται στην Ομιλία
του, που όταν δεν μπορεί να τεκμηριώσει από άμεσες γραπτές
πηγές, αναφέρεται στα «κατὰ παράδοσιν διαγραφωμένων»173.
Ο Ιωάννης Γεωμέτρης στη συνέχεια της διήγησής του ανα-
φέρει έμμεσα το έτος της Κοίμησης, όταν γράφει, με αφορμή την
ιστορία του Παύλου, πως: «μετά τὴν εἰς οὐρανοὺς ἀνάληψιν τοῦ
δεσπότου χρόνοις φασίν ἕξ καὶ μικρόν τι προς…. Μετὰ δὲ τρὶα
ἔτη…. μετά δὲ τέσσερα καὶ δέκα…»174, άρα προτείνει έμμεσα το
καλοκαίρι του 56 μ.Χ175. Επίσης, με αφορμή τον Παύλο μας μετα-
φέρει τις κοσμολογικές και γεωγραφικές απόψεις της εποχής του
όταν περιγράφει την θέση του τρίτου κόσμου ως της «κατ᾽ οὐρα-
νὸν ζώνης τῶν ἀστέρων» καθώς και την περιγραφή της γης από
ψηλά176. Στη συνέχεια ο συγγραφέας περιγράφει τον ερχομό του
Κυρίου για να παραλάβει την ψυχή της Θεοτόκου καθώς και τη
σχέση αγάπης και στοργής της Παναγίας με τον Ιησού «…ἠκα-
λίζετο, γλῶσσαν ἐκείνην καὶ χείλη κονοῦσα μεθ᾽ ὧν αὐτὸν κατη-
σπάζετο, θηλῆς ὑπομιμνήσκουσα καὶ τροφῆς…»177.
Οι απόστολοι Πέτρος και Παύλος αλληλοπαραιτούνται από
ταπεινοφροσύνη: «Πέτρος και Παῦλος άλλήλους ἐπί τὴν εὐχὴν
ἀμιλλώμενοι μὲν πρὸς ἀλλήλους περὶ τῆς τάξεως, νικῶν δε ὅμως
Παῦλος ἐν τῷ ἡττᾶσθαι καὶ πείθων τὸ πρωτεῖον ἔχειν καὶ τῆς
εὐχῆς κατάρχεσθαι»178. Στο κείμενο επισημαίνεται ότι «οὐκ ὀλίγοι

δὲ καὶ ἑλλήνων καὶ ἰουδαίων, οἳ μὲν έπιτωθάζοντες ἴσως, οἳ δε

θαυμάζοντες» παρίστανται στην κηδεία. Ένα σημαντικό στοιχείο
για την πρώτη Εκκλησία είναι η αναφορά ότι πολύς κόσμος είχε
συγκεντρωθεί γύρω από τη νεκρική κλίνη της Παναγίας179. Επι-
πλέον, παρατίθεται και το γεγονός της απόπειρας βεβηλώσεως
του σώματος της Θεοτόκου από ένα Εβραίο180.
Ο Ιωάννης Γεωμέτρης στο σημείο αυτό εκτός από το χρόνο
της Κοίμησης ορίζει και τον τόπο ταφής, την Γεθσημνή181. Με την
ανάληψη της Θεοτόκου επιβεβαιώνεται για δεύτερη φορά και η
ανύψωση του ανθρώπου καθώς : «Καὶ οὕτως οὐ διὰ τοῦ ταύτης
υἱοῦ μόνον ἀλλὰ καὶ διὰ ταύτης αὐτῆς τὸ ἡμέτερον εἰς οὐρανοὺς
άνάγεται φύραμα… »182. Τέλος, ο Γεωμέτρης προσβλέπει στην
«ἡμετέραν ὕψωσιν καὶ τὴν ἀφθαρσίαν εἴτε καὶ θέωσιν »183. Ο ομι-
λητής κατακλείει το κύριο μέρος διατυπώνοντας ένα διδακτικό
ηθικό λόγο184.
Με την έκφραση της ευγνωμοσύνης του ενώπιον της θαυ-
μαστής κοίμησης της Θεοτόκου, ο ομιλητής μεταβαίνει στην κατα-
φή προσευχής προς τη Θεοτόκο· ο Ιωάννης Γεωμέτρης επικαλεί-
ται τις πρεσβείες της Θεοτόκου, παραθέτωντας μία σειρά αιτη-
μάτων. Το Εγκώμιο ολοκληρώνεται με τη συνήθη δοξολογική επί-
κληση στην Αγία Τριάδα.
Η Ομιλία του Ιωάννη Γεωμέτρη, όπως υποστηρίζει ο Ζησί-
δης, προσδιορίζει τη στενή του σχέση με την επιστημονική σκέψη.
Θεολογικά, ο Γεωμέτρης ακροβατεί μεταξύ της επίσημης θεολο-

γικής σκέψης και του συναισθήματος. Πολιτικά και κοινωνιολο-

γικά το κείμενο του παρουσιάζει ενδιαφέρον στον τρόπο που
δικαιολογεί την άνιση κατανομή του πλούτου και την ισοτιμία και
την ισοπολιτεία που επαγγέλλεται για την μετά την Κρίση ζωή185.
12. Ο Λ ΟΓΟΣ ΤΟΥ Ι ΩΑΝΝΗ Ε ΥΧΑΪΤΩΝ

(BHG 1094)
Ο Ιωάννης Μαυρόπους καλείται επίσης και Ιωάννης Ευχαΐ-

τν186 λόγω της επισκοπικής του έδρας. Γεννήθηκε τέλη ι΄ ή αρχές
ια΄ αιώνα στην Κλαυδιούπολη της Παφλαγονίας. Έλαβε σπουδαία
και ολοκληρωμένη μόρφωση στην Κωνσταντινούπολη, όπου και
απασχολήθηκε στη συνέχεια ως καθηγητής. Μαζί με το μαθητή και
φίλο του Μιχαήλ Ψελλό και τον Ιωάννη Ξιφιλίνο συμμετείχε στην
αναδιοργάνωση των σπουδών επί αυτοκράτορα Κωνσταντίνου
Θ΄του Μονομάχου (1042-1055). Ο Ιωάννης Ευχαΐτων δίδαξε στην
Σχολή Φιλοσοφίας όπως επίσης ήταν υπεύθυνος για τους Κανο-
νισμούς της Νομικής Σχολής. Το 1048, και αφού προηγουμένως
είχε γίνει μοναχός, εκλέχτηκε μητροπολίτης Ευχαΐτων. Γύρω στο
1075 επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη όπου και πέρασε το
υπόλοιπο της ζωής του μάλλον στη Μονή του Προδρόμου «ἐν τῇ
Πέτρᾳ». Πιθανότατα να απεβίωσε επί αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄
μετά το 1085.

186. Tusculum, τ. Α´, σ. 331.
Το συγγραφικό έργο187 του Ιωάννη Ευχαΐτων είναι κυρίως

ρητορικό και υμνογραφικό. Υπήρξε ένας σπουδαίος υμνογράφος
και τα έργα του τα χαρακτηρίζει βαθιά ευσέβεια, καθώς και
πνεύμα υγιούς μέτρου ακόμα και στην Ρητορική. Από τη γραφίδα
του έχουμε γύρω στους 150 Κανόνες, Επιστολές, πολυάριθμα
Επιγράμματα καθώς επίσης και εκτενή περιστασιακά ποιήματα.
Σειρά ολόκληρη των ποιημάτων του συμπεριελήφθηκε στα Λει-
τουργικά Βιβλία της βυζαντινής Εκκλησίας. Τέλος, αξίζει να
μνημονευτεί και ένα Ετυμολογικό Λεξικό Ἐτυμολογικὸν ἔμμετρον
σε δωδεκασύλλαβους.
Ο Λόγος
Ο Λόγος του Ιωάννη Ευχαΐτων στην Κοίμηση της Θεοτόκου

εκφωνήθηκε κατά την τέλεση της ομώνυμης εορτής, όπως διαφαί-
νεται από τη φράση «Μητρὸς Θεοῦ κοίμησιν ἑορτάζομεν σήμε-
ρον»188. Για τον τόπο και τον χρόνο εκφώνησης του Λόγου όπως
και για το ακροατήριο δεν παρέχονται πληροφορίες.
Ο συγκεκριμένος Λόγος διαφέρει από τους προγενέστερούς
κυρίως για τη συντομία με την οποία εκτίθενται τα περιστατικά
γύρω από την Κοίμηση και μετάσταση της Θεοτόκου εφόσον το
όλο πνεύμα του Λόγου αποσκοπεί στη θεολογική και ποιητική
αναφορά της Κοιμήσεως και όχι τόσο στην λεπτομερή εξιστόρηση
των γεγονότων.
Ως προς το περιεχόμενο του υπό εξέταση Λόγου παρατη-
ρούμε τα εξής: Ο Λόγος ξεκινά με ένα προοίμιο στο οποίο ο
συγγραφέας εκφράζει την αδυναμία του να εκφωνήσει το Λόγο
187. Για το συγγραφικό έργο του Ιωάννη Ευχαΐτων βλ. ενδεικτικά Tu-
sculum, τ. Α´, σ. 331.
188. ΙΩΑΝΝΗΣ ΕΥΧΑΪΤΩΝ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 1080Α.
της Θεοτόκου και εμμέσως επικαλείται τη βοήθειά της: «καὶ ζητῶ

φωνὴν ἀξίαν τοῦ θαύματος. Βοήσομαι τοίνυν λαμπρόν τι καὶ δια-
πρύσιον, καὶ τῆς ἡμέρας τὴν χάριν ὑψηλῷ κηρύξω κηρύγματι»189.
Μετά από το προοίμιο, ο εγκωμιαστής περνά στο κύριο
μέρος του Λόγου του που περιλαμβάνει συνοπτικά το περιεχόμενο
της εορτής: η Θεοτόκος προαισθάνεται την επερχόμενη κοίμησή
της και ζητά τους αποστόλους, οι οποίοι και καταφθάνουν190. Στο
σημείο αυτό γίνεται λεπτομερής αναφορά στη ζωή της Θεομήτορος
με έμφαση στον Ευαγγελισμό της191. Ο Κύριος παραλαμβάνει την
ψυχή της και οι άγγελοι την συνοδεύουν στον ουρανό. Με σύντομη
αναφορά στην εξόδιο προπομπή της Θεομητορικής ψυχής κατα-
κλείεται το κύριο μέρος του Λόγου.
Ιωάννη Ευχαΐτων μεταβαίνει στον επίλογο, όπου επικαλείται τη
Θεοτόκο να εκπληρώσει μια σειρά αιτημάτων. Ο Λόγος κατακλεί-
εται με τη συνήθη επίκληση στην Αγία Τριάδα.
13. Ο Λ ΟΓΟΣ ΤΟΥ Α ΓΙΟΥ Ν ΕΟΦΥΤΟΥ ΤΟΥ Ε ΓΚΛΕΙΣΤΟΥ

(BHG 1103n)
Ο Όσιος Νεόφυτος192 έζησε το 12ο αιώνα. Γεννήθηκε στη

Λεύκαρα της Κύπρου το 1134, όπου και τιμάται ως Άγιος. Σε
189. ΙΩΑΝΝΗΣ ΕΥΧΑΪΤΩΝ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 1077Γ.

