Stefan Czarniecki herbu Łodzia (ur. ok. 1599 w Czarncy, zm.

 16 lutego 1665 w Sokołówce) – polski

dowódca wojskowy, oboźny koronny (dworski)[1], kasztelan kijowski od 1652, starosta
niegrodowy kowelski od 1655, regimentarz od 1656, wojewoda ruski od 1657, starosta tykociński od
1659, wojewoda kijowski od 1664, hetman polny koronny w 1665, starosta ratneński w 1657 roku[2],
starosta niegrodowy kaniowski w 1659 roku[3].
Uczestnik wojny partyzanckiej przeciw wojskom Karola X Gustawa w czasie potopu szwedzkiego,
uczestnik walk przeciw powstańcom Chmielnickiego i w trakcie wojny polsko-rosyjskiej (1654–1667).

Spis treści

 1Życiorys
o 1.1Pochodzenie
o 1.2Wykształcenie i początki kariery wojskowej
o 1.3Kariera
 1.3.1Powstanie Chmielnickiego
 1.3.2Potop szwedzki
 1.3.3Wojna polsko-rosyjska (1654–1667)
 1.3.3.1Kampania litewska przeciw Rosji
 1.3.3.2Kampania ukraińska
 1.3.4Okoliczności śmierci hetmana
 1.3.4.1Legenda
 2Podsumowanie i próba oceny
o 2.1Recepcja postaci
o 2.2Wódz i strateg
o 2.3Polityk
 3Pamięć o Czarnieckim
o 3.1Obecność w literaturze
o 3.2Stefan Czarniecki w malarstwie
o 3.3Pomniki
o 3.4Czarniecki jako patron
o 3.5Pamiątki w Czarncy
 4Stefan Czarniecki w filmie
 5Uwagi
 6Przypisy
 7Bibliografia
o 7.1Inna literatura

