।। ।।

.
. .
. .

. , , , ,
, .

.
ओळख .

ळ . ख

. .
, . ळ ळ
ख .
.

, , , , ,
ळ , .
, , , , , , ,
.

. ,
.
.

१
३४४

।। ।।
 ।। ।।

।। ।।
।। ।।
१
१
।
।।

~
. ख " "
.

- " ( )
, ,
, ."

२
।
।।

~ , ळ , ख
, , , ,
(
) .

.
.

।। ळ ।।

।। ।।
 ।। ।।
१
३
-
।
-
।।

ख .
( ).
- , .
.
ळ( ळ ) ( ) .

४
।
।।

.
.

,
,
( .
.)

।। ।।
 ।। ।।
५
।
।।

ळ ळ ,
,
, ळ ( ).

१
६
।
।।

~ ळ ( )
( ) (
) .

।
।।

ळ .
ळ .
.

।। ।।
 ।। ।।

. . ,
. .
८
-
।

।।

( ) .
.
. ,
. .

९
।
( ) ।।

. ळ
( ) .
.

१
९
।
( ) ।।

. ळ
( ) .
.

।। ।।
 ।। ।।

१०
।
।

।।

. .
ख . .

( ) .

ख
.

ख ?

१
६
।
।।

~ ळ ( )
( ) (
) .

।। ।।
 ।। ।।
७

।
।।

ळ .
ळ .
.

. . ,
. .

८
-
।

।।

( ) .
.
. ,
. .

१
११
-
।

।।

( ) . .
ख .
( ) .

।। ।।
 ।। ।।

१२

।।

,
( ) . ख .
( ... )
. - * * .

. ख
.
. ळ .

/ / ख
.

१
१३
।
:
: ।।

( )
, , , ,
.
( )
.

।। ।।
 ।। ।।

१४
:
( ) : : :।
:।
:।।

.
.
~ , ,
. ( ) .
ळ- . ( ) , , (
), , ( ) , (
- , , ळ)
. .

१
१५

: : ।
।।

( )" " , .
( ) ( ) (
). , , , ,
.

।। ।।
 ।। ।।
१६
: ।
: ।।

, ,
( )
.

. ळ .
" " " ".
.

१
१७
।
:।।

( ,)
.
ळ
- .

।। ।।
 ।। ।।
१
१८
: :
( : )

( )
.

।
।
।
।।

~
. ख
, ख .
.

१९
: ।
।।

~ ( )
ख ळ ( ) .
ळ ळ
.

।। ।।
 ।। ।।
१
२२
।
।।

१८ २८
. .
.

~ ( ) ळ ( ) .
ळ .
ळळ . ळ .

२८
-
।
: -
।।

~ . .
( ) .
( ) , -
( ) .
. .
. . ळ
ळ .

. ख
ळ .
.

।। ।।
 ।। ।।
१
३७
: ।
:।।
।
।।

.
~ ( ) ( , )
. ( ळ ) .
( , , )
. ( ) .

३८

।।

~ ,
,
.

. ख .
.

।। ।।
 ।। ।।
१
४१

।
।
।
।।

ख
.

.
" " . ख
.
" "
.

~
१. ( ),
२. ( ),
३. ( ),
४. ( ),
५. ळ ( )( ),
६. ( ) ( ),
७. ( ... )
ळ ( ),
८. ( ),
९. ( )
१०. ( ) ( )
.

।। ।।
 ।। ।।

ख .
१
४२
।
।।

( ) ,
( ळ ) ( )
.

४३
: :।
:।।

. .
ख .
.

. . ,
, ळ ( ) , (
)
( ) .

।। ।।
 ।। ।।
१
४५

-
:।

।।

~ ळ ( )
.
ळ ( ) ळ
.

४६

।
।।

~ , ळ
. ख
( )
( ) ( ) .

।। ।।
 ।। ।।
१
६१

।
।।
: ।
।।

~ ळ
. ळ(
) .
ळ ळ .

,
.

१
८१
:
: ।
: ।
।
।।

. .
.

, , ळ , ख ख ख ,
( ) ,
, .
( ) . , .

।। ।।
 ।। ।।
.
. " "
. (ख )
.

.
ख ळ .
.

१
१५७
:
: : ।
।।

.
.

.
ळ ." " .

.
. ळ
ळ .

~ . .

.
( ) ख ळ .

।। ।।
 ।। ।।
१
८५
: :।
ए : :।
: : ।
।।

. .

~ ( ) ,
, , ,
. ( ) ( )
.
ळ .

, .
( ळ)
.

- ख
, .
.

।। ।।
 ।। ।।
१
१९३

।
: :।
।
।।

~ .
( ), ,
( ) .

ळ , , ळ , ख
( ), ळ ळ .

.
.

।। ।।
 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्रीमच्छम्भनु ृपविरवितम ् बधु भषू णम ्

(धममिीर छत्रपती श्रीसभं ाजी महाराज यांनी रिलेल े बुधभषू ण)
।। श्री गणेशाय नमः ।।
।। श्री नृवसहं ाय नमः ।।
अध्याय २ (राजनीती)
श्लोक क्र २
मेधािी मवतमानदीनिदनो दक्ष: क्षमािान् ऋज।ु
धमामत्माप्यनसयू को लघुकर: षाड्गण्ु यविच्छविमान्।
उत्साही पररंध्रवित्कृ तधृवतिृवम िक्षयस्थानवित।्
शूरो न व्यसनी स्मरत्यप्रु कृ त ं िृिोपसेिी ि यः।।

अथम~या श्लोकांत सभं ाजी महाराजांनी राजाच्या अगं ी असणाऱ्या लक्षणांि ी सिू ीि सांवगतली आहे.
मेधा म्हणजे उच्ि प्रतीिी विद्वत्ता. मेधािी म्हणजे अत्यतं बुविमान. जयांच्या ठायीं उच्ि कोटीिी बुविमत्ता असते, जयांच्या िेहऱ्यािर नेहमी प्रसन्न भाि
असतात(उदास/लािार भाि नसतात), जे सदैि सािधवित्त असतात, जयांच्या ठायीं क्षमाशीलता, सरलता, सहनशीलता आवण ऋजतु ा(कोमलहृदयता) असते,
जे धावममक िृत्तीिे(धमामत्मा) असतात आवण कोणािाही द्वेष मत्सर करत नाहीत, जे लघुकर म्हणजे अल्प काळात मोठे कायम साधणारे(गवतमान) असतात आवण
जयांच्या ठायीं समर्थयामसह षड्गणु िास्तव्य करतात(ते सहा गणु -सधं ी, विग्रह, यान, आसन, द्वैध आवण आश्रय. सदं भम-मनुस्मृती), जे नेहमी उत्साही असतात,
शत्रूि ी िैगण्ु य स्थाने(weak points)जाणतात, जे राजयाच्या अवभिृिी, क्षय अथिा ससु मा वस्थतीिी कारणे जाणतात, जे शूर आवण वनव्यमसनी असतात, जे
इतरानं ी के लेल्या उपकारािं े सदैि स्मरण ठेितात आवण जे िडीलधाऱ्यािं ी सेिा-शश्रु षु ा करतात तेि खऱ्या अथामने राजे असतात.

ही लक्षणे पाहतां, वहंद िी स्िराजयात राजा होण्याकररता वकती मोठी पात्रता आिश्यक होती हे आपल्या ध्यानात येत.े या लक्षणांनी यि ु असा नेता(राजा)
आजच्या काळात तरी अप्राप्यि आहे.
वहन्द स्ु थानच्या सौभाग्याने श्रीवशिछत्रपती आवण धममिीर शभं रु ाजे याच्ं या रूपाने हे सिम सद्गणु अगं ी बाणणारे राजे आपल्याला त्या काळी लाभले.

श्लोक क्र ३
बुविशास्त्र: प्रकृ त्यङगो धनसिं वृ त्तकञ्ि ुकः।
िारेक्षणो द ूतमख ु : पुरुष: कोsवप पावथमि।।

अथम~राजा हा असा एक अद्भुत पुरुष असतो जयािे बुिी हे शस्त्र असते, सात प्रकारच्या प्रकृ ती हे त्यािे शरीर असते(स्िामी, अमात्य, राजधानी, राष्ट्र , कोश,
द ंड म्हणजे सैन्य आवण सहृु त ् ही राजािी सप्ांग े मानलेली आहेत), वित्त(सपं त्ती) हेि त्यािे सरं क्षक किि असते, हेर हेि त्यािे डोळे असतात आवण द ूत हेि
त्यािे मखु असते.

या श्लोकांत सभं ाजी महाराजांनी राजाच्या बुिी, कोश, हेर आवण द ूत यांि ी महती िणमन के लेली आहे.

श्लोक क्र ४
िाग्मी प्रगल्भ:प्रवतमानुद ग्रो बलिान्िशी।
नेता दण्डस्य वनपुण: कृ तवशल्प: सवु िग्रह:।।

अरथ् ~या श्लोकांत आदशम राजा कसा असािा यािे िणमन के ले आहे.
आदशम राजा हा उत्तम ििा, धैयशम ाली, वििारांनी प्रगल्भ, स्मरणशिी िांगली असणारा, बलिान म्हणजे सामर्थयमिान, सयं मी, स्ितःला ि इतरांना वनयत्रं णात
ठेिणारा असतो.
तसेि नेता हा यशस्िी सेनापती, बुविमान, वशल्पज्ञ, कलाप्रिीण आवण उत्तम(सदुं र) शरीर धारण करणारा असािा.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र ५
परावभयोगप्रसहो दृष्टसिमप्रवतवक्रय:।
परवच्छद्रानुपेक्षी ि सवं धविग्रहतत्त्िवित।् ।

अथम~शत्रूच्या हल्ल्याला समथमपणे तोंड देण्यास समथम असणारा, शत्रूला सिम तऱ्हेने प्रवतकार करण्यािे तत्रं ज्ञात असलेला, शत्रूच्या लहानातील लहान दोषाकडे
सिु ा द ुलक्षम न करणारा आवण शत्रूशी के व्हा सधं ी(तह) करािी आवण के व्हा विग्रह(यिु ) करािा याविषयीिे मलू भतू ज्ञान असणारा आदशम राजा असतो.

वशििररत्रािे बारकाईने अध्ययन के ल्यास या सिम लक्षणांि ी उदाहरणे आपल्याला त्यात आढळतात. वशिाजी महाराजांनी शत्रूि ा प्रवतकार करताना विविध
मागाांि ा अिलबं के लेला आहे. एकूण तेरा प्रकारे महाराजांनी यिु ादी प्रसगं के ले. त्यािे िणमन आज्ञापत्राच्या पवहल्याि प्रकरणात आलेल े आहे.
तह के व्हा करािा आवण यिु के व्हा करािे यािा सिोत्तम वििेक महाराजांच्या ठायीं होता.

श्लोक क्र ६
गढू मत्रं प्रिारश्च देशकालविभागवित।्
आदाता सम्यगथामनां विवनयोिा ि पावथमि:।।

अथम~एक आदशम राजा आपल्या सिम हालिाली आवण योजनांच्या बाबतीत कमालीिी गप्ु ता राखतो. त्यािी नीवत देश(जागा) आवण काल(िेळ) यानुसार
बदलते. देशकालपरत्िे आपल्या कायमपितीमध्ये योग्य ते बदल करण्यािे त्यास उत्तम ज्ञान असते. योग्य(न्याय्य) मागामने धनसिं य करणारा आवण त्या धनािा
योग्य प्रकारे व्यय म्हणजे विवनयोग करणारा राजा आदशम समजला जातो.

श्लोक क्र ७
क्रोधलोभभयद्रोहस्तम्भिापलिवजमत:।
िृिोपदेशसपं न्न:शक्यो मधरु दशमन:।
वनिृतम ः वपतरीिास्ते यत्र लोक: स पावथमि:।।

अथम~क्रोध, लोभ, भय, द्रोह, वनबुमिपणा आवण ि ंि लता यापासनू आदशम राजा नेहमी द ूर असतो.
िडीलधाऱ्या आवण अनुभिी लोकांच्या उपदेशाच्या रूपाने मोठेि धन या राजाजिळ असते. तो बलिान आवण प्रसन्निदन म्हणजे उत्तम व्यविमत्िाने यि ु
असतो.
अशा राजाला प्रजा वपत्याच्या वठकाणी मानून सदैि त्याच्याशी आदरयि
ु भािनेने आवण आज्ञाधारक िृत्तीने व्यिहार करते. खरोखर ही लक्षणे धारण करणारा
राजा आदशम राजा होय.

श्लोक क्र ८
आत्मसपं द्गणु :ै .सम्यक्सयं ि
ु ं यि
ु काररणम।्
पजमन्यवमि राजानं प्राप्य लोकोवभिधमत।े ।

अथम~स्ितःच्या आवत्मक गणु ांच्या सपं त्तीने जो राजा कोणतेही कायम योग्य पितीने करतो त्या राजामळु े लोकांि ी अवभिृिी म्हणजे भरभराट होते जशी पाऊस
पडल्यामळु े सिाांि ी भरभराट होते.
हे दोन्ही श्लोक कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातील आहेत. त्यात अगदी वकरकोळ बदल करून ते या ग्रथं ात सभं ाजी महाराजांनी समाविष्ट के ला आहेत. सभं ाजी
महाराजांनी ियाच्या पंधराव्या िषी कामदं कीय नीवतसार या अलौवकक ग्रथं ािे अध्ययन के ले होते ही गोष्टि वकती अलौवकक आवण विलक्षण आहे!
हे िणमन िािताना वनःसशं यपणे वशिछत्रपतींिेि सिमगणु सपं न्न रूप आपल्या डोळ्यासमोर उभे राहते.
हा ग्रथं सभं ाजी महाराजांनी ियाच्या पंधराव्या-सोळाव्या िषी वलवहला आहे. म्हणजे साधारणपणे इ स १६७३-७४ िा समु ार. हा काळ तर वशिाजी महाराजांच्या
जीिनातील अत्यतं महत्िािा काळ आहे. यानंतर अिघ्या िषमभरात महाराजांनी स्ितःस राजयावभषेक करिनू घेतला. अथामति हा ग्रथं वलवहताना सभं ाजी
महाराजांच्या डोळ्यासमोर देखील एक आदशम राजा म्हणनू वशिाजी महाराजि होते असा तकम के ल्यास अिास्ति ठरू नये. म्हणनू ि ही आदशम राजािी लक्षणे
अभ्यासताना प्रत्येक श्लोकागवणक वशिाजी महाराजांि ी आठिण स्िाभाविकपणे होते.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र ११
कुल ं सत्त्ि ं िय: शीघ्रं दावक्षण्य ं वक्षप्रकाररता।
अविसिं ावदता सत्य ं िृिसेिा कृ तज्ञता।।

अथम~या श्लोकांत सिु ा राजाच्या ठायी आिश्यक असणाऱ्या सद्गणु ांबद्दल भाष्ट्य के ले आहे.
कुलीनता, सामर्थयम, पररपक्िता, शील, िातयु ,म गतीने कायम साधण्यािी िृत्ती, सौजन्य, िागण्यात विरोधाभास नसणे, िादवििाद न करण्यािी िृत्ती, खरेपणा,
िडीलधाऱ्या(ियाने आवण ज्ञानाने) लोकांि ी सेिा करण्यािी िृत्ती आवण कृ तज्ञता हे गणु राजाच्या अगं ी असले पावहजेत.

श्लोक क्र १२
दैिसपं न्नताबुविरक्षुद्रपररिारता।
शक्यसामन्तता िैि तथा ि दृढभविता।।

अथम~बि ु ीला दैिािे सहकायम असणे, मोठ्या(िागं ल्या) लोकािं ा पररिार(सहिास) असणे, सामतं ानं ा(म्हणजे अन्य राजानं ा) आज्ञेत ठेिणे, पदरी बाळगणे,
अतं ःकरणात दृढ(खोलिर) श्रिा असणे, सावत्िक बि ु ी असणे हे गणु देखील राजाच्या अगं ीं असणे आिश्यक आहे.

श्लोक क्र १३
दीघमद वशमत्िमत्ु साह: शुविता स्थूललवक्षता।
विनीतता धावममकता गणु ा: साध्यावभगावमन:।।

अथम~राजाच्या अगं ी दीघमद वशमत्ि म्हणजे द ूरदृष्टी, भविष्ट्यािा िेध घेण्यािी क्षमता, उत्साह, अतं ःकरणािी शुिता असली पावहजे. स्थूललवक्षता म्हणजे ध्येय
स्पष्ट(वनवश्चत) असणे. हा गणु सिु ा राजाच्या अगं ी असला पावहजे.

याि बरोबर विनयशीलता, ससु स्ं कृ तपणा, धावममक प्रिृत्ती(धमामिरण करण्यािी िृत्ती) आवण ध्येय गाठण्यािी आिड हे सद्गणु राजाला त्यािे उवद्दष्ट साध्य
करण्याच्या कामी सहकायम करतात.

यात धावममकता हा गणु स्पष्टपणे उल्लेवखलेला आहे. सभं ाजी महाराज स्ितः अत्यवं तक धावममक िृत्तीिे होते, त्यांच्या जीिनात ते धमामच्या तत्िांि े काटेकोरपणे
पालन करत होते हेि या श्लोकाद्वारे स्पष्ट होते.

श्लोक क्र १४
गणु रै ेतरूै पेतः सन्सव्ु यिमवभगम्यते।
तथा ि कुिीत यथा गच्छे ल्लोकावभगम्यताम।् ।

अथम~या(मागच्या काही श्लोकातं सावं गतलेल्या) गणु ानं ी यि ु असा राजा लोकाक ं डून मनापासनू जाणनू घेतला जातो. राजाने स्ितःिे ितमन असे ठेिािे की,
जयायोगे तो लोकाच्ं या प्रेमाला, आदराला पात्र होईल, सिाांना तो आपलासा आवण वप्रय िाटेल.
राजकीय, सामावजक क्षेत्रांत काम करणाऱ्या प्रत्येकाला अत्यतं मोलािे मागमद शमन या श्लोकाद्वारे सभं ाजी महाराजांनी के ले आहे.

श्लोक क्र १५
सिमलक्षणलक्षण्यो विनीतः वप्रयदशमन:।
अदीघमसत्रू ो धमामत्मा वजतक्रोधो वजतेवन्द्रयः।।

अथम~राजा हा सिमि िागं ल्या लक्षणािं ा आधार असतो. तो नम्र आवण वप्रयदशमन म्हणजे प्रसन्निदन असतो.
वदघमसत्रू ीपणा म्हणजे मदं पणा(लांबण लािण्यािी सिय). राजा हा वदघमसत्रू ी नसािा. तो धमामत्मा म्हणजे धममशील असािा. राजाला क्रोध आवण इवं द्रये यांिर जय
वमळिता यायला हिा.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र १६
ब्रह्मणाश्चाविसिं ादी दृढभवि: वप्रयिं द:।
अलोलपु : सयं तिाग्गम्भीरः वप्रयदशमन:।।

अथम~ब्रह्मज्ञ म्हणजे िेद ांि ा जाणकार. सभं ाजी महाराजांना अवभप्रेत असणारे राजे िेद ांि े उत्तम ज्ञान असणारे, अविसिं ादी म्हणजे बोलणे आवण कृ ती यात फरक
न करणारे, अत्यवं तक वनष्ठािान आवण मधरु बोलणारे असे असतात.
त्याि बरोबर राजा हा वनलोभी(लोभ नसलेला), सयं मी, बोलण्यािर वनयत्रं ण असलेला आवण प्रसन्न रूप असणारा असािा.

श्लोक क्र १७
नावतदण्डो न वनदमण्डश्चारिक्षरु वजह्मग:।
व्यिहारे सम: प्राप्े पुत्रेण ररपुणा सह।।

अथम~राजािे धोरण अवतकठोर वशक्षा देण्यािे नसािे अथिा अवजबात वशक्षा न देण्यािेही नसािे.
राजािे हेर हेि त्यािं े जागृत हेर असतात. राजािं े ितमन हे सरळ िालीिे असािे(सापासारखे िाकड्या िालीिे नसािे).
राजधमामि े आिरण करताना आदशम राजे पत्रु आवण शत्रू याच्ं याशी एकसारखी िागणकू ठेितात.

श्लोक क्र १८
रथे गजे ि धनुवष व्यायामे ि कृ तश्रम:।
उपिासतपःशीलो यज्ञयाजी गरूु वप्रय:।।

अथम~या श्लोकांत राजाच्या ठायी िैयविक स्तरािर अत्यतं आिश्यक असणाऱ्या गणु ांविषयी भाष्ट्य के ले आहे.
राजे लोक हे रथविद्या(रथािर आरूढ होऊन त्यािे सिं ालन करणे), गजविद्या(हत्तीिर आरूढ होऊन त्यािे सिं ालन करणे), धनुविमद्या(धनुष्ट्याच्या आधारे विविध
अस्त्रांि ा नैपुण्याने िापर करणे) यांत पारंगत आवण व्यायामाद्वारे भरपूर पररश्रम करणारे(शारीररक बल सपं ादन करणे)असतात.
असे आदशम राजे हे परमेश्वरािी मनोभािे उपासना करणारे, तपािरण करणारे, धावममक व्रतांि े श्रिेने पालन करणारे, यज्ञ-याग करणारे आवण गरूु ं ना अवतशय वप्रय
असणारे(अथिा गरूु जयानं ा अत्यतं वप्रय आहेत असे म्हणजे गरुु भि) असतात.

उपरोि श्लोक तर आजच्या राजकीय नेतमे डं ळींना झणझणीत अजं नि आहे. राजय करणाऱ्या लोकांनी शारीररक पररश्रमपूिकम व्यायाम के ला पावहजे असे सभं ाजी
महाराज या श्लोकात म्हणतात. आदरणीय श्री वभडे गरुु जी आपल्याला प्रवतवदन व्यायाम करायिा आग्रह का धरतात हे हा श्लोक िािल्यािर ध्यानात येत.े के िळ
राजनेि नव्हे तर प्रत्येकाने व्यायामपूिकम स्ितःला समथम बनिणे, धावममक व्रतांि े काटेकोरपणे आिरण करणे, विविध यिु कलांमध्ये प्राविण्य सपं ादन करणे आवण
आपल्या गरुु जनांविषयी आदरभाि बाळगणे हे सभं ाजी महाराजांना अवभप्रेत आहे.

श्लोक क्र २०
षाड्गण्ु यस्य प्रयोिा ि शक्त्यपु ेस्तथैि ि।
नाहंिादी न वनद्वांद्विो न यवत्कंिनकारक:।।

अथम~नृपती(राजे) हे त्यांि े ठायीं असणाऱ्या षड्गणु ांि े योग्य समयी प्रयोजन करतात. सधं ी(शत्रूशी तह करणे), विग्रह(शत्रूशी यिु करणे), यान(शत्रुराजािर
स्िारी/आक्रमण करणे), आसन(शत्रूिर िढाई न करता के िळ तळ ठोकून राहणे), द्वैधीभाि(सैन्यािी योग्य प्रकारे विभागणी करणे) आवण सश्रं य(प्रबळ राजािा
आश्रय करणे) हे ते सहा गणु होय.

मनुस्मृतीमध्ये राजाच्या ठायीं अत्यािश्यक असे जे सहा गणु सांवगतले आहेत ते हेि आहेत. हा श्लोक मात्र विष्ट्णधु मोत्तर पुराणातील आहे. यािरून सभं ाजी
महाराजांनी विष्ट्णधु मोत्तर पुराण आवण मनुस्मृतीिा सखोल अभ्यास वनवश्चतपणे के ला असला पावहजे असे िाटते. बुधभषू ण ग्रथं ांत देखील मनुस्मृतीतील
अनेक(वकमान २८) श्लोक जसेच्या तसे िापरले आहेत.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

याबरोबरि ते तीन प्रकारच्या शिीने यि ु असतात. प्रभािशिी, मत्रं शिी आवण उत्साहशिी या त्या तीन शिी आहेत. या तीन शिींि े िरण् न रघिु शं ात के लेल े
आहे. या व्यवतररि नृपवत(राजे) हे अहंकारापासनू मि ु असतात म्हणजेि ते कधीही आत्मप्रौढीिी भाषा बोलत नाहीत, स्ितःिा मोठेपणािी िाच्यता करत
नाहीत. ते वनद्वांद्व असतात म्हणजेि त्यांि े िागणे, बोलणे कधीही परस्परविरोधी नसते आवण के िळ करायिे म्हणनू ते कोणतीही कृ ती करत नाहीत(म्हणजेि
त्यांि ी प्रत्येक कृ ती ही वििारांतीि के लेलीि असते).

द दु ैिाने यातील एकही लक्षण सध्याच्या राजकीय नेत्यांमध्ये(सिमपक्षीय) आढळत नाही. आजिे राजयकते मात्र आत्मप्रौढी, अहंकार ठासनू भरलेल,े सदैि
परस्परविरोधी िागणारे आवण बोलणारे, के िळ करायिे म्हणनू आवण अवजबात वििार न करता कायम करणारे असेि असतात. त्यामळु े राजकीय क्षेत्रात िािरणाऱ्या
व्यिीने आिजनूम अभ्यास करािा असा हा ग्रथं आहे. द ुद ैिाने खुप कमी लोक यािे अध्ययन करतात.

श्लोक क्र २३
सवं धश्च विग्रहश्चैि यानमासनमेि ि।
द्वैधीभाि: सश्रं यश्च षाड्गण्ु य ं पररकीवतमतम।् ।

अथम~या श्लोकात राजाच्या ठायीं असणारी सहा लक्षणे सांवगतली आहेत. मागील श्लोकातही राजनीतीतील या सहा गणु ांबद्दल सांवगतले आहेि . हा श्लोक जरी
विष्ट्णधु मोत्तर पुरणातनू घेतलेला असला तरी हेि सहा गणु मनुस्मृतीने पण सांवगतले आहेत.
हे सहा गणु म्हणजे-
१. सधं ी~तह करणे.
२. विग्रह~यिु करणे.
३. यान~शत्रूिर सकं टात असताना हल्ला करणे अथिा द ुबमळ राजाने वमत्र राजांच्या साहाय्याने प्रबळ शत्रुराजयािर आक्रमण करणे.
४. आसन~तळ ठोकून स्िस्थ राहणे, िेढा देण.े
५. द्वैध~सैन्यािी दोन वठकाणी विभागणी करणे/तसेि शत्रूच्या सैन्यात फूट पाडणे असाही एक अथम आहे.
६. सश्रं य~शत्रु राजािा उपद्रि होत असेल तर आपल्याहून प्रबळ राजाच्या आश्रयाला जाणे.

वशिाजी महाराजांनी या सिम गणु ांि ा प्रत्यय त्यांच्या राजकीय जीिनात वदलेला आहे. पुरंद र गडाच्या प्रसगं ात त्यांनी वमझाम राजा जयवसहं याच्याशी तह(सधं ी)
के ला. शाईस्ताखानािर त्यांनी स्ितःहून हल्ला(विग्रह) के ला. दवक्षणीयांि ी पातशाही दवक्षणी राजांच्या हातीि रावहली पावहजे या समान मदु द्य् ािर सिम दवक्षणी
राजांि ी एकजटू करून वदल्लीच्या सत्तेला आव्हान देण्यािे काम वशिाजी महाराजांनी के ले. यालाि यान म्हणतात. शत्रूच्या सैन्याला िेढा देऊन स्िस्थ बसणे या
तत्रं ािा िापर वशिाजी महाराजांच्या आयष्ट्ु यात अभािानेि आढळतो. तरीही वमरजेच्या वकल्ल्याला घातलेल्या िेढ्यात आसन हा गणु वदसतो. बहाद ूरखानाच्या
विरुि बहाद ूरगड येथे झालेल्या यिु ात मराठ्यांनी शत्रुसन्ै यािी दोन गटांत विभागणी करून त्यांस पराभतू के ले. यालाि द्वैधीभाि म्हणतात. वशिाजी महाराज
के िळ सोळा िषाांि े असताना त्यांनी आवदलशाही कै देतनू आपल्या िवडलांि ी(शहाजीराजांि ी) सटु का करून घेण्यासाठी शाहजहान बादशहाशी सगं नमत करून
आवदलशाहीिा यशस्िीपणे सामना के ला आवण शहाजी महाराजांि ी सटु का करिनू घेतली. याला सश्रं य म्हणतात. िेळप्रसगं ी आपल्याहून शविशाली राजापासनू
स्ितःला सरं वक्षत करण्यासाठी द ुसऱ्या एखाद्या बलाढ्य राजाच्या आश्रयाला जाणे म्हणजे सश्रं य.

श्लोक क्र २६
समेन सवं धरन्िष्ट्े यो हीनेन ि बलीयसा।
हीनेन विग्रह: कायम: स्िय ं राज्ञा बलीयसा।।

या श्लोकांत कोणत्या िेळी कोणत्या गणु ािा उपयोग करािा याविषयी मागमद शमन के ले आहे.
अथम~बलिान राजानं ी तल्ु यबळ राजाश ं ी सधं ी(तह) करािा अथिा आपल्यापेक्षा कमी शविशाली राजाश
ं ी सधं ी(तह) करािा. पण राजा जर स्ितः बलिान
असेल तर द बु मल राजासं ोबत त्याने आपणहनू यिु (विग्रह) करािे.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र २७
तत्रावप तस्य पावष्ट्णस्म त ु बलीयान्न समाश्रयेत।्
आसीन: कममविच्छे द ी शक्य: कतमुम ् ररपुयदम ा।।

अथम~शुि भािना नसलेला असा पावष्ट्ण(म पाठीमागील) राजा जर अवधक बलशाली असेल तर द्वैधीभाि या तत्रं ािा िापर करािा. द्वैधीभाि म्हणजे शत्रूपक्षात
विभागणी(फाटाफूट) करून त्यांि ी शिी क्षीण करणे. परंत ु जर बलशाली राजांशी यिु करण्यािा प्रसगं उद्भिलाि तर सवं धयोग्य अशा राजांशी सश्रं य करािा
म्हणजे त्यांच्या आश्रयाला जािे.
हे श्लोक सिु ा विष्ट्णधु मोतत् र पुराणातील आहेत. यातील मागमद शमन आजच्या काळात सिु ा नक्कीि उपयोगी आहे. इतक्या लहान ियात सभं ाजी महाराजांि ा
राजकारण विषयक प्रािीन ग्रथं ािा असलेला अभ्यास आश्चयमि वकत करणारा आहे.

श्लोक क्र ३२
स्िाम्यमात्यसहृु त्कोषदेशद ुगबम लावन ि।
स्िाम्यमात्यो जनपदो द ुगमम ् दण्डस्तथैि ि।।
(विष्ट्णधु मोत्तर परु ाण)

अथम~स्िामी म्हणजे राजा, अमात्य म्हणजे मत्रं ी, सहृु त म्हणजे वमत्र, कोष म्हणजे खवजना, देश(राजय), द ुग(म गड) आवण बल म्हणजे सैन्य ही राजयािी सप्ांग(े जण ू
शरीरािे सात अियि) होत.
तसेि राजा, मत्रं ी, जनपद म्हणजे देश, द गु (म गड), द डं (शासन करण्यािी शिी), खवजना, वमत्र आवण धममज्ञ म्हणजे धमम जाणणारा(परु ोवहत) या अष्टागं ानं ी यि ु
असे राजय असते. राजािे राजय कसे असािे यािे िणमन या श्लोकात के ले आहे. आजही यातील बहतु ाश ं विभाग(कोष, सै
न्य, वमत्रराष्ट्
र े , मत्र
ं ीगण, सल्लागार,
इत्यादी) ही राजयािी महत्िािी अगं े म्हणनू महत्िािी मानली जातात.

श्लोक क्र ३४
तन्मलू त्िात्तथानङगानां स त ु रक्ष्य: समन्ततः।
अथम~राजयाच्या सिम अगं ांि े मलू स्थान हे राजा हाि असतो. म्हणनू ि राजािे सिम बाजनूं ी रक्षण के ले जािे.

श्लोक क्र ३५
अवभषेकाद्रमवशरसा राज्ञा राजयािलोवकना।
सहायािरण ं कायां तत्र राजय ं प्रवतवष्ठतम।् ।

अथम~राजयावभषेकाच्या पवित्र जलाने जयािे मस्तक ओले झाले आहे आवण जो आपल्या राजयाकडे(राजयािे वहत, सरं क्षण आवण विकास) ध्यान देत आहे,
अशा राजाने सहायक आवण वमत्र जिळ बाळगािेत. कारण त्यांच्यािरि राजयािी वभस्त असते.
वमत्रराजयांशी/वमत्रराष्ट्र ांशी राजािे सबं ंध सौहादमपूण म असािेत कारण कठीण प्रसगं ी ही वमत्रराजयेि मदतीला धािनू येत असतात.