190. ΙΩΑΝΝΗΣ ΕΥΧΑΪΤΩΝ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 1080Ε.
191. ΙΩΑΝΝΗΣ ΕΥΧΑΪΤΩΝ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 1089ΙΔ.
192. Για το βίο και το συγγραφικό έργο του Νεόφυτου Έγκλειστου βλ.
την πρόσφατη μελέτη του Χ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, Ὁ ἅγιος Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος.
ηλικία 18 ετών έγινε μοναχός και μετά από μακροχρόνια ιερή

αποδημία επέλεξε να λαξεύσει την εγκλείστρα του στη Πάφο. Ο
Όσιος παρέμεινε κλεισμένος μέσα στην εγκλείστρα του επί
σαράντα χρόνια. Εκεί μορφώθηκε κατά τη θεία και ανθρώπινη
σοφία και μυήθηκε στα μυστικά της πνευματικής ασκήσεως. Το
1170 χειροτονήθηκε πρεσβύτερος από τον Επίσκοπο Πάφου Βα-
σίλειο Κίνναμο. Απεβίωσε το 1214 σε βαθύτατο γήρας. Η μνήμη
του τελείται στις 12 Απριλίου193.
Ο Όσιος Νεόφυτος υπήρξε συγγραφέας μεγάλου διαμε-
τρήματος, προικισμένος με κριτικό πνεύμα. Από το μακροσκελή
κατάλογο των έργων του, αξίζει να μνημονευτούν τα εξής: οι
Εξηγήσεις του στις Εντολές της Παλαιάς κα της Καινής Διαθήκης,
το έργο «Πεντηκοντακέφολος βίβλος», ένα είδος Κατήχησης της
περί ηθών διδασκαλίας, ένα Υπόμνημα στο «Ἆσμα Ἀσμάτων»,
ένα Υπόμνημα στην Εξαήμερο, Ομιλίες στους Ψαλμούς και στις
Ωδές, ένα Υπόμνημα στους Κανόνες των Κυριακών και των
εορτών. Από τα μικρότερα έργα του αξιομνημόνευτο είναι μια
Επιστολή του 1196 «Περὶ τῶν κατὰ χώραν Κύπρον σκαιῶν», στην
οποία ο Όσιος Νεόφυτος περιγράφει την κατάσταση του κυπρια-
κού λαού υπό τη λατινική κυριαρχία.
Ο άγιος Νεόφυτος ο Εγκλειστος συνέταξε και τρία βιβλία
που περιείχαν πανηγυρικούς Λόγους για αγίους εορτές του
εκκλησιαστικού έτους. Από αυτά τα βιβλία σώθηκε μόνο το πρώ-
το, στο οποίο περιέχονται τριάντα πανηγυρικοί Λόγοι. Την Πανη-
γυρική Α´, εξέδωσαν ο καθηγητής Θ. Γιάγκου και η καθηγήτρια Ν.
Παπατριανταφύλλου Θεοδωρίδη194.
Προσωπικότητα, Συγγράμματα καὶ Ἑρμηνευτικὲς προσεγγίσεις, [Ἐγκλειστριω-

τικὰ Ἀνάλεκτα 2], Πάφος 2010.
194. ΠΑΠΑΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ-ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ Ν. - ΓΙΑΓΚΟΥ Θ., Ἁγίου Νεοφύτου
τοῦ Ἐγκλείστου Συγγράμματα, τ. Γ´: Πανηγυρικὴ Α´, Πάφος 1999.
Ο Λόγος
Ο Λόγος του Νεόφυτου Έγκλειστου για την Κοίμηση της

όπως φαίνεται από την φράση «σήμερον δὲ τὴν σὴν ἐξαιρέτως
ἀνάπαυσιν ἀξιοχρέως οἱ πιστοὶ μακαρίζομεν»195. Για το ακροα-
τήριο όπως και για το χρόνο εκφώνησης του δεν μας παρέχονται
πληροφορίες.
Ως προς τη διάρθρωσή του, το Εγκώμιο συνίσταται κατά το
σύνηθες από τρία διακριτά μέρη: το προοίμιο, το κύριο μέρος και
τον επίλογο. Αναλυτικότερα, στο προοίμιο ο συγγραφέας εκφράζει
την αδυναμία του να εκφωνήσει το Λόγο της Θεοτόκου και επικα-
λείται τη βοήθεια της: «Χρῄζει γὰρ ὁ ὑμνεῖν σε βουλόμενος θείαν
ὄντως φωνὴν πάντα περιηχοῦσαν τὰ πέρατα καὶ νοεροὺς
ὀφθαλμοὺς καθορᾶν δυναμένους τὸ σὸν ὕψος, ἁγνή θεομακάριστε,
καὶ γλῶσσαν ἀγγελικὴν ὑπερφυῶς δυναμένην ὑμνῆσαι τὰ μεγα-
λεῖα σου»196.
Στη συνέχεια ο Νεόφυτος ο Έγκλειστος εισάγει στο θέμα
της εορτής, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του στο μεσιτευτικό
ρόλο της Παναγίας. Ακολουθούν οι γνωστές και από τα προη-
γούμενα Εγκώμια προτυπώσεις τις Θεοτόκου, ενώ το προοίμιο
κλείνει με τον ομιλητή να αδυνατεί να πλέξει το Εγκώμιο της
Θεομήτορος.
Το κύριο μέρος ξεκινά με μία λεπτομερή παρουσίαση του
βίου της Θεοτόκου επικεντρώνοντας στην ευλογία που έδωσε η
Παναγία στο γάμο της Κανά197. Ακολουθεί μια συνοπτική παρου-
σίαση του περιεχόμενου της εορτής όπου η Θεοτόκος προαισθά-
νεται την Κοίμηση της και «Διαπορεῖ ἡ παρθένος τῷ μεγέθει τοῦ
195. ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΕΓΚΛΕΙΣΤΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 6, σ. 130, (55-56).

πράγματος· λύει τὴν ἀπορίαν ὁ ταξιάρχης σαφέστατα»198. Στη

συνέχεια απευθύνει προσευχή στο Θεό, παρακαλώντας τον να έρ-
θει ο Κύριος να παραλάβει την ψυχή της. Εκείνη τη στιγμή κατα-
φθάνουν οι απόστολοι για να παρευρεθούν στην Κοίμηση και
κήδευση της και απευθύνουν στη Θεοτόκο χαιρετισμούς199. Στο
σημείο αυτό γίνεται αναφορά στο κείμενο του Διονυσίου του Αρε-
οπαγίτη, που μεταφέρει το λόγο του Ιερόθεου, αυτόπτη μάρτυρα
των γεγονότων της Κοίμησης. Ο Κύριος παραλαμβάνει την ψυχή
της Παναγίας και οι άγγελοι την συνοδεύουν στον ουρανό. Με
σύντομη αναφορά στην εξόδιο προπομπή της Θεομητορικής ψυχής
κατακλείεται το κύριο μέρος του Λόγου.
Νεόφυτος Έγκλειστος μεταβαίνει στον επίλογο, όπου επικαλείται
τη Θεοτόκο να εκπληρώσει μια σειρά αιτημάτων.
198. ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΕΓΚΛΕΙΣΤΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 20, σσ. 135-136, (204-
206).
199. Για τη χρήση των χαιρετισμών στα αγιολογικά έργα του αγίου
Νεοφύτου βλ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Φ.- ΣΠΙΓΓΟΥ Φ., «Οἱ Χαιρετισμοὶ τῆς
Πανηγυρικῆς Α´ τοῦ ἁγ. Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου», ΕΕΦΣΠΘ 38 (2006-2007),
σσ. 159-171.
14. T O Θ ΕΣΠΙΣΜΑ ΤΟΥ Ν ΙΚΗΦΟΡΟΥ Χ ΟΥΜΝΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ Ε ΟΡΤΗ

ΤΗΣ Κ ΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ Θ ΕΟΤΟΚΟΥ
(BHG 1081)
Ο Νικηφόρος Χούμνος200 γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη γύρω

στα 1250. Καταγόταν από επιφανή οικογένεια και έλαβε σπου-
δαία και ολοκληρωμένη μόρφωση. Υπήρξε μάλιστα μαθητής του
Γεωργίου του Κυπρίου. Κατέλαβε σημαντικά αξιώματα επί
Μιχαήλ Η´ και Ανδρόνικου Β´. Συνδέθηκε με συγγένεια εξ αγχι-
στείας με την αυτοκρατορική οικογένεια. Το 1135 τον διαδέχθηκε
στην διεύθυνση της βυζαντινής πολιτικής ο Θεόδωρος Μετοχίτης,
γεγονός που έγινε αφορμή διαμάχης μεταξύ των δύο. Πέθανε το
1327 ως μοναχός με το όνομα Ναθαναήλ.
Ως συγγραφέας ο Νικηφόρος Χούμνος συνέγραψε πλήθος
έργων με αντιλατινικό και αντιπλατωνικό περιεχόμενο, καθώς και
έργα ρητορικού χαρακτήρα, τα οποία παραμένουν ανέκδοτα.
Εκτός από τα φιλοσοφικά και ρητορικά έργα του ο Χούμνος
έγραψε και έργα με καθαρά θρησκευτικό περιεχόμενο. Δύο από
αυτά, ο Λόγος στη Μεταμόρφωση του Χριστού και το θέσπισμα
για την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, είχαν μεγαλύτερη
διάδοση και συμπεριλήφθηκαν, πιθανόν όσο ακόμα ζούσε ο
Χούμνος, σε Μηνολόγια και Πανηγυρικά201. Και τα δύο κείμενα
όμως είχαν την ίδια τύχη ως προς τη διάδοσή τους, καθώς από
κάποια στιγμή και μετά συμπεριλήφθηκαν σε χειρόγραφα για
200. Για το βίο και το συγγραφικό έργο του Νικηφόρου Χούμνου βλ.
ΠΑΠΑΝΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ-ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ, Η χειρόγραφη παράδοση, σ. 1-5.
201. Βλ. ΠΑΠΑΝΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ-ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ, Ἡ χειρόγραφη παράδοση, σ.
313.
λειτουργική κυρίως χρήση με βίους και εγκώμια αγίων και μαρ-

