Hyrje

Çfarë mundësojnë sistemet e operimit

Oraganizimi i sistemeve kompjuterikë
Arkitektura e sistemeve kompjuterikë
Struktura e sistemeve të operimit
Hyrje në sistemet e shfrytëzimit Veprimet e sistemeve të operimit
Menaxhimi i proceseve
Menaxhimi i memorjes
Menaxhimi i hapsirës së të dhënave
Mbrojtja dhe siguria
Sistemet e shpërndara
Sistemet me qëllime të parapërcaktuara
Sistemet e operimit me kod të hapur

1.1 Përshtatur nga: Operating System Concepts – 9th edition

Objektivat

Të mundësojë një pamje të përgjithëshme të komponenteve të sistemit të

Çfarë është një sistem operimi?
operimit

Një shtresë e ndërmjetme midis përdoruesit fundor

Të mundësojë bazat e organizimit të sistemit kompjuterik dhe hardware-it të kompjuterit

Qëllimet e sistemit të operimit:

Ekzekuton programet e përdoruesit dhe lehtëson
zgjidhjen e problemeve të përdoruesit
E bën sistemin kompjuterik të përshtatshëm për tu
përdorur
Përdor komponentët hardware-ik në një mënyrë
efiçente

1
 Struktura e sistemit kompjuterik Katër komponentët e sistemit kompjuterik
Sistemi kompjuterik ndahet në katër komponente
kryesore:
Hardware – mundëson burimet kompjuterike
CPU, memorja kryesore, pajisjet I/O
Sistemi i operimit
Kontrollon dhe kordinon përdorimin e
pajisjeve hardware-ike nga aplikacionet dhe
përdoruesit
Aplikacionet – mundësojnë një mënyrë për
zgjidhjen e problemave të përdoruesit duke
përdorur burimet kompjuterike
Paketa office, kompilatorët, shfletuesit, Fotoja marrë nga: Operating System Concepts – 8th Edition

sistemet e bazave të të dhënave, lojrat

Përdoruesit
Njerëzit, makinat, kompjuterat e tjerë

Çfarë mundësojnë sistemet e operimit

Varet nga këndvështrimi

Përkufizim i sistemit të operimit
Përdoruesit dëshirojnë komoditet, lehtësim në përdorim
Nuk kujdesen mbi përdorimin e burimeve Sistemi i operimit është një menaxhues burimesh
Sistemet kompjuterike të përbashkëta si mainframe duhet ti kënaqin të Menaxhon të gjithë burimet
gjithë përdoruesit
Zgjidh konfliket e kërkesave në mënyrë të drejtë
Përdoruesit e sistemeve kompjuterike të dedikuar si workstations përdorin dhe efiçente për përdorimin e burimeve
burime të dedikuara dhe shpesh përdorin burime të përbashkëta të ofruara
nga kompjuterat server
Sistemi i operimit është një kontrollues
Sistemet kompjuterike “handheld” janë të kufzuar nga burimet dhe të
programesh
optimizuar për të kursyer energji
Kontrollon ekzekutimin e programeve dhe privon
Disa pajisje kompjuterike nuk ofrojnë ndërfaqe përdoruesi ose ofrojnë
gabimet dhe keqpërdorimin e sistemit kompjuterit
ndërfaqe përdoruesi me funksionalitete të kufizuara si tek pajisjet e
ndryshme elektroshtëpiake dhe makinat

2
 Ndezja e sistemit kompjuterik

Përkufizim i sistemit të operimit (Vazh.) Programi “bootstrap” ngarkohet në ndezje ose në ristartim
Zakonisht ruhet në ROM ose EPROM, të cilët njihen me emrin
Nuk ka një përcaktim të pranuar universal “firmware”
Inicializon të gjitha aspektet e sistemit
“Programi i vetëm që është në ekzekutim gjatë Ngarkon kernel-in e sistemit të operimit dhe fillon ekzekutimin e tij
gjithë kohës në sistemin kompjuterik” quhet kernel.
Çdo program tjetër është ose një program sistemi
(vjen së bashku me sistemin e operimit) ose një
program përdoruesi