श्लोक क्र ३६
यद्यप्यल्पतरं कमम तदप्यके े न द ुष्ट्करम।्
पुरुषेणसहायेन वकम ु राजय ं महोदयम।् ।

अथम~एखादे काम वकतीही लहान असले तरीही ते एकट् याने करणे अिघडि असते, मग मोठ्या राजयविषयी काय बोलािे?
जयाला कोणीही सहकारी नाहीत अशा माणसाला एकट् याला मोठे कायम करणे अिघड असते. मोठी काये यशस्िी करण्यासाठी अनेक समवििारी लोकांि े
सामावयक प्रयत्नि कारणीभतू असतात.
हा श्लोक मत्स्यपुराण या ग्रथं ातनू घेतलेला असनू या श्लोकात सांवघक िृत्तीने काम करण्यािे महत्ि सांवगतले आहे. राजा वकतीही बुविमान, कतृत्म िसपं न्न, पराक्रमी
आवण उत्तम प्रशासक असला तरीही उत्तम सहकाऱ्यांच्या आधारेि त्याला राजयकारभार करािा लागतो. यासाठीि अष्टप्रधान मडं ळािी व्यिस्था आपल्या देशात
होऊन गेलल्े या महान राजांनी घालनू वदलेली आहे. वशिाजी महाराजांनी देखील याि व्यिस्थेि ा अगं ीकार के ला होता.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र ३९
वहतोपदेशकान्राज्ञः स्िावमभिान्यशोवथमन:।
एिवं िधान्सहायांश्च शभु कममस ु योजयेत।् ।

अथम~राजािे सहायक कसे असािेत यािे वििेि न या श्लोकांत के ले आहे. हा मळू श्लोक मत्स्यपुराणातील आहे.
जे राजांना वहतकारक उपदेश करतात(वहतािे सल्ले देतात), जे स्िावमवनष्ठ म्हणजे आपल्या धन्यािर अनन्य भिी बाळगतात, जयांच्या मनांत आपल्या राजािी
कीती िाढािी हाि वििार असतो, अशाि सहायकांना राजाने िांगल्या कामासाठी वनयि ु करािे.

श्लोक क्र ४१
वनितेतास्य याबवद्भररवतकतमव्यता नृवभ:।
ताितोतवन्द्रतान्द क्षान्प्रकुिीत वििक्षणान्।।

अथम~राजांि ी काये, कतमव्ये दक्षतापूिकम आवण िेळेत पार पडािी यासाठी वजतक्या लोकांि ी आिश्यकता असेल वततक्या बुविमान, तत्पर, आळसरवहत, कायामत
उत्साही, वनलोभी(वनस्िाथी), स्ितःच्या कतमव्यात वनपुण आवण सािध अशा लोकांि ी(मत्रं यांि ी) नेमणकू राजाने िेळीि करािी.

श्लोक क्र ४२
तेषां मध्ये वनयञ्ु जीत शूरान्द क्षान् कुलोद्भिान्।
शुि ीनाकरकमामन्त े भीरूनन्तवनमिशे ने।।

अथम~त्या मत्रं यामं ध्ये जे शरू , सािध, कुलीन आवण विशि ु आिरण असणाऱ्यानं ा खाणीतनू मौवलक द्रव्ये काढण्याच्या कामािर नेमािे. तसेि जे वभत्रे असतील
त्यांना अतं गमत वनिास, अतं ःपुर इत्यादी वठकाणी नेमािे.

श्लोक क्र ४३
धावममकान्धममकृत्येषु अथमकायेषु पवण्डतान्।
क्लीबान्स्त्रीषु वनयञ्ु जीत नीिान्नीिेषु कममस।ु ।

अथम~धावममक िृत्तीच्या लोकांि ी नेमणकू धममकाये पार पाडण्याच्या कामी करािी.

तसेि विद्वानांि ी नेमणकू आवथमक कामांिर आवण नपुंसक लोकांि ी नेमणकू वस्त्रयांच्या स्थानी देखरेख करण्यासाठी आवण नीिांि ी हलक्या दजामच्या कामािर
करािी.
िरील तीन श्लोकांत कोणत्या कामािर कोणािी वनयि ु ी करािी यािे वििेि न के ले आहे. हे तीनही श्लोक धममिीर सभं ाजी महाराजांनी मळू मनुस्मृती या ग्रथं ातनू
घेतलेल े आहेत. मनुस्मृती हा ग्रथं धममग्रथं मळु ीि नाही हे अिश्य ध्यानात घ्यािे.

श्लोक क्र ४४
अध्यक्षान् विविधान् कुयामत्तत्र तत्र विपवश्चत:।

अथम~हुशार/शहाण्या नृपतींनी विविध कायाांसाठी िेगिेगळ्या अध्यक्षांि ी(प्रमख

ु ांि ी) नेमणकू करािी.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

अमात्यलक्षणमाह
(अमात्यांि ी लक्षणे)
राजयाच्या सात अगं ापं ैकी एक महत्िािे अगं म्हणजे अमात्य. आता त्यांि ी लक्षणे सागं त आहोत.
श्लोक क्र ४५
प्रेक्षक: पाठकश्चैि गणक: प्रवतबोधक:।
गढू मन्त्रश्चतत्त्िज्ञो कालज्ञो दृष्टवित्तथा।।

अथम~सतत नीट लक्ष ठेिणारा(प्रेक्षक), वनत्य िािन करणारा(पाठक), गवणतािे ज्ञान असणारा, सतत जागरूक असणारा, सल्लामसलतीतील गोष्टी गप्ु ठेिणारा,
तत्िज्ञ म्हणजेि सत्य-असत्य, नैवतक-अनैवतक इत्यादी जाणणारा, काळािी पािले ओळखणारा(कालज्ञ) आवण दृष्टीस पडणाऱ्या गोष्टी/िस्त/ू घटना यांि े ज्ञान
के िळ दृवष्टक्षेपाने प्राप् करून घेणारा असा व्यिी अमात्य या पदास योग्य मानािा.

अमात्यलक्षणमाह
(अमात्यांि ी लक्षणे)
श्लोक क्र ५१
इङ्वगताकारतत्त्िज्ञ ऊहापोहविशारद:।
शूरश्चकृ वतविद्यश्च न ि मानी विमत्सर:।।

अथम~राजयािा अमात्य हा सशं यास्पद व्यिीिे अतं रंग(इवं गत) जाणणारा(इङ्वगताकारतत्त्ि ज्ञ), ऊहापोहविशारद म्हणजेि िाटाघाटी/िादवििाद करण्यात कुशल,
शूर, विद्यासपं न्न असािा. अमात्यांच्या ठायी गिम/अहंकार आवण मत्सर यांि ा लिलेशही नसािा.

श्लोक क्र ५२
िारप्रिारकुशल: प्रावणवभ: प्रणयात्मक:।
षाड्गण्ु यविवधतत्त्िज्ञश्चोपायकुशलस्तथा।।

अथम~राजयािा अमात्य हा गप्ु हेरांि ी वनयि ु ी करण्यात कुशल असतो. तो सिम प्राणीमात्रांस अत्यतं वप्रय असतो. तसेि अमात्याच्या ठायीं राजयांगाच्या सहा
गणु ांि े(यान, आसन, सधं ी, विग्रह, द्वैधीभाि आवण सश्रं य हे सरुु िातीलाि उल्लेवखलेल े सहा गणु ) सपं ूण म ज्ञान असािे. अमात्य हा िार उपायांना(साम, दाम,
द ंड आवण भेद हे िार उपाय) अमं लात आणण्यात पारंगत असािा.

आज जरी लोकशाही राजयपिती अवस्तत्िात असली तरी आजच्या काळात देखील मत्रं यांच्या या लक्षणांि े महत्त्ि कायम आहे. द ुद ैिाने अशी लक्षणे असणारे
मत्रं ी मात्र आजच्या काळात द ुलभम आहेत. वशिाजी महाराज आणी सभं ाजी महाराज हे महापुरुष के िळ जयत्ं या करण्यापुरते आवण राजकीय अथिा अन्य प्रकारिे
स्िाथम साधण्यासाठीि आपण स्िीकारले आहेत. एक समथम राष्ट्र म्हणनू जगात आपले स्थान वनमामण करण्यासाठी त्यांच्या वििारांि ा खऱ्या अथामने वस्िकार
करण्यािी आिश्यकता आहे.

अमात्यलक्षणमाह
(अमात्यांि ी लक्षणे)
श्लोक क्र ५५
राज्ञ: परोक्षे कायामवण सपं राये भृगद्वू ह।
कृ त्िा वनिेवदता रावज्ञ कममणां गरुु लाघिम।् ।

अथम~अमात्य राजाच्या परोक्ष म्हणजे अनुपवस्थतीत राजाच्या सबं ंधीिी कामे गप्ु तेने आवण यशस्िीपणे पार पाडतो आवण (यथािकाश) राजाला त्या कामांच्या
सबं ंधीिे वनिेद न तारतम्याने देतो.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र ५६
शत्रुवमत्रविभागज्ञो विग्रहस्य ि तत्त्िवित।्
स राज्ञ: सिमकायामवण कुयामद ् भृगकु ु लोद्वह।।

अथम~अमात्याला शत्रु आवण वमत्र यातील भेद नेमके पणाने जाणता येतो. तसेि त्याला यिु ािे ममम समजलेल े असते(यिु नेमके के व्हा करािेया आवण के व्हा करू
नये यािा वििेक त्याच्याजिळ असतो). ही लक्षणे असणारा मत्रं ीि राजािी सिम कामे(अपेक्षा) पूण म करू शकतो.

हे दोन्ही श्लोक विष्ट्णधु मोत्तर पुराणातील आहेत. यातील शत्रुवमत्रवििेक अजनू ही आपल्याला उमगलेला नाही. म्हणनू ि आपल्यािर सतत आक्रमण करून
आपल्या शेकडो जिानांि ी क्रु रपणे हत्या करणाऱ्यांि ा बंद ोबस्त अद्यापही आपण करू शकलेलो नाही. वशिाजी महाराज आणी सभं ाजी महाराज यांच्या जीिनातनू
हा बोध घेण्यािी आजच्या वहन्द ुस्थानला वनतांत आिश्यकता आहे.

आहे कोण शत्रु आहे कोण वमत्र।

कळे हे न त्यांना म्हणा अश्मपुत्र।।

~श्री सभं ाजीराि वभडे गरुु जी

अमात्यलक्षणमाह
(अमात्यांि ी लक्षणे)
श्लोक क्र ५९ पयांत सांवगतलेली अमात्यांि ी लक्षणे ही विष्ट्णधु मोत्तर पुराण यातनू घेतलेली आहेत. ही लक्षणे अगं ी बाणणाऱ्या मत्रं यािी वनयि
ु ी तरि राजयािी
कायमवसिी होते. अन्यथा कायमनाश होऊन अधमम पदरी येतो असे नीवतशास्त्रकार कामन्द क सागं तात.
यापढु ील श्लोकातं सावं गतलेली अमात्यलक्षणे कामन्द कीय नीवतसार या प्रािीन ग्रथं ातनू घेतलेली आहेत.

श्लोक क्र ६०
राज्ञा वनयोवजतेमात्ये राज्ञ: सवन्त त्रयो गणु ा:।
यश: स्िगमवनिासश्च पुष्टश्चैि धनागम:।।

अथम~अशा प्रकारे उत्तम लक्षणांनी यि ु अशा अमात्यािी वनयि

ु ी के ली असतां राजाला तीन गणु ांि ा लाभ होतो. कीवतमप्राप्ी, स्िगमप्राप्ी आवण विपुल सपं त्तीिी
प्राप्ी(पुष्टी) हे ते तीन गणु होय.

श्लोक क्र ६१
मखू े वनयोवजतेमात्ये त्रयो दोषा महीपते:।
अयश: कममहावनश्च नरके पतनं ध्रिु म।् ।

अथम~परंत ु राजाने जर मख
ू म मत्रं यािी वनयि
ु ी के ली तर राजाला तीन दोष प्राप् होतात. अपकीवतम अथिा अपयशािी प्राप्ी, कममहानी म्हणजे कायामिा नाश आवण
नरकिास अथामत अध:पतन/अधोगती हे ते तीन दोष होत.

अमात्यलक्षणमाह
(अमात्यांि ी लक्षणे)
श्लोक क्र ६२
तस्मान्महीपवत: सम्यग ् वििायम ि पुनः पुनः।
गणु िन्त ं वनयञ्ु जीत गणु हीनं न योजयेत।् ।

अथम~(म्हणनू ि) योग्य तो वििार पुनःपुन्हा करूनि राजाने (अमात्य पदासाठी) गणु सपं न्न अशा व्यिीिी वनयि
ु ी करािी. गणु हीन माणसािी नेमणकू कधीही
करू नये.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र ६३
अमात्यैव्यमसनोपेतरै मव् हयमाणो महीपवत:।
अशक्त एिोत्पवतत ुं वछन्नपक्ष इिाण्डज:।।

अथम~राजयािे अमात्य जर व्यसनाच्या आधीन झालेला असतील तर ते राजास राजयािे वहतािे सल्ले न देता स्ितःच्या सोयीिे सल्ले देतात. सस्ं कृ त मध्ये व्यसन
हा शब्द सकं ट या अथामने देखील िापरतात. त्यामळु े इथे व्यसन म्हणजे िाईट सिय तसेि सकं ट हे दोन्ही अथम ध्यानात घ्यािेत.
अशा मत्रं याच्ं या (ि क
ु ीच्या) सल्ल्यामं ळु े राजािी अिस्था पख
ं छाटू न टाकलेल्या पक्षाप्रमाणे शिीहीन होते. अशा वस्थतीला प्राप् झालेला राजा द मु त्रां यामं ळु े
अपमावनत झालेला असतो.
यािाही प्रत्यय सध्याच्या राजकारणात आपल्याला नेहमी येतो. मत्रं ी जर राजयाच्या समस्या सोडिण्याऐिजी स्ितःच्या समस्या सोडविण्याच्या दृष्टीने वनणमय घेऊ
लागले तर राजयािी(आवण राजािी सिु ा) अिस्था शिीहीन आवण अपमावनत होते यात शंकाि नाही. यासाठी व्यसनाधीन मत्रं ी कदापीही नेम ू नयेत. वशिाजी
महाराजांच्या राजयात तर व्यसन करणे हा मोठाि द ंडनीय अपराध होता. द ुद ैिाने आजच्या राजकारणात वनव्यमसनी मनुष्ट्य वमळणे कठीण झाले आहे.

अमात्यलक्षणमाह
(अमात्यांि ी लक्षणे)
श्लोक क्र ६४
व्यसनस्य प्रतीकारो रावज्ञ राजयावभषेि नम।्
आयव्ययौ दण्डनीवतरमात्यप्रवतधेषनम।्
इत्यमात्यसय् कमेद ं हवन्त स व्यसनावन्ितः।।

अथम~या श्लोकात अमात्यांि ी महत्िािी कतमव्ये सगं ीतली आहेत. व्यसनस्य प्रतीकारो म्हणजे (राजयािर उद्भिणाऱ्या) सकं टांि ा प्रवतकार करणे हे अमात्यांि े
कतमव्यि आहे. इथे व्यसन या शब्दािा अथम सकं ट असाि अवभप्रेत आहे. यावशिाय राजांस राजयावभषेक करणे, आय-व्यय म्हणजे राजयािा जमा-खिम पाहणे,
द ंडनीवत म्हणजे शासनव्यिस्था सांभाळणे, अन्य मत्रं यांच्या (लोभ अथिा मोहाच्या पाशात अडकून) के ल्या जाणाऱ्या द ुष्ट्कृत्यांना पायबंद घालणे ही अमात्यांि ी
कतमव्ये आहेत.
ही कतमव्ये सोडून जर अमात्य व्यसनाच्या नादी लागलेला असेल तर तो राजािा (आवण पयामयाने राजयािा सिु ा) नाश करतो.

अमात्यलक्षणमाह
(अमात्यांि ी लक्षणे)
श्लोक क्र ६८
कुलीना: शिु य: शरू ा: श्रतु िन्तो न रावगण:।
दवण्डने(दण्डनीते:) प्रयोिार: सवििा: स्यमु हम ीपते:।।

अथम~राजयाच्या सविि म्हणजेि अमात्य कसा असािा यािे िणमन या श्लोकांत सभं ाजी महाराजांनी के ले आहे. सविि हा कुलीन म्हणजे उत्तम घराण्यातील
असािा. तो वनष्ट्कलकं , शूर, शास्त्रांि े ज्ञान असणारा, आसिी(लोभ) नसणारा आवण द ंडनीतीिी योग्य प्रकारे अमं लबजािणी करण्यािे ज्ञान असलेला असािा.
द ंडनीवत म्हणजे विविध प्रकारच्या अपराधांसाठी कोणते शासन(द ंड) करािा याविषयीिे राजयािे धोरण.
हा श्लोक कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातील आहे.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

अमात्यलक्षणमाह
(अमात्यांि ी लक्षणे)
श्लोक क्र ७०
अश्रण्ु िन्नवप बोिव्यो मवन्त्रणा पृवथिीपवत:।
यथा स्िदोषनाशाय विद ुरेणावम्बकासतु :।।

अथम~जरी राजा सल्ला ऐकून घेत नसेल अथिा ऐकूनही त्यानुसार कायमिाही करत नसेल तरीही मत्रं याने राजास वहतोपदेश अिश्य करािा. स्ितःिे दोष नष्ट
करण्यासाठी धृतराष्ट्र (अवं बकासतु ) ऐकत नसतानाही विद ुराने त्याला वहतकारक उपदेश करणे िालिू ठेिले होते.
राजा जरी िांगला सल्ला ऐकण्याच्या मनवस्थतीत नसेल तरीही हुशार अमात्याने त्यास िांगला सल्ला देण े थांबि ू नये.
हा श्लोक देखील शाङगमधरपिती या ग्रथं ातील आहे.

अमात्यलक्षणमाह
(अमात्यांि ी लक्षणे)
श्लोक क्र ७१
स्मृवतस्तत्पराथेषु वितको ज्ञानवनश्चय:।
दृढता मत्रं गवु प्श्च मवन्त्रसपं त्प्रकीवतमत।े ।

अथम~स्मृवत म्हणजे स्मरण ठेिणे, कायामत तत्परता राखणे, सशं य बाळगणे(मत्रं याला योग्य त्या प्रसगं ी सशं यी असणे देखील आिश्यक असते), राजयकारभाराविषयी
ज्ञानािी वनवश्चती, वस्थरता म्हणजेि ठामपणा(दृढता) आवण गप्ु ता(सल्लामसलतीत गोपनीयता) राखणे या सिाांना मत्रं यांच्या गणु ांि ा सागर मानले आहे.
या श्लोकात मत्रं यांच्या अगं ी असणाऱ्या सद्गणु ांविषयी भाष्ट्य के ले आहे. हा मळू श्लोक स्मृवतसार या ग्रथं ातील आहे.

श्लोक क्र ७२
प्रजाथां श्रेयसे राजा कुिीतात्मजरक्षणम।्
लोलभ्ु यमानास्तेथेषु हन्यरु ेनमतवन्द्रता:।।

अथम~प्रजेच्या कल्याणाथम राजाने आपल्या पुत्रांि े(राजपुत्रांि े) िांगल्या तऱ्हेने रक्षण करािे(इथे रक्षण म्हणजे िांगल्या तऱ्हेने सगं ोपन करािे, सस्ं कार द्यािेत असा
अथम अवभप्रेत आहे). राजपुत्रांस जर लौवकक सपं त्तीिी(ऐश्वयामिी) लालसा उत्पन्न झाली(हाि सटु ली) तर त्यासाठी ते(सपं त्तीच्या मोहाने अधं झालेल)े राजपुत्र
काहीही वििार न करता राजाला सिु ा ठार मारू शकतात. म्हणनू ि राजपत्रु ानं ा योग्य तऱ्हेने घडिणे ही सिु ा अमात्याच्ं या कायमक्षेत्रातील गोष्ट मानलेली आहे.
हा श्लोक कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातील आहे.

अमात्यलक्षणमाह
(अमात्यांि ी लक्षणे)
श्लोक क्र ७३
आिायैश्चायमकतमव्य ं वनत्ययि
ु ै श्च रक्षणम।्
धमामथमकामशास्त्रावण धनुिदे ं ि वशक्षयेत।् ।

पत्रु स्य रक्षा ि कतमव्या पृवथिीवक्षता।

आिायम श्चात्र कतमव्यो वनत्य यि ु श्च रवक्षवभ:।।
धमम-कामाथम-शास्त्रावण धनुिदे ं ि वशक्षयेत।् ।

अथम~िरील दोन्ही श्लोक अथामने जिळपास सारखेि आहेत. आधीिा श्लोक हा विष्ट्णधु मोत्तर परु ाणातील असनू नतं रिा श्लोक मत्स्यपरु ाणातील आहे.
राजाने(पृर्थिीपती) आपल्या पत्रु ािे उत्तम प्रकारे रक्षण करािे(रक्षण करािे म्हणजे सगं ोपन करािे, त्यासं शास्त्र आवण शस्त्र इत्यादी विद्यामं ध्ये पारगं त बनिािे).
राजपुत्राच्या या वशक्षणासाठी राजाने एक गरूु वनयि ु करािा. तो(गरूु ) राजपुत्राच्या सेिकादी सहकाऱ्यांनी यि ु असािा. या गरूु कडून राजाने आपल्या पुत्राला
धमम, अथम आवण काम या पुरुषाथाांसह धनुविमद्यिे े प्रवशक्षण द्यािे.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

आपल्या वहंद ू सस्ं कृ तीमध्ये मानिी जीिनािे िार पुरुषाथम(धमम, अथम, काम आवण मोक्ष) सांवगतले आहेत. यापैकी इहलोकात साधािायिे धमम, अथम आवण काम
यािं ा उल्लेख प्रस्ततु श्लोकातं आलेला आहे. या तीन परुु षाथाांि े ज्ञान मनष्ट्ु य म्हणनू प्रत्येकालाि असणे आिश्यक आहे. त्याि सोबत प्रत्येक क्षवत्रयाला(आवण
विशेषतः राजा आवण राजपत्रु ाला) धनवु िमद्यिे े ज्ञान देखील आिश्यक आहे असे या श्लोकातं म्हटले आहे.

वशिाजी महाराज हे धनुविमद्यते पारंगत होते यािे वकत्येक दाखले वशििररत्रात आहेत. उंबरखंडात(लोणािळ्याजिळ) वशिाजी महाराजांच्या नेतत्ृ िाखाली
मराठ्यानं ी मघु ल सरदार कारतलबखानािा पराभि के ला. ते यिु आपल्या लोकानं ी धनष्ट्ु यबाणाच्ं या साहाय्याने के ले असे स्पष्ट उल्लेख समकालीन साधनातं
आहेत. महाराजाच्ं या डाव्या खाद्यं ािर धनष्ट्ु य आवण पाठीिर बाणािं ा भाता होता असे त्या प्रसगं ाच्या िणमनात म्हटले आहे.

मघु लांच्या िाकरीला कंटाळून वशिाजी महाराजांना येऊन वमळालेल्या छत्रसाल बुंद ेल्याने "वशिाजी महाराजांकडून मी धनुविमद्या वशकलो" असे वलहून ठेिले
आहे.

अशा अनेक प्रसगं ातनू वशिाजी महाराज हे धनुविमद्यिे े उत्तम जाणकार होते हे स्पष्टि होते. सभं ाजी महाराज आवण राजाराम महाराज या दोघांनाही धनुविमद्या
वशकविण्यािी व्यिस्था वशिछत्रपतींनी के ली होती.

वशिकालीन राजनीतीमध्ये(अगदी पुराणकाळात सिु ा) धनुविमद्यिे े महत्ि अनन्यसाधारण होते असे सिमि राजनैवतक ग्रथं ातनू प्रत्ययास येत.े म्हणनू ि धनुविमद्यले ा
िेद ांि ा दजाम(धनुिदे ) देण्यात आलेला आहे.

आपल्या देशाला वनष्ट्णात धनुधरम ांि ी मोठी परंपरा लाभली आहे. प्रभ ू श्रीराम, भगिान श्रीकृ ष्ट्ण, अजनुम , एकलव्य, कणम, भीष्ट्म हे सिमजण महान धनुधरम होते.
वशिछत्रपती आवण सभं ाजी महाराज हे देखील तोि िारसा पुढ े िालविणारे वनष्ट्णात धनुधरम होते. म्हणनू ि या श्लोकांि ा समािेश आपल्या "बुधभषू णम"् या
राजनीवतविषयक ग्रथं ात करणे सभं ाजी महाराजांना महत्िािे िाटले.

अमात्यलक्षणमाह
(अमात्यांि ी लक्षणे)
श्लोक क्र ७४
रथे ि कुञ्जरे िैनं व्यायाम ं कारयेत्तदा।
वशल्पावन वशक्षतेद ाप्ैनामस्य वमर्थयावप्रय ं िदेत।् ।

अथम~राजपत्रु ाक
ं डून नेहमी रथ आवण हत्ती यािं े सिं ालन करण्यािा शारीररक व्यायाम करिनू घ्यािा. योग्य लोकाच्ं याकडून त्यास वशल्पकला तसेि अन्य कला
वशकिनू घ्याव्यात. राजपुत्राशी बोलताना नेहमी सत्य आवण त्यास वप्रय िाटेल असेि बोलािे. खोटे आवण त्यास न रुिणारे बोल ू नये.

राजपुत्रांनी व्यायाम करून शारीररक सामर्थयम आत्मसात के ले पावहजे हा अत्यतं मोलािा वििार या श्लोकांत सांगीतलेला आहे. तसेि राजपुत्रांना रथ आवण हत्ती
यांि े सिं ालन येण े आिश्यक आहे हे सिु ा या श्लोकांतनू स्पष्ट होते. महाभारत यिु ात स्ितः भगिान श्रीकृ ष्ट्णांनी अजनुम ाच्या रथािे सारर्थय के ले होते आवण त्यािा
अजनुम ाला वकती मोठा लाभ झाला हे तर सिमश्रतु ि आहे.

श्लोक क्र ७५
न िास्य सङगो दातव्य ं क्रु िलब्धािमावनतै:।
तथावप विनयेद ेनं यथा यौिनगोमख ु े।।

अथम~(राजािर) रागािलेल,े विषयलोभी, जयांनी (राजाकडून) काही प्राप् करून घेतले आहे, जे (राजाकडून) अपमानीत झाले आहेत अशा लोकांि ा राजपुत्राशी
सगं घडिनू आण ू नये. राजपुत्रांि ी यिु ािस्था(इवं द्रयविषयक) प्रारंभ होताना त्या सबं ंधी योग्य ते वशक्षण द्यािे अथामत त्यांस इवं द्रयगोिर होण्यापासनू परािृत्त करून
त्यांस विनयसपं न्न आवण ससु स्ं कृ त बनिािे.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

यिु ािस्थेत इवं द्रयािं र वनयत्रं ण वमळिणे अत्यतं महत्िािे असते. राजपत्रु ासं इवं द्रयवनग्रहािे प्रवशक्षण देण े हा अत्यतं प्रगल्भ आवण प्रागवतक वििार या श्लोकात
सांवगतला आहे.

हे दोन्ही श्लोक विष्ट्णधु मोत्तर आवण मत्स्य या दोन्ही परु ाणातील आहेत.

इवं द्रयवशक्षणािा शालेय वशक्षणात समािेश करण्याविषयीिी ििाम हल्ली होत असते. परंत ु आपल्या प्रािीन ग्रथं ांनी यािर वकती सखोल वििार के लेला आहे हे
या श्लोकातं नू प्रतीत होते. सभं ाजी महाराजानं ा देखील जाणीिपिू कम हा श्लोक आपल्या ग्रथं ात समाविष्ट के लेला आहे.

द ुद ैिाने वनत्य व्यायाम करणारे, विनयसपं न्न, इवं द्रयांिर वनयत्रं ण असणारे आवण िाररत्रयिान लोक सध्याच्या राजकारणात जिळपास नामशेष झालेल े आहेत. त्या
दृष्टीने आजच्या काळात देखील सभं ाजी महाराजांनी मांडलेला हा वििार नक्कीि महत्िािा आहे.

अमात्यलक्षणमाह
(अमात्यांि ी लक्षणे)
श्लोक क्र ७६
इवन्द्रयैनामिकृ ष्ट्यते सतां मागामत्सदु ुगमम ात।्
गणु ाधानमशक्य ं त ु यस्य कतृां स्िभाितः।।

श्लोक क्र ७७
बंधनं तस्य कतमव्य ं गप्ु े देशे सख
ु ावन्ितम।्
अविनीतकुमारं वह कुलमाशु विनश्यवत।।

अथम~राजकुमारानं ा तरुण ियात अवतद रु ल् भ अशा साधसु तं ाच्ं या मागामपासनू ढळू वदल्यास त्यानं ा भ्रष्टत्ि येईल.म्हणनू ि त्यासं सन्मागामपासनू ढळू न देण्याविषयीिे
वशक्षण त्याच्ं या गरूु ं नी त्यानं ा द्यािे. असे के ल्याने त्यानं ा तरुण ियात विशि
ु िाररत्रय जतन करता येईल आवण भ्रष्ट मागामपासनू त्यासं स्ितःला द रू ठेिता येईल.

जर राजपुत्रांच्या स्िभािामळु े त्यांच्यापयांत हे वशक्षण पोहोिविण्यात गरूु असमथम ठरत असेल तर गरूु ने त्याला अन्य विषयांत गतुं िनू ठेिािे आवण त्यांस भ्रष्ट
होण्यापासनू िाििािे कारण अवशवक्षत आवण िाररत्रयहीन अशा राजकुमारािा राजिशं थोड्या अिधीति विनाशास प्राप् होतो.

या दोन्ही श्लोकांत तरुण ियात राजकुमारांि े िाररत्रय सांभाळणे वकती महत्िािे आहे हे सांवगतले आहे. आजच्या विषयलोलपु जगात तर यािे महत्ि अवधक
प्रकषामने जाणिते. तसेि साधसु तं ांि े वििारि विषयविकाराच्या मागामपासनू आपल्याला परािृत्त करू शकतात असेही सभं ाजी महाराजांनी या श्लोकांद्वारे स्पष्ट के ले
आहे. त्यामळु ेि आजच्या विज्ञानयगु ात देखील िाररत्रय सिं धमनासाठी, उत्तम मनुष्ट्य घडविण्यासाठी सतं वििारांि ी वनतांत आिश्यकता आहे हे प्रकषामने जाणिते.
हे दोन्ही श्लोक विष्ट्णधु मोत्तर आवण मत्स्य या पुराणांतनू घेतलेल े आहेत.

अमात्यलक्षणमाह
(अमात्यािं ी लक्षणे)
श्लोक क्र ७८
अवधकारेषु सिेषु विनीत ं विवनयोजयेत।्
आदौ स्िल्पे ततः पश्चात्क्रमेणावप बृहत्स्िवप।।

अथम~अशा विनयसपं न्न(इवन्द्रयािं र वनयत्रं ण असलेल्या, शरू , सभ्य आवण बवु िमान) राजपत्रु ािी वनयि
ु ी राजाने आवण गरूु ने सिम प्रकारच्या अवधकारािं र करािी.
सरुु िातीला स्िल्प म्हणजे कवनष्ठ अवधकारािं र राजपत्रु ािी वनयि
ु ी करािी आवण यथािकाश म्हणजेि परु ेसा अनभु ि प्राप् झाल्यािर त्यािी(म्हणजेि राजपत्रु ािी)
वनयि ु ी श्रेष्ठ अवधकारािं र सिु ा करािी.

वशिाजी महाराजांनी सभं ाजी महाराजाच्ं या बाबतीत नेमके हेि धोरण अिलबं ले होते असे आपल्या ध्यानात येत.े

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

बधु भषू ण या ग्रथं ािे रिनाकार सभं ाजी महाराज हे स्ितः वहदं िी स्िराजयािे पावहले यिु राज होते. सभं ाजी महाराजािं ी यिु राज म्हणनू वनयि
ु ी के ल्यानतं र वशिाजी
महाराजांनी सरुु िातीला त्यांना कवनष्ठ अवधकारांिर वनयि ु के ले आवण यथािकाश सभं ाजी महाराजांि ी योग्यता जाणनू त्यांना श्रेष्ठ अवधकारांिर वनयि ु के ले असे
इवतहासािे बारकाईने अध्ययन करताना आपल्या ध्यानात येत.े सभं ाजी महाराजानं ी बधु भषू ण या ग्रथं ािी रिना राजयावभषेकापिू ी म्हणजेि यिु राज होण्यापिू ीि
के लेली आहे हे इथे आिजनमू ध्यानात घ्यायला हिे.
हा श्लोक मत्स्यपरु ाणातनू घेतलेला आहे.
इवत राजपुत्रवशक्षा।

प्रसङगाद्राजपुत्रस्य कृ त्यामाह।
(हे झाले राजपुत्राच्या वशक्षणाविषयी. आता राजपुत्रांि ी कतमव्ये सांगत आहोत.)
श्लोक क्र ८२
वपतृसिे ापरवस्तष्ठेत्कायिामानानसैः सदा।
तत्कमम कुयामवन्नयत ं येन तष्टु ो भिेवत्पता।।

अथम~राजपत्रु ाच्या प्रवशक्षणाविषयी यथायोग्य विश्लेषण झाल्यानतं र आता सभं ाजी महाराज राजपत्रु ाच्ं या कतमव्यावं िषयी वििेि न करत आहेत.

