Professional Documents
Culture Documents
Εορτή της κοιμήσεως της Θεοτόκου (μτπχ. εργασία) PDF
Εορτή της κοιμήσεως της Θεοτόκου (μτπχ. εργασία) PDF
ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ
ΧΡΙΣΤΙΝΑ Π. ΒΡΑΚΑ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής
Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για τη λήψη του Μεταπτυχιακού
Διπλώματος Ειδίκευσης
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010
Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
ΙΣΤΟΡΙΑ – ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ
ΧΡΙΣΤΙΝΑ Π. ΒΡΑΚΑ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής
Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για τη λήψη του Μεταπτυχιακού
Διπλώματος Ειδίκευσης
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010
Στους γονείς μου
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 5
ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ 8
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 10
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 22
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ Η ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ
ΕΟΡΤΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
κου
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Η ΣΧΕΤΙΚΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ
ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ
1. Τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου Λόγος εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς 51
Ἁγίας Θεοτόκου
2. Τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου καὶ Εὐαγγελιστοῦ, Διήγησις 54
πόλεως
7. Το Εγκώμιο του αγίου Θεοδώρου του Στουδίτου 87
14. Το Θέσπισμα του Νικηφόρου Χούμνου για την εορτή της Κοι- 110
τινουπόλεως
21. Ο Λόγος του αυτοκράτορος Μανουήλ Β´ του Παλαιολόγου 130
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 133
ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ
ΑΒ Ἀνάλεκτα Βλατάδων
ΕΦ Ἐκκλησιαστικός Φάρος
ΕΟ Échos d’Orient
PO Patrologia Orientalis
Α. ΠΗΓΕΣ
ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Ι: Λόγος ιβ΄ εἰς τὴν κοίμησιν τῆς
ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, PG 97, 1045-1072.
AΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν IΙ: Λόγος ιγ΄ εἰς τὴν κοίμησιν τῆς
ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, PG 97, 1071-1090.
AΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙIΙ: Λόγος ιδ΄ εἰς τὴν κοίμησιν τῆς
ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, PG 97, 1090-1110.
ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Ὁμιλία ΛΖ΄, Εἰς τὴν πάνσεπτον
Κοίμησιν τῆς πανυπεράγνου Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀει-
παρθένου Μαρίας, PG 151, 460-473.
ΕΠΙΦΑΝΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ, Λόγος περί τοῦ βίου τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ
τῶν τῆς αὐτῆς χρόνων, PG 120, 186-216.
ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Ἐγκώμιον εἰς τὴν κοίμησιν τῆς
ἁγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, PG 99, 720-729.
ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Λόγος Δ΄. Εἰς τὴν πάνσεπτον
κοίμησιν τῆς παναχράντου Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀει-
παρθένου Μαρίας, PG 139, 117-164.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙΙ: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν
Ἰωάννου, μοναχοῦ Δαμασκηνοῦ τοῦ Μανσούρ, εἰς τὴν ἁγίαν καὶ
ὑπερένδοξον κοίμησιν καὶ μετάστασιν τῆς δεσποίνης ἡμῶν
θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, έκδ. KOTTER, Johannes von
Damaskos, τ. V, σ. 516-540.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΕΥΧΑΪΤΩΝ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἰωάν-
νου Εὐχαΐτων Λόγος εἰς τὴν πάνσεπτον Κοίμησιν τῆς ὑπεραγίας
Θεοτόκου, PG 120, 1077-1113.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Ι: Τοῡ ἁγίου Ἰωάννου τοῡ θεο-
λόγου λόγος εἰς τὴν κοίμησιν τῆς ἁγίας Θεοτόκου, έκδ. TIS-
CHENDORF, Apocrypha, σ. 95-112.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙΙ: Τοῡ ἁγίου Ἰωάννου τοῡ θεο-
λόγου καὶ εὐαγγελιστοῦ διήγησις εἰς τὴν κοίμησιν τῆς παναγίας
θεοτόκου καὶ τὸ πῶς μετετέθη ἡ ἄχραντος μήτηρ τοῦ Κυρίου ἡ-
μῶν. Κύριε εὐλόγησον, έκδ. WENGER, Assomption, σ. 210-241.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΒΑΣΙΛΑΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Λόγος Τοῦ αὐτοῦ εἰς τὴν πάν-
σεπτον καὶ Ὑπερὲνδοξον Κοίμησιν τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης
ἡμῶν καὶ παναχράντου Θεοτόκου, έκδ. M. JUGIE, «Homélies mari-
ales byzantines», PO 19(2), 1926, σ. 495-510.