τύρων και λόγους για μεγάλες δεσποτικές και θεομητορικές εορ-
τές202.
Το Θέσπισμα
Το θέσπισμα για την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου το

έγραψε ο Χούμνος με την ιδιότητά του ως αξιωματούχου του
κράτους κατόπιν εντολής του Ανδρόνικου Β´ Παλαιολόγου. Αφορ-
μή για τη συγγραφή του θεσπίσματος αποτέλεσε η νίκη του αυτο-
κράτορα κατά του στασιαστή Αλεξίου Φιλανθρωπινού στα τέλη
του 1296. Το θέσπισμα, πιθανόν, να γράφτηκε λίγο πριν τον Αύ-
γουστο του 1297203.
Το εν λόγω έργο του Νικηφόρου Χούμνου αναφέρεται στην
εορτή της Κοιμήσεως, την οποία αποκαλεί ως «μεγάλη» και
«τελευταία» στην εξέλιξη του εκκλησιαστικού έτους, που αρχίζει
το Σεπτέμβριο και τελειώνει τον Αύγουστο204. Ο Χούμνος τονίζει
ότι η εορτή της Κοιμήσεως επικράτησε σύμφωνα με παλαιά
παράδοση, επισημαίνοντας ότι η εορτή τελείται «στο μέσο του
μηνός», δηλαδή στις 15 Αυγούστου, ότι προηγείται της εορτής η
νηστεία205 και ότι ο εορτασμός πραγματοποιείται από την αρχή
του μηνός και κορυφώνεται την τελευταία ημέρα : «Τὴν τῆς
Κοιμήσεως ἑορτήν, ἥ κατ’ ἔθος πάλαι κρατῆσαν, ἐν μιᾷ δὴ τινι
τῶν ἡμερῶν, μέσῃ τοῦ μηνός, πανηγυρίζομεν, νηστείᾳ τὰς πρὸ
202. Βλ. ΠΑΠΑΝΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ-ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ, Ἡ χειρόγραφη παράδοση, σ.

313.
203. ΠΑΠΑΝΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ-ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ Ἡ χειρόγραφη, σ. 314.
205. Για την νηστεία του Αυγούστου βλ. ενδεικτικά ΓΙΑΓΚΟΥ Θ., «Ἡ
Νηστεὶα τοῦ Αὐγούστου», Πνευματικὴ Διακονία 3, τευχ. 8 (2000), σ. 76-82.
αὐτῆς πρότερον ἁγνισθέντες… Ἀλλὰ τοι μίαν εἶναι τὴν ἑορτήν, ἐφ’
ὅλας μεριζομένην τὰς ἀπ ἀρχὴς τοῦ μηνός μέχρι τῆς νῦν
διαφερόντως γε τιμωμένης, καὶ δὴ τῆς τελευταίας, τοῦτο δεῖν οἶ-
μαι, κἄν τῷ παρόντι βούλομαι νομοθετῆσαι»206.
Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειώσουμε ότι για πρώτη
φόρα σε Εγκωμιαστικό Λόγο επισημαίνεται ο εορτασμός της
Κοιμήσεως της Θεοτόκου κατά τη 15η Αυγούστου, η νηστεία που
προηγείται καθώς και ο δεκαπενθήμερος εορτασμός, ο οποίος κο-
ρυφώνεται τη 15η. Τέλος, ο καθηγητής Γ. Φίλιας τονίζει ότι ο Νι-
κηφόρος Χούμνος επικυρώνει μια ήδη υπάρχουσα παράδοση σχε-
τικά με τη 15η Αυγούστου, η οποία καταγράφεται στις αρχές του
11ου αιώνα στο Βυζαντινό Μηνολόγιο τοῦ Βασιλείου του Πορφυ-
ρογέννητου και όχι σε κάποιο εγκωμιαστικό κείμενο για την Κοί-
μηση της Θεοτόκου207.
15. Η Ο ΜΙΛΙΑ ΤΟΥ Α ΓΙΟΥ Γ ΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ Π ΑΛΑΜΑ

(BHG 1145)
Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς208 θεωρείται ένας από τους

κυριότερους εκπροσώπους του Ησυχασμού. Γεννήθηκε στην Κων-
206. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΧΟΥΜΝΟΣ, Θέσπισμα, 1571Β-C.

207. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 171, σημ. 225.
208. Για το βίο και το συγγραφικό έργο του αγίου Γρηγορίου του
Παλαμά βλ. ενδεικτικά τη μελέτη του SINKEWICZ R., «Gregory Palamas», στο La
Theologie byzantine et sa tradition (13-19 siècle), Turnhout 2002, σ. 131-188.
Συγκεντρωμένη την παλαιότερη Βιβλιογραφία βλ. PLP 21546.
σταντινούπολη το 1296 μ.Χ. Καταγόμενος από ευσεβή οικογένεια

έλαβε σπουδαία μόρφωση. Σε ηλικία 20 χρονών θέλησε να ασπα-
στεί το μοναχικό βίο και έγινε μοναχός στον Άθωνα. Το 1326, οι
επιδρομές των Ισμαηλιτών πειρατών ανάγκασαν τον Γρηγόριο
Παλαμά να πάει στη Θεσσαλονίκη όπου και χειροτονήθηκε ιερέας
της Μητροπόλεως και στη συνέχεια ίδρυσε Σκήτη στη Βέροια. Το
1331 επέστρεψε στον Άθωνα, σε ένα ερημικό κελί κοντά στη
Μεγίστη Λαύρα, της οποίας αργότερα και έγινε ηγούμενος. Το
1335/36 όταν ο Βαρλαάμ Καλαβρός στράφηκε κατά του τρόπου
προσευχής των Ησυχαστών στον Άθωνα, ο Γρηγόριος Παλαμάς
δημοσίευσε δύο πραγματείες περί της εκπορεύσεως του Αγίου
Πνεύματος, όπου επιτίθεται άμεσα κατά των θεολογικών συλ-
λογισμών του Βαρλαάμ. Το 1368 και επί πατριαρχίας του μαθητή
του Φιλόθεου Κόκκινου ανακηρύχτηκε άγιος.
Το συγγραφικό έργο του Γρηγορίου Παλαμά είναι πλούσιο
σε έργα εναντίον των λατίνων, καθώς και σε έργα προς υπερ-
άσπιση των Ησυχαστών. Εκτός αυτών, ο Παλαμάς έγραψε 61
Ομιλίες209, μία ερμηνεία του Δεκάλογου και μία Έκθεση της πρα-
κτικής, ασκητικής και μυστικής διδασκαλίας.
Η Ομιλία
Η Ομιλία του Γρηγορίου Παλαμά στην Κοίμηση της Θεο-
τόκου θεωρείται ως ένα έργο τόσο ρητορικό όσο και πλήρως θεο-
λογικό. Ο συγγραφέας αναγνωρίζει ότι η Κοίμηση είναι αφορμή
για την διδασκαλία των εκκλησιαστικών δογμάτων και για αυτό
209. Τη γλώσσα και το ύφος των Ομιλιών του μελέτησε η καθηγήτρια

ΚΟΥΚΟΥΡΑ Δ., Οι υφολογικες επιλογές του Γρηγορίου Παλαμά στις Ομιλίες του,
ΕΕΘΣΠΘ Παράρτημα ἀρ. 56, τ. 29, (Διδ. Διατριβή), Θεσσαλονίκη 1986.
το λόγο μόνο μία από τις ενότητες του έργου του αναφέρεται ει-
δικά στην Κοίμηση και Μετάσταση της Θεοτόκου210.
Η Ομιλία εκφωνήθηκε κατά την ημέρα της ομώνυμης εορτής
όπως φαίνεται από την φράση «Ὥσπερ δὴ καὶ ποιοῦμεν ἑορ-
τάζοντες καὶ τὴν σήμερον γενομένην ταύτης ἁγίαν κοίμησιν ἤ
μεταβίωσιν»211. Για το ακροατήριο, τον τόπο και το χρόνο εκφώ-
νησης της Ομιλίας δεν μας παρέχονται πληροφορίες.
Κατά την κλασική διάρθρωση των κειμένων του είδους, η
Ομιλία συνίσταται από πρόλογο, κύριο μέρος και επίλογο212. Ανα-
λυτικότερα, στον πρόλογο ο ομιλητής απαντάει ρητορικά στους
λόγους που τον οδήγησαν στη συγγραφή της Ομιλίας που έχει ως
θέμα την Θεοτόκο. Στη συνέχεια προβάλλεται η αφορμή για την
απόδοση τιμής στην Κοίμηση της Θεομήτορος ως τιμή στη μνήμη
«τῆς τῶν ἁγίων ἁγίας, καὶ δι’ ἧς πᾶς ἁγιασμός τοῖς ἁγίοις»213.
Στο κύριο μέρος της Ομιλίας ο συγγραφέας παρουσιάζει τα
κύρια γεγονότα του βίου της Παναγίας συνδέοντάς τα με όσα
έχουν ειπωθεί έως τώρα για αυτήν. Στο σημείο αυτό ο Γρηγόριος
Παλαμάς αποδίδει την ευθύνη για την πτώση του ανθρώπου στον
Αδάμ και αμέσως μετά η Κοίμηση της Θεοτόκου περιγράφεται ως
«...πρὸς μικρὸν εἴξασα τῇ φύσει, καθάπερ καὶ ὁ ταύτης Υἱός, ἀπὸ
γῆς νῦν εἰς οὐρανὸν μεταβέβηκεν »214. Επίσης, ενδιαφέρον παρου-
σιάζει η ανθρωπολογική περιγραφή της σύλληψης του Κυρίου,
σύμφωνα με την οποία «κατέβη καὶ ταύτην ἐπεσκίασε, μᾶλλον δε
ἐνώκησεν ἡ ἐνυπόστατος τοῦ Ὑψίστου δύναμις»215.

211. ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 461A.
212. Σύντομη παρουσίαση του περιεχομένου της Ομιλίας βλ. ΖΗΣΙΔΗΣ, Η
213. ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 461A.
214. ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 461C.
215. ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 461D.
Εν συνεχεία, ο ομιλητής παραθέτει συνοπτικά τα γεγονότα

της Κοιμήσεως από τα οποία υπονοείται ότι ήταν γνώστης της
πηγής R και των Αποκρύφων216. Όσον αφορά τα γεγονότα της
Μετάστασης ο Γρηγόριος Παλαμάς περιγράφει την Θεοτόκο ως «
μήτηρ μὲν ἐκ φύσεως ὑπὲρ πᾶσαν φύσιν ἀναπέφηνε Θεοῦ» και
«ἐκ δεξιῶν παρέστη τοῦ παμβασιλέως ἐν ἱματισμῷ διαχρύσω
περιβεβλημένη»217. Θέλοντας να εξυμνήσει την ωραιότητα της ψυ-
χής της Παναγίας διαδάσκει για την μορφή της ψυχής μετά τον
θάνατο «Ἱματισμὸν δε νοήσεις διάχρυσον τὸ θεαυγὲς ἐκείνης
σῶμα, πεποικιλμένον ταῖς παντοδαπαῖς ἀρεταῖς·»218. Το κύριο
μέρος κατακλείεται με τον συγγραφέα να αποδίδει στην Θεοτόκο
ιδιότητες στα όρια της θέωσης. Ο Παλαμάς δέχεται την παραλλα-
γή της παράδοσης για την άμεση μετάσταση του σώματος της
Παναγίας και αρχίζει να στολίζει την Θεοτόκο με δυνάμεις και
ευθύνες γιατί αυτή είναι η μόνη «μετὰ σώματος κατ’ οὐρανὸν σὺν
τῷ Υἱῷ καὶ Θεῷ διαῖτασθαι»219.
ομιλητής μεταβαίνει στον επίλογο, όπου επικαλείται τη Θεοτόκο
να εκπληρώσει μια σειρά αιτημάτων. Η Ομιλία κατακλείεται με τη
συνήθη επίκληση στην Αγία Τριάδα.

217. ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 465B.
218. ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ , Εἰς τὴν Κοίμησιν, 465C.
219. ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 81· ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, Εἰς
τὴν Κοίμησιν, 468C.
16. Η Ο ΜΙΛΙΑ ΤΟΥ Ι ΣΙΔΩΡΟΥ Θ ΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

(BHG 1090)
Ο Ισίδωρος Γλαβάς220, κατά κοσμόν Ιωάννης, υπήρξε

μητροπολίτης Θεσσαλονίκης και ιεροκήρυκας του 14ου αιώνα.
Γεννήθηκε το 1342 και έλαβε το όνομα Ισίδωρος όταν έγινε
μοναχός το 1375. Πέντε χρόνια αργότερα, το 1380 χειροτονήθηκε
μητροπολίτης Θεσσαλονίκης. Η επισκοπική του θητεία σφραγί-
στηκε από μια μακροχρόνια σύγκρουση με τον πατριάρχη Νείλο, η
οποία τον ανάγκασε να παραιτηθεί. Η κίνηση του αυτή συνέπεσε
με την πολιορκία της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους, γεγονός
που οδήγησε την πατριαρχική Σύνοδο στην καθαίρεσή του τον
Σεπτέμβριο του 1384. Μετά την άρση της καθαίρεσης του από τη
Σύνοδο το 1386 παρέμεινε στην Κωνσταντινούπολη έως το 1389
με αποτέλεσμα να μην παρίσταται στην άλωση της Θεσσαλονίκης
από τους Τούρκους τον Απρίλιο του 1387. Το 1393 επέστρεψε στη
Θεσσαλονίκη για σύντομο χρονικό διάστημα αφού πέθανε το 1396,
σε ηλικία 54 ετών.
Το συγγραφικό του έργο, περιορισμένων διαστάσεων, περι-
λαμβάνει μια συλλογή Ομιλιών, τις περισσότερες από τις οποίες
εξέδωσε ο καθηγητής Β. Χριστοφορίδης, οκτώ επιστολές και ένα
εργίδιο για τον πασχάλιο κύκλο.
220. Για το βίο και το συγγραφικό έργο του Ισίδωρου Θεσσαλονίκης βλ.
ενδεικτικά LOENERTZ R., «Isidore Glabas. Métropolite de Thessalonique (1380-
1396)», REB 6 (1948), 181-190. Βλ. επίσης ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΙΔΗΣ B., «Ο αρχιεπί–
σκοπος Θεσσαλονίκης Ισίδωρος Γλαβάς και τα κοινωνικά προβλήματα της
εποχής του», ΕΕΘΣΠΘ 29 (1986-1989), σ. 519-590· ΑΝΤΩΝΟΥΔΗ, Ισίδωρος
Θεσσαλονίκης, σ. 41-89. Συγκεντρωμένη τη Βιβλιογραφία βλ. PLP 4223.
Η Ομιλία
Ο Ισίδωρος Θεσσαλονίκης εκφώνησε την Ομιλία στην Κοί-
μηση της Θεοτόκου κατά την ημέρα της ομώνυμης εορτής, όπως
φαίνεται από τη φράση «καὶ ἡ πρὸς τὸν Θεὸν τῆς Παρθένου
μετάστασις, δι’ ἣν ἡ παροῦσα πανήγυρις»221.
Η εν λόγω Ομιλία διαφέρει από τις προγενέστερές της κυ-
ρίως για την λεπτομερή παράθεση με την οποία εκτίθενται τα
περιστατικά γύρω από την Κοίμηση και μετάσταση της Θεοτόκου.
Όπως εξάλλου παρατηρεί ο καθηγητής Γ. Φίλιας, «ἡ περὶ τῆς
Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου διήγηση τοῦ Ἰσιδώρου Θεσσαλονίκης
εἶναι ἡ πληρέστερη, σὲ σχέση μὲ τὶς ἀντίστοιχες ἄλλων ἐκκλησι-
αστικῶν συγγραφέων. Ὁ Ἰσίδωρος ἀνακεφαλαιώνει τόσο τὴν
ἀπόκρυφη παράδοση τῶν περὶ τὴν Κοίμησιν γεγονότων, ὅσο καὶ
τὴν πρό αὐτοῦ διατυπωθεῖσα Μαριολογία τῆς Ἐκκλησίας»222.
Κατά την κλασική διάρθρωση των εγκωμιαστικών Λόγων, η
Ομιλία αποτελείται από προοίμιο, κύριο μέρος και επίλογο. Ανα-
λυτικότερα, στο προοίμιο ο συγγραφέας θεωρεί ότι η εξιστόρηση
των γεγονότων για την Κοίμηση της Θεοτόκου αποτελεί εξύμνηση
της Θεοτόκου και κατάδειξη της ουσίας της εορτής: «Εἰ δὲ
οὐρανοῦ κάλλος καὶ αὐγὴν ἡλίου φαιδράν οὔτ’ ἐσίγησεν ἑωρακώς,
καὶ θαυμάσας οὐχ ἱκανὸν ἀπέδωκε τῇ μεγαλουργίᾳ τὸν κρότον,
καὶ διά τοῦτο, ἕως ἄν ὁρᾷ καὶ ἄκων ἐκφέρει το θαῦμα· πῶς ἄν τῇ
πολυυμνήτῳ μητρί τοῦ Θεοῦ οὐχ ἑκάστοτε πλέκειν δίκαιον εἴη τὸν
ὕμνον, εἰ καὶ τις πολλάκις τοῦ τοιοῦδε χρέους ἐκτινύς ἔφθασε
κέρματα;»223. Το προοίμιο κλείνει με την αδυναμία του ομιλητή
να εκφωνήσει την Ομιλία στη Θεοτόκο και εμμέσως επικαλείται τη
βοήθειά της.
221. ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, Β’, 120B.

223. ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, Α’, 117B.
Ακολούθως, ο Ισίδωρος εισάγει στο κύριο μέρος όπου πα-

ρουσιάζει λεπτομερώς τα στοιχεία, τα οποία συνθέτουν το εορτο-
λογικό περιεχόμενο της Κοιμήσεως224. Σύμφωνα με την διήγηση
του, ο αρχάγγελος Γαβριήλ παρουσιάζεται στη Θεοτόκο και της
ανακοινώνει την επερχόμενη Κοίμηση της225. Η Θεοτόκος με την
σειρά της μεταβαίνει στο όρος των Ελαιών για να προσευχηθεί,
όπως είχε προσευχηθεί εκεί και ο Υιός της226. Εκεί η φύση «σκυ-
θρωπιάζει» καθώς βλέπει τη Θεοτόκο, συμμετέχοντας στο θρήνο
για την επικείμενη Κοίμηση227. Επιστρέφοντας η Παναγία στην
οικία της, φωταγωγεί και ευπρεπίζει την κλίνη της. Στο σημείο
αυτό, ο Ισίδωρος παραθέτει την λεπτομέρεια που αφορά στις δύο
χήρες γειτόνισσες της Θεοτόκου, τις οποίες προσκαλεί η Παναγία
για να τους ανακοινώσει την επικείμενη Κοίμησή της και να τους
διανείμει τους δύο χιτώνες της228.
Η Θεοτόκος παρηγορεί τις δύο χήρες, όταν εμφανίζονται οι
απόστολοι, οι οποίοι μεταφέρονται πάνω σε σύννεφα στον τόπο
της Κοιμήσεως. Με τον ίδιο τρόπο μεταφέρονται και οι Διονύσιος
Αρεοπαγίτης, Ιερόθεος, Τιμόθεος και Ιάκωβος, καθώς και οι εβδο-
μήντα μαθητές του Ιησού229. Όλοι τους πρόλαβαν τη Θεοτόκο
ζωντανή και συγκεντρώθηκαν γύρω από την κλίνη της.
Εν συνεχεία, ο ομιλητής μεταβαίνει στη τιμή των αγγέλων
προς τη Θεοτόκο. Στο σημείο αυτό, ο Ισίδωρος αναφέρεται σε μια
λειτουργία προς τιμή της Θεοτόκου, στην οποία εκτός από τους
αγγέλους, συμμετέχουν και οι απόστολοι δοξολογώντας το Θεό

βλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 166-170.
225. ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ , Εἰς τὴν Κοίμησιν, ΣΤ’, 125B-128Α.
226. ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, Ζ’, 128Α-Β.
227. ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, Η’, 128Β-D.
228. ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, Ι’, 128D-129C.
229. ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, ΙE’, 133D-136A.
που πρόφθασαν τη Παναγία ζωντανή230. Η Θεοτόκος αν και