राजपत्रु ानं ी आपल्या वपत्यािी(म्हणजेि राजािी) सेिा काया(शरीर), िािा(िाणी) आवण मनापासनू सदैि करािी. आपल्या वपत्याला आनदं (समाधान) िाटेल
असेि कायम राजपत्रु ानं ी नेहमी करािे.

हा श्लोक के िळ राजपुत्रांना नव्हे तर सामान्य प्रजाजनांना देखील लाग ू आहे. आपल्या वहन्द ु सस्ं कृ तीमध्ये तर आई आवण िडील यांना परमेश्वरािे स्थान वदले
आहे. सभं ाजी महाराजानं ी राजपत्रु ािी कतमव्ये सागं ताना पावहल्याि श्लोकात हे अत्यतं महत्िािे कतमव्य सावं गतले आहे.

प्रभ ू रामि ंद्रांनी िवडलांच्या आज्ञेस प्रमाण मानून राजयपदािा त्याग करून िनिास पत्करला होता. हाि आपल्या भारतीय सस्ं कार आहे.

वशिाजी महाराज आवण सभं ाजी महाराज या दोघानं ीही आपल्या जीिनात वपत्राज्ञेि े सदैि काटेकोरपणे पालन करून आपल्या िाडीलासं सतं ोष िाटेल असेि
ितमन के लेल े आहे असे अनेक प्रसगं ांतनू आपल्या ध्यानात येत.े

"राजेश्री आबासाहेबासं जे सकं वल्पत तेवि आम्हासं करणे आगत्य" या सभं ाजी महाराजांच्या पत्रातील िाक्यातनू देखील प्रस्ततु श्लोकातं सगं ीतलेलाि भाि प्रतीत
होतो.

सभं ाजी महाराजाच्ं या बधु भषू ण या ग्रथं ातनू वकमान एिढा बोध जरी घेतला तरी या उपक्रमािा हेत ू मोठ्या प्रमाणात साध्य झाला असे म्हणता येईल. आजिे
यिु क आपल्या मातावपत्याश ं ी जया प्रकारे व्यिहार करतात ते पाहतां या श्लोकािी आजच्या काळात असणारी आिश्यकता आवण समपमकता नक्कीि पटते.

इवत राजपुत्रवशक्षा।
प्रसङगाद्राजपत्रु स्य कृ त्यामाह।
(हे झाले राजपुत्राच्या वशक्षणाविषयी. आता राजपुत्रांि ी कतमव्ये सांगत आहोत.)

श्लोक क्र ८३
तन्न कुयामद्यने वपता मनागवप विषीदवत।
यवस्मवन्पतभु िम त्े प्रीवत: स्िय ं तवस्मवन्प्रय ं िरेत।् ।

अथम~जया कृ त्यामळु े िडील द ःु खी होतील असे कोणतेही कायम राजपत्रु ानं ी कधीही करू नये. िडील जया लोकावं िषयी प्रीती(स्नेहभाि) बाळगता असतील
त्याच्याविषयी राजपुत्राने देखील आस्था बाळगािी.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र ८४
यवस्मन्द्वेषं वपता कुयामत्स्िस्यावप द्वेष्ट्य एि स:।
असमं त ं विरुिं ि स्िय ं नैि समािरेत।् ।

अथम~िडील(वपता) जयांच्याविषयी द्वेषभाि बाळगतो त्यांच्याविषयी पुत्राने सिु ा द्वेषभाि बाळगािा. जी जी गोष्ट िवडलांना नापसतं असेल, मनाविरुि असेल
अथिा त्याच्ं या वििारांच्या विरोधात असेल त्या प्रत्येक गोष्टीबद्दल पुत्रानेही अतं र राखािे. त्या गोष्टींबद्दल कधीही जिळीक करू नये. िवडलांना मान्य नसेल ती
कोणतीि कृ ती पुत्राने कधीही करू नये.

नेमके याि आशयािे वििेि न भगिान श्रीकृ ष्ट्णांनी गीतेच्या वतसऱ्या अध्यायात के ले आहे.

यद्यदािारवत श्रेष्ठस्तत्तदेिते रो जन:।

स यत्प्रमाण ं कुरुते लोकस्तदनुितमत।े ।
(श्रीमद्भग्िद्गीता अध्याय क्र ३ श्लोक क्र २१)

यािर वििेि न करताना ज्ञानेश्वर माउली ज्ञानेश्वरीच्या वतसऱ्या अध्यायात म्हणतात,

एथ िडील जें जें कररती।
तया नाम धम मु ठेविती।
तेंवि येर अनुवष्ठती।
सामान्य सकळ।।

इथे िडील म्हणजे के िळ जन्मदाते अथिा वपता असा अथम अवभप्रेत नसनू िडील म्हणजे िडीलधारे लोक, ज्ञानाने अनुभिाने आवण सिामथामने श्रेष्ठ लोक असा
अथम अवभप्रेत आहे. राजपुत्राने िडीलधाऱ्या आवण अनुभिी लोकांना समं त नसणाऱ्या गोष्टींच्या नादी कधीही लाग ू नये हेि या दोन्ही श्लोकांद्वारे सभं ाजी महाराजांना
सांगायिे आहे.
हे दोन्ही श्लोक शुक्र नीवतसार या ग्रथं ातील आहेत.

प्रसङगाद्राजपत्रु स्य कृ त्यामाह।

(आता राजपत्रु ािं ी कतमव्ये सागं त आहोत.)
श्लोक क्र ८७
प्राप्यावप महतीं िृिीं ितेत वपतरु ाज्ञया।
पत्रु स्य वपतरु ाज्ञा वह परम ं भषू ण ं स्मृतम।् ।

अथम~खुप मोठी अिस्था(पद) प्राप् झाल्यािर अथिा सत्ता अथिा सपं त्तीच्या दृष्टीने मोठी उन्नतीिी अिस्था प्राप् झाल्यािर देखील राजपुत्राने िवडलांच्या
आज्ञेति राहािे. वपत्याच्या आज्ञािं े पालन करणे हेि पत्रु ासाठी सिामत मोठे भषू ण आहे.

पुत्राने स्ितःच्या कतृत्म िािर वकतीही मोठी अिस्था प्राप् के ली तरी िवडलांच्या ठायीं विनम्र असणे अत्यतं महत्िािे आहे हाि सदं ेश सभं ाजी महाराजांना प्रस्ततु
श्लोकाद्वारे द्यायिा आहे.

श्लोक क्र ८८
सोदरेषु ि सिेषु नावधक्य ं सप्रं दशमयते ।्
भ्रातृणामिमानेन बहिो वह विनावशता:।।

अथम~सोदर म्हणजे सहोदर. सहोदर म्हणजेि सख्खा भाऊ अथिा बहीण. आपले सिम सख्खे भाऊ एकत्र असताना देखील राजपुत्राने आपल्या स्ितःच्या
मोठेपणािे प्रदशमन कधीही करू नये. सख्ख्या भािांसमोर आपल्या कतृत्म िाविषयी बढाईने बोल ू नये. कारण अशा कृ तीतनू अप्रत्यक्षपणे सख्ख्या भािडं ांि ा अहंकार

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

दख
ु ािला जातो अथिा त्यािं ी अिहेलना होते आवण आपसातं शत्रत्ु ि वनमामण होण्यािी शक्यता वनमामण होते. बधं िूं ी अिहेलना करून बरेि जण नाश पािलेल े
आहेत.

हे श्लोक देखील शक्र

ु नीवतसार या ग्रथं ातील आहेत.

सभं ाजी महाराजांनी हे श्लोक वकती वििारपूिकम आपल्या बुधभषू ण ग्रथं ात घेतले आहेत यािी प्रविती प्रत्येक श्लोकांत येत.े यात सांवगतलेली तत्त्ि े आजच्या
काळात देखील ततं ोततं लाग ू होतात. सभं ाजी महाराजािं ा द्रष्टेपणा या ग्रथं ाच्या प्रत्येक पानािं र जाणितो.

प्रसङगाद्राजपुत्रस्य कृ त्यामाह।
(आता राजपुत्रांि ी कतमव्ये सांगत आहोत.)
श्लोक क्र ८९
वपतरु ाज्ञोल्लङ्घनेन प्राप्यावप पदमत्तु मम।्
तस्माद ्भ्रष्टा भिन्तीह दासिद्राजपुत्रका:।।

अथम~िवडलांच्या आज्ञेि े उल्लघं न करून राजपुत्रास वकतीही उच्िपद जरी वमळाले तरी त्या उच्िपदापासनू तो राजपुत्र भ्रष्ट होऊन एखाद्या सेिकाच्या पात्रतेला
प्राप् होतो.
िवडलांच्या वििारांच्या विरोधात जाऊन वमळालेला मोठेपणा अत्यतं तच्ु छ मानािा असेि सभं ाजी महाराजांना या श्लोकाद्वारे सांगायिे आहे.

श्लोक क्र ९०
एि ं गृहविरोधेन राजपत्रु ो िसन्गहृ े।
त्यागी ि सत्त्िसपं न्न: सिामन्कुयामद्वशे स्िके ।।

अथम~राजाच्या पररिारातील अन्य लोकांशी कोणत्याही प्रकारिा विरोध न बाळगता, जो राजपुत्र त्यागशील, दानशील, विशुि आवण सत्त्िसपं न्न अतं ःकरणाने
राजप्रासादात िास्तव्य करतो, तो सिाांना आपल्या ठायीं िश करून ठेितो.
राजपररिारातील सदस्यानं ा विरोध न करता, सावत्िक आवण विशि ु अतं ःकरणाने ितमन करणारा राजपत्रु वनवश्चति राजप्रासादातील सिाांना वप्रय असतो.
हे दोन्ही श्लोक ियाच्या पंधराव्या िषी आपल्या बुधभषू ण या ग्रथं ात सभं ाजी महाराजांनी वलवहलेल े आहेत.

असा श्लोक वलवहणारे सभं ाजी महाराज भविष्ट्यात(समु ारे १६७८-७९ मध्ये) िवडलाच्ं या(म्हणजेि वहदं िी स्िराजयाच्या) विरोधात जाऊन मोठ्या पदाच्या
अवभलाषेपोटी मघु ल सरदार वदलेरखानाला जाऊन वमळाले असतील हे कसे शक्य आहे?
अथामति सभं ाजी महाराजांि े वदलेरखानाला जाऊन वमळणे हा वशिाजी महाराज आवण शंभरू ाजे याच्ं या कुटनीतीिा उत्तम नमनु ा होता या तकामला या श्लोकाने बळ
येत.े
कदावित सभं ाजी महाराजांि े मघु लांना जाऊन वमळणे हेि वशिाजी महाराजांच्या आज्ञेने के लेल े कृ त्य असणे अत्यतं स्िाभाविक आहे.
हे दोन्ही श्लोक शुक्र नीवतसार या ग्रथं ातनू बुधभषू ण या ग्रथं ामध्ये समाविष्ट के लेल े आहेत.

प्रसङगाद्राजपुत्रस्य कृ त्यामाह।
(आता राजपुत्रांि ी कतमव्ये सांगत आहोत.)
श्लोक क्र ९४
व्यसने सजजमानं वह क्लेशयेद ्व्यसनाश्रयै:।

अथम~राजपुत्र हा व्यसनांच्या आहारी जात असेल अथिा गेला असेल तर राजाने त्याला व्यसनी लोकांकरिीि त्रास देऊन(सतािनू ) सोडािे. असे के ल्याने
राजपुत्राला व्यसनापासनू परािृत्त करणे सोपे होते.

।।इवत सप्रसङ्गममात्यवनरूपणम।् ।
(हे प्रसगं ानुरूप के लेल े अमात्यांच्या कतमव्यासबं ंधीिे वनरूपण समाप् झाले.)

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

सहृु द:
(आता यापुढ े वमत्रांविषयी...)
श्लोक क्र ९५
नृपस्य ते वह सहृु दस्त एि गरु िो मता:।
य एनमत्ु पथगत ं िारयन्त्यवनिाररता:।।

अथम~ि क ु ीच्या मागामने मागमक्र मण करणाऱ्या राजासं त्यािं े जे वमत्र वतथल्या वतथे जाणीि करून देतात आवण त्या कुमागामिरून जाण्यापासनू राजाला थाबं ितात
तेि त्या राजािे खरे वमत्र असतात. असे सन्मागम दाखिणारे वमत्र हेि खरे गरूु असतात. ते राजाला न घाबरता त्याला नेहमी िागं ला सल्ला देतात. प्रसगं ी
िाईटपणा घेऊनही ते राजाला सन्मागम दाखविण्यास किरत नाहीत.

कोणत्याही मोठ्या पदािर काम करणाऱ्या व्यिीला सजजन लोकािं ा वमत्र म्हणनू लाभ होणे अत्यतं महत्िािे असते हे विशद करण्यासाठीि "सहृु द:" हे प्रकरण
सभं ाजी महाराजानं ी या वठकाणी योजले आहे.
सदर श्लोक कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातनू घेतलेल े आहेत.

सहृु द:
श्लोक क्र ९६
सजजमानमकायेषु सहृु दो धारयवन्त ये।
सत्य ं ते नैि सहृु दो गरु िो गरु िो वह ते।।

अथम~जे वमत्र ि ुकीिे कायम(अकायम) करण्यास प्रिृत्त झालेल्या राजाला ते करण्यापासनू थांबितात ते राजािे के िळ वमत्र नसतात, तर ते राजािे खऱ्या अथामने
गरूु असतात, गरुु ं ि े गरूु असतात.

सभं ाजी महाराजांच्या जीिनात अशा खऱ्या वमत्रािी(सहृु दािी) भवू मका किी कलश यांनी सदैि पार पडलेली आहे. अगदी बवलदानािी कसोटीच्या क्षणीं सिु ा
किी कलश यांनी सभं ाजी महाराजांना साथ वदली.

अथ कोशवनरुपणम ्
(आता कोश म्हणजेि राजयाच्या सपं त्तीविषयी वनरूपण...)

श्लोक क्र ९८
मिु ाकनकरत्नाढ्य: वपतृपैतामहोवितः।
यत्र राजा तत्र कोश: कोशाधीना वह राजता।।

अथम~जो(राजा) मोती, सोने आवण विविध प्रकारिी रत्ने यांमळु े श्रीमतं झाला आहे, जो वपता आवण वपतामह(िडीलधारे लोक) यांच्या कायमकतृत्म िाला साजेस े
ितमन करतो असा राजा वजथे असेल तेथेि कोश(सपं त्ती) िास्तव्य करते कारण राजािे राजेपण हे त्याच्या कोशािर अिलबं ून असते.

जया राजयािी सपं त्ती अवधक ते राजय् श्रेष्ठ. जया राजयािा कोश समृि त्या राजाला अन्य राजांकडून मानसन्मान लाभतो. म्हणनू ि राजािे राजेपण(श्रेष्ठत्ि) हे
कोशािर अिलबं ून असते असे म्हटले आहे.
हा श्लोक कामदं कीय नीवतसार या राजनीतीपर ग्रथं ातील आहे.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

अथ कोशवनरुपणम ्
(आता कोश म्हणजेि राजयाच्या सपं त्तीविषयी वनरूपण...)
श्लोक क्र ९९
अथामद य ं परश्चोच्िैलोको लोकस्य वनवश्चत:।
पुमानथेन रवहतो जीिन्नवप न वजिवत।।

अथम~सिम लोकातं श्रेष्ठ असा उच्ि लोक अथमसपं न्नतेमळु ेि प्राप् होतो. म्हणनू ि जो परुु ष(राजा) अथमहीन(दररद्री, आवथमक द बु मळ) असतो, तो जीितं असनू सिु ा
जगत नसतो.
अशा आवथमक दृष्ट्या द बु ळ्या माणसािे जीिन मानहानी, अपमान यांनी यि ु असते, कष्टमय आवण व्यथम असते.
श्लोक क्र १००
यस्याथामस्तस्य सहृु दो यास्याथामस्तस्य पौरुषम।्
यास्याथामस्तस्य सिेवप सहाया: सभं िवन्त वह।।

अथम~जयाच्याजिळ पैसा असतो त्यालाि िांगले वमत्र लाभतात. जयाच्याजिळ आवथमक सबु त्ता असते त्यालाि पुरुषाथम साधता येतात. जयाच्याजिळ आवथमक
सपं न्नता असते त्यालाि सिम लोक सहाय्यक बनतात, त्यालाि सिमकाही प्राप् होते.

जयाच्याजिळ आवथमक विपन्नता असते त्यािे या जगात कोणीि नसते, त्याला जगात कोणी वििारतही नाही, त्याला कोणी सहाय्यक म्हणनू वमळत नाही. अशा
अथमविहीन मनुष्ट्याला या जगात के िळ अपमान, धत्ू कार िाट् याला येतात. म्हणनू ि तो जगत असनू ही मृतित ् असतो.

वशिाजी महाराजांना या सत्यािी पूणतम ः जाणीि होती. म्हणनू ि सरुु िातीच्या काळात जरी त्यांनी अथामजनम ासाठी शत्रूच्या शहरांि ी/पेठांि ी लटू करून सपं त्ती
वमळिली असली तरी राजयास श्रीमतं बनिण्यासाठीिा हा कायमस्िरूपी उपाय नव्हे ही गोष्ट ते जाणत होते. त्यासाठी लौवकक मागामने राजयास आवथमक दृष्ट्या
सपं न्न बनविण्यासाठी त्यांनी सदैि प्रयत्न के ल्यािे त्यांच्या िररत्रातनू आपल्या ध्यानात येत.े राजयावभषेकाच्या िेळी स्िराजयािे निीन िलन वनमामण करून
वशिाजी महाराजांनी त्यांच्या आवथमक जाणीिा वकती प्रगल्भ होत्या हेि जगाला दाखिनू वदले आहे.

अथ कोशवनरुपणम ्
(आता कोश म्हणजेि राजयाच्या सपं त्तीविषयी वनरूपण...)
श्लोक क्र १०१
आपदथां ि सरं क्ष्य कोशः कोशिता सदा।
पुत्रादवप वह सरं क्ष्यो भायामया: सहृु दस्तथा।।

अथम~(राजयाच्या कोषाध्यक्षाने) नेहमी राजयािा खवजना सकं टकाळी उपयोगी पडेल ही द ूरदृष्टी बाळगनू ि जतन करून ठेिािा(सरं क्षीत राखािा). राजकोष हा
आपला मलु गा, पत्नी आवण वमत्र या सिाांपेक्षा महत्िािा मानून तो उल्लेवखलेल्या सिाांपासनू देखील सरु वक्षत ठेिािा.

श्लोक क्र १०२

नान्याय ं ि व्यय ं कुयामत्प्रत्यिेक्षेत तान्िहम।्
कृ वषिावणजययोद ुमगसम ते :ु कुञ्जरिन्द नम।् ।

अथम~राजयाच्या धोरणाला अथिा वनयमाला अमान्य असलेला (अिास्ति)खरि् राजयाच्या कोशातनू कधीही के ला जाऊ नये. राजयाच्या आय(उत्पन्न),
व्यय(खिम) आवण शेष(बाकी) या सिम बाबींिर अत्यतं काटेकोरपणे लक्ष अस ू द्यािे. शेती, व्यापार, उद्योग, द ुगबम ांधणी, पुलबांधणी आवण हत्तींिी बंधने यांि ी
वनत्य पाहणी करािी(म्हणजेि यांिर होणाऱ्या खिामि ा वनत्य आढािा घ्यािा).

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

अथ कोशवनरुपणम ्
(आता कोश म्हणजेि राजयाच्या सपं त्तीविषयी वनरूपण...)

श्लोक क्र १०४

एतत्सिां जहातीह कोशे व्यसनिान्नृप:।
क्षीण ं बल ं िधमयवत स्ितो गृह्णावत ि प्रजा:।।

अथम~जो राजा व्यसनी आहे तो राजकोशातील सिम धनास मकु तो(त्याच्या खवजन्यातील धन हळूहळू कमी होत जाते आवण शेिटी पूणतम ः सपं ून जाते). जया
राजािा कोश समृि आहे तो कोशाच्या सहाय्याने शिीहीन झालेल्या आपल्या सैन्यािी प्रगती साधतो आवण प्रजेि े अतं ःकरण देखील वजकं तो.

सस्ं कृ त भाषेत व्यसन शब्दािे दोन अथम आहेत. व्यसन म्हणजे िाईट सिय तसेि व्यसन म्हणजे सकं ट. व्यसनाधीन राजाि काय कोणताही व्यसनाधीन सामान्य
मनुष्ट्य सिु ा हळूहळू आवथमकदृष्ट्या द बु मल होत जाऊन अतं तः धनविहीन अिस्थेला प्राप् होतो हेि सभं ाजी महाराजांना या श्लोकाद्वारे सांगायिे आहे. आजच्या
काळातील व्यसनािे िाढते प्रमाण ध्यानात घेतां, या श्लोकांत सभं ाजी महाराजांनी मांडलेल्या वििारांि ी वनतांत आिश्यकता सहज पटते.

द ुद ैिाने सभं ाजी महाराजांि ा अवभमान बाळगणारे कवथत वशिभि देखील व्यसन करताना आढळतात तेव्हा तर या वििारांि ी आिश्यकता अवधक प्रकषामने
जाणिते.

आपल्या बुधभषू ण या ग्रथं ात, सभं ाजी महाराजांनी िेळोिेळी सिम तऱ्हेच्या व्यसनांि ा वधक्कार के लेला आहे. असे असनू ही महाराष्ट्र ात "सभं ाजी वबडी" या
नािाने व्यसनाच्या पदाथामि े सरामस उत्पादन आवण विक्री होते ही अत्यतं द ुद ैिी, क्रोधजनक आवण वनषेधाहम बाब आहे. सभं ाजी महाराज अजनू ही आपल्याला
समजलेि नाहीत यािेि ते वनदशमक आहे.

कोशिान्पृवथिीपाल: परैरप्यपु जीव्यते।

अथम~जया राजाजिळ भरपूर धन आहे(जयािा कोश समृि आहे), तो राजा (िेळप्रसगं ी) शत्रूि ा देखील आधार बनतो.

अथ कोशवनरुपणम ्
(आता कोश म्हणजेि राजयाच्या सपं त्तीविषयी वनरूपण...)
श्लोक क्र १०५
लोहिस्त्रावजनादीनां रत्नानामवभधानित।् ।

श्लोक क्र १०६

विज्ञाता फल्गसु ाराणां अनाहायां शवु िवस्मत:।
वनपुणश्चाप्रिृत्तश्च धनाध्यक्ष: प्रकीवतमतः।।

अथम~लोखंड (लोह), कापड, हररणािे कातडे(मृगावजन) आवण रत्ने यांि ी वकंमत जाणणारा, तच्ु छ(वनरुपयोगी) िस्तनूं ा ओळखणारा, (िागण्यात) कृ वत्रमता न
दाखिणारा(सहजपणे ितमणारा), मख ु ािर नेहमी वनष्ट्पाप हास्य असणारा(प्रसन्निदन), बवु िमान, कुठेही अनािश्यक(अनाठायी) प्रिृत्त न होणारा(अनािश्यक
वठकाणी प्रवतवक्रया न देणारा) असा मनुष्ट्यि धनाध्यक्ष म्हणनू कीवतम प्राप् करतो(प्रशंसले ा प्राप् होतो).

आजच्या पररभाषेत धनाध्यक्ष म्हणजे अथममत्रं ी. लोकशाही व्यिस्थेत देखील अथममत्रं याच्या ठायी िर सांवगतलेल े गणु असणे अत्यतं महत्िािे आहे.
सभं ाजी महाराजांनी वकती द रू दृष्टीने या ग्रथं ािी रिना के ली आहे हे प्रत्येक प्रकरणांत जाणिते.

।। इवत कोशवनरूपण: ।।
(हे कोशवनरूपण इथे समाप् झाले.)

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

अथ देश:।
अथम~आता देशाविषयी/स्िराजयाविषयी वनरूपण...

इथनू पढु ील श्लोकामं ध्ये देश म्हणजेि स्िराजय या विषयािर भाष्ट्य के लेल े आहे. आपल्याकडे देश म्हणजेि राष्ट्र ही सकं ल्पना वकती पिू ीपासनू घट्ट रुजलेल ी
आहे हे या प्रकरणातनू कळते.

श्लोक क्र १०७

यो राष्ट्र मनुगह्णृ ावत पररगृह्य स्िय ं नृप:।
सजं ातमपु जीिन्स लभते समु हत्फलम।् ।

अथम~जो राजा, राजयािा अगं ीकार करून त्या राजयातील प्रजेिर नेहमी कृ पा करतो(कृ पाभाि बाळगतो), त्याला त्याच्या एकंदरीत जीिनात मोठे यश(फळ)
अनुभिायला वमळते.

प्रजेिर वनतातं प्रेम करणाऱ्या आवण प्रजेि े प्राणपणाने पालन, पोषण आवण रक्षण करणाऱ्या राजाला प्रजाजन ईश्वरी अितारि मानतात. असा राजा प्रजेच्या मनािर
अवधराजय गाजितो, त्यािी कीवतम विरकाळ वटकते. यािे सिोत्तम उदाहरण म्हणजे पण्ु यश्लोक श्रीवशिछत्रपती महाराज होय. आज शेकडो िषाांनी देखील वशिाजी
महाराजांि ी कीवतम िर सांवगतलेल्या तत्त्िामळु ेि वनरंतर वटकून आहे.

अथ देशः
अध्याय २
श्लोक क्र १०९
धमामधमौ विजानन्ही सतां मागममनुस्मरन्।
प्रजा रक्षेन्नृपः साध ु हन्याच्ि पररपवन्थनः।।

अथम~राजाने धमम आवण अधमम यातील भेद ध्यानात घेिनू सतं ाच्ं या उपदेशाप्रमाणे ितमन करािे. सतं ानं ी सावं गतलेला मागमि अनसु रािा. प्रजेि े आवण साधसु तं ािं े
रक्षण करािे आवण धमामच्या आवण सतं ांच्या वििारांच्या विपररत िागणाऱ्यांना कठोर शासन करािे. त्यांि ा समळु नायनाट करािा.

सभं ाजी महाराज या वठकाणी धमामि ारणािे महत्ि सागं त आहेत. वशिाजी महाराजानं ी सिु ा आज्ञापत्रात हेि सावं गतले आहे. आज्ञापत्राच्या वतसऱ्या प्रकरणात
(राजकतमव्ये) याविषयी आलेला उल्लेख असा आहे..."धमामस विरुि अशी पाखण्ड मते राजयात सिोपरर होऊ देऊ नयेत. कदावित कोठे काही उद्भि जाहला
तर त्यािा स्ितः परामृष करून पुन्हा कोणी त्या द ुष्ट मागामने न प्रिते, अशी यथोवित वशक्षा करून तो मागम मोडून टाकािा."

आजकाल नावस्तक, धममद्रोही, विद्रोही, भ्रातं वनधमी आवण समाजिादी वििारसरणीिे अवतशहाणे स्ियघं ोवषत विद्वान वशिाजी महाराजानं ा वनधमी आवण नावस्तक
ठरिण्यासाठी उताविळ झालेल े वदसतात. उपरोि श्लोक आवण त्याच्याशी अवतशय ससु गं त असा आज्ञापत्रातील सदं मभ वशिाजी महाराज आवण धममिीर शंभरु ाजे
यांि े धमामविषयीिे अतं रंग स्पष्ट करणारा आहे.

वशिाजी महाराजािं े "वहन्द िी स्िराजय" हे पणू तम ः धमामवधवष्ठत राजय होते हे सत्य देवखल या श्लोकातनू अधोरेवखत होते.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

अथ देश:।
(आता देशाविषयी/स्िराजयाविषयी वनरूपण...)
श्लोक क्र ११०
राष्ट्र ोपघात ं कुिीरन्य े पापा राजिल्लभा:।
एकै कशः सहं तांस्तान्द ूष्ट्यान्िा पररिक्षते।
द ूष्ट्यानुपांशुद ण्डेन हन्याद्राजाsविलवम्बतम।् ।

अथम~राजयािे जे पापी अवधकारी राजयािा घात करतात, राष्ट्र ािा नाश करतात, त्या पैकी एके काला स्ितत्रं पणे अथिा त्या सिाांना वमळून एकत्रपणे 'द ूषणीय'
असे म्हणतात. अशा अपराधी(द ूष्ट्य), पापी अवधकाऱ्यांना तात्काळ कठोर दण्ड(शासन) करािा, गप्ु पणे त्यांना ठार मारािे.

वहन्द िी स्िराजयात भ्रष्ट, पापी अवधकाऱ्यांना अत्यतं कठोर(बहुतके प्रसगं ी मृत्यदु ंडि) आवण तात्काळ वशक्षा के ली जात असे. त्यामळु ेि वशिछत्रपती आवण
सभं ाजी महाराजाच्ं या काळात अवधकाऱ्यांनी राष्ट्र द्रोह के ल्यािी प्रकरणे अभािानेि आढळतात.

हा श्लोक मळु ात कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातील आहे.

।। इवत राष्ट्र म ् ।।
(इथे राष्ट्र विषयीिे वनरूपण सपं ले.)

।।अथ द ुगस्म िरूपवनरूपणम।् ।

(आता द ुगाांच्या/गडांच्या स्िरूपाविषयी वनरूपण...)
तत्र सामान्यतो द ुगप्रम शंसामाह मनु:।
(सिमसाधारणपणे द ुगाांि ी/गडांि ी महती म्हणजे माहात्म्य पुढीलप्रमाणे आहे.)

श्लोक क्र १११

एक: शत ं बोधयवत प्राकारस्थो धनुधरम :।
शत ं दशसहस्रावण तस्माद्दगु ां समाश्रयेत।् ।

अथम~वकल्ल्याच्या तटािर उभा असणारा एक धनुधरम योिा शंभर लोकांविरुि यिु करण्यास सक्षम असतो. तसेि असे शंभर धनुधामरी योिे (द ुगामच्या म्हणजेि
गडाच्या) सहाय्याने दहा हजार शत्रसु न्ै याशी यशस्िीपणे यिु करू शकतात. म्हणनू ि नेहमी द गु ाांि ा आश्रय करािा.
हा श्लोक मनस्ु मृवत या ग्रथं ातील आहे. गडद गु ाांि े माहात्म्य अत्यतं समपमकपणे या श्लोकातं सावं गतले आहे.

आज्ञापत्रात गडद ुगाांविषयी खुप सदुं र िणमन के ले आहे...

"सपं ूण म राजयािे सार तें द ुग"म या एकाि िाक्यात गडवकल्ल्यांि े स्िराजयातील महत्ि ध्यानात येत.े त्यात पुढ े असे म्हटलेल े आहे,"द ुग म नसतां मोकळा देश परिक्र
येताि वनराश्रय होऊन उद्वस होतो. देश उद्वस झाल्यािरी राजय असे कोणास म्हणािे? यांकररतां पूिी जे जे राजे झाले त्यांनी आधी देशामध्ये द गु म बांधनू तो तो
देश शाश्वत करून घेतला आवण आले परिक्रसकं ट द गु ामश्रयी पररहार के ले. हें राजय तर तीथमरूप थोरले कै लासिासी स्िामींनी गडांिरूनि वनमामण के ले. जो जो
देश स्िशासनिश न होय, त्या त्या देशीं स्थलविशेष पाहून गड बांधले, तसेि जलद गु म बांधले. त्यािरून आक्रम करीत करीत सालेरी अवहितं ापासनू कािेरीतीरापयांत
वनष्ट्कंटक राजय सपं ावदले....गडकोटािा आश्रय नसतां फौजेच्याने परमलु खी वटकाि धरून राहित नाही. इतक्याि कारणें गडकोटविरवहत जें राजय त्या राजयािी
वस्थती म्हणजे अभ्रपटल न्याय आहे. यांकररतां जयांस राजय पावहजे त्यांनी गडकोट हेंि राजय, गडकोट म्हणजे राजयािे मळू , गडकोट म्हणजे खवजना, गडकोट
म्हणजे सैन्यािे बळ, गडकोट म्हणजे राजयलक्ष्मी, गडकोट म्हणजे आपली िसवतस्थळें, गडकोट म्हणजे सख ु वनद्रागार, वकंबहुना गडकोट म्हणजे प्राणसरं क्षण असे
पूण म वित्तांत आणनू , कोणािे भरंिशािर न राहतां, आहे त्यािे सरं क्षण करणे ि नूतन बांधण्यािा हव्यास स्ितःि करािा, कोणािा विश्वास मानू नये."
गडकोटांविषयीिे महत्ि समजनू घेण्यासाठी आज्ञापत्रातील िरील ििने खूपि मोलािी आहेत. तेि सभं ाजी महाराजांना या श्लोकाद्वारे सांगायिे आहे.