Życiorys[edytuj | edytuj kod]
Pochodzenie[edytuj | edytuj kod]
Niewiele wiadomo o dzieciństwie i młodości Stefana Czarnieckiego[a]. Nawet data roczna jego
urodzenia nie jest pewna, ponieważ nie zachowały się żadne dokumenty ją poświadczające.
Najczęściej przyjmuje się rok 1599. Możliwe, ale mniej prawdopodobne, są lata późniejsze, aż do roku
1604.
Był synem Krzysztofa Czarnieckiego i jego pierwszej żony Krystyny z Rzeszowskich. Rodziny jego ojca
i matki należały do kalwińskich rodzin szlacheckich i uczęszczały do zboru w Oksie, gdzie zachował się
nagrobek jego dziadka Jana (zm.ok. 1600).[4] Urodził się w Czarncy koło Włoszczowy, pochodził ze
średniozamożnej rodziny szlacheckiej, która miała stosunkowo niewiele dóbr dziedzicznych. Większość
dzierżawionych przez nią ziem stanowiły królewszczyzny. Prawdopodobnie podczas nauki w kolegium
jezuickim (których był potem wielkim dobrodziejem), podobnie jak bracia przeszedł na katolicyzm.
Później w życiu przejawiał wyraźną niechęć i nienawiść do innowierców.[5]
Ponieważ jego ojciec starosta chęciński i żywiecki Krzysztof Czarniecki herbu Łodzia, miał z Krystyną
Rzeszowską dziesięciu synów, nie był w stanie wszystkim zapewnić majątku i kariery. Dlatego czterech
jego synów, m.in. Stefan, trafiło do zawodowej służby wojskowej (do lisowczyków)[6].
Wykształcenie i początki kariery wojskowej[edytuj | edytuj kod]
Czarniecki nie dysponował najprawdopodobniej poważniejszym wykształceniem. Ukończył zapewne
tylko kolegium jezuitów w Krakowie. Przez pierwszych kilkanaście lat służby wojskowej nie sprawował
też żadnych funkcji, stąd wszelkie ustalenia dokonywane przez historyków, odnoszące się do tego
okresu jego życia, mają charakter przypuszczeń.
W wojsku polskim Czarniecki służył najprawdopodobniej od 1621, gdy jego bracia wrócili ze służby
cesarskiej. Zapewne brał udział w wojnie z Turcją w tymże roku, prawdopodobnie brał udział w bitwie
pod Chocimiem[6], potem w odpieraniu najazdów tatarskich w kolejnych latach. Później walczył pod
komendą Stanisława Koniecpolskiego w czasie kampanii pruskiej 1626–1629 w czasie wojny polsko-
szwedzkiej (1626–1629). Był wówczas towarzyszem (być może chorążym, jak twierdzi Jan Chryzostom
Pasek)[7] w chorągwi kozackiej dowodzonej przez swego brata, Pawła. Paweł Czarniecki był
doświadczonym, utalentowanym oficerem, któremu Koniecpolski często powierzał samodzielne
zadania. Właśnie pod okiem brata Stefan Czarniecki zdobył znaczącą część swych wojskowych
kwalifikacji, m.in. brał udział w 1624 roku w bitwie pod Martynowem[6]. Lata 1630–1632 spędził
prawdopodobnie w służbie cesarskiej (możliwe, że w szeregach chorągwi lisowskiej). Następnie
uczestniczył w kampanii smoleńskiej w czasie wojny polsko-rosyjskiej (1632–1634), w której po raz
pierwszy wystąpił w stopniu oficerskim, jako porucznik (od 1633) chorągwi kozackiej hetmana polnego
koronnego Marcina Kazanowskiego. De facto Czarniecki stał się dowódcą tej chorągwi. W trakcie
kampanii brał udział w wyprawie dywersyjnej w głąb Rosji (Kaługa, Kozielsk)[6]. Po pokoju w
Polanowie otrzymał od króla w nagrodę 200 włók ziemi w Popowej Górze na Smoleńszczyźnie, ale
zamienił je ze swoim bratem Stanisławem na dobra rodzinne i spłacił resztę rodzeństwa.
W 1635 w czasie koncentracji wojsk króla Władysława IV przeciw Szwedom wymieniony został jako
porucznik chorągwi husarskiej Władysława Myszkowskiego[6]. W 1637 wziął ślub z Zofią Kobierzycką,
która w sposób istotny wspomagała męża w powiększaniu majątku, często w sposób bezwzględny[6].
W 1637 brał udział w walkach z Kozakami i Tatarami głównie pod komendą hetmana Mikołaja
Potockiego, tłumiąc powstanie Pawluka. Po bitwie pod Kumejkami, w której dowodził jako porucznik
hetmańskiej chorągwi husarskiej, krytykowany był za zbytnią brawurę i doprowadzenie do poważnych
strat jednostki. Po stłumieniu tego powstania Czarniecki brał udział także w tłumieniu powstania
Ostranicy i Huni. Około roku 1637 został porucznikiem chorągwi husarskiej Stanisława Lubomirskiego[8].
W 1644 odznaczył się w bitwie pod Ochmatowem z Tatarami, gdzie szarża jego husarskiej chorągwi
znacznie przyczyniła się do polskiego zwycięstwa. Po bitwie tej dostał pierwszy własny list
przypowiedni i został rotmistrzem chorągwi kozackiej, porucznikując jednocześnie w dawnej chorągwi
husarskiej Stanisława Lubomirskiego, której rotmistrzem w tym samym roku został jego późniejszy
rywal do hetmańskiej buławy – Jerzy Lubomirski[6][9]. W tym samym roku otrzymał od króla 3 wsie i wziął
w zastaw miasteczko z folwarkiem (dobra Karyczyńce)[b].

Kariera[edytuj | edytuj kod]
Powstanie Chmielnickiego[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Powstanie Chmielnickiego.

Stefan Czarniecki pod Monasterzyskami, obraz Henryka Pillatiego z 1857 roku

 Wincenty de Lesseur, Stefan Czarniecki, 1798

Popularność zapewnił mu udział w walkach z Bohdanem Chmielnickim (1648–1655).