βρίσκεται στην επιθανάτιο κλίνη της, διατηρεί τις πνευματικές της
δυνάμεις καθώς διδάσκει τους παρευρισκομένους, τους νουθετεί
και τους συμβουλεύει231. Η Κοίμηση επισυμβαίνει ακριβώς μετά
το τέλος της διδαχής της Θεοτόκου, οι δε απόστολοι μεταφέρουν
το σώμα της στη Γεθσημανή232. Στο σημείο αυτό ο Ισίδωρος
παρεμβάλλει ένα τμήμα σχετικό με τις προτυπώσεις της Θεοτόκου
στην Παλαιά Διαθήκη.
Το κύριο μέρος κατακλείεται με το επεισόδιο της από-
πειρας βεβηλώσεως του σώματος της Θεοτόκου από κάποιον
Εβραίο καθώς και τα γεγονότα του ενταφιασμού233. Ως προς τα
γεγονότα της μεταστάσεως, ο Ισίδωρος ακολουθεί την παράδοση
σχετικά με την απουσία του αποστόλου Θωμά στην κηδεία της
Θεοτόκου και την άφιξη του μετά από τρεις μέρες. Σύμφωνα με
τη διήγηση αυτή, ο Θωμάς επειδή δεν είχε προλάβει ζωντανή τη
Θεοτόκο εξέφρασε την επιθυμία να ανοίξει ο τάφος της όπου και
διαπιστώθηκε ότι το σώμα δεν βρισκόταν μέσα παρά μόνο τα
«ὀθόνια» της ταφής της Θεοτόκου, τα οποία τέθηκαν υπό τη
εμπιστοσύνη του ηγεμόνα της Εδέσσης Αυγάρου234.
Με την έκφραση του θαυμασμού του ενώπιον της θαυ-
μαστής κοίμησης της Θεοτόκου, ο ομιλητής μεταβαίνει στην κατα-
κλείδα της Ομιλίας του. Το τελευταίο αυτό τμήμα έχει τη μορφή
προσευχής-ικεσίας προς τη Θεοτόκο· ο Ισίδωρος Θεσσαλονίκης
επικαλείται τις πρεσβείες της Θεοτόκου, παραθέτωντας μία σειρά
230. ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, ΙΣΤ’, 136B-137B.

231. ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, Κ’, 144A-145A.
232. ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, ΚΓ’, 148C-149A.
233. ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, ΚΣΤ’, 152B-153B/ΚΖ’,
153B-D.
234. ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, ΛΑ’, 157B.

17. Ο Ι Λ ΟΓΟΙ ΤΟΥ Α ΝΤΩΝΙΟΥ Α ΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ Λ ΑΡΙΣΗΣ

(BHG 1145y, 1119p)
Ο Αντώνιος235 έζησε και έδρασε το 14ο αιώνα. Για τα

χρόνια της νεότητας του και την παιδεία του δεν γνωρίζουμε
σχεδόν τίποτα. Γνωρίζουμε μόνον ότι σε νεαρή ηλικία μόνασε στο
Άγιον Όρος και μάλιστα στη μονή του αγίου Αθανασίου, τη
Μεγίστη Λαύρα, η οποία την περίοδο εκείνη γνώριζε την πιο με-
γάλη ακμή. Η περίοδος που έζησε στο Όρος επέδρασε αποφα-
σιστικά στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του και στη γενι-
κότερη κατάρτισή του λόγω της αναστροφής και γνωριμίας του με
μεγάλες προσωπικότητες του μοναστικού και εκκλησιαστικού
βίου, όπως ήταν οι άγιοι Γρηγόριος Παλαμάς και Φιλόθεος Κόκ-
κινος. Ο Αντώνιος παρέμεινε στο Όρος έως το 1333 οπότε και
εκλέχθηκε μητροπολίτης Λαρίσης. Πιθανόν απεβίωσε το 1363,
όπως φαίνεται από ένα μετεωρίτικο έγγραφο, χρονολογημένο στις
21 Μαΐου 1363.
235. Για το βίο του Αντωνίου Λαρίσης βλ. ενδεικτικά ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, Αν-
τωνίου Λαρίσης Λόγοι, σ. 11-23· ΤΑΤΑΓΙΑ, «Λόγος», σ. 267-268. Συγκεντρω-
μένη τη Βιβλιογραφία βλ. PLP 1098.
Το συγγραφικό του έργο236 ανήκει κατ’ εξοχήν στο χώρο

της ομιλητικής. Αποτελείται από 18 πανηγυρικές ομιλίες αφιερω-
μένες σε δεσποτικές και θεομητορικές εορτές όπως στο Γενέσιο
της Θεοτόκου, στην Περιτομή, στην Υπαπαντή, Περί των θαυμα-
τουργιών της Θεοτόκου για την προστασία της Κωνσταντινού-
πολης, στα Εισόδια, στην Ύψωση, στη Γέννηση, στην Ανάληψη, στη
Βαϊοφόρο, στην Ανάσταση, στη Μεταμόρφωση, στην Κοίμηση Α´
και Β´, στους αγίους Γεώργιο, Οικουμένιο, Κυπριανό, και στη
Σύναξη των Αρχαγγέλων.
Ο Αντώνιος διακρίθηκε κα ως ποιητής εκκλησιαστικών
ύμνων. Γνωστός είναι ο κανών τον οποίο συνέθεσε για τον άγιο
Αχίλλιο, αρχιεπίσκοπο Λαρίσης. Με το δικό του όνομα επιγρά-
φονται επίσης και στίχοι στους μάρτυρες Ακίνδυνο, Πηγάσιο,
Αφθόνιο, Ελπιδοφόρο και Ανεμπόδιστο, καθώς και το δοξαστικό
του εσπερινού της 2ας Νοεμβρίου.
Οι Λόγοι
Ο Αντώνιος Λαρίσης γνώριζε πολύ καλά τα κείμενα των

εκκλησιαστικών συγγραφέων που έχουν γράψει ομιλίες για την
Θεοτόκο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, η διάρθρωση του Λόγου του
και οι πηγές του να έχουν τα πρότυπά τους στον Ιωάννη Δαμα-
σκηνό, στον Ανδρέα Κρήτης, στο Μόδεστο Ιεροσολύμων, στο Θεό-
δωρο Στουδίτη, το Γερμανό Κωνσταντινουπόλεως. Το γεγονός
αυτό δεν τον εμπόδισε να αναδείξει το στοιχείο της πρωτοτυπίας
236. Για το συγγραφικό έργο του Αντωνίου Λαρίσης βλ. ενδεικτικά

ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, Αντωνίου Λαρίσης Λόγοι, σ. 36-32· ΤΑΤΑΓΙΑ, «Λόγος», σ. 269-270.
που συνίσταται στη ρητορική του ικανότητα και στην επιτυχή

σύνθεση των ρητορικών σχημάτων και εκφράσεων237.
Ο πρώτος Λόγος του Αντωνίου Λαρίσης στην Κοίμηση της

Θεοτόκου εκφωνήθηκε λίγους μήνες μετά την επιστροφή του στο
θρόνο από την εξορία, μάλλον τον Αύγουστο του 1356 κατά την
ημέρα της ομώνυμης εορτής, όπως φαίνεται από τη φράση
«Μυστήριον οἰκονομεῖται σήμερον μέγιστον»238. Για τον τόπο που
εκφωνήθηκε δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε με ακρίβεια παρά
μόνο μέσα από κάποια στοιχεία να διαπιστώσουμε ότι ο
συγγραφέας απευθύνει το λόγο στο ποίμνιό του στα Τρίκαλα239.
Ως προς τη διάρθρωσή του, ο Λόγος συνίσταται από τρία
διακριτά μέρη240: το προοίμιο, το κύριο μέρος και τον επίλογο.
Αναλυτικότερα, στο προοίμιο ο Αντώνιος με κάποιες ρητορικές
εκφράσεις προσπαθεί να διεγείρει το ενδιαφέρον του ακροατη-
ρίου. Εν συνεχεία, γίνεται μια σύγκριση του γεγονότος της Κοί-
μησης της Θεοτόκου με τα άλλα γεγονότα που συνέβησαν μέσα
στην ιστορία της Θείας αποκάλυψης.
Ακολούθως, ο ομιλητής εισάγει στο κύριο μέρος του Λόγου
όπου περιγράφεται με λεπτομέρειες το γεγονός της Κοίμησης. Ο
Χριστός συνοδευόμενος από τάγματα αγγέλων παραλαμβάνει την
ψυχή της Παναγίας. Με επιφωνήματα και άλλα ρητορικά σχήματα
237. ΤΑΤΑΓΙΑ, «Λόγος», σ. 271.

238. ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΛΑΡΙΣΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 1, σ. 102, (6-7)· ΤΑΤΑΓΙΑ,
«Λόγος», σ. 270.
239 ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΛΑΡΙΣΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 2, σ. 104, 19-24: «…ὁ Θεός
οὐκ ἀπηξίωσε διὰ τῶν ἡμετέρων ἀναξίων ὑπηρετεῖσθαι χειρῶν, ἀλλά
βεβαιοῖ…τά τῆς ἐμπιστευθείσης ἐνεργείας καὶ τὸν ἐγχειρισθέντα καθαγιάζει
λαόν… ».
βλ. ΤΑΤΑΓΙΑ, «Λόγος», σ. 270-272.
δηλώνει ότι σκοπός του Λόγου του είναι να συνθέσει ύμνο στη
Θεοτόκο. Για την εξύμνηση αυτή επιλέγει το γνωστό τρόπο των
«χαιρετισμῶν». Επικαλείται ιστορικά γεγονότα της Παλαιάς Δια-
θήκης που περιέχουν τις γνωστές και από προγενέστερα Εγκώμια
προτυπώσεις τις Θεομήτορος. Τέλος, ο Αντώνιος αναλύει εκτενώς
σχετικά χωρία από το σύγγραμμα του Διονυσίου του Αρεοπαγίτη
Περί Θείων Ὀνομάτων, ο οποίος ήταν παρών στην εξόδιο της Πα-
ναγίας.
Το τελευταίο τμήμα της Ομιλίας έχει τη μορφή προσ-
ευχής-ικεσίας προς τη Θεοτόκο· ο Αντώνιος Λαρίσης επικαλείται
τις πρεσβείες της Θεοτόκου, παραθέτοντας μία σειρά χαιρετισμών
οι οποίοι αποτελούν και τον επίλογο. Το Εγκώμιο ολοκληρώνεται
με τη συνήθη δοξολογική επίκληση στην Αγία Τριάδα.
Στο δεύτερο Λόγο του ο Αντώνιος Λαρίσης αναφέρεται

στα προσωπικά του αισθήματα που αναδιπλώνονται μπροστά στο
μυστήριο της Κοίμησης. Εξυμνεί την Παναγία με τον γνωστό
τρόπο των «χαιρετισμῶν», ενώ παράλληλα κάνει τις αντίστοιχες
θεολογικές προεκτάσεις241. Ο Αντώνιος τονίζει την εσχατολογική
σημασία του γεγονότος της Κοίμησης για τη θέωση και τη σωτη-
ρία του ανθρώπου. Η Παναγία έχει κεντρική θέση στη ζωή της
Εκκλησίας και ο ρόλος της είναι σημαντικός στο μυστήριο της
σαρκώσεως. Η αγιότητα της την τοποθετεί εσχατολογικά αμέσως
μετά την Αγία Τριάδα, πάνω από όλα τα κτίσματα.
241. ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, Αντωνίου Λαρίσης Λόγοι, σ. 118-126.