।।अथ द गु स्म िरूपवनरूपणम।् ।

(आता द गु ाांच्या/गडांच्या स्िरूपाविषयी वनरूपण...)

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

तत्र सामान्यतो द गु प्रम शसं ामाह मन:ु ।

(सिमसाधारणपणे द गु ाांि ी/गडांि ी महती म्हणजे माहात्म्य पुढीलप्रमाणे आहे.)
श्लोक क्र ११४
धवन्िद ुगमम ् महीद ुगमम ् नरद ुगमम ् तथैि ि।
िाक्षमम ् िैिाम्बुद गु मम ् ि वगरीद गु ां तथैि ि।।

अथम~या श्लोकात द गु ाांि े(गडािं े) सहा प्रमख

ु प्रकार सावं गतले आहेत.

द गु ाांि े सहा प्रकार पढु ीलप्रमाणे आहेत...

१. धवन्िद गु (म धनदु गु )म -धनष्ट्ु यातनू सटु लेल्या बाणाच्या टप्प्यात असणारा िाळिटं ी प्रदेशातील द गु .म
२. महीद गु -म जवमनीिरील द गु (म भईु कोट).
३. नरद गु (म नृद गु )म - जया द गु ामिर राजािे(आवण प्रजेि े) िास्तव्य असते असा द गु .म
४. िाक्षमद ुग-म िृक्षांच्या गदीत िसलेला द ुग.म
५. अम्बुद ुग-म अम्बु म्हणजे पाणी. जया द ुगामिर विपुल पाणीसाठा आहे असा द ुग म म्हणजे अम्बुद ुग.म
६. वगररद ुग-म वगररद ुग म म्हणजे पिमतािर िसलेला द ुग.म

वशिाजी महाराजांच्या गवनमीकािा या यिु पितीमध्ये िर उल्लेवखलेल्यांपैकी वगररद ुगाांि े महत्ि नक्कीि मोठे आहे.
हा श्लोक मलू तः विष्ट्णधु मोत्तर पुराणातील आहे. परंत ु मनुस्मृतीने देखील द ुगाांि े नेमके हेि सहा प्रकार सांवगतले आहेत.

।।अथ द ुगस्म िरूपवनरूपणम।् ।

(आता द ुगाांच्या/गडांच्या स्िरूपाविषयी वनरूपण...)
तत्र सामान्यतो द गु प्रम शसं ामाह मन:ु ।
(सिमसाधारणपणे द गु ाांि ी/गडांि ी महती म्हणजे माहात्म्य पुढीलप्रमाणे आहे.)

श्लोक क्र ११५

सिेषामेि द गु ामणां वगररद गु ां प्रशस्यते।
द ुग ां ि पररखोपेत ं िप्राट्टालकसयं तु म।् ।

अथम~द ुगाांच्या आधी सांवगतलेल्या सहा प्रकारांमध्ये वगररद ुग म म्हणजे डोंगरी वकल्ला हाि सिामत उत्तम होय. या वगररद ुगाांि े (सरं क्षणशास्त्रीय)महत्ि सिामत जास्त
असते. त्याि बरोबर आणखी एका प्रकारच्या द ुगामि े महत्ि अनन्यसाधारण आहे. तो म्हणजे सिम बाजनूं ी बळकट तटबंद ी असणारा आवण बहुमजली(मजल्यािर
खोल्या असलेला) असा द ुग.म देिवगरी द ुग म हा अशा प्रकारच्या द ुगामि े उत्तम उदाहरण आहे. वशिाजी महाराजांनी सिु ा देिवगरीिे "िखोट द ुग"म असे िणमन के ले
आहे.

आज जरी गडद ुगाांि े सामरीक अथिा सरं क्षणशास्त्रीय महत्ि कमी झाले असले तरी वशिाजी महाराजांच्या काळात गडद ुगाांना त्या दृष्टीने खूपि महत्ि होते.
त्यादृष्टीने या श्लोकािा समािेश सभं ाजी महाराजांनी आपल्या 'बधु भषू ण' ग्रथं ात के लेला आहे. मलू तः हा श्लोक मत्स्यपुराणातील आहे.

वशिाजी महाराजांनी त्यांच्या कायमकाळात अनेक उत्तम वगररद ुग म बांधले. या गडांच्या आधारेि महाराजांनी अनेक बलाढ्य शत्रूंना अत्यल्प सख्ं याबळ आवण
साधनसमग्रु ीच्या सहाय्याने पराभतू के ले. म्हणनू ि सह्याद्रीच्या कुशीत िसलेल े हे वगररद ुग म म्हणजे वशिछत्रपतींच्या पराक्रमािी जीितं स्मारके आहेत, राष्ट्र भिी
आवण धममभिीिे वशक्षण देणारी विद्यापीठे आहेत अशी आपल्या सिाांिी श्रिा आहे.
।।अथ द ुगस्म िरूपवनरूपणम।् ।
(आता द ुगाांच्या/गडांच्या स्िरूपाविषयी वनरूपण...)
तरु ङ्गशालायां विशेषमाह।
(अश्वशालांि े विशेष...)

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र १३५

कुशीलिानां विप्राणां द गु े स्थानं विधीयते।
बहनू ां ि न िै द गु ां विना कायां ततो भित।् ।

अथम~कुशीलिान म्हणजे सशं ोधक. विप्र म्हणजे बुविमान. शोधक आवण बुविमान लोकांना गडािर राहण्यासाठी अिश्य स्थान द्यािे. यांच्याव्यवतररि इतर लोक,
जयािं े काहीही काम नाही, त्यानं ा राजाने गडािर स्थान देऊ नये. कारणावशिाय गडािर कोणासही िास्तव्य करू देऊ नये.

स्थलविभागमक्ु त्िा द गु सम पं वत्तमाह।

(स्थलमाहात्म्यानंतर आता द ुगसम पं त्तीविषयी सांगत आहोत.)

श्लोक क्र १३६

द गु े त ु यन्त्रा: कतमव्या नानाप्रहरणावन्िता:।
सहस्रघावतनो राजस्ं तैस्त ु रक्षा विधीयते।।

अथम~हे राजा, अनेक प्रकारच्या अस्त्रे-शस्त्रे आवण आयधु ांनी सपं न्न आवण सहस्रािधी सैन्यािा नाश करणारे शूरिीर योिे यांना राजाने गडािर नेमनू त्यांच्याकरिी
राजयािे सरं क्षण करािे.

द गु सम पं त्ती याविषयी भाष्ट्य करताना सभं ाजी महाराजांनी गडािरील शस्त्रास्त्रे आवण शूरिीर योिे यांि ा उल्लेख अग्रक्रमाने के ला आहे. खरोखरि कोणत्याही
राजयािी/देशािी खरी सपं त्ती त्या राजयाच्या कोशातील सोने-नाणे नसनू त्या राजयातील पराक्रमी आवण शूरिीर योिे हीि असते. सभं ाजी महाराजांना या श्लोकांतनू
हेि सांगायिे आहे.

हे दोन्ही श्लोक मत्स्यपुराणातनू घेतलेल े आहेत.

।।अथ द ुगस्म िरूपवनरूपणम।् ।

(आता द ुगाांच्या/गडांच्या स्िरूपाविषयी वनरूपण...)

स्थलविभागमक्ु त्िा द गु सम पं वत्तमाह।

(स्थलमाहात्म्यानंतर आता द गु सम पं त्तीविषयी सांगत आहोत.)

श्लोक क्र १४९

कतमव्यावन महाभाग यत्नेन पृवथिीभजु ा।
उिावन िाप्यनिु ावन राजा द्रव्याण्यनेकशः।।

अथम~हे महाशय(महाभाग) राजन, येथे िरीलप्रमाणे सांवगतलेल े अथिा न सांवगतलेल(े म्हणिे सांगायिे राहून गेलले )े सिम पदाथम, सिम द्रव्ये, िस्त,ु प्राणी, पशू,
पक्षी, औषधे, धान्य,े धात ू इत्यादी सिम गोष्टी राजाने प्रयत्नपिू कम सग्रं ह करून सरु वक्षतपणे ठेिाव्यात. त्या सिम िस्तिूं ा उल्लेख िरील(म्हणजेि या आधीच्या)
श्लोकातं आलेला असो अथिा नसो.

श्लोक क्र १५०

सगु प्ु ावन परु े कुयामजजनानां वहतकाम्यया।
उिावन िाप्यनुिावन राजद्रव्याण्यशेषतः।।

अथम~राजाने आपल्या नगरांत(पुरे) प्रजाजनांच्या वहतासाठी, या पूिी सांवगतलेली अथिा न सांवगतलेली सिम काये(कतमव्ये) आवण द्रव्ये उत्तम प्रकारे सरं वक्षत
करून ठेिािी.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र १५१

विषाणां िारकं कायां प्रयत्नेन महीभजु ा।
विवित्रा: श्वापदा कायाम विषस्य शमनास्तथा।।

अथम~राजाने विशेष प्रयत्न करून, सिम विषांि े वनिारण(िारक) करणारे उपाय सग्रं ह करून ठेिािेत. तसेि विषािे शमन करणारी विवित्र श्वापदे, रानटी जनािरे
गडािर तयार ठेिािीत.

िरील सिमि श्लोकांत प्रजेच्या कल्याणाथम राजाने घ्याियािी काळजी तसेि जतन करून ठेिाियाच्या महत्िाच्या गोष्टींविषयी भाष्ट्य के ले आहे.
हे सिम श्लोक मलू तः मत्स्यपुराणातील आहेत.

।।अथ द ुगस्म िरूपवनरूपणम।् ।

(आता द ुगाांच्या/गडांच्या स्िरूपाविषयी वनरूपण...)

स्थलविभागमक्ु त्िा द गु सम पं वत्तमाह।

(स्थलमाहात्म्यानंतर आता द गु सम पं त्तीविषयी सांगत आहोत.)

श्लोक क्र १५४

यन्त्रायधु ाट्टालियोपपन्नं समग्रधान्यौषवधसप्रं यिु म।्
िावणग्जनैश्चािृतमािसेत द गु ां सगु प्ु ं नृपवत: सदैि।।

अथम~राजाने कोणत्या गडािर िास्तव्य करािे याविषयीिे मागमद शमन िरील श्लोकात के ले आहे.

जो गड अत्यतं सरु वक्षत आहे, जया गडािर विविध प्रकारिी यत्रं े आवण आयधु (े शस्त्रे) आहेत, गच्िी, तटबदं ी, सिम प्रकारच्या धान्यािी कोठारे, औषधािं े सग्रं ह,
िस्त्रािं े साठे भरपरू प्रमाणात आहेत, तसेि अनेक व्यापारी आवण सािकार जया गडािर उपलब्ध आहेत अशा सरु वक्षत गडािर राजाने सदैि िास्तव्य करािे.

जया रायगडािर वशिाजी महाराजािं े िास्तव्य होते, त्या गडािर िरील श्लोकात सावं गतलेल्या सिमि गोष्टींि ी व्यिस्था महाराजानं ी के लेली होती. व्यापारी आवण
सािकार याच्ं यासाठी रायगडािर के लेली व्यिस्था आजही पाहायला वमळते. " साहक ु ार हे तो राजय आवण राजयश्रीिी शोभा" हे आज्ञापत्रातील ििन िरील
श्लोकाशी ससु गं त असेि आहे.

हा श्लोक मलू तः मत्स्यपरु ाणातील आहे.

।। इवत द ुगवम नरुपणम ् ।।

(अशा प्रकारे हे द ुगाांविषयीिे वनरूपण इथे समाप् झाले.)

अथ बलवनरूपणम।् तच्िबल ं षड्विधम।्

(आता बल म्हणजेि सैन्याविषयी वनरूपण करीत आहोत. बल(सैन्य) हे सहा प्रकारिे असते.)

श्लोक क्र १८५

षड्विध ं त ु बल ं व्यह्यू वद्वषतोवभमख
ु ं व्रजेत।् ।
राजाने आपल्या सैन्यािी सहा प्रकारिी व्यहू रिना करून शत्रसु न्ै याला सामोरे जाण्यासाठी वसि राहािे.

।। इवत षड्विध ं बल ं ।।
(आता सैन्याच्या सहा प्रकारांविषयी सांगत आहोत.)

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक १८६
मौल ं भतू ं श्रेवण सहृु द ् वद्वषदाटविकं बलम।्
पिू ां पिू ां गरीयस्त ु बलानां विषम ं स्मृतम।् ।

अथम~सैन्यािे सहा प्रकार पुढीलप्रमाणे आहेत.

१. मौल बल - म्हणजेि मळू िे अथामत परपं रेने प्राप् झालेल े अथिा अवस्तत्िात असलेल े सैन्य.
२. भतू बल - ऐश्वयम असेपयांत राहणारे(नतं र भरती के लेल)े सैन्य.
३. श्रेवण बल - यिु ासाठी मागमस्थ होण्याच्या तयारीत असलेल(े स्थानापन्न) सैन्य.
४. सहृु द ् बल - वमत्र(सहकारी) पक्षांि े सैन्य.
५. वद्वषद बल - शत्रूच्या ताब्यात गेलले े आपले सैन्य.
६. आटविक बल - अरण्यात(िनांत) तैनात असलेल े सैन्य.
यातील आधी िणमन के लेली सैन्य े अवधक महत्िािी मानािी. सैन्यािी ही क्रमिारी ही त्यांच्या श्रेष्ठतेनुसार लािलेली आहे. तसेि या क्रमिारीतील विषमस्थानी
असणारी सैन्य े देखील अवधक महत्िािी मानली जातात.
सदर श्लोक कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातील आहेत.

उिस्य ि तस्य ितरु ङ्गतामाह।

(आता त्याच्या(सैन्याच्या) िार अगं ांविषयी वनरूपण.)

श्लोक क्र १८७

हस्त्यश्वरथपादात ं सेनाङ्ग ं स्याच्ितवु िमधम।् ।

अथम~सैन्यािी अगं े िार प्रकारिी आहेत. ती पढु ीलप्रमाणे...

१. गज दल(हवस्त दल)
२. अश्व दल(घोडदळ)
३. रथ दल
४. पायदळ
ितरु ंग सेना म्हणजे िरील िारही दलांनी सजज अशी सेना.

।।इवत बलम।् ।
(सैन्याविषयीिे वनरूपण समाप्)

बलस्य सेनापत्यधीनत्िात ् सेनापवतलक्षणमाह।

(सेनापतीच्या वनयत्रं णात सेना असल्याने आता सेनापतींिी लक्षणे सांगत आहोत.)
श्लोक क्र १८८
कुलीन: शीलसपं न्नो धनुिदे विशारद:।
हवस्तवशक्षावदकुशलो वनत्य ं वह श्लक्ष्णभावषत:।।

अथम~राजाने कुलीन(घरंद ाज), िाररत्रयसपं न्न, शीलिान, धनुविमद्यते पारंगत असणारा, हत्ती आवण घोडे यांच्या वशक्षणाविषयी उत्तम ज्ञान असणारा(हत्ती आवण
घोडे यांि ा कुशल प्रवशक्षक) आवण नेहमी सदुं र(आकषमक) आवण मृद ुपणे भाष्ट्य करणारा असा सेनापती वनयि ु करािा.

हा श्लोक मत्स्यपुराण आवण विष्ट्णधु मोत्तर पुराण या दोन्ही ग्रथं ांतील श्लोकांशी साधम्यम साधणारा आहे.

बलस्य सेनापत्यधीनत्िात ् सेनापवतलक्षणमाह।

(सेनापतीच्या वनयत्रं णात सेना असल्याने आता सेनापतींिी लक्षणे सांगत आहोत.)

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र १९१

एि ं ये कुशल ं शूरं वहते वस्थतमकल्मषम।्
सेनापवत ं प्रकुिमवन्त ते जयवन्त रणे ररपनू ।् ।

अथम~अशा तऱ्हेने जे राजे वनष्ट्णात, शूर, (राजयािे) वहत जपणाऱ्या आवण वनष्ट्कपट अशा उत्तम व्यविमत्त्ि असलेल्या सेनानीस सेनापती म्हणनू नेमतात ते यिु ांत
नेहमी शत्रिूं र विजय वमळितात.

श्लोक क्र १९२

बृहस्पवतसम ं बदु ध्् याक्षमया पृवथिीसमम।्
समद्रु वमिगाम्भीये वहमिन्तवमिािलम।् ।

श्लोक क्र १९३

प्रजापवतवमिौदाये तेजसा भास्करोपमम।्
महेन्द्रवमि शत्रूणां ध्नंसनं शरिृवष्टवभ:।।

अथम~िरील दोन श्लोकांत सेनापतीच्या ठायीं आिश्यक अशा लक्षणांविषयी भाष्ट्य के ले आहे.

राजयािा सेनापती हा बृहस्पतीप्रमाणे बुविमान, पृर्थिीप्रमाणे क्षमाशील, समद्रु ाप्रमाणे गभं ीर आवण वहमालय पिमताप्रमाणे वस्थर, अवििल(वििवलत न होणारा)
असा असािा.(श्लोक क्र १९२)

तसेि सेनापती हा प्रजापती म्हणजेि ब्राह्मदेिाप्रमाणे उदार आवण सयु ामप्रमाणे तेजस्िी असािा. सेनापती हा बाणांि ा िषामि करून शत्रूंि ा सिमनाश करणाऱ्या
महेंद्राप्रमाणे(महेंद्र म्हणजे देिराज इद्रं देि) शूर आवण सदैि विजय प्राप् करणारा असािा.(श्लोक क्र १९३)

हे श्लोक मलू तः अनुपुराण या ग्रथं ातील आहेत.

।।इवत सेनापवतलक्षणम।् ।
(या वठकाणी हे सेनापतींच्या विषयीिे वनरूपण समाप् झाले.)

अथ राजकृ त्यवनरूपणम।्
(आता राजाच्या कृ तीविषयी वनरूपण पुढीलप्रमाणे...)

श्लोक क्र २००

श्रत्ु िा वतथीभग्रहिासरं ि प्राप्नोवत धमामथमयशांवस सौख्यम।्
आरोग्यमायवु िमजय ं जय ं ि द ु:स्िप्ननाशं ि तथा विदध्यात।् ।

अथम~राजाने सकाळी उठल्यानंतर कराियािी कृ त्ये या प्रकरणात सांवगतली आहेत.

सकाळी आपल्या राजजयोवतषाकं डून वदिसािे पिं ागं श्रिण के ल्यानतं र त्या वदिसािी वतथी, नक्षत्र, ग्रह, िार इत्यादीविषयी योग्य ती मावहती ऐकून घेतल्याने
राजाला धमम, अथम, कीती आवण सख ु इत्यादी प्राप् होतात. आरोग्य, आयष्ट्ु य, जय, विजय आवण द ष्टु स्िप्नािं े वनराकरण यामळु े साध्य होते.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र २०१

प्रणम्य देिांश्च गरुु ं श्च सिामन्द त्त्िा ि गां ित्सयतु ां वद्वजाय।
दृष्टि् ा सख
ु ं सवपमवष दपमण े ि सवपमश्च दद्यात्सवहरण्यमेि।।

अथम~यानंतर राजाने देिदेितांना, गरूु ं ना आवण सिाांना प्रणाम करून, वद्वजास(ब्राह्मणास) िासरासह गाय दान देऊन, (गायीच्या) तपु ात आवण आरशात आपला
िेहरा पाहनू तपू , सोने आवण आरसा यािं े दान करािे.

अथामति या श्लोकांत ब्राह्मण हा शब्द 'जात' या अथामने नव्हे तर 'िणम' या अथामने योजलेला आहे. जन्माने ठरते ती जात आवण गणु ाने, कमामने ठरतो तो िणम.
सभं ाजी महाराजािं े नाि घेऊन ब्राह्मणविरोधािे(म्हणजेि जातीय द्वेषािे) काम करणाऱ्यानं ा सभं ाजी महाराजािं े हे वििार मान्य होणे तर द रू समजणे देखील
अिघड आहे.

अथ राजकृ त्यवनरूपणम।्
(आता राजाच्या कृ तीविषयी वनरूपण पुढीलप्रमाणे...)
श्लोक क्र २०४
कवथता: सतत ं राजन् राजानश्चारिक्षषु :।
स्िके देशे परे देशे ज्ञानशीलावन्ििक्षणान।् ।

श्लोक क्र २०५

िवणजो मन्त्रकुशलान् सािं त्सरविवकत्सकान।्
तथा प्रव्रवजताकारान् (श्चारान्राजा वनयोजयेत।् ।

अथम~यासाठी म्हणनू ि सिम राजे नेहमी आपल्या हेराच्ं या द्वारेि सपं णू म राजकीय िृत्त जाणतात. म्हणनू ि गप्ु हेरानं ा राजािे डोळे मानले जाते. म्हणनू ि आपल्या
देशात असो अथिा परक्या देशात, राजाने अशाि गप्ु हेरािं ी नेमणकू करािी जे स्िभाित: ज्ञानसपं न्न आवण ितरु असतील.(श्लोक क्र २०४)

जे लोक(गप्ु हेर म्हणनू काम करणारे) व्यापारी, मत्रं विद्येि े जाणकार, सल्लामसलत करण्यात पारंगत, िषमभविष्ट्य जाणणारे आवण आरोग्यविषयक विवकत्सा
करण्यािे ज्ञान असणारे आहेत. तसेि जे सन्ं यस्त िृत्तीिे आवण विविध िेष धारण करून बातम्या देणाऱ्या लोकानं ा राजाने स्िराजयात(स्िदेशात) तसेि परराजयात
गप्ु हेर म्हणनू नेमािे.(श्लोक क्र २०५)
हे दोन्ही श्लोक मलू तः मत्स्यपरु ाणातील आहेत.

अथ राजकृ त्यवनरूपणम।्
(आता राजाच्या कृ तीविषयी वनरूपण पुढीलप्रमाणे...)
श्लोक क्र २०६
न िास्य राजाश्रद्दध्् यात ् िारस्य वप्रयभावषत:।
द्वयो: सबं न्धमाज्ञाय श्रद्दध्् यात ् नृपवत पवतस्ततः।।

अथम~परंत ु राजाने कोण्या एकाि गप्ु हेराच्या गोड बोलण्यािर पूण म विश्वास ठेि ू नये. तर त्यातील परस्परांना अज्ञात(न ओळखणाऱ्या) वकमान दोन िेगिेगळ्या
गप्ु हेरांि ी मते जाणनू घेऊनि त्यािर विश्वास ठेिािा.
सदर श्लोक हा मळु ात मत्स्यपुराणातील आहे.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

अथ राजकृ त्यवनरूपणम।्
(आता राजाच्या कृ तीविषयी वनरूपण पुढीलप्रमाणे...)
श्लोक क्र २०९
वनगमच्छे यवु िमशेयश्चु सिमिातामविदो ह्यत:।
िारा: सकाशं नृपतेश्चक्षुद ूमरिरं वह तत।् ।
अथम~सिाांि ी िाताम(खबर) ठेिणारे, सिमत्र प्रिेश करू शकणारे आवण सिाांिी बातमी आणणारे गप्ु हेर कुठेही जातात आवण आपल्या राजाला अि ूक मावहती
देतात. म्हणनू ि गप्ु हेर हे राजाच्या जिळ असलेल े परतं ु द रू िरिे पाहू शकणारे असे डोळेि असतात.

सदर श्लोक हा कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातनू घेतलेला आहे.

वशिाजी महाराजांच्या यशात त्यांच्या गप्ु हेर खात्यािा वसहं ािा िाटा आहे. वशिाजी महाराज त्यांच्या हेरखात्यािर मोठ्या प्रमाणािर खिम करत असत असे
इग्रं जांनी देखील त्यांच्या पत्रांतनू म्हटलेल े आहे. अत्यतं अल्प साधनसामग्रु ी आवण अत्यल्प सख्ं याबळ असतानाही वशिाजी महाराजांनी त्यांच्या कारवकदीत मोठे
यश सपं ादन के ले ते या हेरांच्याि बळािर. आपल्या हेरांच्या द्वारे शत्रूविषयी अि ूक मावहती प्राप् करून आवण त्यािर पूण म अभ्यास करून वशिाजी महाराज
यिु ािी आखणी करत असत आवण तेि त्यांच्या यशािे रहस्य होते.

परु ोवहतादीनां लक्षणान्याह।

(राजपुरोवहत आवण काही इतरांि ी लक्षणे...)

श्लोक क्र २१५

िेद िेद ाङ्गतत्त्िज्ञो जपहोमपरायण:।
आशीिामद परो वनत्य ं एष राजपुरोवहत:।।

अथम~राजपुरोवहत हा िेद -िेद ांग-वसिान्त जाणणारा, जप-होम यांमध्ये रुिी ठेिणारा आवण राजयाच्या कल्याणासाठी सदैि आशीिामद देण्यास तत्पर असा
असािा.
मळू श्लोक शारङ्गधर पिवत या ग्रथं ातील आहे.

अथ धमामवधकारी:।
(आता धमामवधकाऱ्याविषयी...)
श्लोक क्र २१६
सम: शत्रौ ि वमत्रे ि धममशास्त्रविशारद:।
विप्रमख्ु य: कुलीनश्च धमामवधकरणी भिेत।् ।

अथम~शत्रू आवण वमत्र यांच्याबद्दल समान धोरण ठेिणारा, धममशास्त्रािे पूण म ज्ञान असणारा, विद्वान लोकांमध्ये अग्रगण्य आवण िांगल्या कुळात जन्मलेला असा
धमामवधकारी राजाने नेमािा. वशिाजी महाराजांना तसेि सभं ाजी महाराजांना उगािि "वनधमी" म्हणनू लेबले लािणाऱ्यांनी सभं ाजी महाराजांि े िरील श्लोकांत
वदलेल े वििार अिश्य अभ्यासािे.
मळू श्लोक मत्स्यपुराणातील आहे.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

वभषक्:
(िैद्य)
श्लोक क्र २१९
पारम्पयामगतो य: स्यादष्टाङ्गषे ु विवकवत्सते।
अनाहायम: स िैद्य: स्यात ् धमामत्मा ि कुलोद्गत:।।

अथम~आयिु दे ाच्या आठ अगं ािं े(आठ प्रकारच्या विवकत्सा पितींिे) ज्ञान जयाला िशं परपं रेने प्राप् झाले आहे, जो सहजासहजी कोणालाही िश, अवं कत,
अनक
ु ू ल अथिा वफतरू होत नाही, जो धममशील(धमामच्या तत्िािं े पालन करणारा) आहे आवण जो उत्तम कुळात जन्मलेला आहे असाि िैद्य राजाने नेमािा.

आयिु दे ािी आठ अगं े पुढीलप्रमाणे आहेत...

१. शल्य-शरीरातील िस्त ू बाहेर काढण्यािी शस्त्रवक्रया.
२. शालाक्य-सळईने औषधािा िापर करून कान, नाक, डोळे इत्यादी अियिािं ी विवकत्सा.
३. काय विवकत्सा-ताप(जिर), अवतसार इत्यादी आजारािं ी विवकत्सा.
४. भतू विद्या-सक्ष्ू म अशा जीिाणच्ूं या शरीरात प्रिेश होणाऱ्या व्याधींसबं ंधी विवकत्सा.
५. कौमारभृत्यम-् कुमारांच्या म्हणजेि बालकांच्या आजारांविषयी विवकत्सा.
६. अगद तत्रं म-् विषांि ी विवकत्सा.
७. रसायन तत्रं म-् िृित्िािर उपाय म्हणनू बलिधमक औषधांि ी विवकत्सा.
८. िाजीकरण तत्रं म-् प्रजा बलिान व्हािी म्हणनू शुक्र ािे सामर्थयम वनमामण करण्यािी विवकत्सा.

िरील आठ अगं े म्हणजेि विवकत्सेि े प्रकार आयिु दे ाने सांवगतले आहेत.

हा श्लोक मळु ात मत्स्यपुराणातील असनू सभं ाजी महाराजांनी अत्यतं वििारपूिकम हा श्लोक आपल्या बुधभषू ण या राजनीवतपर ग्रथं ात समाविष्ट के लेला आहे.

खड्गधाररणो वनकटिवतमत्िात्तल्लक्षणमाह।
(राजखड्गधारी हा राजाच्या सरं क्षणाथम शेजारीि असल्याने त्यािीही लक्षणे सांगत आहोत.)

श्लोक क्र २२३

सरुु पस्तरुण: प्रांशुदृढम भि: कुलोद्भि:।
शूरश्चैि सहश्चैि खड्गधारी प्रकीवतमत:।।

अथम~रूपाने जो सदुं र, तरुण, उंि ापुरा, राजविषयी दृढ भविभाि बाळगणारा(पूण म विश्वास ठेिण्यास पात्र), उत्तम कुळात जन्मलेला(कुलोद्भि), शूर(पराक्रमी),
क्लेश-कष्ट-सवहष्ट्ण(ू ताणतणाि सहन करणारा) आवण धाडसी असा पुरुष राजाने खड्गधारी म्हणनू वनयि ु करािा.

श्लोक क्र २२४

प्राश
ं िो व्यायता:शरू ा दृढभिा वनराकुला:।
राज्ञा त ु रवक्षण: कायाम: सदा क्लेशसहा वहता:।।

अथम~या श्लोकातं देखील राजाच्या सरं क्षणाथम अगं रक्षक म्हणनू काम करणाऱ्या खड्गधाऱ्यावं िषयी वििेि न के लेल े आहे.

उंि ेपुरे, भव्य देहयष्टी असणारे(व्यायामाने शरीरसपं दा धारण करणारे), शूर, राजाविषयी मनांत दृढ भविभाि बाळगणारे, विश्वास,ू राजािी सेिा करण्याविषयी
आसि, उत्तम घराण्यात जन्मलेल,े तेजस्िी, अव्यग्र वित्तशील, अखडं कष्ट सहन करण्यास सक्षम, राजाच्या कल्याणाथम सदैि काम करणारे आवण कधीही द ःु खात
अथिा सभ्रं मात न पडणारे असे वस्थर बि ु ीिे परुु ष राजाने स्ितःच्या रक्षणासाठी नेमािेत.
दोन्ही श्लोक मलू तः मत्स्यपरु ाणातील आहेत.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

अत्रैि प्रसङ्गात्सकलसाधारण ं सेिकलक्षणमच्ु यते।

(आता प्रसगं ानुरूप साधारण सेिक लक्षणे िणमन करीत आहोत.)
श्लोक क्र २२६
तावडतोवप द रुु िोवप दवण्डतोवप महीभजु ा।
न विन्तयवत य: पापं स भृत्योहो महीभजु ाम।् ।

अथम~राजाने मारले, कठोर शब्दातं कान उघाडणी के ली अथिा द डं (वशक्षा) के ला तरीही जया राजसेिकाच्या मनात राजाच्या विषयी पापभािना(ि क
ु ीिी भािना)
वनमामण होत नाही, तोि खरा राजसेिक होय.

श्लोक क्र २२७

भतरुम धामसने रधैमहुम ुनामन्यत्र वतष्ठवत।
ब्रूयान्न वकंविदन्योन्य ं वतष्ठेच्िास्य ं विलोकयन्।।

अथम~स्िामींच्या(राजाच्या) आसनस्थानाजिळ उभ्या असणाऱ्या सेिकाने इकडे-वतकडे िारंिार न पाहता, 'स्िामी(राजा) काय आज्ञा काढतात?' या उत्सकु तेने
त्यांच्याकडेि आपली दृष्टी वस्थर ठेिनू सािधपणे पाहत राहािे.

राजसेिकािे ध्यान के िळ राजाच्या आज्ञेकडेि असािे. इतरत्र त्याने ध्यान देऊ नये असे सभं ाजी महाराजांनी या श्लोकाद्वारे सांवगतले आहे. हा श्लोक मलू तः
कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातील आहे.

तेषां िृत्तमाह।
(त्यांच्या म्हणजेि सेिकांच्या ितमनाविषयी...)

श्लोक क्र २२९

उच्िै: प्रहसनं कासष्ठं ीिनं कुत्सनं तथा।
ज्रम्ु भण ं गात्रभङ्ग ं ि परीस्फोट ं ि िजमयते ।् ।

अथम~राजसेिकाने राजाच्या समिेत असताना िारिौघात कसे ितमन ठेिािे यािे वििेि न या श्लोकांत के लेला आहे. राजसभेमध्ये राजसेिकाने सिम लोकांमध्ये
मोठमोठ्याने(वफदीवफदी) अघळपघळ हसणे, बोलणे, खोकणे, खाकरणे, थुंकणे, वशंकरणे, जांभया देण,े वनंद ा नालस्ती करणे, आळोखे वपळोखे(अगं मोडणे)
देण,े वटिक्या िाजिणे, बोटे मोडणे हे सिम कटाक्षाने िजयम करािे. राजसेिकािे असे ितमन व्यािहाररक वशष्टािाराच्या विरोधात मानले गेल े आहे. सेिकाच्या
अशा ितमनाने राजािा मानभगं होतो.
या श्लोकात सांवगतलेल्या सिमि गोष्टी आजच्या व्यिसायीक/सािमजवनक जीिनात देखील वशष्टािाराच्या विरोधात मानल्या गेल्या आहेत.
सदर श्लोक कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातनू घेतलेला आहे.
तेषां िृत्तमाह।
(त्यांच्या म्हणजेि सेिकांच्या ितमनाविषयी...)