Β. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
1. ΕΛΛΗΝΙΚΑ
ΔΑΦΝΗ Ε., «Περὶ τῶν προτυπώσεων τῆς Θεοτόκου στὴν Παλαιὰ Δια-
θήκη», Πνευματικὴ Διακονία 3, τευχ. 8 (2000), σ. 3-9.
ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ Θ., Κοσμᾶς ὁ Μελωδός. Βίος καὶ ἔργο, [ΑΒ 28], Θεσσαλο-
νίκη 1979.
ΡΑΛΛΗΣ Γ. - ΠΟΤΛΗΣ Μ., Σύνταγμα τῶν θείων καὶ ἱερῶν κανόνων, τ. 4-5,
Αθήνα 1854.
2. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΑ
DALEY B., «”At the Hour of our Death’’: Mary’s Dormition and Christian
dying in late patristic and early byzantine literature», DOP 55
(2001) σ. 71-89.
ESBROECK, «Les Textes»: ESBROECK VAN M., «Les Textes littérerais sur
l’Assomption avant le Xe siècle», στο: ESBROECK, Aux origins de
la Dormition, σ. 265-286.
1. Να σημειώσουμε στο σημείο αυτό, ότι στην εργασία μας δεν συμ-
περιλάβαμε μία ενότητα που θα αφορούσε στην Υμνολογία της εορτής. Ο όγκος
του υμνογραφικού υλικού είναι τέτοιος, που η ενασχόληση και με αυτά τα
κείμενα θα ξεπερνούσε τα όρια της ανά χείρας εργασίας.
Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 24
που συντάχθηκαν για την υπό εξέταση εορτή. Για κάθε κείμενο
προτάσσεται μία υποενότητα που αφορά στο συγγραφέα του
Εγκωμίου ή της Ομιλίας, όπου δίνονται εν συντομία κάποια στοι-
χεία για το βίο και το συγγραφικό του έργο, με έμφαση πάντα
στο αγιολογικά-ομιλητικά έργα του. Ακολουθεί, ανάλυση του εξε-
ταζόμενου κάθε φορά κειμένου, όπου μελετώνται ζητήματα περι-
στατικών συγγραφής του, δομής και περιεχομένου του, ενώ κατα-
βάλλεται προσπάθεια να εντοπιστούν οι πηγές που ο εκάστοτε
συγγραφέας έλαβε υπόψη του για τη σύνθεση του Εγκωμίου ή της
Ομιλίας του.
Η εργασία μας ολοκληρώνεται με τη σύνοψη των συμπερα-
σμάτων μας.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
4. Για την εορτή της Συλλήψεως βλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 27-
42· ΤΣΑΜΗΣ, Ἁγιολογία, σ. 63-64· ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 130·
ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ, Θεομητορική Εἰκονογραφία, σ. 34-36.
5. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 27.
6. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 28. Βλ. επίσης ΤΣΑΜΗΣ, Ἁγιολογία,
σ. 63· ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 130.
7. Για το περιεχόμενο των εγκωμιαστικών Λόγων της εορτής βλ. ΦΙΛΙΑΣ,
Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 29-37. Αναφορά σ᾽ αυτούς βλ. ΤΣΑΜΗΣ, Ἁγιολογία, σ.
63· ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 130.
8. PG 96, 1459C-1500B.
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ 29
27. Για την εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου βλ. την κλασική μελέτη
του καθηγητή ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Εισόδια. Βλ. επίσης ΡΑΜΦΟΣ, Μελετήματα, Η´, σ. 9-
18· ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, «Εἰσόδια», στ. 451-454 και ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ.
59-88.
28. TISCHENDORF, Apocrypha, σ. 14-15.
29. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Εἰσόδια, σ. 44· ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, «Εἰσόδια», στ. 452· ΦΙΛΙ-
ΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 59· ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 117.
30. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 61. Βλ. και ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, «Εἰσόδια»,
στ. 453.
31. ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 117.
Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 32
13. ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Ι, 1060Β. Πρβλ. ΣΙΩΤΗΣ, Λατρεία
Θεοτόκου, σ. 13.
14. ΕΠΙΦΑΝΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ, Λόγος περί τοῦ βίου τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου
καὶ τῶν τῆς αὐτῆς χρόνων, 216Α.
15. ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ, Ἑορτοδρόμιον ἤτοι ἐρμηνεία εἰς τούς ἀσ-
ματικούς κανόνας τῶν δεσποτικῶν καὶ θεομητορικῶν ἑορτῶν, σ. 648.
Γ. ΑΠΟ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΕΩΣ ΤΗΝ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ
ΕΟΡΤΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
της εορτής της Κοιμήσεως, εκτός από την ημέρα της Μεταμορ-
φώσεως του Σωτήρος, η οποία κατέλυε ψάρι και λάδι2.
Αναφορά στη νηστεία της Θεοτόκου συναντούμε και τον 10ο
αιώνα στο λεγόμενο τόμο της Ενώσεως (920), ο οποίος σχετίζεται
με το ζήτημα του τέταρτου γάμου του Λέοντος του Σοφού και
σύμφωνα με τον οποίο πριν από τις μεγάλες εορτές της Αναστά-
σεως, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και των Χριστουγέννων «προ-
ηγεῖσθαι νηστείαν καὶ ταὸ ἐκ ταύτης ὄφελος»3.
Τον 11ο αιώνα πληροφορίες για τη νηστεία έχουμε από το
Νίκωνα τον Μαυρορείτη, ο οποίος υπήρξε πρωταγωνιστής της
καθιερώσεως της νηστείας της Θεοτόκου στην περιοχή του Πατρι-
αρχείου της Αντιόχειας. Όπως σημειώνει ο καθηγητής Θ. Γιάγκου,
ο ρόλος του στην καθιέρωση της νηστείας σε ολόκληρη την Εκ-
κλησία έχει ιδιαίτερη σπουδαιότητα, καθώς τα κατ’ εξοχήν έργα
της χριστιανικής γραμματείας τα οποία χρησιμοποιούνται και
υποστηρίζουν το θεσμικό χαρακτήρα της νηστείας της Θεοτόκου
είναι η επιστολή του Νίκωνα «πρὸς τὸν αἱτησάμενον περὶ τὴν τῆς
ὑπερενδόξου Θεοτόκου νηστείαν» και το όγδοο κεφάλαιο του κα-
νοναρίου του «περὶ τὴν νηστείαν τῆς Θεοτόκου»4.
Τον 12ο αιώνα για τη νηστεία της εορτής της Κοιμήσεως
μαθαίνουμε από το Θεόδωρο Βαλσαμώνα. Όταν ο Βαλσαμώνας
ερωτήθηκε από τον Μάρκο Αλεξανδρείας για τις νηστείες εκείνος
του απάντησε γράφοντας ότι υποχρεωτικές νηστείες, εκτός της
μεγάλης Τεσσαρακοστής, είναι επτά ημέρες πριν από την εορτή
της μεταμορφώσεως του Σωτήρος και επτά ημέρες πριν από την
εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου· και με αυτόν τον τρόπο γί-
νονται δεκαπέντε οι ημέρες της νηστείας από την 1η μέχρι και τη
14η Αυγούστου5.
Οι νηστείες των αγίων αποστόλων, των Χριστουγέννων, της
μεταμορφώσεως του Σωτήρος και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου
στην αρχή επιβλήθηκαν ως υποχρεωτικές μόνο για τους μοναχούς,
αλλά αργότερα, από τον 13ο αιώνα και μετά, επιβλήθηκαν και
στους κληρικούς και στους λαϊκούς.