Organizimi i sistemit kompjuterik Veprimet e sistemit kompjuterik

Veprimet e sistemit kompjuterik Pajisjet I/O dhe CPU mund të ekzekutohen

Një ose më shumë CPU (procesorë), pajisje njëkohësisht
kontrolli të lidhura ndërmjet një bus-i që
Çdo pajisje kontrolli është përgjegjës për një tip të
mundëson akses në memorjen e përbashkët
caktuar pajisjesh
Ekzekutime të njëkohëshme të procesorëve dhe
pajisjeve Çdo pajisje kontrolli ofron një buffer (memorje) lokal

CPU lëviz të dhënat nga memorja kryesore tek

bufferi lokal dhe anasjelltas
Një veprim I/O quhet lëvizja e të dhënave nga pajisja
për tek bufferi lokal i pajisjes së kontrollit

Pajisja e kontrollit informon CPU mbi përfundimin e

Fotoja marrë nga: Operating System Concepts – 8th Edition
veprimit të saj duke shkaktuar një interrupt

3
 Funksionet e përgjithshme të
ndërprerjeve Menaxhimi i ndërprerjeve

Një ndërprerje e transferon kontrollin në shërbimin Sistemi i operimit ruan gjendjen e procesorit duke
e ndërprerjeve e cila përmban adresat e të gjithë ruajtur vlerat e rregjistrave dhe vlerat e “program
rutinave të shërbimeve counter-it”

Arkitektura e ndërprerjeve duhet të ruajë adresat e

instruksioneve të ndërprerjeve Përcakton çfarë tipi ndërprerje ka ndodhur

Ndërprerjet e reja nuk procesohen ndërkohë që një

ndërprerje është duke u procesuar; kjo për të Segmente të ndara kodi përcaktojnë çfarë
privuar humjen e ndërprerjes veprimesh duhet të kryhen pas çdo tipi ndërprerjeje

Një kurth është një ndërprerje e shkaktuar nga

software-i si pasojë e një gabimi ose e një kërkese
të përdoruesit

Një sistem operimi është i bazuar në ndërprerjë

Strukturat I/O

Struktura e pajisjes DMA

Pasi fillon veprimi I/O, kontrolli i kthehet programit
të përdoruesit vetëm pasi ka përfunduar veprimi
I/O
Instruksionet e pritjes e lënë procesorin e lirë
deri në ndërprerjen tjetër
Rradha e pritjes (shumë kërkesa për akses në
memorje)
Më së shumti vetëm një kërkesë I/O
ekzekutohet në njësinë e kohës, nuk ka
procesime të njëkohëshme I/O
Përdoret nga pajisjet I/O me shpejtësi të lartë; e aftë
të transferojë informacion përafërsisht me
shpejtësinë e memorjes
Kontrolluesi i pajisjes transferon blloqe me të dhëna
nga bufferi lokal i pajisjes direkt në memorjen
kryesore pa ndërveprimin e procesorit
Gjenerohet vetëm një ndërprerje për bllok dhe jo një
ndërprerje për byte

4
 Hierarkia e memorjes

Hierarkia e memorjes (Vazh.)

Memorja kryesore – memorja më e madhe që Sistemet e memorjes organizohen në formë

procesori mund të aksesojë direkt hierarkike bazuar në:
Mundëson akses random Shpejtësi
Humbet të dhënat në mungesë të energjisë Kosto
elektrike Përdorimin e energjisë elektrike
Memorja sekondare – zgjatim i memorjes kryesore e
cila mundëson një kapacitet më të madh pa
kufizimin e energjisë elektrike Cache– Kopjimi i informacionit në një sistem
memorjeje më të shpejtë; memorja kryesore mund të
shikohet si një sistem cache-je për memorjen
Disqet manjetikë sekondare
Sipërfaqja e diskut ndahet llogjikisht në trake, të
cilët më pas ndahen në sektorë
Kontrolluesi i diskut përcakton bashkëveprimin
llogjik ndërmjet pajisjes dhe kompjuterit

Hierarkia e memorjes (Vazh.) Cache

Informacioni në përdorim kopjohet nga memorje

më të avashta në memorje më të shpëjta
përkohësisht

Memorjet më të shpejta kontrollohen fillimisht për

të përcaktuar nëse informacioni ndodhet fillimisht
aty
Nëse po, informacioni aksesohet direkt nga
cache-ja në formë të shpejtë
Nëse jo, të dhënat kopjohen në cache dhe
përdoren më pas nga aty