श्लोक क्र २३९

शाब्दलौल्य ं ि पैशून्य ं नावस्तक्य ं क्षुद्रता तथा।
िापल्य ं ि पररत्याजय ं वनत्य ं राज्ञोनुजीविवभ:।।

अथम~(त्यािप्रमाणे)राजसेिकाने शाब्दलौल्यािा म्हणजेि िाणीच्या ि ंि लपणािा त्याग करािा. िाणीिा ि ंि लपणा म्हणजे वििार न करता एखाद्याविषयी
ििव्य करणे, वनराधार बोलणे. बोलण्यातील उथळपणा म्हणजे शाब्दलौल्य!

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

तसेि राजसेिकाने पाशिी िृत्ती(क्रु र िृत्ती अथिा रानटीपणा), कृ पणता(मनािा सकं ु वितपणा), नावस्तकता(परमेश्वरािरील श्रिेि ा अभाि) आवण क्षद्रु ता म्हणजेि
कमी(हलक्या) दजामि े काम करण्यािी िृत्ती, िापल्य म्हणजे घाई अथिा अवस्थरता या सिम गोष्टींि ा दक्षतापूिकम त्याग करािा. िर उल्लेवखलेल्या बाबी
राजसेिकाने आपल्या आिरणात कधीही येऊ देऊ नये.

राजसेिकाने "नावस्तकतेि ा सदैि त्याग करािा" असे िरील श्लोकात सावं गतले आहे. हे सत्य कवथत फुरोगामी लोकानं ा हे फारसे रुिणारे नाही.

सभं ाजी महाराजानं ी हा श्लोक मत्स्यपरु ाणातनू आपल्या बधु भषू ण या ग्रथं ात समाविष्ट के ला आहे.

इवत सिमसाधारणसेिकिृवत्त:। अथ सभासदा:।

(इथेि राजसेिकांच्या ितमनाविषयी वनरूपण सपं ले. आता राजसभेच्या सभासदांच्या विषयी...)

श्लोक क्र २४०

धममशास्त्राथमकुशला: कुलीना: सत्यिावदन:।
समा: शत्रौ ि वमत्रे ि नृपते: स्य:ु सभासदा:।।

अथम~राजसभेि े सभासद हे धममशास्त्रािा अथम पूणपम णे समजनू घेण्यास समथम आवण कुशल असािेत. त्यािबरोबर ते वित्तिृत्तीने विशुि, िांगल्या कुळात जन्मलेल े,
नेहमी सत्य बोलणारे आवण वमत्र आवण शत्रू यांच्याविषयी समत्ि बुिी राखणारे असे असािेत.
राजसभेि े सभासद हे धममशास्त्रािे गाढे अभ्यासक, जाणकार असािेत असे या श्लोकांत स्पष्ट म्हटले आहे.
कवथत फुरोगाम्यांना हा देखील एक प्रकारे धक्काि आहे. विशेषतः सभं ाजी महाराजांि ी प्रवतमा वनधमी म्हणनू रंगविणाऱ्या लोकांि ा प्रिार खोटा ठरिणारा हा
श्लोक आहे.

श्लोक क्र २४१

तस्मात्सभ्य: सभां गत्िा रागद्वेषवििवजमत:।
ििस्तथाविध ं ब्रूयादन्यथा नरकं व्रजेत।् ।

अथम~म्हणनू , राजसभेच्या सभासदाने राजसभेत उपवस्थत राहून राग, लोभ आवण द्वेष या भािना बाजलू ा ठेिनू िरील श्लोकांत सांवगतल्याप्रमाणे(समत्ि बुिीने)
बोलािे. तसे न के ल्यास तो(सभासद) नक्कीि नरकात जातो.

दोन्ही श्लोक मलू तः शाङ्मगधर पिवत या ग्रथं ातील आहेत.

अथ सभासदा:।
(आता राजसभेच्या सभासदांच्या विषयी...)
नीवतशास्त्रस्य स्पष्टाथमत्िात्तत्क्रमेवभवनिेश : कायम:।
(नीवतशास्त्राच्या सस्ु पष्ट अथामच्या योगाने क्रमांवकत अवभवनिेशकायम...)
श्लोक क्र २४२
मेधािी िाक्पटु धीमांल्लघुहस्तो वजतेवन्द्रय:।
शस्त्रशास्त्रपररज्ञाता एष लेखक उच्यते।।

अथम~लेखक कोणाला म्हणािे याविषयीिे वििेि न या श्लोकांत सभं ाजी महाराजांनी के लेल े आहे.

मेधा म्हणजे अत्यच्ु ि प्रतीिी बुविमत्ता. मेधािी म्हणजे अत्यतं बुविमान असा वििारितं . जो अत्यतं बुविमान, धारणायि
ु , वि ंतनशील, वििारशील, बोलण्यात
ितरु , हलक्या हातािा(हाताने भराभर वलहू शकणारा), इवं द्रयांना िश(वनयवं त्रत) करून ताब्यात ठेिणारा, शस्त्र आवण शास्त्र या दोन्हींिा उत्तम जाणकार असा
लेखक हा उत्तम मानण्यात येतो.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

सभं ाजी महाराजांच्या मते लेखकाला के िळ शास्त्रांि े नव्हे तर शस्त्रांि े(आयधु ांि े) देखील ज्ञान असले पावहजे. लेखकांच्या ठायीं पुरेशी क्षात्रिृत्ती असणे सभं ाजी
महाराजानं ा अवभप्रेत आहे.

राजयातील लेखकांनी राष्ट्र ाला उपकारक असेि वलखाण करािे, तसेि िेळप्रसगं ी लेखणीच्या ऐिजी हाती शस्त्र घेऊन राष्ट्र ाच्या रक्षणाथम उभे राहण्यािी
वसिता(तयारी) त्यांनी ठेिािी असे सभं ाजी महाराजांना या श्लोकांत सांगायिे आहे.
हा श्लोक मलू तः शाङ्मगधर पिवत या ग्रथं ातील आहे.

मन्त्रयेत्सहमवन्त्रवभररयि
ु ं तदेिाह।
(राजािी सहकारी मत्रं यांसोबत अवभमत्रं णा...)

श्लोक क्र २४९

ित्िारर राज्ञा त ु महाबलेन िजयामन्याहु:
पवण्डतस्तावन्नबन्ध्यात।्
अल्पप्रज्ञै: सह मन्त्रं न कुयामन्न
दीघमसत्रू ैरलसैश्चारणैश्च।।

अथम~राजाने पढु ील िार बाबींिा मोठ्या ताकतीने त्याग करािा. त्यातनू ही जर राजा या िार गोष्टींच्या नादी लागलाि तर विद्वान लोकानं ी त्याच्यािर वनबांध
घालािेत.

त्या िार बाबी पढु ीलप्रमाणे...

१. अल्पमतीच्या(सकं ु वित बि ु ीच्या) लोकाश
ं ी सल्लामसलत न करणे.
२. वदघमसत्रू ी(िेंगट) िृत्तीच्या माणसांसोबत सल्लामसलत न करणे.
३. आळशी लोकांशी सल्लामसलत न करणे.
४. भाट(स्ततु ीपाठक) लोकांशी सल्लामसलत न करणे.

इवत भारतेवप:।
(महाभारतात सिु ा हेि सांवगतले आहे.)

मन्त्रयेत्सहमवन्त्रवभररयि
ु ं तदेिाह।
(राजािी सहकारी मत्रं यांसोबत अवभमत्रं णा...)
इवत भारतेवप:।
(महाभारतात सिु ा हेि सांवगतले आहे.)

श्लोक क्र २५०

धमम: प्रागेि विन्त्य: सवििगवतमवत सिमद ा विन्तनीये
ज्ञेय ं लोकानुित्तृ ं िरनयनैमण्म डल ं िीक्षणीयम।्
प्रच्छाद्यौ रागरोषौ मृद ुकठीणरसौ योजनीयौ स्िकाले
आत्मा यत्नेन रक्ष्यो रणभवु ि ि परं सोवप नापेक्षणीय:।।

अथम~राजाने कोणत्या कतमव्यांि े पालन करािे यािे वििेि न या श्लोकांत सभं ाजी महाराजांनी के ले आहे.

राजाने सिमप्रथम धमामि ा वििार करािा. सवििांच्या मतािा देखील वििार करािा. लोकांि ी प्रिृत्ती गप्ु हेररुपी डोळ्यांच्या द्वारे जाणनू घ्यािी. तसेि राजयािी
पाहणी देखील गप्ु हेरांच्या रूपाने असणाऱ्या डोळ्यांनी करािी. राजयकारभार करताना राग, प्रेम(लोभ), द्वेष इत्यादी भािना बाजलू ा ठेिनू काम करािे. राजयाच्या

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

वहतासाठी योग्य िेळी कठोर आवण कोमल रसािा(भािनािं ा) उपयोग करािा. प्रत्येकािे सगं ोपन, पोषण एक आत्मा(ईश्वरी अशं ) म्हणनू अिश्य के ले जािे परतं ु
यिु भमू ीिर(रणांगणात) तसा वििार कधीही करू नये.

आत्म्याच्या रूपाने प्रत्येक जीिाच्या ठायीं ईश्वरी अवस्तत्ि िास करते हा आपल्या धमामने वशकविलेला वििार आहे. हा वििार आध्यावत्मकदृष्टय् ा योग्यि आहे.
परतं ु यिु भमू ीिर शत्रच्ू या बद्दल असा वििार कधीही करू नये, हा अत्यतं व्यािहाररक वििार या श्लोकातं सावं गतलेला आहे.

द दु ैिाने अलीकडच्या काळात सवहष्ट्णतु च्े या गोंडस नािाखाली आपल्या देशाच्या शत्रिू े नको ते लाड परु िले गेल्यािे आपण पावहलेल े आहे. अगदी कालपरिा
रमजानच्या काळात सीमेिर के लेली शस्त्रसधं ी(बदं ी) हे त्यािेि उत्तम उदाहरण होय. हा राष्ट्र घातकी वििार सभं ाजी महाराजानं ी या श्लोकाद्वारे िजयम मानलेला
आहे. सभं ाजी महाराजाच्ं या राजनीतीपर वििारािं ा अभ्यास करणे त्यासाठीि आिश्यक आहे.

हा श्लोक शारङ्गधर पिवत या राजनीतीपर ग्रथं ातील श्लोकािर आधारीत आहे.

मन्त्रयेत्सहमवन्त्रवभररयि
ु ं तदेिाह।
(राजािी सहकारी मत्रं यांसोबत अवभमत्रं णा...)

उिं ि।
(म्हटलेि आहे की...)

श्लोक क्र २५३

वप्रय ं ब्रूयादकृ पण: शूर: स्यादविकत्थन:।
दाता नापात्रिषी स्यात्प्रगल्भ: स्यादवनष्ठुर:।।

अथम~राजाने लोकांना वप्रय िाटेल असेि बोलािे. त्याने मनािा सकं ु वितपणा(क्षुद्रता) दाखि ू नये. त्याने अकृ पण(कृ पण नसािे) म्हणजेि दानशूर असािे. राजाने
शूर असािा परंत ु बढाई मारणारा नसािा. राजा दानशूर असािा परंत ु त्याने अयोग्य माणसांिर दानकृ पा करू नये. दान स्िीकारणाऱ्या माणसािी पात्रता पाहूनि
त्यास दान करािे. राजाने धीट(धाडसी) अिश्य असािे परंत ु वनदमय अस ू नये.

श्लोक क्र २५४

सदं धीत न नािायां विगृह्णीयान्न बन्धवु भ:।
नाभिं जनयेच्िारं कुयामत्कायममपीडनम।् ।

अथम~राजाने आिायाांशी सधं ान बांध ू नये, आपल्या आप्ांशी/नातेिाईकांशी भांडू नये. स्िकीयांशी शक्यतो वितष्टु बाळग ू नये. भविहीन(अश्रि/नावस्तक)
व्यिीला गप्ु हेर बनि ू नये आवण कोणालाही त्रास न देतां आपले काम करािे.

राजा म्हणजे आजच्या अथामने राजकीय, औद्योवगक अथिा अन्य क्षेत्रांत नेतत्ृ ि करणारी मडं ळी. या सिाांना अत्यतं मागमद शमक असे वििार सभं ाजी महाराजांनी
िरील श्लोकांत सांवगतले आहेत.

स्िकीयाश ं ी/आप्ांशी शक्यतो शत्रुत्िािी भािना बाळग ू नये असे देखील म्हटले आहे. वशिाजी महाराजांनी नेहमीि शत्रूच्या पक्षात काम करणारे, आपले साित्र
बंध ू व्यकं ोजीराजे आवण मेव्हणे बजाजीराजे वनंबाळकर यांच्याशी स्नेहपूण म सबं ंध ठेिण्यािा आटोकाट प्रयत्न के लेला वदसनू येतो. त्यामागे देखील या श्लोकांत
सांवगतलेला वििार आहे.

मन्त्रयेत्सहमवन्त्रवभररयि
ु ं तदेिाह।
(राजािी सहकारी मत्रं यांसोबत अवभमत्रं णा...)

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

उिं ि।
(म्हटलेि आहे की...)
श्लोक क्र २५५
अथां न िा सत्स ु िदेद्गणु ान्ब्रूयान्न िात्मन:।
आदद्यान्न ि साधभ्ु यो नासत्पुरुषमाश्रयेत।् ।

अथम~राजाने सजजन लोकासं मोर आपल्या सपं त्तीिा(श्रीमतं ीिा) उल्लेख कधीही करू नये, तसेि आपल्या सद्गणु ािं ी प्रौढी वमरि ू नये, सजजन लोकाक
ं डून काहीही
घेऊ नये आवण द जु नम ांना आश्रय देऊ नये.

श्लोक क्र २५६

नापरीक्ष्य नयेद्दण्डं न ि मन्त्रं प्रकाशयेत।्
विसृजन्े न स लब्ु धेभ्यो विश्वसेन्नापकाररषु।।

अथम~राजाने योग्य ती परीक्षा(िौकशी) न करतां कोणालाही वशक्षा ठोठाि ू नये, सल्लामसलत गप्ु राखािी(बाहेर िाच्यता करू नये), लोभी लोकांना दान करू
नये आवण अपकार करणाऱ्यांिर(कृ तघ्न लोकांिर) कधीही विश्वास ठेि ू नये.

हे दोन्ही श्लोक सभं ाजी महाराजांनी स्ितः रिलेल े असनू राजयकारभार आवण राजकतमव्ये यांविषयी अत्यतं मोलािे मागमद शमन त्यांनी या श्लोकांत के लेल े आहे.
म्हणनू ि 'बुधभषू ण' हा ग्रथं आजच्या राजयकत्याांना देखील मागमद शमक आहे.

मन्त्रयेत्सहमवन्त्रवभररयि
ु ं तदेिाह।
(राजािी सहकारी मत्रं यांसोबत अवभमत्रं णा...)
उिं ि।
(म्हटलेि आहे की...)

श्लोक क्र २५९

सेिदे प्रणय ं वहत्िा दक्ष: स्यात्तत्त्िकालवित।्
सान्त्ियेन्न ि मोघाय अनुगह्णृ न्न ि क्षपेत।् ।

अथम~राजाने प्रीवतहीनता सोडून देऊन सेिा करािी, काल-योजना जाणनू घेऊन सािध राहािे, फुकट् या लोकािं े सात्ं िन करण्याच्या फंदात पडू नये आवण
कोणािरही कृ पा करताना गविमष्ठ बनू नये.

श्लोक क्र २६०

प्रहरेन्नि विद्वत्स ु न दहेन्न ि शोषयेत।् ।

अथम~राजाने आपल्या देशातील विद्वानािं र कधीही प्रहार करू नये, त्यानं ा कधीही क्रोधीत करू नये आवण त्यािं े शोषण देखील करू नये.
विद्वान लोकानं ा अत्यतं सन्मानाने िागिािे असेि सभं ाजी महाराजानं ा या श्लोकाद्वारे म्हणायिे आहे.

मन्त्रयेत्सहमवन्त्रवभररयि
ु ं तदेिाह।
(राजािी सहकारी मत्रं यांसोबत अवभमत्रं णा...)
तथा ि कामन्द क:।
(कामदं कािे पण तसेि मत आहे.)

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र २६२

नाितमयन्े नहुमन्म त्रं सरं क्षेत्पररतस्त ु सन्।
अरक्ष्यमाण ं मन्त्रं वह वभनत्त्यात्मपरपं रा।।

राजाने मत्रं ीगणांशी के लेल्या गप्ु वििारविवनमयािी(मत्रं णेि ी) िाच्यता(िारंिार) कधीही करू नये. राजाने सिमतोपरी त्या वििारविवनमयाच्या गप्ु तेि े रक्षण करािे.
जेव्हा या मत्रं णेि े रक्षण के ले जात नाही तेव्हा तो राजा स्ितःच्या राजयाच्या परपं राि मोडतो आवण पररणामी राजयच्यतु (राजयपासनू द रू ) होतो.

श्लोक क्र २६३

मद: प्रमाद: कामस्त ु सवु प्: प्रलवपतावन ि।
हवन्त मन्त्रं प्रविवच्छन्ना: कावमन्योिवनतास्तथा।।

अथम~मस्ती, ि ुकीिे ितमन(गफलत), कामिासना, झोप, अवत बोलण्यािी(बडबड ) सिय इत्यादी िाईट सियींमळु े गप्ु मत्रं णा(सल्लामसलत) फुटते. तसेि या
सियींमळु े राजवस्त्रयांशी के लेली सल्लामसलत(ििाम) देखील फुटते आवण सिमत्र पसरते.
राजयव्यिहाराविषयी राजाने मत्रं ीगण आवण राजवस्त्रया याच्ं याशी के लेल्या ििेि ी गप्ु ता राखणे आिश्यक असते हेि िरील दोन्ही श्लोकातं नू सभं ाजी महाराजानं ा
सांगायिे आहे.

हे दोन्ही श्लोक कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातील आहेत.

मन्त्रयेत्सहमवन्त्रवभररयि
ु ं तदेिाह।
(राजािी सहकारी मत्रं यांसोबत अवभमत्रं णा...)
तथा ि कामन्द क:।
(कामदं कािे पण तसेि मत आहे.)
श्लोक क्र २६४
द्वादशेवत मन:ु प्राह षोडशेवत बृहस्पवत:।
उशना विशं वतररवत मवन्त्रणां मन्त्रमण्डलम।् ।

अथम~राजािे मवं त्रमडं ळ वकती लोकािं े असािे याविषयी विविध मान्यिरािं े मत या श्लोकातं सभं ाजी महाराजानं ी सावं गतले आहे.

राजािे मवं त्रमडं ळ हे बारा जणांि े असािे असे मनुि े विधान आहे. मवं त्रमडं ळ सोळा जणांि े असािे असे बृहस्पवत म्हणतो तर मवं त्रमडं ळात िीस जणांि ा समािेश
असािा असे उशना म्हणतो.

श्लोक क्र २६५

यथा समहू (सभं ि)वमत्यन्य े तत्प्रविश्य यथाविधी।
मन्त्रयेतावहतमना: कायमवसविवििृिये।।

अथम~याविषयी अन्य काही लोकांि े मत असे आहे की, मवं त्रमडं ळासाठी वजतके मत्रं ी उपलब्ध होतील वततके त्यात समाविष्ट करािेत. त्यांि ा यथाविधी
मवं त्रमडं ळात प्रिेश के ल्यानंतर जास्तीतजास्त कायमवसिीसाठी आवण कायमििृ ीसाठी त्यांि ा उपयोग करण्याच्या दृष्टीने सािधपणे राजाने वििारविवनमय करािा.

वशिछत्रपतींनी मात्र राजयावभषेकसमयीं आठ मत्रं यांि े मवं त्रमडं ळ वनमामण के ले हे सिमश्रतु आहे. पुढ े सभं ाजी महाराजांच्या काळात देखील मवं त्रमडं ळात आठि मत्रं ी
होते. वशिछत्रपतींिे मवं त्रमडं ळ 'अष्टप्रधान मडं ळ' या नािाने ओळखले जाते.
हे दोन्ही श्लोक कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातील आहेत.

मन्त्रयेत्सहमवन्त्रवभररयि
ु ं तदेिाह।
(राजािी सहकारी मत्रं यांसोबत अवभमत्रं णा...)

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

तथा ि कामन्द क:।

(कामदं कािे पण तसेि मत आहे.)

श्लोक क्र २६९

न कायमकाल ं मवतमानवतक्रामेत ् कवहमवित।्
कथंविदेि भिवत काये योग: सदु ुलभम :।।

अथम~बुविमान राजाने कतमव्यपूतीिी/कायमपूतीिी िेळ वनवष्ट्क्र य न राहतां व्यथम जाऊ देऊ नये. एकदा कायमपूतीिी िेळ टळली की पुन्हा तो योग जळु िनू आणणे
अत्यतं कठीण असते. वकंबहुना तसे क्िविति घडते.

श्लोक क्र २७०

सतां मागेण मवतमान् काले कमम समािरेत।्
काले समािरन् साध ु रसिकृ त्फलमश्न तु ।े ।

अथम~बुविमान राजाने सतं सजजनांनी दाखविलेल्या मागामस अनुसरूनि आपला राजयव्यिहार करािा. िांगल्या राजाने योग्य त्या िेळी जनतेि ी कामे के ली तर
िारिं ार त्या सत्कृ त्यािं े फळ त्याला अनभु िता येत.े

वशिाजी महाराजांनी त्यांच्या राजकीय जीिनात नेहमीि साधसु तं ांनी दाखविलेल्या मागामिाि अिलबं के लेला आपल्याला वदसनू येत.े जगद्गरूु श्री तकु ाराम
महाराज, समथम रामदास स्िामी, मोरया गोसािी देि महाराज, पाटगाििे मौनी महाराज इत्यादी तात्कालीन साधजु नांि ा वशिछत्रपतींनी सदैि अगत्याने परामशम
घेतलेला आहे.

मन्त्रयेत्सहमवन्त्रवभररयि
ु ं तदेिाह।
(राजािी सहकारी मत्रं यांसोबत अवभमत्रं णा...)
तथा ि कामन्द क:।
(कामदं कािे पण तसेि मत आहे.)

श्लोक क्र २७३

प्रगल्भ: स्मृवतमान् िाग्मी शस्त्रे शास्त्रे ि वनवष्ठत:।
अभ्यस्तकमाम नृपतेद ूमतो भवितमु हमवत।।

अथम~राजािा द ूत कसा असािा यािे वििेि न या श्लोकांत सभं ाजी महाराजांनी के लेल े आहे.

धीट, प्रगल्भ बुिीिा, उत्तम स्मरणशिी असणारा, बोलण्यात पटाईत, शस्त्रास्त्रे आवण शास्त्रविद्या यांत पारंगत, अपार मेहनत करण्यािी सिय असणाराि राजािा
द ूत होण्यास योग्य आहे.

श्लोक क्र २७४

स द तू : शासनाद्गच्छै द्गन्तव्यमत्तु रोत्तरम।्
स्िराष्ट्र परराष्ट्र ाणावमवत िेवत ि विन्तयन्।।

अथम~राजाच्या हुकुमािरून, 'हे आपले राजय आहे' अथिा 'हे शत्रूि े राजय आहे' असा नीट वििार करून, जेथे जायिे आहे तेथे जाण्यासाठी द ूताने सदैि
प्रयत्नशील राहािे.
दोन्ही श्लोक मलू तः कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातील आहेत.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

द तू कारणमाह कामन्द क:।

(कामदं काने द तू प्रेषणािी(पाठविण्यािी) कारणे सांवगतली आहेत, ती पुढीलप्रमाणे...)
श्लोक क्र २८१
द गु कम ोशबलज्ञानं हृद्यपक्षोपसग्रं ह:।
राजयान्तरगतानां ि आत्मसस्ं कारण ं तथा।।

अथम~राजयातील गडद ुग,म राजयािी सपं त्ती(खवजना), सैन्यबल यांच्याविषयीिी मावहती, हृद्य म्हणजे काळजातील लोक. अशा अत्यतं जिळच्या लोकांि ी सिू ी,
यिु ासाठी आिश्यक आवण योग्य अशा शिी आवण स्थळ(प्रदेश) यांच्याविषयीिी मावहती- हे सिाांविषयी राजाला वनिेद न करणे यालाि द ूतकमम असे म्हणतात.

श्लोक क्र २८२

यिु ाय सारभज्ञू ानं द ूतकमेवत कर्थयते।
द तू ने ैि नरेन्द्रस्त ु कुिीताररविकषमणम।्
सपक्षे ि विजानीयात्परद तू वििेवष्टतम।् ।

अथम~सारभज्ञू ान म्हणजे यिु ासाठी अनुकूल प्रदेश अथिा स्थान शोधण्यािे ज्ञान. राजाने द ूताने पुरविलेल्या मावहतीच्या आधारेि शत्रूला यिु ात खेि ािे(यिु ास
प्रिृत्त करािे). द तू ाने परु विलेल्या मावहतीच्या आधारेि राजाने यिु ािे स्थान वनवश्चत करािे. शत्रनू े आपल्या राजयात पाठविलेल्या द तू ाच्ं या हालिालींविषयी तसेि
स्ितःच्या बाजच्ू या(स्िपक्षातील) द तू ाच्ं या हालिालींविषयी राजाने मावहती करून घ्यािी.
वशिाजी महाराजानं ी त्याच्ं या सपं णू म जीिनात द तू ानं ी परु विलेल्या मावहतीिा अत्यतं खबु ीने उपयोग करून अनेक यिु ातं विजय सपं ादन के ले आहेत. सारभज्ञू ान
म्हणजे यिु ासाठी आपल्याला अनुकूल अशी जागा शोधणे आवण शत्रूला त्याि जागेिर यिु करण्यासाठी प्रिृत्त करणे. या तत्रं ािा िापर देखील वशिछत्रपतींनी
अनेकदा के ल्यािे आपल्या ध्यानात येत.े प्रतापगडिे यिु हे त्यािे आदशम उदाहरण आहे.

सदर श्लोक मलू तः कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातील आहेत.

इवत द ूतकमम।
(हे झाले द ूतांच्या कामाविषयी...)

द तू ान्सप्रं ेष्ट्य वकं कुयामवदत्याह।

(द तू ानं ा शत्रपू क्षात पाठिनू काय साध्य कराियािे याविषयी वनिेद न...)

श्लोक क्र २८३

विश्रम्भी वनत्ययिु ोवप वनगढू ाकारिेवष्टत:।
वप्रयाण्येिावभभाषेत यत्कायमम ् कायममिे तत।् ।

अथम~द तू ाने शत्रपू क्षािा विश्वास प्राप् करािा. द तू म्हणनू कायमरत असताना द तू ाने स्ितःिी भवू मका आवण हालिाली गप्ु ठेिनू सदैि सिाांशी(शत्रश
ूं ी देखील)
गोड बोलािे, परतं ु अतं त: जया कामासाठी आपल्याला वनयि ु के ले आहे तेि करािे.

श्लोक क्र २८४

यदा मन्यते मवतमान् हृष्ट ं पुष्ट ं स्िकं बलम।्
परस्य विपरीत ं ि तदा विग्रहमािरेत।् ।

अथम~जेव्हा बुविमान राजाला असे िाटेल की, आपले सैन्यदल धष्टपुष्ट, आत्मविश्वासपूण म आवण योग्य ते पोषण वमळालेल े आहे आवण शत्रूच्या सैन्यािी अिस्था
याच्या अगदी विरुि आहे, त्यािेळी राजाने शत्रूंसह यिु ाला प्रारंभ करािा.

वशिाजी महाराजांनी अत्यतं प्रभािीपणे जया यिु तत्रं ािा अिलबं के ला त्या गवनमीकािा या यिु प्रकारात तर शत्रूि ी वस्थती अडिणीिी असताना त्याला यिु ाला
प्रिृत्त करणे या गोष्टीला मोठे महत्त्ि आहे.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

वशिाजी महाराजानं ी अशा प्रकारे अनेकदा शत्रल

ू ा कमजोर वस्थतीत गाठून पराभतू के लेल े आहे. उबं रखडं ात कारतलबखानािा के लेला पराभि असो अथिा
बहलोलखानािे पाणी अडिनू त्याला अडिणीत आणनू के लेला पराभि असो, वशिछत्रपतींनी िरील श्लोकांत सांवगतलेल्या नीतीिा िापर के लेला आहे.

सदर श्लोक मनस्ु मृवत आवण कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातनू घेतलेल े आहेत.

द ूतान्सप्रं ेष्ट्य वकं कुयामवदत्याह।

(द ूतांना शत्रूपक्षात पाठिनू काय साध्य कराियािे याविषयी वनिेद न...)

श्लोक क्र २८५

भवू मवममत्रं वहरण्य ं ि विग्रहस्य फलत्रयम।्
यदैतवन्नयत ं भावि तदा विग्रहमािरेत।् ।

अथम~भमू ीप्राप्ी(भप्रू देश वजकं णे), वमत्रप्राप्ी(वमत्रपक्षीय राजािं ा लाभ) आवण वहरण्यप्राप्ी(म्हणजे सोने, िादं ी, वहरे, द्रव्य इत्यादींिी प्राप्ी) ही तीन यिु ािी
फळे(प्राप्ी/पररणाम) आहेत. जयािेळी ही तीन फळे वमळण्यािा आत्मविश्वास असेल तेव्हा राजाने शत्रश ू ी यिु सरूु करािे.

श्लोक क्र २८६

आगत ं विग्रहं विद्वानुपायै: प्रशम ं नयेत।्
विजयस्य ह्यवनत्यत्िाद्रभसेन न सपं तेत।् ।

अथम~यिु सरूु झाल्यानतं र जर विजयािी खात्री नसेल तर विद्वान आवण ितरु राजाने ते यिु िेगिेगळ्या उपायानं ी थाबं िािे. साम, दाम, द डं आवण भेद हे ते
िार उपाय होत. यािे कारण असे की विजय हा काही विरकाल वटकणारा नसतो. तेव्हा राजाने घाईघाईत अथिा अिानकपणे(वििार न करतां) कोणािरही
हल्ला/प्रहार करू नये. सपं ूण म वििारांतीि जे काही करायिे ते करािे.

सदर श्लोक कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातनू घेतलेल े आहेत.

द ूतान्सप्रं ेष्ट्य वकं कुयामवदत्याह।

(द ूतांना शत्रूपक्षात पाठिनू काय साध्य कराियािे याविषयी वनिेद न...)

श्लोक क्र २८८

क्रमाद्वैतसिृवत्तश्च प्राप्नोवत विपुलां वश्रयम।्
भजु ङ्गिृवत्तराप्नोवत िधमेि त ु के िलम।् ।

अथम~प्रसगं ानरू
ु प िैतसिृत्ती धारण करणारा(वबकट प्रसगं ी नमते घेणारा) राजा टप्प्याटप्प्याने ऐश्वयम, सपं त्ती प्राप् करू शकतो. परतं ु सपमित्तृ ीिा(िेळप्रसगं न पाहतां
सतत आक्रमक धोरण बाळगणारा) अिलबं करणाऱ्या राजाला मात्र स्ितःिा िध म्हणजे आत्मनाश पत्करािा लागतो.

श्लोक क्र २८९

काले प्राप्े त ु मवतमानुवत्तष्ठेत्क्रू रसपमित।् ।

अथम~बवु िमान राजाने जरी कठीण प्रसगं ातं िैतसिृत्ती धारण करून शत्रपू ढु े पडते घेण्यािे धोरण अिलवं बले तरी योग्य िेळ येताि म्हणजेि स्ितःिे बल िाढिनू
अनुकूल पररवस्थती प्राप् होताि भयकं र क्रू र सपामप्रमाणे त्याने फणा काढून(म्हणजे आक्रमकतेने) शत्रूंि ा नाश करण्यास सजज व्हािे.

बवु िमान राजाने कठीण काळातं पिमताप्रमाणे सवहष्ट्ण ु बनािे तर योग्य िेळ येतािं अवग्नसारखे दाहक बनािे हेि सभं ाजी महाराजानं ा या श्लोकातं नू सागं ायिे आहे.
सदर श्लोक कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातनू घेतलेल े आहेत.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

द ूतान्सप्रं ेष्ट्य वकं कुयामवदत्याह।

(द ूतांना शत्रूपक्षात पाठिनू काय साध्य कराियािे याविषयी वनिेद न...)