Όσον αφορά το λόγο για τον οποίο καθιερώθηκε η νηστεία
της εορτής της Κοιμήσεως, την απάντηση δίνει στο Θέσπισμά του
ο Νικηφόρος Χούμνος τον 13ο σύμφωνα με το οποίο «καὶ δή μοι
λοιπόν δεῦρο πᾶς τῆς ἑορτής μετέχων ἐν αὐτῇ τὰ εἰκότα τελέ-
σθητι, ἀγιάσθητι τῇ νηστείᾳ, δι’ἐγκρετείας καθάρθητι, ταῖς προσ-
ευχαῖς ἁγιάσθητι· πάντ’ ἔσω σοι πνευματικά, πνευματικῆς οὔσης
τῆς πανηγύρεως»6.
Τέλος, ο Αναστάσιος επίσκοπος Καισαρείας της Παλαι-
στίνης, για το σκοπό της νηστείας της Θεοτόκου γράφει «εἰς ὄ-
νομα τῆς Θεοτόκου λέγεται καί τελεῖται ἡ τοιαύτη νηστεία· ὥσπερ
οὖν καὶ αἱ λοιπαί, εἰς ὄνομα τοῦ Υἱοῦ καὶ Θεοῦ αὐτῆς ὀνομά-
ζονται· σκοπόν ἐχούσις τῆς ἐκκλησίας προαγνίζεσθαι τοὺς χρι-
στιανούς, εἰς τὴν ὑπαντὴν τῶν ἑορτῶν τοῦ Κυρίου καὶ τῆς μητρὸς
αὐτοῦ, ἐκ θλίψεως εἰς χαράν μεταβαίνοντας, καὶ εὐφροσύνην
πνευματικήν»7.
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
***
Ο συγγραφέας της Απόκρυφης Διηγήσεως16 ξεκινά την εξ-
ιστόρησή του με την αναγγελία του αρχάγγελου Γαβριήλ στην
Θεοτόκο για την επερχόμενη Κοίμησή της. Η Θεοτόκος με την σει-
ρά της προσεύχεται και ζητάει από τον Κύριο να έρθουν όλοι οι
Απόστολοι κοντά της για να τους δώσει την ευλογία της17. Οι
Απόστολοι καταφθάνουν στην οικία της Θεοτόκου και ζητά από
αυτούς να την πληροφορήσουν ποιος τους ενημέρωσε και πως έ-
φθασαν τόσο γρήγορα στη Βηθλεέμ. Όλοι της απάντησαν ότι το
Άγιο Πνεύμα τους ειδοποίησε και σύννεφο φωτός τους έφερε στο
σπίτι της18. Ακολουθούν οι προσευχές της Θεοτόκου και των Απο-
στολών, καθώς και τα θαύματα που συνέβησαν στην οικία της ε-
κείνη την ημέρα.
***
Ο συγγραφέας
Το Εγκώμιο
Ο συγγραφέας
Το Εγκώμιο
Ο συγγραφέας
H Oμιλία
22. Για το βίο και το συγγραφικό έργο του Ιωάννη Α΄ Θεσσαλονίκης βλ.
ενδεικτικά ΧΡΗΣΤΟΥ, «Ἰωάννης Α´», σ. 332-338· ΚΥΡΙΑΤΖΗ, Ιωάννης Θεσσα-
λονίκης, σ. 42-49. Συγκεντρωμένη τη Βιβλιογραφία βλ. PmbZ 2858.
23. Tusculum, τ. Α´, σ. 256.
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 63
σαν το «βραβείο» επί της κλίνης, την οποία βαστούσαν, ενώ ο Πέ-
τρος υμνούσε το Θεό.
Η διήγηση του Ιωάννη Θεσσαλονίκης κατακλείεται με την
αναφορά στους εβραίους αρχιερείς να ανησυχούν για τις εξελίξεις
αυτές και να αποφασίζουν να φονεύσουν τους αποστόλους, τους
οποίους όμως προστάτευαν οι άγγελοι. Οι απόστολοι εναπόθεσαν
το σώμα της Θεοτόκου στο μνημείο και το φύλαξαν για τρεις
μέρες. Όταν όμως άνοιξαν το μνήμα, το σώμα δεν βρισκόταν πια
εκεί, διότι είχε «μετατεθεῖ ἀπὸ τὸν Κύριο τῆς δόξης»37.
Ο συγγραφέας
Τα Εγκώμια
62. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Β´, 18, σ. 536-539· DALEY,
Dormition, σ. 224-226· ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικές ἑορτές, σ. 150-151· SHOEMAKER,
Ancient Traditions, σ. 68-69· KOTTER, Johannes von Damaskos, σ. 504-505.