Podczas bitwy nad Żółtymi Wodami w 1648 dostał się do niewoli tatarskiej (w czasie
rozstrzygającego starcia występował jako poseł strony polskiej i przebywał w obozie kozacko-
tatarskim, gdzie go zatrzymano)[6]. Według niektórych informacji został wywieziony na Krym.
Według innych danych niedługo po bitwie zbiegł z niewoli tatarskiej do twierdzy Kudak, po
kapitulacji której stał się jeńcem kozackim. Uciekł z niewoli, jednak został powtórnie ujęty.
W 1649, po zawarciu ugody zborowskiej został wykupiony z niewoli. Rok ten był początkiem jego
szybkiej kariery wojskowej, którą w pewnej mierze zawdzięczał poparciu hetmana wielkiego
koronnego Mikołaja Potockiego (Czarniecki był najprawdopodobniej świadkiem ostatnich chwil
syna hetmana – Stefana po bitwie). Jako pułkownik i porucznik chorągwi hetmańskiej był cenionym
doradcą króla Jana II Kazimierza, którego przekonał na naradzie wojennej w Sokalu w 1651 do
przerzucenia sił polskich pod Beresteczko. Na postawę Czarnieckiego – chęć zerwania ugody i
ukarania kozactwa – wpływ mogło mieć pragnienie zemsty za rok niewoli oraz fakt posiadania
majątku na Ukrainie[10]. Niektórzy uważają, że decydująca była jednak ocena sytuacji, jako
wymagającej działania ofensywnego[11].
Pod Sokal przybył na czele własnej chorągwi
kozackiej, regimentu dragonów i skwadronu piechoty cudzoziemskiego autoramentu, a w marszu
na Beresteczko dowodził pułkiem hetmańskim składającym się z 3 chorągwi husarskich, kilkunastu
kozackich i regimentu arkebuzerów[6].
Jakkolwiek udział Czarnieckiego w bitwie pod Beresteczkiem nie był decydujący dla jej wyniku, to
jednak wykazał on tam dowody odwagi, walcząc na prawym skrzydle polskim. Jednakże podobnie
jak Lubomirski, zbyt głęboko wszedł w szyk tatarski, powodując przejściowy kryzys na skrzydle,
zażegnany przez Jana Kazimierza[8].
W 1652 na czele chorągwi kozackiej i husarskiej brał udział pod dowództwem hetmana
Kalinowskiego w bitwie pod Batohem, zakończonej rzezią 5 tys. doborowych polskich żołnierzy
wziętych do niewoli, a następnie na rozkaz Bohdana Chmielnickiego wymordowanych przez
Kozaków i ordę nohajską[c]. Czarniecki przeżył ukryty w słomie, ale wydarzenie to napełniło go
chęcią zemsty[6][8].
W październiku 1652 został mianowany oboźnym koronnym[12] w miejsce poległego w bitwie pod
Batohem Samuela Kalinowskiego oraz został kasztelanem kijowskim, co dawało mu
rangę senatora. Wiosną 1653 na czele dywizji 8 tys. jazdy i dragonów wysłany
na Bracławszczyznę w celu oczyszczenia osad i fortec z załóg kozackich.
Zajął Niemirów, Bałabankę, Pohrebyszcze, Borszczakówkę. W czasie
oblężenia Monasterzysk otrzymał ranę postrzałową w podniebienie. Dowodzenie Czarnieckiego w
tej wyprawie spotkało się z krytyczną oceną współczesnych[6].
W 1654 roku dowodził częścią armii koronnej. Nie potrafił zniszczyć zgrupowania Iwana
Bohuna w Winnicy, w wyniku czego zdołało ono udzielić pomocy armii rosyjsko-kozackiej
osaczonej pod Ochmatowem. Niepowodzenie to w pewnej mierze wynikało z charakteryzującej
Czarnieckiego jako dowódcę skłonności do ryzykanc