श्लोक क्र २९०

प्रसादिृत्त्या वहतलोकिृत्तया।
प्रविश्य शत्रोहृमद य ं वनरन्तरम।्
नयाग्रहस्तेन वह काललवु च्छते।
प्रसह्य कुिीत किग्रहां वश्रयम।् ।

अथम~प्रसन्न मनाने आवण लोकांि े वहत साधण्याच्या प्रिृत्तीने, राजाने शत्रूंच्या हृदयात स्थान वमळिािे. आपल्या स्नेहपूण म ितमनाने राजाने आपल्या शत्रूि े देखील
प्रेम सपं ादन करािे. परंत ु योग्य िेळ आल्यानंतर आपल्या कुटनीतीच्या हातांनी आवण सैन्याबळाच्या आधारे शत्रूला पराभतू करून शत्रूराजयाच्या राजलक्ष्मीस िश
करून घ्यािे.

श्लोक क्र २९१

कुलोद्गत ं सत्यमदु ारविक्रम।ं
वस्थरं कृ तज्ञ ं धृवतमन्तमवू जमतम।्
अतीि दातारमपु ेतित्सल।ं
सदु ु:प्रसाद ं प्रिदवन्त विवद्वषम।् ।

अथम~विशुि, कुलीन(िांगल्या घराण्यातील), सत्य बोलणारा, श्रेष्ठ, पराक्रमी, वस्थर बुिीिा, इतरांनी के लेल्या उपकारांि ी जाणीि ठेिणारा(कृ तज्ञ), धैयिम ान,
सामर्थयमिान, दानशील, शरणागतांिर कृ पा करणारा इत्यादी गणु ांनी यि
ु असणाऱ्या शत्रूला िश करणे(खोटेखोटे खुश करून) फार कठीण आहे असे मानतात.

िैतसिृत्तीिा अिलबं करताना या गोष्टी ध्यानात घेण े अत्यतं आिश्यक आहे हेि या श्लोकातनू सभं ाजी महाराजांना अधोरेवखत करािे.

िैतसिृत्ती ही एक प्रकारिी कुटनीवत आहे आवण कुटनीतीिा उपयोग कुटील शत्रच्ू या विरोधाति करािा, सत्शील शत्रच्ू या विरोधात करू नये असेि या श्लोकातं
सावं गतलेल े आहे.

म्हणनू ि वशिछत्रपतींनी दगाबाज, जलु मी आवण क्रू र अशा इस्लामी विरोधकांिर या नीतीने(िैतसिृत्तीने) व्यिहार के लेला आहे. परंत ु शत्रू असनू ही जे िृत्तीने
सत्शील आहेत त्याच्ं याविरुि या नीतीिा अिलबं महाराजानं ी कधीही के लेला नाही, असे वशििररत्रािा अभ्यास करताना आपल्या ध्यानात येत.े यािे उत्तम
उदाहरण म्हणजे दवक्षण वदवग्िजय मोवहमेत कनामट कातील बेलिडी सस्ं थानाच्या विरुि विजय वमळविल्यानंतर देखील महाराजांनी त्या राजयािी सस्ं थावनक
सावित्रीबाई देसाई वहला अत्यतं सन्मानाने िागविले. एिढेि काय, पण वतच्या लहान बाळाला मांडीिर घेऊन स्ितःच्या हाताने त्यास द ूध पाजले. तसे वशल्पि
या सावित्रीबाई देसाई या माउलीने यादिाड येथील शवनमवं दरात(मारुती मवं दरात) बसविलेल े आहे. वशिछत्रपतींच्या नीतीमत्तेि े, सद्वृत्तीिे प्रतीक असणारे हे वशल्प
आजही त्या स्थानीं पाहायला वमळते.
सदर श्लोक कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातनू घेतलेल े आहेत.

द ूतान्सप्रं ेष्ट्य वकं कुयामवदत्याह।

(द ूतांना शत्रूपक्षात पाठिनू काय साध्य कराियािे याविषयी वनिेद न...)
श्लोक क्र २९२
असत्यता वनष्ठरु ताकृ तज्ञता
भय ं प्रमादोलसता विषावदता।
िृथावभमानो ह्यवतदीघमसत्रू ता
तथाङ्गनाक्षावद विनाशनं वश्रय:।।

अथम~खोटारडेपणाने िागणे, वनदमयता, कृ तज्ञता, भय, प्रमाद(बेसािधपणा), आळस, विषाद(खेद ), फुकटिा म्हणजेि खोटा आवण वनरथमक अवभमान, जडपणा
म्हणजे वदरंगाई करण्यािी िृत्ती, वनरंतर स्त्री-सगं , द्यतू म्हणजे जगु ार खेळणे या गोष्टी राजलक्ष्मीच्या विनाशास कारणीभतू होतात.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र २९३

इवत स्म दोषावन्ितमाशु विवद्वषं
वत्रशवियिु ो विवजगीषया व्रजेत।्
अतोन्यथा असाधजु नस्य
समं त: करोवत विद्वानुपघातमात्मन:।।

अथम~िरील श्लोकात सांवगतलेल े दोष जया शत्रुराजांमध्ये आहेत, अशा शत्रूंिर मत्रं (मसलत), प्रभाि(प्रभत्ु ि) आवण उत्साह या तीन शिींनी यि
ु होऊन,
विजयािी इच्छा बाळगनू राजाने हल्ला करािा. परंत ु जो राजा साधजु नांना मान्य(साधजु नसमं त) असलेल्या राजािर हल्ला करतो, तो स्ितःि स्ितःिा घात
करतो.

सदर श्लोक कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातनू घेतलेल े आहेत.

द तू ान्सप्रं ेष्ट्य वकं कुयामवदत्याह।
(द ूतांना शत्रूपक्षात पाठिनू काय साध्य कराियािे याविषयी वनिेद न...)
श्लोक क्र २९८
िीतव्यसनमग्रस्त ं महोत्साहं महामवतम।्
प्रविशवन्त सदा लक्ष्म्य: सररत्पवतवमिापगा:।।

अथम~जयाप्रमाणे सिम नद्या शेिटी समद्रु ाला(सररत्पवत म्हणजे सररतेि ा(नदीिा) पवत) जाऊन वमळतात, त्यािप्रमाणे राजयलक्ष्मी(राजयािे िैभि) सदैि
व्यसनहीन(कोणतेही व्यसन न करणाऱ्या), न थकणाऱ्या, उद ंड उत्साही असणाऱ्या आवण प्रि ंड बुविमत्ता असणाऱ्या राजाकडेि जाते(िास्तव्य करते).

श्लोक क्र २९९

सत्त्िबुद ध्् यपु पन्नोवप व्यसनग्रस्तमानस:।
स्त्रीवभ: षण्ढ इि श्रीवभरलस: पररभयू ते।।

अथम~सावत्त्िक बुिीच्या राजािे मन जर व्यसनांत अडकलेल े असेल, तर जयाप्रमाणे वस्त्रया नपुंसक माणसािा वतरस्कार(वधक्कार) करून त्यािा त्याग करतात
त्याप्रमाणे राजयलक्ष्मी व्यसनाधीन राजांि ा वतरस्कार करून त्यांना सोडून वनघून जाते.

व्यसन करणाऱ्याकं डे लक्ष्मी कधीही राहत नाही हेि सभं ाजी महाराजानं ा या श्लोकातं नू सागं ायिे आहे. वशिछत्रपती आवण सभं ाजी महाराजािं े नाि घेऊन व्यसने
करणाऱ्यांनी यातनू बोध घेण्यािी आिश्यकता आहे. द ुद ैि असे की आजकाल व्यसनाच्या द ुकानांि ी नािे देखील वशिाजी महाराज आवण सभं ाजी महाराजांच्या
नािाने ठेिलेली असतात.

सदर श्लोक मलू तः कामदं कीय नीवतसार या ग्रथं ातनू घेतलेल े आहेत.

द ूतान्सप्रं ेष्ट्य वकं कुयामवदत्याह।

(द ूतांना शत्रूपक्षात पाठिनू काय साध्य कराियािे याविषयी वनिेद न...)
श्लोक क्र ३०२
प्रयत्नप्रेयमम ाणेन महता वित्तहवस्तना।
रूढिैररद्रमु ोत्खातमकृ त्िेह कुत: सख ु म।् ।

अथम~विशाल, महाकाय, धष्टपुष्ट अशा हत्तीला मोठ्या प्रयत्नाने आवण प्रेरणा द्यािी आवण मगि त्याने आपल्या सामर्थयामच्या बळािर विशाल िृक्ष मळु ापासनू
उपटू न टाकािे, अगदी तसेि शत्रनूं ा मळु ापासनू उखडून टाकािे. जर शत्रनूं ा असे समळू नष्ट के ले नाही तर राजयाला सख
ु कुठून वमळणार?

जोिर शत्रूला मळु ासकट नष्ट करत नाही तोिर कोणतेही राष्ट्र सख
ु ािा श्वास घेऊ शकत नाही हेि सभं ाजी महाराजांना इथे सांगायिे आहे. द ुद ैिाने आजच्या
वहंद ुस्थानला अजनू ही हे उमगलेल े नाही.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र ३०३

हेलाकृ ष्ट्णतवडत्कावन्तखङ्गांशुपररवपञ्जरै :।
श्रीमत्कररकराकारैरावऱ्हयन्त े भजु :ै वश्रय:।।

अथम~जे वनसगमतःि कृ ष्ट्णिणीय आहेत आवण जयांच्या हातातील तलिारीिा लखलखाट हा जण ू आकाशातील विजेसारखा आहे. त्या लखलखाटातनू वनघणाऱ्या
प्रकाशवकरणांमळु े वपंगटिणम धारण करणारे आवण बलाढ्य अशा हत्तीच्या सोंडेप्रमाणे जयांि े बाहू आहेत ते बाहूि राजयलक्ष्मी खेि ून आण ू शकतात.

जयाच्या हातात सामर्थयम तोि या पृर्थिीिर सत्ता गाजितो. राजयािी लक्ष्मी ही पराक्रमी पुरुषालाि िश होते असे या श्लोकांत सांवगतलेल े आहे.

दोन्ही श्लोक मलू तः कामन्द कीय नीवतसारातील आहेत.

द तू ान्सप्रं ेष्ट्य वकं कुयामवदत्याह।
(द तू ांना शत्रूपक्षात पाठिनू काय साध्य कराियािे याविषयी वनिेद न...)

श्लोक क्र ३०४

उच्िैरुिैस्तरावमच्छन्पदान्यायच्छते महान्।
नीिा नीिैस्तरां यावन्त वनपातभयशङ्कया।।

अथम~जो राजा अवधकावधक उच्ि स्थानािर जाण्यािी इच्छा बाळगतो तोि मोठमोठी उच्िस्तरीय पदे प्राप् करून घेतो. परंत ु पडण्यािी अथिा खालच्या
पातळीिर राहण्यािी भीती बाळगणारा अजनू खालच्या स्थानािर जात राहतो.

श्लोक क्र ३०५

प्रमाणाभ्यवधकस्यावप मह: समवधवतष्ठत:।
पद ं त ु धत्ते वशरवस के सरी मत्तदवन्तन:।
गतभीभीवतजननं िपभु ोगीि दशमयते ।् ।

अथम~अत्यतं बलाढय् असलेल्या, उत्तेजीत झाल्याने जयािी ऊजाम िाढलेली आहे अशा मदोन्मत्त, बेभान झालेल्या हत्तीच्या गडं स्थळातनू रसरूपी मद पाझरतो
आहे. त्याि हत्तीच्या मस्तकािर अवजबात न घाबरतां, वसहं झेप घेतो आवण आपले पाय रोितो. अगदी त्यािप्रमाणे राजाने वकतीही बलाढय् शत्रू अथिा सकं ट
पढु े ठाकला तरीही आपले भयकं र रूप प्रकट करािे.

दोन्ही श्लोक मलू तः कामन्द कीय नीवतसारातील आहेत.

अमात्यकमामण्याह।
(अमात्याने कराियािी कतमव्ये सांगत आहोत.)

श्लोक क्र ३०९

वहरण्य ं धान्यिस्त्रावण िाहनावन तथैि ि।
तथान्य े द्रव्यवनिया: प्रजात: सभं िवन्त वह।।

अथम~सोने, धान्य, कपडे, िाहने आवण तसेि अन्य मौल्यिान द्रव्यांि ा सग्रं ह हे सिम काही प्रजेमळु ेि शक्य होत असते.

श्लोक क्र ३१०

स्थैयमम ् परोपजापश्च द ुगसम स्ं कार एि ि।
सेतबु न्धो िवणक्कमम प्रजावमत्रपररग्रह:।
धममकामाथमवसविश्च कोशादेतत्प्रितमत।े ।

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

अथम~या श्लोकातं अमात्याने कराियाच्या कामािं ी यादीि सभं ाजी महाराजानं ी सावं गतली आहे.

राजयािे स्थैय म राखणे, शत्रमंू ध्ये फूट पाडणे आवण गड-द गु ाांि ी डागडुजी करणे ही अमात्यािं ी कमे आहेत.

तसेि बांध-बंधारे, धरणे, पूल, इत्यादी गोष्टी बांधणे, व्यापारािे व्यिहार सांभाळणे, प्रजाजन आवण वमत्रराजये यांि ी मजी सपं ादन करणे आवण सांभाळणे आवण
धमम, अथम आवण काम हे तीन पुरुषाथम प्राप् करणे ही अमात्यांि ी कतमव्ये आहेत. राजकोश समृि असेल तरि हे सिम साध्य होऊ शकते.

हे दोन्ही श्लोक मलू तः कामन्द कीय नीवतसारातील आहेत.

अमात्यकमामण्याह।
(अमात्याने कराियािी कतमव्ये सागं त आहोत.)

श्लोक क्र ३१७

अदण्ड्यतामदण्ड्यानां दण्ड्यानां िावप दण्डनम।्
उपकायोपकाररत्िवमवत िृत्तं महीपते:।।

अथम~जे वशक्षेस पात्र नाहीत त्यासं वशक्षा(द डं ) न करणे आवण जे वशक्षेस पात्र आहेत त्यासं वशक्षा देण े आवण जे उपकार करण्यास योग्य आहेत त्याच्ं यािर उपकार
करणे हे सिम कायमभाग राजाच्ं या आिरणात समाविष्ट होतात.

श्लोक क्र ३१८

एतत्सिमममात्यावद राजामात्यपुर:सर:।
नयनत्यन्ु नवतमद्यु ि
ु ो व्यसनी क्षयमेि ि।।

अथम~हे सिम अमात्यसही लाग ू होते. उद्योगशील राजा हा अमात्याच्ं या साहाय्याने त्या सिाांना(राजयातील नागररकानं ा) प्रगतीपथािर नेतो. पण तोि राजा जर
व्यसनी असेल तर तो सिाांच्या नाशाला कारणीभतू ठरतो.

हे दोन्ही श्लोक मलू तः कामन्द कीय नीवतसारातील आहेत.

अिश्ययातव्ये ररपौ पश्चात्पप्रकोपशङ्कायां वकं कुयामवदत्याह:।

(अिश्य त्या वनवश्चतीने प्रस्थानासाठी सजज असणाऱ्या राजाने पाठीमागे घडणाऱ्या बडं ािी वि तं ा करू नये.)

श्लोक क्र ३७९

अभ्यन्तराद्बाह्यकृ ताच्ि दोषादभ्यन्तरस्त्िेि तयोगमरीयान।्
आदाय गच्छे त बवह:प्रिारास्ं तान्मवन्त्रवभ: सम्यगपु ाददीत।।

अथम~दोष दोन प्रकारिे असतात. एक आतं र दोष आवण द ुसरे बाह्य दोष.
आतं र दोष म्हणजे स्ितःच्या बाजकू डे असणारे दोष अथिा कमीपणा. आतं र दोष हाि अवधक प्रभािी असतो. तो द रू करून आवण काही क्रोधकारी लोकानं ा
आपल्या सोबत घेऊनि राजाने िढाईसाठी बाहेर पडािे. तसेि , राजाने बाह्यदोष(बाहेरच्या/शत्रूच्या बाजनू े असलेल े दोष) देखील प्रयत्न आवण वििारपूिकम
त्िरेने शोधनू काढािेत आवण त्यासाठी आिश्यक ते उपाय मत्रं याने योजािेत.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र ३८०

सामावदवभ: सशं मयेत्प्रकोपं परस्परािग्रहभेद नैश्च।
तथावप धीर: शमयेत्प्रकोपं यथा भजेरन्न परान्प्रतप्ा:।।

अथम~परस्पर क्लेश, त्रास, उपद्रि देण,े परस्परांत फूट पाडणे, द्वेष, सशं य वनमामण होणे, सडू ािी भािना उत्पन्न होणें यांमळु े जे त्रास(क्लेश) वनमामण झालेल े
असतील ते राजाने साम-दाम-दण्ड-भेद इत्यादी उपायांनी शांत करािेत. परंत ु जे क्लेश/त्रास बुविितं ांच्या मनांत उद्भिलेल े असतील ते देखील सामोपिाराने
अशा प्रकारे शातं करािे की ते क्रोधािलेल े बवु िमान लोक द ःु खी होऊन शत्रलू ा जाऊन वमळणार नाहीत.

आपल्याकडील एखादा बुविमान मनुष्ट्य रागाच्या भरात शत्रूला जाऊन वमळणे म्हणजे राजयािे नुकसानि. त्यामळु े आपल्या राजयातील एखादा विद्वान काही
कारणाने क्रोधीष्ट झाला तरी त्यास योग्य त्या उपायाने शांत करािे आवण तो शत्रूला जाऊन वमळणार नाही हे राजाने पहािे असे सभं ाजी महाराज या श्लोकांत
सांगत आहेत.

मळू श्लोक - कामदं कीय नीवतसार.

राज्ञोवित कतमव्यविधा:।
(आता राजाने पार पाडाियाच्या योग्य त्या विविध कतमव्यांविषयी...)
श्लोक क्र ३९५
नात: परतरो धमो नृपाणां यद्रणेवजमतम।्
विप्रेभ्यो दीयते द्रव्य ं प्रजाभ्यश्चाभय ं सदा।।

अथम~यिु करून प्राप् के लेल े धन विप्रांना(िेद जाणणाऱ्या विद्वानांना) दान म्हणनू देण े आवण प्रजेला अभय देण े यांसारखा राजांि ा द ुसरा कोणताही अत्यत्तु म धमम
नाही.

धमम हा शब्द सस्ं कृ त भाषेत आवण विशेषतः वहन्द ु परंपरेत उदात्त कतमव्य या अथामने िापरला जातो. यिु ात वमळविलेल े धन विद्वानांना दान करणे आवण प्रजेला
शत्रूपीडेपासनू भयमि ु करणे हेि राजािे परमोच्ि कतमव्य आहे सभं ाजी महाराजांनी या श्लोकांत सांवगतले आहे.

प्रजेला अभय देण े म्हणजे प्रजेच्या मनांतनू शत्रूि े भय नाहीसे करणे. राजा पराक्रमी असेल तेव्हाि तो प्रजेला शत्रूच्या भीतीपासनू मि
ु करू शकतो.

वशिाजी महाराजांच्या जन्माच्या आधी या देशातील सामान्य प्रजा सदैि परकीय, जलु मी इस्लामी सत्ताधीशांच्या दहशतीखालीि जगत असे. महाराजांनी आपल्या
अवद्वतीय क्षात्रतेजाने वहन्द ु समाजाला त्या भयातनू मि ु करून परमोच्ि राजधमामिे उत्तम उदाहरण जगासमोर ठेिले आहे. स्िराजयाच्या सीमेिरील गितािे
पातेद ेखील शत्रूच्या भयापासनू मि ु राहून वनभमयपणे डोलले पावहजे असे वशिाजी महाराजांना नेहमी िाटत असे.

श्लोक क्र ३९६

तिाहं िावदनं वक्लबं वनहेवत ं परसङ्गतम।्
न हन्यावद्ववनिृत्तं ि यिु प्रेक्षणकं तथा।।

अथम~यिु ाच्या िेळी कोणाकोणाला मारू नये हे श्लोकांत सांवगतले आहे. "मी तमु िाि आहे" असे म्हणणारा, नपुंसक, शस्त्रहीन, द सु ऱ्याशी लढणारा, यिु ातनू
माघार घेतलेला आवण यिु पाहणारा या लोकांना यिु प्रसगं ात मारू नये.

मळू श्लोक - याज्ञिल्क्य स्मृवत

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

राज्ञोवित कतमव्यविधा:।
(आता राजाने पार पाडाियाच्या योग्य त्या विविध कतमव्यांविषयी...)
श्लोक क्र ३९७
ब्राह्मणेषु क्षमी वस्नग्धेष्ट्िवजह्म: क्षोभनोररष।ु
स्याद्राजा भृत्यिगेषु प्रजास ु ि यथा वपता।।

अथम~राजाने ब्राह्मणांसोबत नेहमी क्षमाशील ितामि.े आपल्याबद्दल स्नेहभाि बाळगणारे लोक तसेि आपले वमत्र यांच्याशी नेहमी अिक्र म्हणजे सरळपणे(कोणतेह ी
कपट मनांत न ठेितां) िागािे. सेिकिगम आवण प्रजाजन यांच्या द ुःखािे वनिारण करािे आवण सतत त्यांच्या वहतािे कायम करािे आवण त्यांिर वपत्याप्रमाणे प्रेम
करािे.

श्लोक क्र ३९८

पुण्यात्षड्भागमादत्ते न्यायेन पररपालयेत।्
सिमद ानावधकं यस्मात्प्रजानां पररपालनम।् ।

अथम~राजाने न्यायपूिकम प्रजेि ा प्रवतपाळ(पालन, पोषण आवण रक्षण) के ल्यास त्यास प्रजेने धन इत्यादी उत्पन्नाने प्राप् के लेल्या पुण्याच्या एक षष्ठांश भाग प्राप्
होतो. इतर मौल्यिान िस्तच्ूं या दानाने(भमू ी, सोने, धान्य, धन आवण गाय िगैरे) प्राप् होणाऱ्या पुण्यापेक्षा प्रजेि े उत्तम प्रकारे प्रवतपालन कल्याने उत्पन्न होणारे
पुण्य हे राजाला अवधक फलदायक असते. प्रजेि े उत्तम प्रवतपालन करणे हाि सिोत्तम असा राजधमम आहे. म्हणनू ि राजाने प्रजेला आपल्या अपत्यासमान मानून
वपत्याप्रमाणे वतिा प्रवतपाळ करािा हेि उत्तम.

राजयावभषेक प्रसगं ी महाराजांनी 'मी प्रजेला अपत्य मानून वपत्याप्रमाणे पालन, पोषण आवण रक्षण करेन' अशी शपथ घेतली होती आवण त्यािे त्यांनी नेहमीि
पालन के लेल े आहे. महाराजांनी घेतलेली शपथ ही याज्ञिल्क्य स्मृतीतील िरील श्लोकांना अनुसरूनि आहे. सभं ाजी महाराजांनी देखील अगदी याि न्यायाने
प्रजेि े प्रवतपालन के लेल े आहे.
मळू श्लोक - याज्ञिल्क्य स्मृवत

राज्ञोवित कतमव्यविधा:।
(आता राजाने पार पाडाियाच्या योग्य त्या विविध कतमव्यांविषयी...)
श्लोक क्र ३९९
शत्रुतस्करद ुित्तृम महासाहवसकावदवभ:।
पीड्यमाना: प्रजा रक्षेत्कायस्थैश्च विशेषतः।।

अथम~विश्वासघाताने द सु ऱ्यािे धन हरण करणारे, िोर, लटु ारू, गारुडी, धतू ,म ठग, द स्ु साहसी, बलात्कारी, दरोडेखोर ि इतर कपटी लोक यांच्यापासनू पीवडत
असलेल्या प्रजेि े राजाने रक्षण करािे आवण त्यांच्या पीडा द ूर कराव्यात. विशेषतः जे लोक कायस्थ(लेखनकमी) लोकांमळु े पीडाग्रस्त आहेत अशांच्या पीडा
देखील राजाने द ूर कराव्यात. असे लोक राजािे अत्यतं वनकटिती, राजास वप्रय आवण राजरवक्षत असल्याने द ुवनमिार असतात.

श्लोक क्र ४००

अरक्ष्यमाणा: कुिमवन्त यवत्कंविवत्कवल्बषं प्रजा:।
तस्मात्तु नृपतेरधां यस्माद्गह्णृ ात्यसौ करान्।।

अथम~राजाच्याकडून जया प्रजेि े(काही कारणाने) रक्षण के ले जात नाही, ती प्रजा पापकृ त्यांकडे(िोरी, मारामारी, दरोडेखोरी, अपहरण, बलात्कार, फसिणकू ,
इत्यादी) िळते. अशा िेळी त्या प्रजेच्या हातनू घडणाऱ्या पापकृ त्यांच्या अधाम भाग राजाच्या िाट् याला जातो. कारण प्रजेि े रक्षण करणे हे तर राजािे मलू भतू
कतमव्यि असते. प्रजेच्या रक्षणाच्या कायामसाठीि तर राजा प्रजेकडून कर आकारत असतो.
मळू श्लोक - याज्ञिल्क्य स्मृवत

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

राज्ञोवित कतमव्यविधा:।
(आता राजाने पार पाडाियाच्या योग्य त्या विविध कतमव्यांविषयी...)
श्लोक क्र ४०१
ये राष्ट्र ेवधकृ तास्तेषां िारैज्ञामत्िा वििेवष्टतम।्
साधन्ू समं ानयेद्राजा विपरीतांश्च घातयेत।् ।

अथम~राजाने राजयकायामसाठी अवधकारयि ु पदािं र राजसेिकािं ी वनयि ु ी करताना, त्यािं ी वनयि

ु ी होण्यापिू ी आवण वनयि
ु ी झाल्यानतं रही त्यािं े पिू म आिरण,
ितमन, पूिवे तहास यांविषयी गप्ु िरांच्या द्वारे सिम प्रकारे मावहती गप्ु पणे वमळिािी आवण त्या अवधकाऱ्यांि े उत्तम िररत्र, िाररत्रय, ितमन, गणु , स्िभाि आवण
आिरणाविषयी मावहती घ्यािी. जे सजजन लोक असतील त्यांि ा दान, मान आवण पुरस्कारांनी सन्मान करािा आवण त्याविपरीत म्हणजेि द ष्टु आिरण करणाऱ्यांन ा
अपराधानुसार शासन(वशक्षा) करािे.

श्लोक क्र ४०२

उत्कोिजीविनो द्रव्यहीनान्कृत्िा वििासयेत।्
स दानमानसत्कारै: श्रोवत्रयान्िासयेत्सदा।।

अथम~जे अवधकारी लाि खाऊन(गैरव्यिहार करून, फसिनू अथिा अनैवतक मागामिा अिलबं करून) मौजमजा करताना तसेि उपजीविका करताना आढळतील
त्यांि े सिम द्रव्य काढून घ्यािे आवण त्यांना देशातनू हद्दपार करािे.

त्यािप्रकारे राजाने श्रोवत्रय(िेद जाणणाऱ्या) व्यिीला दान, मान, सत्कार, पुरस्कार, सन्मान, पाररतोवषक, मानधन इत्यादींच्या योगे प्रसन्न करािे आवण आपल्या
राजयात सदैि ठेऊन घ्यािे.

वशिछत्रपतींनी त्याच्ं या जीिनातं ज्ञानी, विद्वान, िेद ज्ञ अशा अनेक व्यिींि ा विपल ु प्रमाणातं दानधमम आवण आदरसत्कार करून गौरि के लेला आहे. कवि भषू ण,
सकं षमण सकळकळे, बाळकृ ष्ट्ण आवण रामकृ ष्ट्ण सगं मेश्वरकर बंध ू या सिाांना वशिाजी महाराजांनी सिम प्रकारे सतं ष्टु ठेिनू त्यांस आश्रय वदलेला होता. आज्ञापत्रात
सिु ा ब्राह्मण, िेद ज्ञ, शास्त्रज्ञ, कवि इत्यादी लोकांना सिम प्रकारे सतं ष्टु ठेिनू त्यांि े कृ पावशिामद सपं ादन करािे असेि म्हटलेल े आहे. या श्लोकांत सभं ाजी महाराजांना
तेि सांगायिे आहे.
मळू श्लोक - याज्ञिल्क्य स्मृवत

राज्ञोवित कतमव्यविधा:।
(आता राजाने पार पाडाियाच्या योग्य त्या विविध कतमव्यांविषयी...)
श्लोक क्र ४०३
अन्यायेन नृपो राष्ट्र ात ् स्िकोशं योवभिधमयते ।्
सोविरावद्वगतश्रीको नाशमेवत सबान्धि:।।

अथम~जो राजा आपल्या राष्ट्र ात(राजयात), आपल्याि प्रजेकडून अन्यायकारक मागामने(जबरदस्तीने, छळ करून, त्रास देऊन) आपले द्रव्यकोश(धन) िाढित
राहतो, त्या राजापासनू अल्पािधीति श्री, लक्ष्मी, धनदौलत, सपं त्ती हे सरि् द ूर जाते आवण तो राजा आपल्या कुळ, आप् आवण बांधिांसह नाश पाितो.

श्लोक क्र ४०४

प्रजापीडनसतं ापात्समद्भु ूतो हुताशन:।
राज्ञ: वश्रय ं बल ं प्राणानदग्ध्िा न वनितमत।े ।

अथम~प्रजेला त्रास झाल्यामळु े अथिा उपद्रि झाल्यामळु े प्रजेच्या मनांत जो क्रोध, सतं ाप, िीड उत्पन्न होते त्या पापरूपी क्रोधाग्नीमध्ये राजािे कुळ, पररिार,
सपं त्ती, लक्ष्मी, धनसपं त्ती, कीती, प्राण हे सिम जळून नष्ट झाल्यावशिाय शांत होत नाही.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

वशिछत्रपती आवण शभं रू ाजानं ी नेहमीि रयतेला कोणत्याही प्रकारिा त्रास,उपद्रि होणार नाही यािी सतत दक्षता घेतली होती. "रयतेच्या भाजीच्या देठाला
देखील हात लाि ू नका" असे वशिछत्रपतींनी म्हटले होते ते त्यामळु ेि !
मळू श्लोक - याज्ञिल्क्य स्मृवत

राज्ञोवित कतमव्यविधा:।
(आता राजाने पार पाडाियाच्या योग्य त्या विविध कतमव्यांविषयी...)
श्लोक क्र ४०५
य एि नृपतेधमम :म स्िराष्ट्र पररपालने।
तमेि कृ त्स्नमाप्नोवत परराष्ट्र ं िशं नयन्।।

अथम~आपल्या राष्ट्र ािे(स्िराजयािे) न्यायनीतीने पररपालन करणे हाि राजािा राजधमम होय. तसेि आपल्या पराक्रमाच्या बळािर, परराष्ट्र ाला आपल्या राजयात
िश(आधीन) करून घेण े हा देखील राजािा राजधममि आहे.

श्लोक क्र ४०६

वकंत ु यवस्मन्य आिारो व्यिहार: कुलवस्थती:।
तथैि पररपाल्योसौ यथािशमपु ागत:।।

अथम~जेव्हा द सु रा देश आपल्याला िश होईल म्हणजेि आपल्या ताब्यात येतो, तेव्हा आपल्या देशािे आिार, कायमपिती इत्यादी वतथे लगेि लाग ू करण्यािा
हट्ट धरू नये. वकंबहनु ा त्या देशातील आिार, कुलव्यिहार आवण मयामद ा असतील त्या जर आपल्या शास्त्राच्या विरोधी नसतील तर त्या लोकासं त्यािे आिरण
करू द्यािे.

असे के ल्याने शत्ररू ाजयातील लोकािं ा विश्वास आवण स्नेह प्राप् करणे सहजपणे शक्य होते.
मळू श्लोक - याज्ञिल्क्य स्मृवत

राज्ञोवित कतमव्यविधा:।
(आता राजाने पार पाडाियाच्या योग्य त्या विविध कतमव्यावं िषयी...)
श्लोक क्र ४०८
दैि े पुरुषकारे ि कममवसविव्यमिवस्थता।
तत्र दैिमवभव्यिं पौरुषं पौिमद ेवहकम।् ।

अथम~िांगल्या अथिा िाईट कमामि े फळ हे के िळ दैिाच्या(नवशबाच्या) आधीन नसते तर ते प्रयत्नािर देखील अिलबं ून असते. के िळ दैिािर(नवशबािर)
विश्वास ठेिनू 'प्रयत्न व्यथम आहे' असे समजणे वनरथमक आहे तसेि 'पूिजम न्मातील कमामिे फळ म्हणजे दैि(नशीब)' असे मानून प्रयत्निादािर श्रिा ठेिनू कमम
करणे हेि श्रेयस्कर होय.