Fotoja marrë nga: Operating System Concepts – 8th Edition

5
 Si funksion një kompjuter modern
Arkitektura e sistemeve kompjuterike
Shumica e sistemve përdorin një procesor të vetëm me qëllime të
përgjithëshme
Shumë sisteme përmbajnë gjithashtu procesorë me qëllime specifike

Sistemet me shumë procesorë kanë pësuar një rritje në përdorim për

shkak të rëndësisë që ata ofrojnë
Njihen gjithashtu si sisteme paralele
Përparësitë përfshijnë:
1. Përfundim të punës së më shumë proceseve në njësinë e kohës
2. Ekonomikë në zgjerueshmëri
3. Rritje e besueshmërisë dhe më tolerantë ndaj gabimeve
Ekzistojnë dy tipe:
1. Multiprocesorët asimetrikë Fotoja marrë nga: Operating System Concepts – 8th Edition

2. Multiprocesorët simetrikë

Dizenjimi i një procesori dual-core

Arkitektura e multiprocesorëve simetrikë

Fotoja marrë nga: Operating System Concepts – 8th Edition

Fotoja marrë nga: Operating System Concepts – 8th Edition

6
 Sistemet cluster Sistemet cluster (Vazh.)

Të ngjashëm me sistemet me shumë procesorë por përbehën nga disa

sisteme të cilat punojnë së bashku
Zakonisht bëjnë të përbashkët të dhënat ndërmjet teknologjisë SAN
Mundësojnë shërbime me disponibilitet të lartë; rezistente ndaj
dështimeve
Cluster asimetrik përmban një makinë në gjendje pritjeje
Cluster simetrik përmban disa makina të cilat ekzekutojnë
aplikacionet dhe monitorojnë njëra-tjetrën
Një pjesë e sistemeve cluster përdoren për ofrimin e performancës së
lartë (HPC)
Aplikacionet duhet të shkruhen në mënyrë që të përdorin paralelizimin

Fotoja marrë nga: Operating System Concepts – 8th Edition

Pamja e memorjes për sistemet e

Struktura e sistemeve të operimit muptiprogramuara
Multiprogramimi nevojitet për mundësimin e efiçencës
Një përdorues i vetëm nuk mund të mbajë procesorin dhe pajisjet I/O të
zëna gjatë gjithë kohës
Multiprogramimi organizon punët në mënyrë që procesori të ketë gjithmonë
një punë për të ekzekutuar
Një bashkësi e punëve totale të sistemit mbahet në memorjen kryesore
Përzgjidhet një punë ndërmjet skedulimit të procesorit dhe është ajo punë
që ekzekutohet
Nëse i duhet të presë (për një veprim I/O si shembull) sistem i operimit
përzgjedh një tjetër punë

Timesharing është një përmirësim llogjik në të cilën proçesori ndryshon

punët që janë në ekzekutim shumë shpesh duke bashkëvepruar në këtë mënyrë
me çdo punë që është në sistem

Koha e përgjigjes duhet të jetë më < 1 sek

Çdo përdorues ka të paktën një program i cili është duke u ekzekutuar në
memorje  proces
Nëse kemi disa punë që duhet të ekzekutohen në njësinë e kohës 
skedulimi i CPU Fotoja marrë nga: Operating System Concepts – 8th Edition

Memorja virtuale lejon ekzekutimin e proceseve pavarsisht se ata nuk

ndodhen në memorjen kryesore

7
Veprimet e sistemeve të operimit Kalimi nga mënyra e përdoruesit në kernel

Menaxhimi i ndërprerjeve nga hardware-i Përdoret koha për parandalimin e cikleve të

Gabimet e software-it shkaktojnë përjashtime ose
kurthe
Pjestim me zero
Probleme të tjera përfshijnë ciklet e pafundme,
modifikimi i proceseve nga njëri-tjetri
pafundëm
Skedulohen ndërprerje pas kohëve specifike
Sistemi i operimit zvogelon kohën
Kur koha arrin zero (0) gjenerohen një ndërprerje