63. Βλ. σχετικά ANGELIDI C., Pulcheria: la castita al potere (c. 399-c.455),
Milano 1996.
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 73
την απουσία του Θωμά και των περαιτέρω της «Εὐθυμιακής ἱστο-
ρίας»64.
Το αίτημα των αυτοκρατόρων Μαρκιανού και Πουλχερίας
αποτελεί το κέντρο της όλης διηγήσεως65. Ο Ιωάννης ο Δαμα-
σκηνός γνωρίζει να συνδυάζει την πίστη της Εκκλησίας με την
απόκρυφη παράδοση και αυτό διαφαίνεται στο παρέμβλητο
τμήμα της «Εὐθυμιακής ἱστορίας», το οποίο υφίσταται εξ αρχής
στη χειρόγραφη παράδοση και, κυρίως στο αρχαιότερο χειρό-
66
γραφο, τον κώδικα Parisinus gr. 1470 του 890 μ.Χ . Ο P. Wenger
ανακάλυψε ένα χειρόγραφο του 8ου αιώνα, το οποίο περιέχει την
«Εὐθυμιακή ἱστορία», και όπως σημειώνει ο ίδιος, το χειρόγραφο
αυτό μας υποχρεώνει να δεχτούμε ότι η ιστορία αυτή ήδη υπήρχε
το 75067.
Επομένως, η παράδοση των Ιεροσολύμων, όπως αναφέρει
και ο επίσκοπος Ιεροσολύμων Ιουβενάλιος, ο οποίος απηχεί το
λίκνο της παραδόσεως της Κοιμήσεως, «ἐξ ἀρχαίας και ἀλη-
θεστάτης παραδόσεως παρειλήφαμεν»68, γνώριζε καλά την ιστο-
ρία αυτή για την Κοίμηση και Μετάσταση της Θεοτόκου.
Ο συγγραφέας
Οι Ομιλίες
Ο συγγραφέας
96. Για το βίο και το συγγραφικό του έργο βλ. ενδεικτικά ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ,
Βυζαντινή Φιλολογία, σ. 280· KAZHDAN, Litterature, σ. 55-57. Συγκεντρωμένη τη
Βιβλιογραφία βλ. PMBZ 2298.
97. DALEY, Dormition, σ. 19.
Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 82
Οι Ομιλίες
Ο συγγραφέας
Το Εγκώμιο
Ο συγγραφέας
Η Ομιλία
Ο συγγραφέας
Το Εγκώμιο
O συγγραφέας
Η Ομιλία
Ο συγγραφέας
161. Για τον Ιωάννη Γεωμέτρη και το συγγραφικό του έργο βλ. A.
KAZHDAN, A History of Byzantine Literarture (850-1000), [National Hellenic
Research Foundation, Institute for Byzantine Research, Research Series4], Athens
2006, σ. 249-272. Ιδιαίτερα για το ομιλητικό έργο του βλ. σ. 262-266.
Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 100
Το Εγκώμιο
Ο συγγραφέας
Ο Λόγος
187. Για το συγγραφικό έργο του Ιωάννη Ευχαΐτων βλ. ενδεικτικά Tu-
sculum, τ. Α´, σ. 331.
188. ΙΩΑΝΝΗΣ ΕΥΧΑΪΤΩΝ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 1080Α.
Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 106
Ο συγγραφέας
192. Για το βίο και το συγγραφικό έργο του Νεόφυτου Έγκλειστου βλ.
την πρόσφατη μελέτη του Χ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, Ὁ ἅγιος Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος.
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 107
Ο Λόγος
198. ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΕΓΚΛΕΙΣΤΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν, 20, σσ. 135-136, (204-
206).
199. Για τη χρήση των χαιρετισμών στα αγιολογικά έργα του αγίου
Νεοφύτου βλ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Φ.- ΣΠΙΓΓΟΥ Φ., «Οἱ Χαιρετισμοὶ τῆς
Πανηγυρικῆς Α´ τοῦ ἁγ. Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου», ΕΕΦΣΠΘ 38 (2006-2007),
σσ. 159-171.
Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 110
Ο συγγραφέας
200. Για το βίο και το συγγραφικό έργο του Νικηφόρου Χούμνου βλ.
ΠΑΠΑΝΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ-ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ, Η χειρόγραφη παράδοση, σ. 1-5.
201. Βλ. ΠΑΠΑΝΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ-ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ, Ἡ χειρόγραφη παράδοση, σ.
313.
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 111
Το Θέσπισμα
αὐτῆς πρότερον ἁγνισθέντες… Ἀλλὰ τοι μίαν εἶναι τὴν ἑορτήν, ἐφ’
ὅλας μεριζομένην τὰς ἀπ ἀρχὴς τοῦ μηνός μέχρι τῆς νῦν
διαφερόντως γε τιμωμένης, καὶ δὴ τῆς τελευταίας, τοῦτο δεῖν οἶ-
μαι, κἄν τῷ παρόντι βούλομαι νομοθετῆσαι»206.
Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειώσουμε ότι για πρώτη
φόρα σε Εγκωμιαστικό Λόγο επισημαίνεται ο εορτασμός της
Κοιμήσεως της Θεοτόκου κατά τη 15η Αυγούστου, η νηστεία που
προηγείται καθώς και ο δεκαπενθήμερος εορτασμός, ο οποίος κο-
ρυφώνεται τη 15η. Τέλος, ο καθηγητής Γ. Φίλιας τονίζει ότι ο Νι-
κηφόρος Χούμνος επικυρώνει μια ήδη υπάρχουσα παράδοση σχε-
τικά με τη 15η Αυγούστου, η οποία καταγράφεται στις αρχές του
11ου αιώνα στο Βυζαντινό Μηνολόγιο τοῦ Βασιλείου του Πορφυ-
ρογέννητου και όχι σε κάποιο εγκωμιαστικό κείμενο για την Κοί-
μηση της Θεοτόκου207.
Ο συγγραφέας
Η Ομιλία
Η Ομιλία του Γρηγορίου Παλαμά στην Κοίμηση της Θεο-
τόκου θεωρείται ως ένα έργο τόσο ρητορικό όσο και πλήρως θεο-
λογικό. Ο συγγραφέας αναγνωρίζει ότι η Κοίμηση είναι αφορμή
για την διδασκαλία των εκκλησιαστικών δογμάτων και για αυτό
το λόγο μόνο μία από τις ενότητες του έργου του αναφέρεται ει-
δικά στην Κοίμηση και Μετάσταση της Θεοτόκου210.
Η Ομιλία εκφωνήθηκε κατά την ημέρα της ομώνυμης εορτής
όπως φαίνεται από την φράση «Ὥσπερ δὴ καὶ ποιοῦμεν ἑορ-
τάζοντες καὶ τὴν σήμερον γενομένην ταύτης ἁγίαν κοίμησιν ἤ
μεταβίωσιν»211. Για το ακροατήριο, τον τόπο και το χρόνο εκφώ-
νησης της Ομιλίας δεν μας παρέχονται πληροφορίες.
Κατά την κλασική διάρθρωση των κειμένων του είδους, η
Ομιλία συνίσταται από πρόλογο, κύριο μέρος και επίλογο212. Ανα-
λυτικότερα, στον πρόλογο ο ομιλητής απαντάει ρητορικά στους
λόγους που τον οδήγησαν στη συγγραφή της Ομιλίας που έχει ως
θέμα την Θεοτόκο. Στη συνέχεια προβάλλεται η αφορμή για την
απόδοση τιμής στην Κοίμηση της Θεομήτορος ως τιμή στη μνήμη
«τῆς τῶν ἁγίων ἁγίας, καὶ δι’ ἧς πᾶς ἁγιασμός τοῖς ἁγίοις»213.