श्लोक क्र ४०९

के विद्दैिात्स्िभािाच्ि कालात्पुरुषकारत:।
सयं ोगे के विवदच्छवन्त फल ं कुशलबुिय:।।

अथम~कोणी िांगले अथिा िाईट फळ हे दैिाच्या प्रभािानेि वमळते असे मानतात, कोणी स्िभाितःि फलप्राप्ी होते असे मानतात, कोणी कालसामर्थयामच्या
प्रभािाने फल वसिी होते असे मानतात, तर कोणी प्रयत्नाच्या योगानेि फल प्राप् होते असे मानतात. मनूसारखे कुशलबुिीिे लोक मात्र दैि, स्िभाि, काल
आवण प्रयत्न यांच्या एकवत्रत प्रभािाने यश प्राप् होते असे म्हणतात. या िारही बाबी अनुकूल असल्यास अनुकूल फल प्राप् होते तर या सिम बाबी प्रवतकूल
असल्यास प्रवतकूल फल प्राप्त होते असे 'मनू' मानतो आवण आम्हांस देखील तेि मान्य आहे.
मळू श्लोक - याज्ञिल्क्य स्मृवत

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

राज्ञोवित कतमव्यविधा:।
(आता राजाने पार पाडाियाच्या योग्य त्या विविध कतमव्यांविषयी...)
श्लोक क्र ४१०
यथा ह्येकेन िक्रे ण न रथस्य गवतभमिते ।्
एि ं पुरुषकारेण विना दैि ं न वसध्यवत।।

अथम~जयाप्रमाणे के िळ एकाि िाकाच्या आधारािर रथ गतीने िाल ू शकत नाही, अगदी त्यािप्रमाणे दैि(नशीब) आवण परुु षाथम(प्रयत्न) या फलप्राप्ीच्या दोन
िाकांच्या आधारानेि फलवसिी होते. पुरुषाथामिाि ून(प्रयत्नांवशिाय) के िळ दैिािर(नवशबािर) विसबं ून राहनू फलवसिी होऊ शकत नाही.

श्लोक क्र ४१२

क्रोध ं कुयामन्न िाकस्मान्मदृ िु ागपु काररषु।
एि ं ि राजा राजयस्थो यवद श्रेय इहेच्छवत।।

अथम~जर राजाला आवण प्रजाजनांना आपल्या आवण राजयाच्या वहतकल्याणािी इच्छा असेल तर त्यांनी आपला क्रोध अिानकपणे प्रकट करू नये. अकस्मात
कोणािर रागाि ू नये. तसेि आपल्यािर उपकार करणाऱ्या व्यिीशी अत्यतं मृद ुतने े िातामि,े त्यांच्याशी स्नेहाने, सौम्यतेने बोलािे.

आपले वहत(कल्याण) व्हािे असे जयांना िाटते त्यांनी नेहमी सिाांशी स्नेहपूण म ितमन ठेिािे. म्हणनू ि 'नम्र झाला भतू ां। तेण ें कोंवडले अनंता।।' असे तकु ोबारायांनी
म्हटले आहे. वशिाजी महाराजांनी देखील अनेकदा आपल्या स्नेहपूण म ितमनाने आपल्या शत्रूंिर देखील आपली छाप पाडलेली आहे. वमझाम राजांच्या भेट ीच्या
प्रसगं ीं यािा प्रत्यय येतो.
मळू श्लोक - याज्ञिल्क्य स्मृवत

उिं ि भारते।
(महाभारतात म्हटलेि आहे की...)
श्लोक क्र ४१४
काम ं क्रोध ं मद ं मानं लोभ ं हषमम ् तथैि ि।
एते िजयाम: प्रयत्नेन सतु रां पृवथिीवक्षता।।

अथम~राजाने काम, क्रोध, मद(गिम, माज), मान, लोभ आवण हषम या सहा द ुगणुम ांि ा(षविपूंि ा) प्रयत्नपूिकम आवण आदरपूिकम त्याग करािा. या सहा द ुगणुम रूपी
शत्रूंपासनू स्ितःला प्रयत्नपूिकम द ूर ठेिािे.

श्लोक क्र ४१५

एतेषां विजय ं कृ त्िा कायो भृत्यजयस्तत:।
कृ त्िा भृत्यजय ं राजा पौरजानपदान्व्रजेत।् ।

अथम~कामक्रोधावद अशा सहा द ुगणुम रूपी शत्रूंिर विजय प्राप् के ल्यानंतर राजाने अत्यतं सयं माने आपल्या सेिकिगामिर देखील आपला प्रभाि प्रस्थावपत करािा.
आपल्या सेिकांस अशा प्रकारे िश के ल्यानंतर राजाने आपल्या राजयातील आवण विशेषत्िाने राजधानीतील सिम लोकांना िश करािे(आपल्या बाजनू े करािे,
अनक
ु ू ल करािे).

कोणत्याही राजासाठी आपले सेिक आवण प्रजाजन सतं ष्टु असणे आवण आपल्याला अनुकूल असणे हे राजयाच्या प्रगतीच्या आवण सव्ु यिस्थेच्या दृष्टीने महत्िािे
असते. कारण राजयािी प्रगती राजयातील प्रजाजनांच्या सहकायामवशिाय साध्य होत नसते.

भृत्यजय - राजािा सेिक िगामिर असलेला प्रभाि.

मळू श्लोक - मत्स्यपुराण

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

तद ुिम।्
(म्हटलेि आहे की...)
श्लोक क्र ४१६
आत्मानं प्रथम ं राजा विनयेनोपपातयेत।्
ततो भृत्यांस्ततोमात्यांस्तत: पुत्रांस्तत: प्रजा:।।
कृ त्िा त ु विजय ं तेषां शत्रन्ू बाह्यास्ं ततो जयेत।्

अथम~राजाने सिमप्रथम स्ितः विनयशील िृत्ती अगं ीकारािी. राजािे स्ितःिे ितमन विनयशील आवण नम्र असािे. त्यानंतर राजाने आपले सेिक, अमात्यावद
मत्रं ीगण, अगदी स्ितःिे पुत्र आवण सिामत शेिटी प्रजाजन या क्रमाने त्यांना विनयशील िृत्ती आवण नम्रता या अत्यतं महत्िाच्या आवण आिश्यक गणु ांि ा स्िीकार
करण्यास सागं ािे.

आजच्या सिमपक्षीय राजकीय नेत्यांनी यातनू खूप बोध घेण े आिश्यक आहे. विनयशीलता आवण नम्रता या गणु ांि ा मागमसू ही सध्याच्या राजकीय नेत्यांमध्ये
वदसत नाही. ना त्यांि े ितमन विनयशील असते, ना त्यांि े मत्रं ी अथिा पुत्रांि े ितमन तसे असते, ना ते आपल्या प्रजाजनांना तसे ितमन करण्याविषयी आग्रही
असतात. त्यादृष्टीने सभं ाजी महाराजानं ी के लेल े हे मागमद शमन अत्यतं मोलािे आहे.
मळू श्लोक - शाङ्मगधरपिवत

तेषां क्रोधादीनाम।्
(त्यांपैकी म्हणजे शत्रूंपैकी क्रोधावद शत्रूंबद्दल...)

श्लोक क्र ४१८

अङ्गभ्े यो यत्स्िथैकोवप द्रोहमािरतेल्पधी:।
िधस्तस्य त ु कतमव्य: शीघ्रमेि महीवक्षता।।

अथम~जो कोणी एखादा व्यिी अल्पमतीने त्या सहा राजयागं ािं ा द्रोह करतो(राजयागं ािं र बळाने आक्रमण करतो), त्यािा राजाने तात्काळ िध करािा.

श्लोक क्र ४१९

न राज्ञा मृद नु ा भाव्य ं मृद वु हम पररभयू ते।
न भाव्य ं दारूणेनावप तीक्ष्णाद वु द्वजते जन:।।

अथम~त्यािप्रमाणे राजाने सिमकाळ आवण सिमत्र मृद िु त्तृ ीने िाग ू नये. कारण सतत कोमल भािाने िागल्यास राजा पराभतू होतो.
परतं ु राजाने अवत उग्र स्िभािही सतत दाखि ू नये. राजा जर रागीट आवण उग्रप्रकृ ती असेल तर त्यािे प्रजाजन भयभीत होतात.
म्हणनू ि राजाने स्थळ आवण काळ पाहनू आवण सारासार वििेकािी कास धरून कोमल अथिा उग्र िृत्ती धारण करािी.

ियाच्या अिघ्या पंधराव्या िषी इतके प्रगल्भ वििार मांडणाऱ्या सभं ाजी महाराजांना के िळ ि ुकीच्या ऐवतहावसक साधनांि ा आधार घेऊन वसनेमा-नाटकिाल्या
मडं ळींनी उग्रप्रकृ ती ठरिले हे वकती मोठे द दु ैि!
मळू श्लोक - मत्स्यपुराण

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

तेषां क्रोधादीनाम।्
(त्यांपैकी म्हणजे शत्रूंपैकी क्रोधावद शत्रूंबद्दल...)

श्लोक क्र ४२२

व्यसनावन ि सिामवण भपू वत: पररिजमयते ।्
सप्दोषा सदा राज्ञा हातव्या व्यसनोदया:।।

अथम~राजाने सिम प्रकारच्या व्यसनांि ा सदैि त्याग करािा, कोणत्याही प्रकारच्या व्यसनािे सेिन करणे राजाने सिमथैि िजयम मानािे. सकं टांना आमवं त्रत करणाऱ्या
सप्दोषांपासनू राजाने नेहमी द रू राहािे.

राजाच्या विनाशाला कारणीभतू ठरणारी ती सात व्यसने(सकं टे) पढु ीलप्रमाणे आहेत. स्त्रीसगं , अक्ष(द्यतू ), मृगया(वशकारीिे िेड), मवदरापान(दारू वपणे),
कठोरता(कठोर शासन करणे), धनािा अपव्यय करणे आवण कठोर भाषण करणे हे राजािे सप्दोष मानले आहेत.

वशिाजी महाराजाच्ं या प्रमाणेि सभं ाजी महाराजानं ी देखील सिम प्रकारच्या व्यसनािं ा वधक्कार के लेला आहे. "उन्मत्त द्रव्य सिमथैि भक्षूं नयें" असे आज्ञापत्रात
म्हटले आहे. व्यसनािा टोकािा विरोध करणाऱ्या सभं ाजी महाराजानं ा वित्रपट/नाटक यातं नू व्यसनी दाखविले गेल े यापेक्षा द सु रे द दु ैि कोणते?

राजकीय आवण अन्य लाभासाठी उठसटू वशिाजी महाराज आवण सभं ाजी महाराजांि े नाि घेणारे सिमपक्षीय राजयकते सभं ाजी महाराजांनी व्यसनांविषयी के लेल्या
िरील उपदेशािे पालन करतील काय?

श्लोक क्र ४२३

प्रायशोथे विनश्यवन्त धृतमलू ा अपीश्वरा:।।

अथम~अत्यतं दृढतापूिकम , स्थैयाने(भक्कमपणे) आवण आत्मविश्वासाने सत्ता उपभोगणारा राजा देखील या सप्दोषांमळु े(सात प्रकारच्या व्यसनांमळु े) आवण
धनसपं त्तीमळु े विनाश पाितो.

याि कारणाने, आज्ञापत्राच्या वतसऱ्या प्रकरणांत, "राजयमदारुढ न होतां, अप्रमत्त िृत्तीने राजय करािे...हे राजय ईश्वरदत्त असनू राजाच्या द ुितम नम ाने ईश्वरािा क्षोभ
होईल हे भय वित्तांत ठेिनू राजय करािे..." असे वशिाजी महाराजांनी सांवगतले आहे.
मळू श्लोक - मत्स्यपरु ाण

तावन ि व्यसनावन।
(ती सात व्यसने/दोष पुढीलप्रमाणे आहेत।)
श्लोक क्र ४२४
वस्त्रयोक्षा मृगया पानं िाक्पारुष्ट्य ं ि पञ्िमम।्
तथैि दण्डपारूष्ट्यमथमद ूषणमेि ि।।

अथम~राजािे सात प्रकारिे दोष/व्यसने या श्लोकांत सांवगतली आहेत. वस्त्रयांशी अनैवतक सबं ंध, अक्ष म्हणजे द्यतू अथिा जगु ार, मृगया म्हणजे वशकारीिा नाद,
मवदरापान म्हणजे दारू वपण्यािे व्यसन आवण िाक्पारूष्ट्य म्हणजे कठोर ििने बोलनू इतरांना द ुखािणे ही पाि व्यसने/दोष आहेत त्यािबरोबर अथमद ूषण म्हणजे
सपं त्तीिा अपव्यय(ि ुकीच्या कारणासाठी खिम) करणे आवण दण्डपारुष्ट्य म्हणजे कठोर वशक्षा करणे ही देखील राजािी व्यसने आहेत. राजािी अशी एकूण सात
व्यसने(दोष) सांवगतली असनू राजाने त्यांपासनू द ूर राहािे. ही सात व्यसने राजाने िजयम मानािी.

व्यसन या शब्दािा सकं ट असाही अथम सस्ं कृ त भाषेत के ला जातो. त्याही अथामने िरील श्लोक योग्यि आहे, कारण व्यसने(िाईट सियी) ही अतं तः नुकसानि
करीत असल्याने सकं ट म्हणनू मानली गेली आहेत.

मळू श्लोक - विष्ट्णधु मोत्तर पुराण

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

काम ं क्रोध ं ि िजमयवे दत्यि

ु ं तत्र मलू माह।
(राजाने काम आवण क्रोध यांना िजयम मानािे हे सांगनू झाल्यािर आता त्यांि े मळू कारण जाणनू घेऊ...)
कामज दशकगण:।
(कामिासनेमळु े उत्पन्न होणारे दहा दोष/व्यसने...)
श्लोक क्र ४२५
मृगयाक्षा वदिास्िाप: पररिाद: वस्त्रयो मद:।
तौयमवत्रकं िृथात्याग: कामजो दशको गण:।।

अथम~कामिासनेमळु े उत्पन्न होणारी दहा व्यसने(सकं टे) पुढीलप्रमाणे आहेत. जी व्यसने राजाला सकं टांत टाकतात आवण राजाच्या विनाशाला कारणीभतू ठरतात
ती अशी आहेत. मृगया(वशकार करणे), अक्ष(द्यतू क्रीडा म्हणजेि जगु ार खेळणे), वदिास्िाप म्हणजे वदिसा झोपणे, पररिाद म्हणजे िाद घालणे, वस्त्रयांि ा मोह,
मद म्हणजे व्यसनाच्या सेिनाने वनमामण होणारा उन्माद, तौयम म्हणजे सगं ीताच्या तीन प्रकाराच्ं या आहारी जाणे(अवतगायन, अवतिादन आवण अवतनतमन हे तीन
तौयमवत्रक होत) आवण अवतररि भटकंती ही दहा प्रकारिी सकं टे सभं ाजी महाराजानं ी सावं गतलेली आहेत. के िळ राजानेि नव्हे तर प्रत्येकाने यापं ासनू स्ितःला
द रू ठेिािे.
मळू श्लोक - मनुस्मृती

व्यसनावन िजमयदे स्यापिादमाह।

(राजाने व्यसने नेहमी िजयमि मानािीत, तथावप काही अपिादात्मक पररवस्थती पुढीलप्रमाणे...)
श्लोक क्र ४३०
जनो विरागमायावत सदा द ुःसेव्यभाषत:।
तस्मात्पूिामवभभाषी स्यात्सिमस्यावप महीपवत:।।

अथम~राजा जर गविमष्ठ आवण लहरी असेल तर त्याच्या स्िभािािा(तसेि िागण्यािा) ठाि घेण े त्याच्या प्रजाजनांना खुप कठीण(वकंबहुना अशक्य) असते.
म्हणनू ि राजाने सिाांशी स्नेहपूण म ितमन ठेिािे, सिाांशी मधरु भाषण करािे आवण सहु ास्य िदनाने सिाांसमोर सादर व्हािे.

श्लोक क्र ४३१

अदीघमसत्रू श्च भिेत्सिमकममस ु पावथमि:।
दीघमसत्रू स्य नृपते: कममहावनभमिदे ध्र् िु ा।।

अथम~वदघमसत्रू ीपणा म्हणजे कामात वदरंगाई करण्यािी िृत्ती, कामे उवशराने(आळसाने) करण्यािी िृत्ती. राजाने सिम कायामत वदघमसत्रू ी िृत्तीने िाग ू नये कारण
वदघमसत्रू ीपणामळु े कायमनाश वनवश्चतपणे होतो.

याि वदघमसत्रू ी िृत्तीमळु े वशिाजी महाराजांनी "समयास कै सा पािला नाहीस" असे म्हणनू स्िराजयािे सरनौबत आवण 'प्रवतवशिाजी' म्हणनू प्रवसि असलेल्या
नेतोजी पालकर यांना पदािरून द ूर के ले होते. वशिाजी महाराज आवण सभं ाजी महाराज यांनी सदैि सिम कायामत गवतमानतेला महत्ि वदलेल े आहे.
मळू श्लोक - विष्ट्णधु मोत्तर/मत्स्य परु ाण

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

अथ दानम।्
(आता दानासबं ंधी सांगत आहोत...)
श्लोक क्र ४४३
सिेषामप्यपु ायानां दानं श्रेष्ठतम ं महत।्
सदु त्तेन समायावत दानेनोभयलोकवजत।् ।

अथम~मनुस्मृतीने राजनीतीिे िार उपाय/साधने सांवगतली आहेत. साम, दाम(दान), दण्ड आवण भेद हे ते िार उपाय होत. या िार उपायांपैकी दान हे सिमश्रष्ठे
मानािे. दान जर योग्य रीतीने वदले गेल े तर दाता(दान करणारा) इहलोक आवण परलोक या दोन्ही लोकांना वजकं तो. सत्पात्री म्हणजेि योग्य वठकाणी के लेल े दान
हे मनुष्ट्यास इहलोकांत आवण परलोकांत देखील श्रेष्ठत्ि प्राप् करून देत,े असेि सभं ाजी महाराजांना या श्लोकांतनू सांगायिे आहे.

श्लोक क्र ४४४

न के िल ं दानपरा जयवन्त भलू ोकमेकं पुरुषप्रिीरा।
जयवन्त ते राजसरु ेन्द्रलोकं सदु ुजनम ं यिनुषा तथैि।।

अथम~योग्य तऱ्हेने(योग्य यािकाला) दान देणारे श्रेष्ठ, दानशूर पुरुष हे के िळ भलू ोकालाि वजकं तात असे नाही तर ते देिांि े िसतीस्थान असलेल्या आवण अत्यतं
द ुलभम असलेल्या अशा इद्रं लोकाला प्राप् होतात(इद्रं लोकास गमन करतात).

मळू श्लोक - मत्स्यपुराण

इवत दानस्िरूपवनरूपणम।्
(हे 'दान'स्िरूप कथन सपं ूण म झाले.)
दण्डस्िरूपं वनरुप्यते।
(आता दण्ड म्हणजेि वशक्षेच्या स्िरूपाविषयी वनरूपण करीत आहोत...)
श्लोक क्र ४४७
एि ं सांवसविकं लोके सिां दण्डे प्रवतवष्ठतम।्
अन्ध े तमवस मजजेत यवद दण्डं न पातयेत।् ।

अथम~याप्रमाणे सिम प्रकारच्या स्िभािाच्या लोकांि ी वस्थती के िळ दण्डामळु े(द ंडाच्या धाकाने) सवु स्थर असते. असा द ंड नसेल तर जगातील सिमि लोकांना या
जगात सखु ाने जगणे द ुष्ट्प्राप्य होईल आवण हे जग सोडून गेल्यानंतरही ते लोक अधं ःकारमय नरकात बुडून नष्ट होतील.

श्लोक क्र ४४८

यस्माद्दण्ड्य ं दण्डयवत द ुमदम ान्द मयत्यवप।
दमनाद्दण्डनाच्िैि तस्माद्दण्डं विद ुबुमधा:।।

अथम~तसेि द ंड (शासन/वशक्षा) हा दमन(द ुष्ट्प्रिृत्तींिर वनयत्रं ण) करतो आवण द ुमदम (माजखोर) लोकांना वशक्षा देतो आवण त्यांच्यािर वनयत्रं ण ठेितो. म्हणनू ि
द ुष्ट्प्रिृत्तींिर दमन(वनयत्रं ण) करणे आवण त्यांस शासन करणे या दोन्ही कारणांमळु े बुविमान लोक त्यास द ंड म्हणतात.

म्हणनू ि कोणत्याही राजयािा कारभार सरु ळीतपणे िालण्यासाठी आवण कायदा आवण सव्ु यिस्था अबावधत राहण्यासाठी द डं विधान आवण त्याच्या काटेकोर
अमं लबजािणीिी आिश्यकता असते.
मळू श्लोक - मत्स्यपुराण

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

दण्डस्िरूपं वनरुप्यते।
(आता द ंडनीतीविषयीं वनरूपण करीत आहोत...)
दण्डभेद ानाह।
(द ंडािे विविध प्रकार पुढीलप्रमाणे...)
श्लोक क्र ४६१
वधग्दण्डस्त्िथ िाग्दण्डो धनदण्डो िधस्तथा।
योजया: समस्ता व्यस्तास्त ु ह्यपराधिशावदमे।।

अथम~द ंडािे(म्हणजेि वशक्षेि े) िार प्रकार सांवगतले आहेत. ते पुढीलप्रमाणे आहेत-

१. वधग्दण्ड - म्हणजे वधक्कार करणे अथिा वधक्कार करणारे ििन बोलणे.
२. िाग्दण्ड - कठोर ििने बोलनू अथिा वशव्याशाप देऊन वशक्षा देण.े
३. धनदण्ड - द ंडीत व्यिीकडून धन घेण े आवण त्याद्वारे वशक्षा देण.े
४. िधदण्ड - म्हणजे अपराधी(द ंडीत) व्यिीला देहान्त शासन(फाशी/हत्तीच्या पायी देण े इत्यादी) करणे.

दोषी व्यिीने के लेल्या अपराधानसु ार िरील पैकी एक, दोन, तीन अथिा सिम िार दण्ड अपराध्यास द्यािे. परतं ु िर सावं गतलेल्या पवहल्या क्रमाक ं ाच्या द डं ाने जर
उवद्दष्ट साध्य झाल्यास पढु ील द डं मागामि ा अिलबं करण्यािी आिश्यकता नाही. जर पवहल्या द डं ाने कायम साधले नाही तरि पढु ील द डं ािं ी योजना करािी.
मळू श्लोक - याज्ञिल्क्य स्मृवत

दण्डस्िरूपं वनरुप्यते।
(आता द ंडनीतीविषयीं वनरूपण करीत आहोत...)
दण्डभेद ानाह।
(द ंडािे विविध प्रकार पुढीलप्रमाणे...)
श्लोक क्र ४६२
िावग्धग्िध: स्िकं िैि ितधु ाम िवतमतो दम:।
परुु षे दोषविभि ं ज्ञात्िा सपं ररकल्पयेत।् ।

अथम~िाक्(िाणीने शासन करणे), वधक्(वधक्कार करून वशक्षा करणे), स्िकं(स्ितःच्या इच्छे ने वशक्षा स्िीकारणे) आवण दम(दमन करणे) हे द ंडािे िार प्रकार
आहेत. अपराधी परुु षाच्या(व्यिीच्या) अपराधािी पणू म मावहती घेऊनि त्यानसु ार द डं ािी(वशक्षेि ी) योजना करािी.

अथामत दोषी व्यिीने कोणत्या देश आवण काल पररवस्थतीत अपराध के लेला आहे यािी विवकत्सा करूनि राजाने दण्ड(शासन) करािे असे सभं ाजी महाराजांना
या श्लोकाद्वारे सांगायिे आहे.

श्लोक क्र ४६३

गरूु न्पुरोवहतावन्िप्रान्िाग्दण्डेनैि दण्डयेत।्
वििावदनो नराश्च ं ान्यान् दोवषणोsथेन दण्डयेत।्
महापराधयि ु ांश्च िधदण्डेन दण्डयेत।् ।

अथम~कोणाला कोणत्या प्रकारिा द ंड (शासन) करािा हे या श्लोकांत सांवगतले आहे.

गरूु , पुरोवहत आवण विप्र(विद्वान) यांना के िळ िाग्द ंडाने म्हणजेि कठोर ििने बोलनू शासन करािे. अथामति या सिाांना शारीररक वशक्षा करू नये असेि या
श्लोकांत म्हटलेल े आहे.

िादवििाद करणाऱ्यांना तसेि अन्य तत्सम दोषांच्या अपराध्यांना अथमद ंडाने द ंडीत करािे. अत्यतं गभं ीर अपराध करणाऱ्यांना िध-द ंड म्हणजेि देहान्त शासन
करािे.
मळू श्लोक - याज्ञिल्क्य स्मृवत

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

दण्डस्िरूपं वनरुप्यते।
(आता द ंडनीतीविषयीं वनरूपण करीत आहोत...)
दण्डभेद ानाह।
(द ंडािे विविध प्रकार पुढीलप्रमाणे...)

श्लोक क्र ४६४

वमत्रावदषु प्रयञ्ु जवत िाग्दण्डं वधक् तपवस्िषु।
यथोिं तस्य तत्कुयरुम नुिं साधकु वल्पतम।् ।

अथम~वमत्र इत्यादींच्या बाबतीत िाग्द ंडािा(कठोर बोलनू शासन करणे) िापर करािा. तपस्िी लोकांना मात्र वधग्द ंडाने(वधक्कार करून वशक्षा दे ण)े द ंडीत करािे.
अशा प्रकारे जयाच्या बाबतीत जसे सांवगतले आहे त्यानुसार त्याला त्याला द ंडीत करण्याविषयी राजाने आिरण करािे.
मळू श्लोक - अनुपुराण

श्लोक क्र ४६५

अधावममकं वत्रवभन्यामयवै नमगह्णृ ीयात्प्रयत्नत:।
वनरोधनेन बन्धने विविधेन िधेन ि।।

अथम~अधावममक अथिा नावस्तक लोकांच्या बाबतीत राजाने कशा प्रकारे द ंडनीतीिा अिलबं करािा याविषयी सभं ाजी महाराजांनी या श्लोकांत सां वगतले आहे.
अधावममक/नावस्तक लोकाच्ं या अपराधािा प्रकार आवण त्यामळु े उद्भिणारी हानी ध्यानातं घेऊन राजाने अत्यतं दक्षतापिू कम आवण कठोर प्रयत्नपिू क
म खाली
वदलेल्या तीन प्रकारच्या द ंडमागामि ा अिलबं करून उपाययोजना करािी.
१. विरोध करणे - वशक्षा म्हणनू कारागृहात टाकणे, बंवदिासात ठेिणे.
२. बधं नात अडकविणे - साखळद डं ाच्या अथिा बेडयाच्ं या साहाय्याने जखडून ठेिणे.
३. िध करणे - विविध प्रकारे शारीररक ताडन करणे, शरीरािे अियि तोडणे अथिा प्रसगं ीं देहान्त शासन करणे.

सभं ाजी महाराजानं ा वनधमी अथिा परु ोगामी असली वबरुदे लािणाऱ्यानं ी िरील श्लोक पुनःपन्ु हा िािािा. अधावममक अथिा नावस्तक लोक सभं ाजी महाराजाच्ं या
राजयात वशक्षेस पात्र होते हेि या श्लोकांतनू स्पष्ट होते. सदर श्लोक स्ितः सभं ाजी महाराजांनी अत्यतं वििारपूिकम आपल्या "बुधभषू ण" या राजनीतीपर ग्रथं ात
समाविष्ट के लेला आहे.
मळू श्लोक - मनुस्मृवत

तावन दशस्थानान्याह।
(ती दहा स्थाने पुढीलप्रमाणे आहेत...)
श्लोक क्र ४७०
एि ं धममप्रिृत्तस्य राज्ञो दण्डधरस्य ि।
यशोवस्मन्प्रथेत े लोके स्िगे िासस्तथाक्षय:।।

अथम~अशा प्रकारे धममप्रिृत्त(धमामनुसार आिरण करणाऱ्या) आवण राजद ंड धारण करणाऱ्या राजािे यश जगात प्रवसि होते. तसेि अशा धमामने द ंडनीतीिे आिरण
करणाऱ्या राजाला स्िगमलोकातं अक्षय िास्तव्य लाभते.

मळू श्लोक - मनुस्मृवत

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

अथ ब्राह्मणप्रशांसामाह।
(आता ब्राह्मणांविषयी प्रशंसा...)
श्लोक क्र ४७१
इय ं िसधुं रा देिी धमेण खल ु धायमत।े
ध्रिु ं स धायमत े िेद ैस्ते धायमन्त े वद्वजावतवभ:।।

अथम~ही िसधुं रादेिी(म्हणजेि भमू ाता अथामत पृर्थिी) धमामच्या आधारािरि धारण के लेली आहे. वतिे पालन/रक्षण देखील धमामच्या तत्िािं ा अनसु ारि के ले
जाते. या धमामि े धारणा िेद ांनीि के लेलीि आहे. म्हणजेि हा धमम िेद ांच्या तत्िांनुसार कायम करतो आवण वद्वज(ब्राह्मण) हे िेद ांना आपल्या ठायीं धारण
करतात(अथामत वद्वज लोक िेद ांना जाणतात).
सस्ं कृ त भाषेत वद्वज हा शब्द ब्राह्मण या अथामनेही िापरला जातो. अथामति जातीच्या सदं भामने नव्हे तर िणम या सदं भामने!
सभं ाजी महाराजांनी या श्लोकांत िेद प्रवणत धमामि ा पुरस्कार के लेला आहे. वकंबहुना धमामच्या अवस्तत्िामळु ेि ही पृर्थिी शोभायमान झालेली आहे. िेद हेि
आपल्या वहन्द ु धमामि े मलू ाधार आहेत हेि शंभरु ाजांनी अधोरेवखत के ले आहे. त्यामळु ेि वहन्द ु धमामला 'िैवदक धमम" असेही म्हटले जाते.
सभं ाजी महाराजांप्रमाणे सतं ज्ञानेश्वर, स्िामी वििेकानंद , लोकमान्य वटळक, महषी दयानंद इत्यादी सिमि महात्म्यांनी िेद ांना धमामिे मळू आधार मानलेल े आहे.

अथ ब्राह्मणप्रशासं ामाह।
(आता ब्राह्मणावं िषयी प्रशसं ा...)
श्लोक क्र ४७२
अत: सिमस्य लोकस्य मलू मेत े 'वद्वजातय:'।
पालनीया: प्रयत्नेन पजू नीयाश्च सिमद ा।।

अथम~म्हणनू ि सिम लोकांि े मलू स्थान हे ज्ञानितं असे िेद ज्ञ वद्वज(ब्राह्मण) आहेत. अशा या ज्ञानितं वद्वजगणांि े राजाने प्रयत्नपूिकम पालन करािे, त्यांि ा सांभाळ
करािा. हे वद्वज लोक सिाांना नेहमीि पजू नीय असतात.

श्लोक क्र ४७३

सरु ाणां भसू रु ाणां ि सरु भीणां ि पालनम।्
यगु े यगु े ि ये धमामस्तेषु धमेषु ये वद्वजा:।।

अथम~सरू म्हणजे देि, भसू रु म्हणजे पृर्थिीिर मनष्ट्ु यरूपात असणारे देि(म्हणजेि राजा आवण ब्राह्मण) आवण सरु वभ म्हणजे गाय. राजाने देिदेिता, ब्राह्मण आवण
गाय यािं े प्रयत्नपिू कम पालन, पोषण आवण रक्षण करािे. वकंबहनु ा या सिाांिे पालन, पोषण आवण रक्षण करणे हे राजािे कतमव्यि असते. अशा प्रकारच्या
कतमव्यांि े आिरण(व्रत म्हणनू ) करणे हा राजािा धममि (राजधमम) आहे असे प्रत्येक यगु ांत विद्वजजनांनी सांवगतलेल े आहे. आपल्याकडे सत,् त्रेता, द्वापार आवण
कली अशी िार यगु े मलं ले ीय आहेत.

सदरिे श्लोक स्ितः शंभरू ाजांनी रिलेल े आहेत.

क्षवत्रय राजा: देिािा अशं
श्लोक क्र ४९६
ज्ञात्िापराध ं पुरुषं ि लोके
वििायम सभ्यैविमद ुषै: समग्रम।्
दण्ड्यषे ु दण्डं पररकल्पयेत ्
पापस्य यद्यच्छमनं प्रकुयामत।् ।

अथम~तसेि राजाने पुरुषािा(लोकांि ा) अपराध जाणनू घेऊन, आवण द ंडास पात्र व्यिीसाठी जो दण्ड योग्य असेल, तो शास्त्रांि े अिलोकन करून आवण
विद्वजजनांसह वििार विवनमय करून, मगि त्याप्रमाणे द ंडािी योजना करािी.
मळू श्लोक - मत्स्यपुराण

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र ४९७

द ष्ट्ू यानुपांशुद ण्डेन हन्याद्राजाविलवम्बतम।्
अदृष्टघात ं कुिीरन्य े पापा राजिल्लभा:।।
अथम~जयािा अपराध वसि झाला आहे अशा अपराधी व्यिीिा िध(अथिा अन्य वशक्षा) राजाने विनाविलबं /तात्काळ आवण गप्ु पणे करािा. कारण असे पापी
लोक कुणालाही समज ू न देतां, कधीही राजािा घात करतात.