18. Η Ο ΜΙΛΙΑ ΤΟΥ Κ ΑΛΛΙΣΤΟΥ Α´, Π ΑΤΡΙΑΡΧΗ Κ ΩΝ / ΠΟΛΕΩΣ

(BHG 1112m)
Ο πατριάρχης Κάλλιστος242 Α´ ήταν μοναχός στο Άγιο Όρος

και συνοδός του Γρηγορίου Παλαμά γεγονός που τον οδήγησε να
αφιερωθεί στην υπεράσπιση του Παλαμισμού. Διετέλεσε οικουμε-
νικός πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως το 1350-1353 και το 1355-
1363. Εκθρονίστηκε γιατί αρνήθηκε να στέψει αυτοκράτορα το γιο
του Ιωάννη ΣΤ´, Ματθαίο.
Ο πατριάρχης Κάλλιστος υπήρξε πολυγραφότατος. Το έργο
του εκπροσωπείται κυρίως από Ομιλίες (σώζονται συνολικά 52
Ομιλίες), ενώ σημαντική θέση κατέχουν μεταξύ άλλων και τα
αγιολογικά του έργα, όπως ο Βίος του αγίου Γρηγορίου του
Σιναΐτου, ο Βίος του οσίου Θεοδοσίου Τυρνόβου και το Εγκώμιο
στον άγιο Ιωάννη τον Νηστευτή.
Η Ομιλία
Η Ομιλία του Καλλίστου Α´ Κωνσταντινουπόλεως εκφωνή-
θηκε στο ναό τῆς τοῦ Θεοῦ Λόγου Σοφίας κατά την ημέρα της
ομώνυμης εορτής, όπως φαίνεται από τη φράση «ἐκτετέλεσται σή-
μερον»243. Η Ομιλία τοποθετείται χρονικά κατά την β´ πατριαρ-
242. Για το βίο και το συγγραφικό έργο του Κάλλιστου Α´ Κωνσταν-

τινουπόλεως βλ. ΓΟΝΗΣ, Συγγραφικὸν ἔργον Καλλίστου. Συγκεντρωμένη τη Βι-
βλιογραφία βλ. PLP 10478.
243. ΚΑΛΛΙΣΤΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, σ. 114.
χεία του Καλλίστου και συγκεκριμένα μετά τα εγκαίνια του ναού

τῆς τοῦ Θεοῦ Σοφίας περίπου το 1357244.
Σκοπός του Καλλίστου στην Ομιλία του αυτή είναι να
παραθέσει τα γεγονότα γύρω από το μυστήριο της μεταστάσεως
της Θεοτόκου κάνοντας τις αντίστοιχες θεολογικές προεκτάσεις245.
Θεωρεί ότι μέσω της Παναγίας αποκαταστάθηκε ο δρόμος των
ανθρώπων προς τη θέωση και τη βασιλεία των ουρανών. Τονίζει
την πρόνοια της Θεοτόκου για το ανθρώπινο γένος και τη σωτηρία
του. Τέλος προτρέπει τους πιστούς να συμμετάσχουν ενεργά στην
εορτή και με την μορφή προσευχής να επικαλούνται τις πρεσβείες
της Θεοτόκου.
19. Ο Λ ΟΓΟΣ ΤΟΥ Α ΓΙΟΥ Ν ΙΚΟΛΑΟΥ Κ ΑΒΑΣΙΛΑ

(BHG 1147n)
Ο Νικόλαος Καβάσιλας246 γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το

1322 και θείος του υπήρξε ο Νείλος Καβάσιλας, Αρχιεπίσκοπος
Θεσσαλονίκης. Το πατρικό όνομα του Νικολάου ήταν Χαμαετός247,
κράτησε όμως το μητρικό του επώνυμο Καβάσιλας. Για τη ζωή
του δεν γνωρίζουμε πολλές πληροφορίες παρά μόνο ότι το 1350
244. ΓΟΝΗΣ, Συγγραφικὸν ἔργον Καλλίστου, σ. 153.

βλ. ΓΟΝΗΣ, Συγγραφικὸν ἔργον Καλλίστου, σ. 153.
246. Για το βίο του Νικολάου Καβάσιλα βλ. ενδεικτικά, ΖΗΣΙΔΗΣ, Η
Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 77-78· Tusculum, τ. Α´, σ. 272.
247. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ, «Νικόλαος Καβάσιλας ο Χαμαετός», σ. 29-67.
τον συναντούμε στην αυτοκρατορική αυλή ως σύμβουλο του

Ιωάννη Κατακουζηνού. Απεβίωσε λίγο μετά το 1391.
Το συγγραφικό του έργο248 είναι πλούσιο σε θεολογικά,
λειτουργικά και ερμηνευτικά έργα, καθώς επίσης σε πανηγυρικούς
λόγους, Επιστολές, Επιγράμματα και κείμενα κοινωνικού και
πολιτικού περιεχομένου.
Ο Λόγος
Η Ομιλία του Νικολάου Καβάσιλα στην Κοίμηση της Θεοτό-

κου είναι συνδεμένη με τις άλλες δύο θεομητορικές του ομιλίες
στο Γενέσιο και στον Ευαγγελισμό που είναι και η εισαγωγή της
Κοίμησης. Οι θεομητορικές του ομιλίες ίσως είναι τα αρτιότερα
θεολογικά κείμενα καθώς επανεισάγουν την ελληνική φιλοσοφία
στον ποιμαντικό λόγο249.
Κατά την κλασική διάρθρωση των κειμένων του είδους, ο
Λόγος συνίσταται από πρόλογο, κύριο μέρος και επίλογο250.
Αναλυτικότερα, στο προοίμιο ο συγγραφέας εκφράζει την αδυ-
ναμία του να εκφωνήσει το Λόγο στη Θεοτόκο και εμμέσως επι-
καλείται τη βοήθειά της251. Στη συνέχεια ο ομιλητής εισάγει στη
σημασία της εορτής της Κοιμήσεως επικεντρώνοντας το ενδιαφέ-
ρον του στο μεσιτευτικό ρόλο της Θεομήτορος. Το προοίμιο κλεί-
νει με τις γνωστές και από προγενέστερα Εγκώμια προτυπώσεις
τις Θεοτόκου.
248. Για το συγγραφικό έργο του Νικολάου Καβάσιλα βλ. ενδεικτικά

Tusculum, τ. Α’, σ. 272.
249. ΝΕΛΛΑΣ, «Νικόλαος Καβάσιλας», σ. 67-87· ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση
της Θεοτόκου, σ. 78.
250. Σύντομη παρουσίαση του περιεχομένου του Λόγου βλ. ΖΗΣΙΔΗΣ, Η
251. «…καὶ δὴ τὴν φωνήν τῇ δυνάμει μετρήσας, ἐπί τους ὕμνους ἀφί-
ξομαι…», (1, σ.496).
Ακολούθως, ο Νικόλαος Καβάσιλας εισάγει στο κύριο μέρος

του Λόγου, όπου εξυμνεί την Παναγία, τονίζοντας το μεγαλείο της
και τη σπουδαιότητα του γεγονότος της Κοιμήσεως για την
σωτηρία του ανθρώπου. Στο σημείο αυτό εκφράζει την προσωπική
του άποψη για το πρόσωπο της Παναγίας, η οποία είναι η μόνη
που «ἐξήγαγεν εἰς ἔργον» τη δύναμη που ο Θεός έδωσε στον
άνθρωπο για τη σωτηρία του252. Το κύριο μέρος κατακλείεται με
τον συγγραφέα να δοξάζει την Παναγία σαν προτύπωση της
ανθρώπινης φύσης.
Με τη βοήθεια αναφωνήσεων και ρητορικών ερωτήσεων ο
συγγραφέας μεταβαίνει στον επίλογο, όπου επικαλείται τη Θεο-
τόκο να εκπληρώσει μια σειρά αιτημάτων. Ο Λόγος κατακλείεται
με τη συνήθη επίκληση στην Αγία Τριάδα.
20. Ο Λ ΟΓΟΣ ΤΟΥ Α ΓΙΟΥ Φ ΙΛΟΘΕΟΥ Κ ΟΚΚΙΝΟΥ ,

Π ΑΤΡΙΑΡΧΗ Κ ΩΝ / ΠΟΛΕΩΣ
(BHG 1102c)
Ο Φιλόθεος Κόκκινος253 διετέλεσε Πατριάρχης Κωνσταν-

τινουπόλεως μεταξύ των ετών 1353-1355 και 1364-1376. Γεννή-
θηκε στη Θεσσαλονίκη γύρω στο 1300. Έλαβε εξαιρετική μόρφωση
και μόνασε στο Σινά και κατόπιν στον Άθω. Το 1374 εκλέχθηκε
Μητροπολίτης Ηρακλείας της Θράκης. Εκλέχτηκε Οικουμενικός

253. Για το βίο και το έργο του Φιλόθεου Κόκκινου βλ. ΤΣΕΝΤΙΚΟ-
ΠΟΥΛΟΣ, Φιλόθεος Κόκκινος. Συγκεντρωμένη τη Βιβλιογραφία βλ. PLP 11917.
Πατριάρχης το 1353 και παρέμεινε στο θρόνο ώς το 1355. Επαν-