Στο κύριο μέρος της Ομιλίας ο συγγραφέας παρουσιάζει τα
κύρια γεγονότα του βίου της Παναγίας συνδέοντάς τα με όσα
έχουν ειπωθεί έως τώρα για αυτήν. Στο σημείο αυτό ο Γρηγόριος
Παλαμάς αποδίδει την ευθύνη για την πτώση του ανθρώπου στον
Αδάμ και αμέσως μετά η Κοίμηση της Θεοτόκου περιγράφεται ως
«...πρὸς μικρὸν εἴξασα τῇ φύσει, καθάπερ καὶ ὁ ταύτης Υἱός, ἀπὸ
γῆς νῦν εἰς οὐρανὸν μεταβέβηκεν »214. Επίσης, ενδιαφέρον παρου-
σιάζει η ανθρωπολογική περιγραφή της σύλληψης του Κυρίου,
σύμφωνα με την οποία «κατέβη καὶ ταύτην ἐπεσκίασε, μᾶλλον δε
ἐνώκησεν ἡ ἐνυπόστατος τοῦ Ὑψίστου δύναμις»215.
Ο συγγραφέας
220. Για το βίο και το συγγραφικό έργο του Ισίδωρου Θεσσαλονίκης βλ.
ενδεικτικά LOENERTZ R., «Isidore Glabas. Métropolite de Thessalonique (1380-
1396)», REB 6 (1948), 181-190. Βλ. επίσης ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΙΔΗΣ B., «Ο αρχιεπί–
σκοπος Θεσσαλονίκης Ισίδωρος Γλαβάς και τα κοινωνικά προβλήματα της
εποχής του», ΕΕΘΣΠΘ 29 (1986-1989), σ. 519-590· ΑΝΤΩΝΟΥΔΗ, Ισίδωρος
Θεσσαλονίκης, σ. 41-89. Συγκεντρωμένη τη Βιβλιογραφία βλ. PLP 4223.
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 117
Η Ομιλία
Ο Ισίδωρος Θεσσαλονίκης εκφώνησε την Ομιλία στην Κοί-
μηση της Θεοτόκου κατά την ημέρα της ομώνυμης εορτής, όπως
φαίνεται από τη φράση «καὶ ἡ πρὸς τὸν Θεὸν τῆς Παρθένου
μετάστασις, δι’ ἣν ἡ παροῦσα πανήγυρις»221.
Η εν λόγω Ομιλία διαφέρει από τις προγενέστερές της κυ-
ρίως για την λεπτομερή παράθεση με την οποία εκτίθενται τα
περιστατικά γύρω από την Κοίμηση και μετάσταση της Θεοτόκου.
Όπως εξάλλου παρατηρεί ο καθηγητής Γ. Φίλιας, «ἡ περὶ τῆς
Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου διήγηση τοῦ Ἰσιδώρου Θεσσαλονίκης
εἶναι ἡ πληρέστερη, σὲ σχέση μὲ τὶς ἀντίστοιχες ἄλλων ἐκκλησι-
αστικῶν συγγραφέων. Ὁ Ἰσίδωρος ἀνακεφαλαιώνει τόσο τὴν
ἀπόκρυφη παράδοση τῶν περὶ τὴν Κοίμησιν γεγονότων, ὅσο καὶ
τὴν πρό αὐτοῦ διατυπωθεῖσα Μαριολογία τῆς Ἐκκλησίας»222.
Κατά την κλασική διάρθρωση των εγκωμιαστικών Λόγων, η
Ομιλία αποτελείται από προοίμιο, κύριο μέρος και επίλογο. Ανα-
λυτικότερα, στο προοίμιο ο συγγραφέας θεωρεί ότι η εξιστόρηση
των γεγονότων για την Κοίμηση της Θεοτόκου αποτελεί εξύμνηση
της Θεοτόκου και κατάδειξη της ουσίας της εορτής: «Εἰ δὲ
οὐρανοῦ κάλλος καὶ αὐγὴν ἡλίου φαιδράν οὔτ’ ἐσίγησεν ἑωρακώς,
καὶ θαυμάσας οὐχ ἱκανὸν ἀπέδωκε τῇ μεγαλουργίᾳ τὸν κρότον,
καὶ διά τοῦτο, ἕως ἄν ὁρᾷ καὶ ἄκων ἐκφέρει το θαῦμα· πῶς ἄν τῇ
πολυυμνήτῳ μητρί τοῦ Θεοῦ οὐχ ἑκάστοτε πλέκειν δίκαιον εἴη τὸν
ὕμνον, εἰ καὶ τις πολλάκις τοῦ τοιοῦδε χρέους ἐκτινύς ἔφθασε
κέρματα;»223. Το προοίμιο κλείνει με την αδυναμία του ομιλητή
να εκφωνήσει την Ομιλία στη Θεοτόκο και εμμέσως επικαλείται τη
βοήθειά της.