Veprimet në dy mënyra lejojnë sistemin e operimit

të mbrojë vetveten dhe komponentët e sistemit
Mënyra e përdoruesit dhe mënyra kernel
Biti i ndrushimit të memorjes mundësohet nga
hardware-i
Fotoja marrë nga: Operating System Concepts – 8th Edition
Mundëson dallimin kur sistemi është duke
ekzekutuar kod përdoruesi ose kod kernel
Disa instruksione të dizenjuar si të privilegjuar
ekzekutohen vetem në mënyrën kernel
Thirrjete sistemit ndryshojnë mënyrën nga
përdoruesit - kernel

Menaxhimi i proceseve Aktivitetet e menaxhimit të proceseve

Një proces është një program në ekzekutim. Sistemi i operimit është përgjegjës për aktivitetet e
Është njësia e punës në një sistem. Programi mëposhtme në lidhje me menaxhimin e proceseve:
është një entitet pasiv, procesi është një entitet
aktiv. Krijimi dhe fshirja e proceseve të përdoruesit dhe
proceseve të sistemit
Procesit i nevojiten burime për të realizuar
detyrën e tij Ndalimin dhe rifillimin e ekzekutimit të proceseve
CPU, memorje, I/O, skedarë Mundëson mekanizma për sinkronizimin e proceseve
Inicilaizimi i të dhënave Mundëson mekanizma për komunikimin e proceseve
Përfundimi i procesit duhet të lirojë të gjitha Mundëson mekanizma për menaxhimin e “deadlock”
burimet e përdorura
Proceset me një thread të vetëm kanë vetëm një
“program counter” i cili përcakton adresën e
instruksionit pasardhës që duhet të ekzekutohet
Procesi ekzekuton instruksionet sekuencilisht,
një në njësinë e kohës deri në përfundimin e tij
Proceset me shumë thread-e kanë një “program
counter” për çdo thread
Sistemet kanë disa procese, disa të përdoruesve,

8
 Menaxhimi i memorjes Menaxhimi i hapsirës së të dhënave

Të githa të dhënat ndodhen në memorje përpara

dhe pas procesimit
Të gjitha instruksionet duhet të ndodhen në
memorje në mënyrë që të ekzekutohen
Aktivitetet e menaxhimit të memorjes
Mban informacion mbi pjesët e memorjes që janë
duke u përdorur dhe nga kush proces po
përdoren
Përcakton se çfarë procese dhe të dhëna duhet
të lëvizin brenda dhe jashtë memorjes
Zënia dhe lirimi i hapsirës së memorjes sipas
nevojave
Sistemi i operimit mundëson një pamje uniforme
dhe llogjike të hapsirës së të dhënave
Abstragon pamjen fizike nga pamja llogjike
ndërmjet njësisë së hapsirës së të dhënave -
skedari
Pajisjet që shërbejnë për ruajtjen e të dhënave
ndryshojnë nga
Shpejtësia e aksesimit, kapaciteti, mënyrat e
aksesimit (sekuenciale ose direkte)
Menaxhimi i sistemit të skedarëve
Skedarët janë të organizuara në direktori
Kontrolli i aksesit në shumicën e sistemeve
përcakton se kush mund të aksesojë çfarë
Aktivitetet e sistemit të operimit përfshijnë
Krijimin dhe fshirjen e skedarëve dhe
direktorive
Primitiva për manipulimin e skedarëve dhe

Performanca në nivele të ndryshme të hapsirës

Menaxhimi i hapsirës ku ruhen të dhënat së të dhënave

Zakonisht disqet përdoren për ruajtjen e të dhënave

që nuk mund të vendosen dot në memorjen
kryesore ose për të dhënat që duhet të ruhen për
një kohë shumë të “gjatë”
Shpejtësia e përgjithëshme e veprimeve
kompjuterike varet nga shpejtësia e sistemit të
disqeve dhe algoritmave të tij
Aktivitetet e sistemit të operimit
Menaxhimi i hapsirave të lira
Alokimi i hapsirës ku ruhen të dhënat Fotoja marrë nga: Operating System Concepts – 8th Edition

Skedulimi i diskut
Disa hapsira ku ruhen të dhënat nuk nevojiten të
jenë të shpejta
Përsëri duhet të menaxhohen – nga sistemi i
operimit ose aplikacionet

9
 Sistemi I/O

Migrimi i një integer A nga disku në rregjistër

Mjedisi duhet të jetë i kujdesshëm të përdorë vlerën Një nga qëllimet e sistemit të operimit është të
më të fundit, pavarsisht se ku ndodhet vlera në fshehë kompleksitetin e hardware-it nga përdoruesi
hierarkinë e memorjes