εκλέχθηκε το 1364. Κατά τη δεύτερη Πατριαρχία του το 1368,
ανακήρυξε άγιο τον Γρηγόριο Παλαμά, του οποίου υπήρξε πάντα
πρόμαχος της διδασκαλίας του. Απεβίωσε το 1368.
Σημαντική θέση στο συγγραφικό του έργο κατέχουν τα
αγιολογικά-ομιλητικά έργα του, τα περισσότερα από τα οποία
εξέδωσε ο καθηγητής Δ. Τσάμης254. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον πα-
ρουσιάζει το γεγονός, ότι ο άγιος Φιλόθεος καταπιάστηκε με τη
συγγραφή Βίων και Εγκωμίων που αφορούν σε αγίους των πρώ-
των χριστιανικών αιώνων, γεγονός που προφανώς σχετίζεται με
την προσπάθεια αναβίωσης της τιμής των εν λόγω αγίων κατά την
εποχή του συγγραφέα, αλλά και με τη συγγραφή Βίων αγίων που
έζησαν κατά την εποχή του και τους οποίους ο ίδιος γνώρισε εκ
του σύνεγγυς, με αποτέλεσμα τα εν λόγω κείμενα να διακρίνονται
όχι μόνο για τη φιλολογικοθεολογική σπουδαιότητά τους, αλλά
επίσης και για την εγκυρότητα των πληροφοριών που περιέχουν.
Ειδικότερα, στον άγιο Φιλόθεο αποδίδονται οι εξής εγκωμιαστικοί
Λόγοι: στην αγία Ανυσία, στον όσιο Ονούφριο, στον άγιο Φωκά,
στους αγίους Αποστόλους, στους Αγίους Πάντας, στον άγιο Νικό-
λαο, στους Τρείς Ιεράρχες, στην Κοίμηση της Θεοτόκου, στον άγιο
Δημήτριο, στον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, καθώς επίσης και οι
Βίοι των αγίων Νικοδήμου, Ισιδώρου Κων/πόλεως, Γερμανού Μα-
ρούλη, Φεβρωνίας και Σάββα.
254. Για το αγιολογικό έργο του Φιλοθέου Κοκκίνου βλ. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ,

«Ὁ Πατριάρχης Φιλόθεος Κόκκινος ὡς ἁγιολόγος», σ. 51-65. ΤΣΑΜΗΣ, «Οἱ
βιογραφίες ἁγίων τῆς Θεσσαλονίκης ἀπό τό Φιλόθεο Κωνσταντινουπόλεως», σ.
69-84. ΤΣΑΜΗΣ, Ἁγιολογία, σ. 343-395. ΤΣΕΝΤΙΚΟΠΟΥΛΟΣ, Φιλόθεος Κόκκινος, σ.
243-309.
Ο Λόγος
Ο Λόγος στην Κοίμηση της Θεοτόκου εκφωνήθηκε κατά την

η
15 Αυγούστου και όπως υποστηρίζει ο εκδότης του, καθηγητής Β.
Ψευτογκάς, η εκφώνηση έλαβε χώρα κατά το διάστημα της
δεύτερης πατριαρχίας του, δηλαδή μεταξύ των ετών 1364-1376255.
Κατά την κλασική διάρθρωση των κειμένων του είδους, ο
Λόγος συνίσταται από πρόλογο, κύριο μέρος και επίλογο256. Ανα-
λυτικότερα, στο προοίμιο ο Φιλόθεος Κόκκινος αποδίδει το κοινό
χρέος προς τη Θεοτόκο και εξυμνεί το μεγαλείο της, σε σχέση
ακόμα και με τους αγγέλους257. Στη συνέχεια ο συγγραφέας
προβάλλει τα στοιχεία εκείνα που συνθέτουν το βίο της Παναγίας
πριν από την ανάληψη του Χριστού, καθώς και το έργο της μετά
την Ανάληψη. Το προοίμιο κλείνει με την θέση της Θεοτόκου στα
γεγονότα της Θείας Οικονομίας258.
Ακολούθως, ο ομιλητής εισάγει στο κύριο μέρος της Ομιλίας
παρουσιάζοντας συνοπτικά το περιεχόμενο της εορτής: ο αρχάγ-
γελος Γαβριήλ ανακοινώνει στην Θεοτόκο την επερχόμενη Κοίμησή
της, η οποία με τη σειρά της την ανακοινώνει στους οικείους της
και όλοι μαζί ετοιμάζονται για αυτό το σημαντικό γεγονός. Οι
απόστολοι καταφθάνουν με θαυμαστό τρόπο και είναι παρόντες
στην Κοίμηση της Θεομήτορος. Ο Κύριος παραλαμβάνει την ψυχή
της και οι άγγελοι την συνοδεύουν στον ουρανό. Οι απόστολοι στη
συνέχεια συμμετέχουν στην κήδευση του σώματός της στη Γεθ-
σημανή και της απευθύνουν ύμνους για τρεις μέρες. Με τον ερ-
255. ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, «Φιλοθέου Κοκκίνου», σ. 7· ΤΣΕΝΤΙΚΟΠΟΥΛΟΣ, Φιλό-

θεος Κόκκινος, σ. 306.
256. Σύντομη παρουσίαση του περιεχομένου του Λόγου βλ. ΤΣΕΝΤΙ-
ΚΟΠΟΥΛΟΣ, Φιλόθεος Κόκκινος, σ. 306-307· ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου,
σ. 75-77.
257. ΦΙΛΟΘΕΟΣ ΚΟΚΚΙΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 1-5, σ.91-92.
258. ΦΙΛΟΘΕΟΣ ΚΟΚΚΙΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 6-14, σ.93-98.
χομό του αποστόλου Θωμά μετά από τρεις μέρες γίνονται όλοι
μάρτυρες της αναστάσεώς της. Το κύριο μέρος κατακλείεται με
την ενσώματη μετάσταση της Παναγίας στον παράδεισο259.
στής κοίμησης της Θεοτόκου, ο συγγραφέας μεταβαίνει στην
κατακλείδα της Ομιλίας του. Το τελευταίο αυτό τμήμα έχει τη
μορφή προσευχής προς τη Θεοτόκο· ο Φιλόθεος Κόκκινος επι-
καλείται τις πρεσβείες της Θεοτόκου, παραθέτοντας μία σειρά
αιτημάτων. Το Εγκώμιο ολοκληρώνεται με δοξολογική επίκληση
στην Αγία Τριάδα.
21. O Λ ΟΓΟΣ ΤΟΥ Α ΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ Μ ΑΝΟΥΗΛ Β´ Π ΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ

(BHG 1159m)
Ο Λόγος του Βυζαντινού αυτοκράτορα Μανουήλ Β´ Παλαι-

ολόγου (1391-1425)260 στη Κοίμηση της Θεοτόκου διαφέρει από
τους προγενέστερούς του κυρίως για την συντομία με την οποία
εκτίθενται τα περιστατικά γύρω από την Κοίμηση και μετάσταση
της Παναγίας.
Ο Μανουήλ Παλαιολόγος δίνει έμφαση στο γεγονός ότι η
Θεοτόκος δεν μπορεί να αντέξει τη απουσία του Υιοῦ της και για
αυτό το λόγο επείγεται να τον συναντήσει261. Προσπαθεί να το-
259. ΦΙΛΟΘΕΟΣ ΚΟΚΚΙΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 15-42, σ. 99-115.

260. Για το βίο και το συγγραφικό έργο του Μανουήλ Β´ Παλαιολόγου
βλ. ενδεικτικά A.-Μ. TALBOT, «Manuel II Palaiologos», ODB 2 (1991), σ. 1291-
1292· Tusculum, τ. Α´, σ. 324-326. Συγκεντρωμένη τη Βιβλιογραφία βλ. PLP
21513.
261. ΜΑΝΟΥΗΛ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, σ. 550.
νίσει το μεγαλείο της Θεοτόκου και το ρόλο της στη σωτηρία του
ανθρώπου. Θεωρεί ότι η Παναγία έχει κεντρική θέση στη ζωή της
Εκκλησίας και η θέση της είναι σημαντική στα γεγονότα της Θείας
Οικονομίας.
22. H O ΜΙΛΙΑ ΤΟΥΓ ΕΝΝΑΔΙΟΥ Σ ΧΟΛΑΡΙΟΥ

(BHG 1099s)
Ο Γεννάδιος Σχολάριος262 (κατά κόσμον Γεώργιος Σχολά-

ριος) υπήρξε ο πρώτος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως μετά την
Άλωση της. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη γύρω στο 1398 με
1405. Έλαβε σπουδαία μόρφωση καθώς παράλληλα με την
Θεολογία σπούδασε Νομικά και Λατινικά. Διετέλεσε μαθητής των
Μάρκου Ευγενικού, Ιωάννη Χορτασμένου και Ιωσήφ Βρυέννιου.
Ενώ στη σύνοδο της Φερράρας - Φλωρεντίας πήρε ενωτική θέση,
από το 1443/44 όμως και μετά στράφηκε με ομιλίες του και
γραπτά του κείμενα κατά της ένωσης, πράγμα για το οποίο ο
αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΒ´ τον υποχρέωσε να κλειστεί στη
Μονή «τοῦ Χαρσιανίτου». Πέθανε στη Μονή του αγίου Ιωάννου
του Προδρόμου «τοῦ Μενοικέως» κοντά στις Σέρρες.
Η πλούσια φιλολογική του παραγωγή, τον ανέδειξε ως πολύ
καλό γνώστη της πατερικής γραμματείας και της Σχολαστικής
Θεολογίας. Υπό το όνομα του φέρονται πολυάριθμες Ομιλίες και
262. Για το βίο και το συγγραφικό έργο του Γεννάδιου Σχολάριου βλ.
ΖΗΣΗΣ Θ., Γεννάδιος Β´ Σχολάριος. Βίος - Συγγράμματα - Διδασκαλία, [ΑΒ
30], Θεσσαλονίκη 19882. Ενδεικτικά βλ. Tusculum, τ. Α´, σ. 115-116.
πραγματείες, δογματοπολιτικά έργα καθώς επίσης και μικρότερα

ασκητικά και εξηγητικά έργα, Ομιλίες και λειτουργικοί Ύμνοι.
Η Ομιλία
Η Ομιλία του Γεννάδιου Σχολάριου στη Κοίμηση της Θεο-