Ο συγγραφέας
235. Για το βίο του Αντωνίου Λαρίσης βλ. ενδεικτικά ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, Αν-
τωνίου Λαρίσης Λόγοι, σ. 11-23· ΤΑΤΑΓΙΑ, «Λόγος», σ. 267-268. Συγκεντρω-
μένη τη Βιβλιογραφία βλ. PLP 1098.
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 121
Οι Λόγοι
δηλώνει ότι σκοπός του Λόγου του είναι να συνθέσει ύμνο στη
Θεοτόκο. Για την εξύμνηση αυτή επιλέγει το γνωστό τρόπο των
«χαιρετισμῶν». Επικαλείται ιστορικά γεγονότα της Παλαιάς Δια-
θήκης που περιέχουν τις γνωστές και από προγενέστερα Εγκώμια
προτυπώσεις τις Θεομήτορος. Τέλος, ο Αντώνιος αναλύει εκτενώς
σχετικά χωρία από το σύγγραμμα του Διονυσίου του Αρεοπαγίτη
Περί Θείων Ὀνομάτων, ο οποίος ήταν παρών στην εξόδιο της Πα-
ναγίας.
Το τελευταίο τμήμα της Ομιλίας έχει τη μορφή προσ-
ευχής-ικεσίας προς τη Θεοτόκο· ο Αντώνιος Λαρίσης επικαλείται
τις πρεσβείες της Θεοτόκου, παραθέτοντας μία σειρά χαιρετισμών
οι οποίοι αποτελούν και τον επίλογο. Το Εγκώμιο ολοκληρώνεται
με τη συνήθη δοξολογική επίκληση στην Αγία Τριάδα.
Ο συγγραφέας
Η Ομιλία
Η Ομιλία του Καλλίστου Α´ Κωνσταντινουπόλεως εκφωνή-
θηκε στο ναό τῆς τοῦ Θεοῦ Λόγου Σοφίας κατά την ημέρα της
ομώνυμης εορτής, όπως φαίνεται από τη φράση «ἐκτετέλεσται σή-
μερον»243. Η Ομιλία τοποθετείται χρονικά κατά την β´ πατριαρ-
Ο συγγραφέας
Ο Λόγος
Ο συγγραφέας
Ο Λόγος
χομό του αποστόλου Θωμά μετά από τρεις μέρες γίνονται όλοι
μάρτυρες της αναστάσεώς της. Το κύριο μέρος κατακλείεται με
την ενσώματη μετάσταση της Παναγίας στον παράδεισο259.
Με την έκφραση του θαυμασμού του ενώπιον της θαυμα-
στής κοίμησης της Θεοτόκου, ο συγγραφέας μεταβαίνει στην
κατακλείδα της Ομιλίας του. Το τελευταίο αυτό τμήμα έχει τη
μορφή προσευχής προς τη Θεοτόκο· ο Φιλόθεος Κόκκινος επι-
καλείται τις πρεσβείες της Θεοτόκου, παραθέτοντας μία σειρά
αιτημάτων. Το Εγκώμιο ολοκληρώνεται με δοξολογική επίκληση
στην Αγία Τριάδα.
νίσει το μεγαλείο της Θεοτόκου και το ρόλο της στη σωτηρία του
ανθρώπου. Θεωρεί ότι η Παναγία έχει κεντρική θέση στη ζωή της
Εκκλησίας και η θέση της είναι σημαντική στα γεγονότα της Θείας
Οικονομίας.
Ο συγγραφέας
262. Για το βίο και το συγγραφικό έργο του Γεννάδιου Σχολάριου βλ.
ΖΗΣΗΣ Θ., Γεννάδιος Β´ Σχολάριος. Βίος - Συγγράμματα - Διδασκαλία, [ΑΒ
30], Θεσσαλονίκη 19882. Ενδεικτικά βλ. Tusculum, τ. Α´, σ. 115-116.
Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 132
Η Ομιλία