Sistemi I/O është përgjegjës për

Menaxhimin e memorjes për veprimet I/O
Fotoja marrë nga: Operating System Concepts – 8th Edition
përfshirë buferin lokal, cache-në
Ndërfaqet për pajisjet specifike hardware

Mjediset me shumë procesorë duhet të mundësojnë

koherencë në mënyrë që çdo procesor të shikojë
vlerën më të fundit në cache-në e tyre

Situata në mjediset e shpërndara shfaqet edhe më

komplekse
Mund të ekzistojnë disa kopje të të njëjtës së
dhënë

Sistemet e shpërndara

Mbrojtja dhe siguria Bashkesi të shpërndara sistemesh kompjuterike, jo detyrimisht homogjenë,

të lidhur në rrjet ndërmjet tyre
Mbrojtja – çdo mekanizëm për kontrollin e aksesit
Rrjetat komunikojnë ndërmjet
të proceseve ose përdoruesve për tek burimet e
përcaktuara nga sistemi i operimit – Local Area Network (LAN)

Siguria – mbrojtja e sistemit kundrejt sulmeve të – Wide Area Network (WAN)

jashtëm dhe të brendshëm
DoS, DDoS, viruset…
Sistemet duhet të bëjnë dallime ndërmjet
përdoruesëve që janë duke përdorur sistemin
Dallimi mundësohet ndërmjet ID së përdoruesit
Dallimi mundësohet ndërmjet ID së grupit
– Metropolitan Area Network (MAN)
Sistemet e operimit të rrjetit (NOS) mundësojnë funksionalitete ndërmjet
sistemeve në rrjet
Mundësojnë një skemë komunikimi që lejon sistemet të këmbejnë
mesazhe
Japin ilusionin e një sistemi të vetëm

10
 Sistemet më qëllime të veçanta
Sistemet “real-time” – shembulli më tipik i sistemeve me qëllime të veçanta
Sistemet multimediale
Të dhënat duhet të shpërndahen brenda limiteve të kufizuara kohore
Sistemet “handheld”
PDA, celularët e zgjuar, të limituar në CPU, memorje, energji
Reduktim të funksionaliteteve të OS, veprime të limituara I/O
Sistemet peer-to-peer
Një model tjetër i sistemeve të shpërndara
P2P nuk bën dallime ndërmjet klientëve dhe
serverave
Çdo nyje konsiderohet e njëjtë
Secila mund të jetë klient, server ose te dyja
njëkohësisht
Nyjet duhet ti bashkëngjiten rrjetit P2P
Rregjistrojnë shërbimet e tyre në një shërbim
të çentralizuar kontrolli
Dërgojnë kërkesa “broadcast” për shërbime
dhe ju përgjigjen kërkesave “broadcast” për
shërbime ndërmjet një protokolli zbulimi
Shembujt përfshijnë Napster dhe Gnutella
Mjediset kompjuterike
Mjedisi klient-server
Shumë sisteme lujanë rolin e serverave, ju
përgjigjen kërkesave të gjeneruara nga
klinetët
Serverimundëson ndërfaqe për klientët në
mënyrë që ata të kërkojnë shërbime
(shembull., baza e të dhënave)
Serverat e skedarëve mundësojnë
ndërfaqe për klinetët ruajtjen dhe marrjen e
skedarëve
Fotoja marrë nga: Operating System Concepts – 8th Edition
Sistemet e bazuara në web
Përmasat e web-it po zgjerohen nga dita në ditë
PC-të janë pajisjet më dominuese
Më shumë pajisje bëhen pjesë e rrjeteve duke lejuar
aksesin në web
Kategori të reja pajisjesh që menaxhojnë trafikun në
web ndërmjet makinave server të ngjashëm:
balancuesit e ngarkesës
Përmirësim i sistemeve kompjuterike të cilët mund
të përdorën njëkohësisht si klientë dhe servera
11
Sistemet e operimit me kod të hapur

Sisteme operimi të cilët mundësojnë kodin dhe jo

vetëm formën e ekzekutueshme të tyre (me kod të
mbyllur) Fund
Shembuj përfshijnë GNU/Linux dhe BSD

1.46 Përshtatur nga: Operating System Concepts – 9th edition

12