τόκου δεν διαφέρει από τις προγενέστερες Ομιλίες καθώς ανα-
φέρει εν συντομία τα περιστατικά γύρω από την Κοίμηση της
Παναγίας.
Στη συγκεκριμένη Ομιλία τονίζεται ιδιαίτερα το γεγονός ότι
ο εορτασμός της Κοιμήσεως έχει πλέον καθιερωθεί και το εορτο-
λογικό της περιεχόμενο είναι ευρύτατα γνωστό. Ο Γεννάδιος Σχο-
λάριος επισημαίνει ότι οι εγκωμιαστές της εορτής πρέπει να θεω-
ρήσουν τις δύο θεομητορικές εορτές (του Γενεσίου και της Κοι-
μήσεως) ως την αρχή και το τέλος του εκκλησιαστικού έτους αντί-
στοιχα: «Ἡ μὲν τοῦ ἔτους ἀρχὴ τὴν γέννησιν ἡμῖν ἀνῆκε τῆς
μακαρίας παρθένου, ἀρχήν γεγονυῖαν πᾶσιν ἀνθρώποις τῆς ἀλη-
θοῦς καὶ κατὰ τῆς πνεῦμα γεννήσεως· ὁ δε του ἔτους τελευταῖος
μὴν οὗτος τὴν ἐκ γῆς μεταγωγήν αὐτῆς ἀνιείς, ὥσπερ τινά σφρα-
γῖδα καλλίστην ταῖς τε δεσποτικαῖς ἑορταῖς καὶ τοῖς δι’ αὐτῶν
τιμμένης τοῦ Θεοῦ δώροις τίθησι ταύτην, ὡς ἄν ὥσπερ ἐν κύκλῳ
διηνεκεῖ ἡ τοῦ Θεοῦ Λόγου μήτηρ ἡμῖν και τῆς σωματικῆς ταύτης
ᾖ»263.
263. ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΣΧΟΛΑΡΙΟΣ, Εἰς τὴν μετάστασιν, σ. 570 (6-15).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Στην παρούσα εργασία καταβάλαμε προσπάθεια να προσ-
εγγίσουμε κατά το δυνατό το θέμα της εορτής της Κοιμήσεως της
Θεοτόκου από πλευράς ιστορικής και γραμματολογικής.
Για ένα θέμα όπως είναι η εορτή της Κοιμήσεως της Θεο-
τόκου, θα μπορούσαν να γραφτούν πολλά, ταυτόχρονα όμως και
λίγα· στα Ευαγγέλια οι αναφορές στη ζωή της Θεοτόκου είναι
ελάχιστες, κυρίως δε σε ό,τι αφορά στο τέλος της. Το κενό αυτό
καλύπτουν, όπως είδαμε, οι απόκρυφες διηγήσεις, που παρά τις
όποιες επιφυλάξεις μπορεί να διατυπώνονται, είναι τελικά αυτές
που επιδρούν και διαμορφώνουν τη μεταγενέστερη περί την εορτή
εγκωμιαστική και ομιλητική παράδοση
Ελάχιστες είναι και οι μαρτυρίες που αφορούν στην πορεία
της εορτής, από τη δημιουργία έως την καθιέρωσή της. Ως προς το
ζήτημα αυτό, και με βάση τα όσα σποραδικά καταγράφονται στις
πηγές, είτε σ᾽ αυτές που σχετίζονται άμεσα με την Κοίμηση της
Παναγίας, είτε σ᾽ εκείνες που εμμέσως αναφέρονται σ᾽ αυτήν, η
σύγχρονη έρευνα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η εορτή δημιουρ-
γήθηκε στα Ιεροσόλυμα και ετελείτο στο λεγόμενο Κάθισμα της
Θεοτόκου. Από τον 5ο αιώνα και εξής η εορτή τείνει προς την
καθιέρωσή της: ο αυτοκράτορας Μαρκιανός κτίζει ναό προς τιμή
της Θεοτόκου στη Γεθσημανή, ενώ τρία έτη μετά το θάνατό του
τελείται κατά τη 15η Αυγούστου η εορτή της Κοιμήσεως στην εκ-
κλησία της Γεθσημανή. Ο ημερολογιακός αυτός προσδιορισμός δε
καθιερώνεται με διάταγμα τον 6ο αιώνα και συγκεκριμένα επί
αυτοκράτορος Μαυρικίου και σταδιακά, κυρίως από τον 7ο αιώνα
και εξής, διαδίδεται στον υπόλοιπο χριστιανικό κόσμο.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 135
Ως προς τα κείμενα που μελετήσαμε, θα πρέπει να σημει-

ώσουμε ότι όλα, με εξαίρεση τις απόκρυφες διηγήσεις, κατατάσ-
σονται στο είδος είτε του εγκωμιαστικού Λόγου είτε της Ομιλίας.
Τα περισσότερα από αυτά συνετέθησαν με σκοπό να εκφωνηθούν
κατά την ημέρα της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Σ᾽
αυτούς τους Λόγους και τις Ομιλίες δεν θα διαβάσει κανείς μία
βιογραφία της Θεοτόκου· οι συγγραφείς τους εξάλλου δεν απο-
σκοπούσαν μέσα από τα κείμενα αυτά να παραδώσουν μία βιο-
γραφία της Θεομήτορος, αλλά πρωτίστως να Την υμνήσουν και εν
συνεχεία να διδάξουν το ποίμνιό τους. Για το λόγο αυτό οι Λόγοι
αυτοί ή ακόμη και οι Ομιλίες συχνά μοιάζουν με ύμνους· οι προσ-
ευχές και κυρίως οι χαιρετισμοί, που στα περισσότερα κείμενα
που εξετάσαμε αποτελούν ένα σταθερό δομικό στοιχείο τους,
προσδίδουν στα κείμενα ποιητικές αποχρώσεις.
Η παρατήρηση, τέλος, του καθηγητή Γ. Φίλια, ότι οι συγ-
γραφείς των πανηγυρικών Λόγων και των Ομιλιών ενδιαφέρονται
για την ποιμαντική διάσταση των εορτών1, ισχύει και στην περί-
πτωση της εορτής της Κοιμήσεως. Μέσα από αυτά τα κείμενα
παρουσιάζεται εναργώς η περί της Θεοτόκου πίστη της Εκκλη-
σίας.

Εορτή της κοιμήσεως της Θεοτόκου (μτπχ. εργασία) PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Εορτή της κοιμήσεως της Θεοτόκου (μτπχ. εργασία) PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ

Σύμβουλος Καθηγητής: Συμεών Α. Πασχαλίδης, Αν. Καθηγητής

Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ

Σύμβουλος Καθηγητής: Συμεών Α. Πασχαλίδης, Αν. Καθηγητής

Το ενδιαφέρον μου για τις θεομητορικές εορτές προκλήθηκε

Α. Η εισαγωγή της τιμής της Θεοτόκου στην εκκλησιαστική λα- 27

τρεία και η καθιέρωση των Θεομητορικών εορτών

σεως της Θεοτόκου

Α. Η απόκρυφη χριστιανική γραμματεία 49

εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς Παναγίας Θεοτόκου καὶ τὸ πῶς Μετέθη ἡ Ἄ-

4. Τα Εγκώμια του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού 66

5. Οι Ομιλίες του αγίου Ανδρέα αρχιεπισκόπου Κρήτης 75

6. Οι Ομιλίες του αγίου Γερμανού Α´ πατριάρχη Κωνσταντινου- 81

8. Η Ομιλία του αυτοκράτορος Λέοντος Στ´ του Σοφού 91

9. Το Εγκώμιο του μοναχού Θεογνώστου 94

10. Η Ομιλία του Θεοφάνους Κεραμέως 97

11. Το Εγκώμιο του Ιωάννη του Γεωμέτρη 99

12. Ο Λόγος του Ιωάννη Ευχαΐτων 104

13. Ο Λόγος του αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου 106

μήσεως της Θεοτόκου

15. Η Ομιλία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά 112

16. Η Ομιλία του Ισιδώρου Θεσσαλονίκης 116

17. Οι Λόγοι του Αντωνίου αρχιεπισκόπου Λαρίσης 120

18. Η Ομιλία του Καλλίστου Α´ πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως 124

19. Ο Λόγος του αγίου Νικολάου Καβάσιλα 125

20. Ο Λόγος του αγίου Φιλοθέου Κοκκίνου πατριάρχου Κωνσταν- 127

22. Η Ομιλία του Γενναδίου Σχολαρίου 131

ΕΕΘΣΘ Ἐπιστημονική Ἐπετηρίς τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ

ΕΕΦΣΠΘ Ἐπιστημονική Ἐπετηρίς τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ

ΘΗΕ Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 1-12, Α-

ΠΘΣΤΜΝΚ Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου εἰς τιμήν καὶ μνή-

BHG F. Halkin, Bibliotheca Hagiographica Graeca, τ. Ι-ΙΙΙ,

CANT Clavis Apocryphorum Novi Testamenti, Brepols –

ODB The Oxford Dictionary of Byzantium, A. KAZHDAN, τ.

PG J.-P. Migne, Patrologiae cursus completus. Series Gra-

Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit, R.-J.

Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, E.

PLP TRAPP unter Mitarbeit von R. WALTHER, Wien 1976-

REB Revue des Études Byzantines

ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΛΑΡΙΣΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Ἀντωνίου τοῦ ἁγιωτάτου καὶ

ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Τοῦ μακαρίου

ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Ι: Τοῦ ἐν ἁγίοις

τὴν πάνσεπτον κοίμησιν τῆς ἁγίας Θεοτόκου λόγος α΄, PG 98,

ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν IΙ: Τοῦ αὐτοῦ, εἰς

ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙIΙ: Τοῦ ἐν ἁγίοις

ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΣΧΟΛΑΡΙΟΣ, Εἰς τὴν μετάστασιν: Ὁμιλία ἐπί τῆς ὑπεραγίας

ΘΕΟΓΝΩΣΤΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Θεόγνωστου Μοναχού Ἐγκώμιον εἰς τὴν

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΒΑΛΣΑΜΩΝΟΣ, Ἐπιστολή χάριν τῶν ὀφειλουσῶν τελεῖσθαι νη-

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΒΑΛΣΑΜΩΝΟΣ, Ἐρωτήσεις κανινικαί καὶ ἀποκρίσεις ἐπ’

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ, Διδασκαλία χρονική τῆς μονῆς τοῦ Στουδίου, PG

ΘΕΟΤΕΚΝΟΣ ΛΙΒΙΑΔΟΣ, Εἰς τὴν ἀνάλημψιν: Θεοτέκνου ἐπισκόπου Λιβι-

ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΚΕΡΑΜΕΥΣ, Ὁμιλία Ξ΄: Εἰς τὸ εἰσῆλθεν ὁ Ἰησοῦς εἰς κώμην

IΩΑΝΝΗΣ ΓΕΩΜΕΤΡΗΣ, Ἐξόδιος: Ἐξόδιος ἤ προπεμπτήριος εἰς τὴν κοί-

ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Ι: Ἰωάννου, ταπεινοῦ καὶ

ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙΙΙ: Ἰωάννου, τοῦ Δαμασκηνοῦ

ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Κοίμησις: Κοίμησις τῆς Δεσποίνης ἡμῶν

ΚΑΛΛΙΣΤΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Τοῦ ἁγιωτάτου

ΛΕΩΝ ΣΤ´ ΣΟΦΟΣ, Εἰς τὴν μετάστασιν: Λέοντος ἐν Χριστῷ βασιλεῖ

ΜΑΝΟΥΗΛ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Λόγος εἰς τὴν πάνσεπτον

ΜΟΔΕΣΤΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν

μησιν τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου

ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΕΓΚΛΕΙΣΤΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Τοῦ αὐτοῦ Νεοφύτου μονα-