गन्ु हेगारांना तात्काळ शासन करणे सभं ाजी महाराजांना अवभप्रेत आहे. आजच्या न्यायव्यिस्थेने यांतनू खूप काही वशकण्यासारखे आहे.
सदर श्लोक सभं ाजी महाराजांनी स्ितः रिलेला आहे.

क्षवत्रय राजा : देिािा अशं

महाभारत(विद ुरनीती/उद्योगपिम)

श्लोक क्र ५०६

अपक्ि: पक्िसकं ाशो न ि सीदेत कस्यवित।्
सपु ुवष्ट्पत: स्यादफल: फवलत: स्योद्यरु ारुह:।।

अथम~जो वपकलेला नाही परंत ु वपकण्याच्या अिस्थेच्या अगदी जिळ आलेला आहे, असा िृक्ष कधीही नाश पाित नाही. फुलांनी बहरलेला िृक्ष कदावित फळे
देणार नाही, तर फळांनी यि
ु असलेला िृक्ष िढण्यास(आरोहण करण्यास) कठीण असेल.
हा श्लोक महाभारतातील उद्योगपिामतील असनू रूपकात्मक आहे. येथे राजािर िृक्षािे रूपक के लेल े आहे. राजाने िृक्षाप्रमाणे सदुं र फुलांनी बहरलेल े परंत ु फलरवहत
असािे. अथिा फळयि ु असािे परंत ु ते फळ प्राप् करण्यास कठीण असािे.

स्पष्टीकरण - राजाने आपल्या मधरु िाणीने आवण शांत ितमणकु ीने के िळ आपल्या िागण्या-बोलण्याने जनांस सतं ष्टु ठेिािे. त्यांिर आपली कृ पा असल्यािे सतत
दशमवित राहािे परंत ु प्रत्यक्ष त्यांस धन-सपं त्ती देऊन मोठे करू नये. त्यांना धन-सपं त्ती सहज साध्य िाटता कामा नये यािी दक्षता घ्यािी, असेि या श्लोकांत
सांगाियािे आहे.

मळू श्लोक - महाभारत(उद्योगपिम)

श्लोक क्र ५०७

िक्षषु ा मनसा िािा कममणा ि ितवु िमधम।्
प्रसादयवत यो लोकं त ं लोकोsनुप्रसीदवत।।
अथम~जो राजा आपल्या दृष्टीक्षेपाने, मनाने, बोलण्याने आवण िागण्याने अशा िार प्रकारे आपल्या प्रजेला प्रसन्न(सतं ष्टु ) करतो त्यािर त्यािी प्रजा देखील सदैि
खश ु (प्रसन्न) असते.

सदर श्लोक सभं ाजी महाराजांनी स्ितः रिलेला आहे.

क्षवत्रय राजा : देिािा अशं

श्लोक क्र ५१०
धमममािरतो राज्ञ: षड्वभश्चररतमानस:।
िसधु ा िससु पं ूणो िधमत े भवू तिवधमनी।।
अथम~सजजन लोक जया धमामि े अत्यवं तक वनष्ठेने पालन करतात, त्या धमामिे आिरण करणाऱ्या राजािी पृर्थिी(भमू ी) धन-धान्याने सपं न्न होते आवण उत्तरोत्तर
िृविंगत(अवधक कल्याणकारक) होते.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक ५११
अथ सत्ं यजतो धमममधमममनुवतष्ठत:।
प्रवतसिं ष्टे ते भवू मरग्नौ िममवमिावहतम।् ।
अथम~धमामच्या उदात्त तत्त्िािं ा त्याग करून(धमामला झगु ारून देऊन) अधमामने िागणाऱ्या राजांि ी भमू ी(राजय) आगीत टाकलेल्या िामड्याप्रमाणे आकुंिन
पािते(कमी होत जाते).
राजाने सदैि धमामनुसार आिरण ठेिािे असेि सभं ाजी महाराजांना या श्लोकांतनू सांगायिे आहे. के िळ राजानेि नव्हे तर सिाांनीि आपल्या धमामिा सन्मान
राखनू त्यानसु ार िागािे हेि सिम ऋषी-महषी, साध-ु सतं आजिर सागं त आलेल े आहेत. वशिाजी महाराज आवण सभं ाजी महाराजानं ा "वनधमी" असे लेबल
लािणाऱ्यानं ी सभं ाजी महाराजािं े "बधु भषू ण" या ग्रथं ातं ील वििार आिजनमू अभ्यासािेत.
धमामि ें पालन।
करणें पाखांड खंडन।।
हेंवि आम्हां करणें काम।
बीज िाढिािें नाम।।
तीक्ष्ण उत्तरें।
हातीं घेऊवन बाण वफरे।।
नाहीं भीड भार।
तकु ा म्हणे साना थोर।।
~जगद्गरूु तकु ोबाराय

क्षवत्रय राजा : देिािा अशं

श्लोक क्र ५१२
अकायमकरणाद्भीत: कायामणां ि वििजमनात।्
अकाले मन्त्रभेद ाच्ि येन माद्येन्न तवत्पबेत।् ।

अथम~अकायम म्हणजे अनुवित कायम. जयाच्यायोगे अनुवित कायम करण्यािी िृत्ती बळािते, योग्य ते कायम करण्यािी िृत्ती मदं ािते आवण अकाली(अयोग्य िेळीं)
ििाम/मसलत करण्यािी प्रिृत्ती िाढते, तसेि गप्ु ििाम/वनणमय/धोरणे फुटण्यािी शक्यता असते, जयाच्या सेिनाने मद(माज) िढतो, अशा द्रव्यािे(दारू/नशेि े
पदाथम) सेिन कधीही करू नये.

सभं ाजी महाराजांि ा सिम प्रकारच्या व्यसनांना असलेला विरोध या श्लोकांतनू स्पष्टपणे वदसतो. तरीही सभं ाजी महाराजांच्या नािाने व्यसनािे पदाथम बाजारात
विकले जातात हे वकती मोठे द ुद ैि!

श्लोक क्र ५१३

धमामथौ य: पररत्यजय स्यावदवन्द्रयिशानुग:।
श्रीप्राणधनदारेभ्य: वक्षप्रं स पररहीयते।।

अथम~धमम म्हणजे राजधमम अथामत राजकतमव्ये. अथम म्हणजे राजकोश अथामत राजयािी सपं त्ती. जो राजा आपला राजधमम आवण कोश त्याच्ं याकडे द ल ु कम ् ष करून
इवं द्रयांच्या आधीन होतो, तो लिकरि आपली सिम सपं त्ती, धन, प्राण आवण पत्नी यांना मकु तो. आपली कतमव्ये विसरून के िळ इवं द्रयाच्ं या आहारी जाऊन
द ुितम नम करणाऱ्या राजाला त्यािे धन, सपं त्ती, प्राण आवण पत्नी हे सिम सोडून जातात.

सदर श्लोक सभं ाजी महाराजानं ी स्ितः रिलेल े आहेत.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

क्षवत्रय राजा : देिािा अशं

श्लोक क्र ५१४
िाक्सायका िदनावन्न:पतवन्त यैराहत: शोिवत रात्रयहावन।
परस्परो मममस ु ते पतवन्त तान्पवण्डतो नािसृजषे ु परेभ्य:।।

अथम~िाक्बाण म्हणजे कठोर िाणीद्वारे द ुसऱ्यािर प्रहार करणे. जेव्हा (राजाच्या) तोंडातनू कठोर ििने बाहेर पडतात, तेव्हा त्या िाक्बाणांनी घायाळ झालेला
मनष्ट्ु य रात्रवं दिस तळमळत राहतो. कठोर िाणीने के लेला प्रहार हा नेहमीि मममस्थानािं र आघात करतो म्हणनू ि शहाण्या माणसाने कोणाशीही कठोर ििने कधीही
बोल ू नये.

श्लोक क्र ५१५

यथा यथा वह पुरुष: कल्याणे कुरुते मवत:।
तथा तथास्य सिामथाम: वशष्ट्यन्त े नात्र सशं य:।।

अथम~जसा जसा मनुष्ट्य िांगल्या कायाममध्ये(सत्कायाममध्ये) आपले मन गतुं ितो, तसे तसे सिम गोष्टी त्याला अनुकूल होतात(त्याच्या वशष्ट्य म्हणजे आज्ञा
पाळणाऱ्या) बनतात यांत सशं य नाही.

िागं ले काम करणाऱ्या मनुष्ट्याला सदैि िांगलेि अनुभि िाट् याला येतात म्हणनू माणसाने नेहमी आपली बुिी िांगली ठेिािी, असेि या श्लोकांत सभं ाजी
महाराजांना सांगायिे आहे.

मळू श्लोक -महाभारत(उद्योगपिम)

क्षवत्रय राजा : देिािा अशं

श्लोक क्र ५२१
द्यतू मेतत्पुराकल्पे दृष्ट ं िैरकरं नृणाम।्
तस्माद द्य् तू ं न सेिते हास्याथममवप बवु िमान।।

अथम~यापूिी(पूिीच्या काळीं) द्यतू म्हणजे जगु ार खेळणे हा माणसांत िैर उत्पन्न करणारा क्रीडाप्रकार म्हणनू अनुभिास आले आहे. म्हणनू ि बुविमान माणसाने
गमतीसाठी म्हणनू ही कधीही द्यतू अथामत जगु ार खेळू नये.

कौरि आवण पांडिांमधील िैरास द्यतू क्रीडाि कारणीभतू होती. आजच्या काळातही पत्ते, लॉटरी, लकी िॉ इत्यादी माध्यमांतनू जगु ार िाल ू आहे. या सिाांिर
तात्काळ बंद ी घालणे हेि सभं ाजी महाराजांच्या वििारांि ा सन्मान करणे ठरेल.

श्लोक क्र ५२२

िाक्य ं त ु यो नावद्रयतेनुवशष्ट :
प्रत्याह यश्चाविवनयजु यमान:।
प्रज्ञावभमानी प्रवतकूलिादी
त्याजय: सदा द धु रम एष भृत्य:।।

अथम~भृत्य म्हणजे सेिक. सेिक कसा असािा यािे वििेि न या श्लोकांत सभं ाजी महाराजांनी के लेल े आहे. जो स्िामींच्या(धन्याच्या) आज्ञेला मान देत नाही,
काम सांवगतले असतां जो उलट/उिट बोलतो, अशा स्ितःच्या बुिीिी घमेंड बाळगणाऱ्या आवण उिट सेिकाला तात्काळ कामािरून काढून टाकािे.
मळू श्लोक -महाभारत(उद्योगपिम)

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

क्षवत्रय राजा : देिािा अशं

श्लोक क्र ५३९
मद: स्िप्नमविज्ञानमाकारं िात्यसशं यम।्
द ुष्टामात्येषु विश्रम्भ ं द ूताच्िाकुशलादवप।।

अथम~जया सहा मागाांनी गप्ु ििाम फुटू शकते ते मागम या श्लोकांत सांवगतले आहेत.

मद, वनद्रा, अज्ञान(अविज्ञान), िेहऱ्यािरील आकार-विकार, द ष्टु मत्रं यांिरील विश्वास आवण अडाणी(अकुशल) द तू हे गप्ु ििाम फुटण्यािे सहा मागम आहेत.

श्लोक क्र ५४०

द्वाराण्येतावन यो ज्ञात्िा सिं णृ ोवत सदा नृप:।
वत्रिममि रणे यिु : स शत्रूनवधवतष्ठवत।।

अथम~गप्ु ििाम जयांच्याद्वारे फुटू शकते ती सहा द्वारे जाणनू घेऊन, जो राजा ती सहा द्वारे सदैि बंद राखतो, तो राजा धमम, अथम आवण काम या वत्रिगामिे आिरण
करण्यात तत्पर असतां, शत्रूच्या मस्तकािर पाय देऊन उभा राहतो(शत्रूला आपल्या वनयत्रं णात ठेितो).
मळू श्लोक -महाभारत(उद्योगपिम)

क्षवत्रय राजा : देिािा अशं

श्लोक क्र ५४१
न िै श्रतु मविज्ञाय िृिाननपु सेव्य ि।
धमामथौ िेवदत ुं शक्यौ बृहस्पवतसमैरवप।।

अथम~श्रतु ी म्हणजे िेद . श्रतु ींिा म्हणजेि िेद -िेद ांगांि ा अभ्यास के ल्यावशिाय आवण िृिांि ी म्हणजेि ज्ञानिृि, तापोिृि आवण ियोिृि लोकांि ी सेिा
के ल्यावशिाय धमम आवण अथम हे दोन पुरुषाथम जाणनू घेण े प्रत्यक्ष बृहस्पतीला देखील अशक्यि आहे.

धममशास्त्रािे अध्ययन करणे आवण िृि िडीलधाऱ्या लोकांि ी सेिा करणे हाि धमामिा आत्मा आहे हेि सभं ाजी महाराजांना या श्लोकांतनू सांगायिे आहे.

श्लोक क्र ५४२

राजोपसेवित ं िैद्य ं धावममकं वप्रयदशमनम।्
वमत्रिन्त ं स्ििाक्य ं ि सहृु द ं पररपालयेत।् ।

अथम~स्िराजयािी/स्िदेशािी मनःपूिकम सेिा करणारा विद्वान, िैद्य, धावममक, प्रसन्निदन, पुष्ट्कळ वमत्र असलेला आवण मधरु भाषण करणारा असा वमत्र सदैि
सरु वक्षत राखािा.

िरील श्लोकांत उल्लेवखलेल े सिमि गणु जयांच्या ठायीं होते अशा किी कलश यांना सभं ाजी महाराजांनी सदैि आपले वजिलग वमत्र मानले. अगदी अखेरच्या
कसोटीच्या क्षणीं देखील हे दोघे वजिलग वमत्र अत्यतं धीरोदात्तपणे देशासाठी आवण धमामसाठी बवलदान झाले हा इवतहास तर सिमश्रतु ि आहे.
मळू श्लोक -महाभारत(उद्योगपिम)

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

क्षवत्रय राजा : देिािा अशं

श्लोक क्र ५५३
आशा धृवत ं हवन्त समृविमन्त:
क्रोध: वश्रय ं हवन्त कदयमताम।्
अपालनं हवन्त पशूंश्च भपू े
एक: क्रु िो ब्राह्मणो हवन्त राष्ट्र म।् ।

अथम~कोण कोण कशािा नाश करते हे या श्लोकांत सभं ाजी महाराजांनी सांवगतले आहे. आशा धैयामि ा नाश करते. मृत्य ू समृिीिा नाश करतो. क्रोध सपं त्तीिा नाश
करतो. कृ पणपणा(कंजषू िृत्ती) कीतीिा नाश करतो. आपल्या कतमव्यांि े पालन न करणारा राजा आपल्या राजयातील प्रजाजन आवण प्रावणमात्रांि ा नाश करतो
आवण यज्ञदीक्षा घेतलेला, राजयावभवषि राजा(यालाि ब्राह्मण असे म्हटले आहे) जेव्हा क्रोधीत होतो तेव्हा तो सिम राष्ट्र ािा नाश करतो. महाभारतात याि कारणाने
'राजा कालस्य कारणम'् असे म्हटले आहे.

श्लोक क्र ५५४

अधीत्य िेद ान्पररसस्ं तीयम िाग्नीवनष्ट्िा
यज्ञै: पालवयत्िा प्रजाश्च।
गोब्राह्मणाथे शस्त्रपूतान्तरात्मा
हत: सग्रं ामे क्षवत्रय: स्िगममवे त।।

अथम~जया राजाने िेद ािं े अध्ययन के लेल े आहे, जयाने अग्नीिी स्थापना करून यज्ञ के लेला आहे, जयाने प्रजेि े पालन उत्तम तऱ्हेने के लेल े आहे आवण जयाने
गायी(गोमाता) आवण ब्राह्मण(विद्वजजन) यांच्या रक्षणाथम हातांत शस्त्र धारण करून आवण प्रसगं ी प्राणापमण करून त्यांि े रक्षण के लेल े आहे असा राजा जर यिु ात
मारला गेला तर त्यास स्िगमलोक प्राप् होतो.

गायीिे आवण ब्राह्मणािे रक्षण करतां करतां जो राजा प्राणापमण करतो त्याला स्िगमप्राप्ी होते असेि सभं ाजी महाराजांनी या श्लोकां त सांवगतले आहे. वशिाजी
महाराज आवण सभं ाजी महाराजांच्या बाबतीत अनेकदा 'गोब्राह्मणप्रवतपालक' या उपाधीिरून िाद वनमामण के ला जातो. या िादािे अत्यतं योग्य वनराकरण सदर
श्लोकातं सभं ाजी महाराजानं ी के लेल े आहे.

मळू श्लोक -महाभारत(उद्योगपिम)

कामन्द क:।
(कामन्द क नीती...)
श्लोक क्र ५५५
प्रभाि: शुविता मैत्री त्याग: सत्य ं कृ तज्ञता।
कुल ं शील ं दमश्चेवत गणु ा: सपं वत्तहेति:।।

अथम~प्रभाि, पवित्रता, मैत्री, त्यागीपणा, सत्य बोलण्यािी िृत्ती, कृ तज्ञता(इतरानं ी के लेल्या उपकारािं ी जाणीि ठेिण्यािी िृत्ती), शास्त्रमागामने ितमण(े धमम आवण
नीवतमत्ता यावं िषयी धमामने सावं गतलेल्या मागामने िालण्यािी प्रिृत्ती), स्ितःिे शील जपण्यािी िृत्ती आवण इवं द्रयािं े दमन(वनयत्रं ण) हे सिम गणु मानिास सिम
प्रकारिी सपं त्ती प्राप् होण्यासाठी आधारभतू , सहाय्यक आवण प्रेरक ठरतात.

श्लोक क्र ५५६

सकामासिमनसां कान्तामख ु विलोकने।
गलवन्त गवलताश्रणू ां यौिनेन सह वश्रय:।।

अथम~जयांि े मन कामिासनेने आसि झालेल े असनू कांतिे े मख

ु पाहण्यात रममाण झालेल े असते, त्यांि े िैभि, धन, सपं त्ती, लक्ष्मी, ऐश्वयम आवण तारुण्य हे सिम
काही अश्रच्ूं या धारांसह गळून नष्ट होऊन जाते.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

जयानं ा राष्ट्र ाच्या, धमामच्या वहतािे कायम करायिे असेल त्यानं ी स्ितःला इवं द्रयाच्ं या, कामिासनेच्या मोहापासनू द रू ठेिले पावहजे असे सभं ाजी महाराज िरील
श्लोकांत सांगत आहेत.
मळू श्लोक - कामन्द कीय नीवतसार

कामन्द क:।
(कामन्द क नीती...)
श्लोक क्र ५५९
याने शय्यासने भोजये पाने शस्त्रे विभषू णे।
सिमत्रैिाप्रमत्त: स्याद्बुिे न विषद ूषणम।् ।

अथम~िाहन, शय्या(झोप), आसन, खाणे-वपणे, िस्त्र आवण अलकं ार इत्यादी बाबतींत राजाने मयामद ेि े पालन करािे आवण अवतरेक करू नये. या सिम िस्तमूं ध्ये विष
वमसळण्यात येत असते म्हणनू या सिम िस्तिूं ी नीट परीक्षा करून मगि त्यांि ा िापर करािा. जर या िस्त ू विषद ूवषत असल्यािे आढळले तर त्या फे कून द्याव्यात.

श्लोक क्र ५६०

सवं ध ं ि विग्रहं िैि यानमासनमेि ि।
द्वैधीभाि ं सश्रं य ं ि षाड्गण्ु य ं विन्तयेत्सदा।।

अथम~शत्रूच्या बाबतीत सधं ी(तह), विग्रह(यिु ), स्थान(शत्रूिर आक्रमण), आसन(उपेक्षा), समाश्रय(बलिानािी मदत घेण)े आवण द्वैधीभाि(शत्रुसन्ै यात फूट पाडून
त्यांि ी शिी विभागणे) हे राजमत्रं णेि े सहा गणु आहेत. या नीतीिा अिलबं देश, काल आवण पररवस्थती पाहून याथोवितपणे

कामन्द क:।
(कामन्द क नीती...)
श्लोक क्र ५६१
पौरा जानपदान्सिाम: शत्रुग्रहणसमय:।
दीघामध्िवन पररश्रान्त ं क्षुवत्पपासावहतश्रमम।् ।

अथम~आपल्या देशािर शत्रूने आक्रमण के ले असतां, त्या सकं टाच्या िेळी, राजाने आपल्या थकलेल्या, भकु े लेल्या, तहानलेल्या सैन्यािे आवण प्रजेि े शत्रूच्या
आक्रमणामळु े उद्भिणाऱ्या त्रासापासनू (यातनांपासनू ) सरं क्षण करािे तसेि त्या आपत्तीिे वनराकरण करािे.

श्लोक क्र ५६२

व्यावधद ुवभमक्षमरकपीवडत ं तद्वदेि वह।
घोरावग्नभयवित्रस्त ं िृवष्टिातसमाहतम।् ।

अथम~रोगराई, महामारी, आजारािं ी साथ(व्याधी), द ष्ट्ु काळ, रोगग्रस्तता, भयकं र अग्नी आवण भय यामं ळु े त्रस्त झालेल े आवण अवतिृष्टी, िादळे यामं ळु े सकं टात
सापडलेल्या लोकांि े राजाने रक्षण करािे.
मळू श्लोक - शुक्र नीवतसार/कामन्द कीय नीवतसार

कामन्द क:।
(कामन्द क नीती...)
श्लोक क्र ५६३
पङ्कपांसजु लस्कन्नव्यस्त ं श्वासाकुलाकुलम।्
प्रसप्ु ं भोजने व्यग्रमभवू मष्ट्िसनं वस्थतम।् ।

अथम~जया लोकािं े जीिन विखल, परू , धळु ीिी िादळे इत्यादी आपत्तींमळु े उध्िस्त झाले आहे, अशा लोकापं ासनू राजाने प्रजेि े रक्षण करािे. तसेि वनद्राधीन,
भोजनव्यस्त, िोर, अग्नी आवण पाऊस यांच्यामळु े त्रासलेल्या सैन्यािे राजाने शत्रुसन्ै यापासनू रक्षण करािे.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र ५६४

एिमावदषु जातेषु व्यसनेषु समाकुलम।्
स्िसैन्य ं साध ु रक्षेत परसैन्य ं ि घातयेत।्
विवशष्टो देशकालाभ्यां यि ु : प्रकृ वतवभमबलै:।।

अथम~शत्रच्ू या सैन्यािा राजाने सहं ार करिािा. जेव्हा देश(यिु भमू ी) आवण काल(िेळ) आपल्याला अनक
ु ू ल असेल आवण शत्रपू क्षाला प्रवतकूल असेल, तेव्हा
बलिान राजाने रात्रीच्या िेळी यिु करािे. याच्या विपरीत पररवस्थतीमध्ये मात्र कूट-यिु करािे.

वशिाजी महाराजानं ी या नीतीिा अिलबं आपल्या सामररक जीिनात सातत्याने के लेला आपल्या वनदशमनास येतो.
मळू श्लोक - कामन्द कीय नीवतसार

कामन्द क:।
(कामन्द क नीती...)
श्लोक क्र ५६५
वनवश विश्रम्भसयं ि ु ं तत्सौवप्कविधानित।्
इत्येि ं कूटयिु ेन हन्याच्छत्रून्लघूवत्थत:।।

अथम~सौवप्क म्हणजे झोपलेल्या अिस्थेत शत्रसु न्ै यािर अिानकपणे हल्ला करून त्यानं ा ठार करणे. याि पितीने अश्वत्थाम्याने महाभारत यिु ात द्रौपदीच्या पाि
पुत्रांना झोपेति ठार के ले होते. लघुवत्थत म्हणजे कमी श्रमांत शत्रूपक्षािी जास्तीत जास्त हानी करणे.

शत्रपु क्षािे जे सैवनक रात्रीच्या िेळी सख

ु ाने झोपलेल े असतील, त्या िेळी सौवप्क विधानाप्रमाणे त्याच्ं यािर हल्ला करून त्यासं मारािे. अशा प्रकारे कूट-यिु ािा
िापर करून कमी प्रयत्नातं शत्रिू ी जास्तीत जास्त हानी करािी. लालमहालात शाईस्तेखानािर वशिाजी महाराजानं ी रात्रीच्या िेळी अिानकपणे के लेला
हल्ला(surgical strike) हे या सौवप्क नीतीिे उत्तम उदाहरण आहे.
मळू श्लोक - कामन्द कीय नीवतसार

श्लोक क्र ५६६

उपरून्धवन्त राजानो भतू ावन विविधावन ि।
त एि विनय ं प्राप्य िधमयवन्त पुनः प्रजा:।।

अथम~राजे लोक सिम प्रावणमात्रांच्या प्रगतीत अडथळे वनमामण करतात. परंत ु त्याि जीिांनी नम्रतेि ा स्िीकार के ला तर तेि राजे प्रजेि ी उन्नती करतात.
मळू श्लोक - सभं ाजी महाराज विरवित

श्लोक क्र ५६७

ता लण्ु ठेत्पीडयेच्ि शत्रो: प्रकृ तय: स्ियम।्
िशे जाते पुनस्तास ु वपतृिद्वृवत्तमािरेत।् ।

अथम~राजािे हे कतमव्यि आहे की त्याने आपल्या शत्रूला बाहेर खेि ून काढािे, त्याला त्रस्त करािे आवण पराभतू करािे. परंत ु एकदा शत्रू आपल्याला िश झाला
असतां, राजाने त्या शत्रूशी वपत्यासमान आिरण करािे. म्हणजेि त्या पराभतू शत्रूि े पालकत्ि स्िीकारािे.

श्लोक क्र ५६८

द्वाविमौ पुरुषौ लोके सयू मम ण्डलभेवदनौ।
पररव्राड्योगयि ु श्च यिु े िावभमख
ु ो गत:।।

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

अथम~या जगात सयू मम डं ल भेद नू जाणारे के िळ दोनि श्रेष्ठ परुु ष असतात. एक म्हणजे 'योगी पररव्राजक'(विद्वान आवण तपस्िी असे सन्ं यासी) आवण द सु रे म्हणजे
यिु ात शत्रूच्या समोर जाऊन उभा रावहलेला धैयिम ान क्षवत्रय योिा.

वहन्द ु धममशास्त्राप्रमाणे सयू मम डं ल भेद नू जाणे म्हणजे मोक्षगतीला प्राप् होणे, अथामति जन्ममृत्यच्ू या िक्रातनू मिु होणे. यिु ात शत्रच्ू या समोर धैयामने उभा ठाकणाऱ्या
िीर परुु षाला मोक्षप्राप्ी होते असे सभं ाजी महाराज या श्लोकांत म्हणत आहेत.
वशिाजी महाराजांच्या पदरी नोकरी मागण्यास आलेल्या छत्रसाल बुंद ेल्याला वशिाजी महाराजांनी नोकरी न करतां, आपल्या क्षात्रतेजाच्या बळािर औरंगजेबाशी
यिु ास वसि होण्यािा सल्ला वदला होता. त्या प्रसगं ीं वशिाजी महाराज छत्रसालास उद्देशून म्हणतात,"छत्रसालजी, आपण तर क्षवत्रयांि े मकु ु टमणी! आपण हातीं
खङग घेऊन आवण व्रजराज श्रीकृ ष्ट्णािे स्मरण करून, आपला मलु ख ु (बुंद ेलखंड ) स्ितत्रं करण्यासाठी वसि व्हािे. या कामी आपण यशस्िी झालात तर पृर्थिीिर
राजय कराल आवण द ुद ैिाने अपयशी झालात तर सयू मम डं ल भेद ून जाल."

वशिाजी महाराजांनी महाभारतािे सखोल अध्ययन के ले असािे असे या प्रसगं ािरून वनवश्चतपणे िाटते.
मळू श्लोक - महाभारत(उद्योगपिम)
श्लोक क्र ५७१
स्िगमस्य मागाम बहि: प्रवदष्टास्ते
कृ च्रसाध्या: कुवटला: सविघ्ना:।
वनमेषमात्रेण महाफलोयमृजश्चु
पन्था: समरे व्यसत्ु िम।् ।

अरथ् ~स्िगमप्राप्ीिे अनेक मागम(धममशास्त्राने) सांवगतलेल े आहेत. ते सिमि मागम अत्यतं कष्टप्रद, सकं टांनी भरलेल े आवण िाकडेवतकडे असेि आहेत. परंत ु
क्षणभरात फार मोठे फळ(मोक्षप्राप्ी) देणारा एकमेि सरळ आवण सहज मागम- 'रणांगणात शत्रूंशी यिु करताना मृत्य ू येण'े हा होय.

श्लोक क्र ५७२

वद्वजा अवप न गच्छवन्त यां गवत ं नैि योवगन:।
स्िाम्यथे सत्ं यजन्प्राणांस्तां गवत ं यावत सेिक:।।

अथम~अत्यवं तक ज्ञानी(वद्वज), तपःपूत योगी आवण तपस्िी जनांना त्यांच्या तपश्चयेच्या अथिा ज्ञानाच्या आधारे देखील जी अिस्था(मोक्षगती) प्राप्त होत नाही,
ती गती(मोक्षगती) आपल्या धन्याच्या(स्िामींच्या) कामासाठी प्राणापमण करणाऱ्या सेिकांना प्राप् होते.

भगिान श्रीकृ ष्ट्णाने हाि उपदेश भग्िद्गीतेमध्ये अजनुम ाला के लेला आहे. रणांगणात लढताना आवण आपल्या स्िामींिे कायम पार पाडत असताना यिु भमू ीिर
आलेला मृत्य ू हा मोक्षगती प्राप् करून देतो ही आपल्या धमामिी श्रिा आहे. हेि तत्ि वशरोधायम मानून, तानाजी मालसु रे, बाजी प्रभ ू देशपांडे, सयू रम ाि काकडे,
वशिा काशीद, रामाजी पांगरे ा, मरु ारबाजी इत्यादी नरिीरांनी आपले प्राण आपल्या स्िामींच्या म्हणजेि वशिछत्रपतींच्या कायामसाठी हसत हसत अपमण के ले.

स्ितः सभं ाजी महाराजांनी वहन्द िी स्िराजयाच्या आवण स्िधमामच्या रक्षणासाठी, अिघ्या बत्तीसाव्या िषी के लेल े धीरोदात्त बवलदान हे याि तत्िाला अनुसरून
के ले आहे.

आजच्या काळात देखील आपल्या देशाच्या रक्षणाथम सीमेिर बवलदान देणाऱ्या जिानांना हाि न्याय लाग ू होतो. राष्ट्र ाच्या रक्षणाथम यिु भमू ीिर बवलदान पत्करणारे
भारतीय सैवनक हे वनवश्चतपणे मोक्षगतीला प्राप् होतात.
मळू श्लोक - सभं ाजी महाराज विरवित/शारङ्गधर पिवत

श्लोक क्र ५७३

एतत्तपश्च पुण्य ं ि धममश्चैि सनातन:।
ित्िारश्चाश्रमास्तस्य यो यिु े न पलायते।।

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

अथम~यिु ात शत्रूशी लढताना तोंड िळिनू , त्याला पाठ दाखिनू रणांगणातनू माघारी वनघून नयेण(े माघार न घेण)े , हेि तप आहे. शत्रूला पाठ न दाखिता धैयामने
लढणे हेि पुण्य आहे, हाि शाश्वत(सनातन) धमम आहे आवण हेि िार आश्रमांि े यथायोग्य पालन करणे आहे. ब्रह्मियामश्रम, गृहस्थाश्रम, िानप्रस्थाश्रम आवण
सन्ं यासाश्रम हे िार आश्रम मानले गेल े आहेत.

मळू श्लोक - शुक्र नीतीसार

श्लोक क्र ५७४

यवद समरमपास्य नावस्त जन्तो-
भमयवमवत यि ु मतोन्यत: प्रयातमु ।्
अथ मरणमिश्यमेि जन्तो: वकवमवत
मधु ा मवलनं यश: कुरुध्िम।् ।

अथम~जर यिु ापासनू द ूर राहण्यािे(यिु टाळण्यािे) कारण भय हे नसेल, तर इतर पयामय वस्िकारता येईल. परंत ु प्रत्येक जीिाला मरण जर अटळि आहे, न ि ुकणारे
आहे, तर मग (के िळ जीिाच्या भीतीने रणांगणातनू पळ काढून) आपले यश कलवं कत करण्यािा िेडेपणा का करािा?

रणागं णातनू जीिाच्या भयाने पळ काढणे हे क्षात्रिृत्तीला(क्षवत्रयत्िाला) कलकं आहे असेि सभं ाजी महाराजांना या श्लोकांत सांगायिे आहे. हाि वििार त्यांनी
त्यांच्या बवलदानाच्या प्रसगं ी आिरून दाखविला आहे.

मळू श्लोक - सभं ाजी महाराज विरवित

श्लोक क्र ५७५

िृध्दो बालो न हन्तव्यो नैि स्त्री नैि िा वद्वज:।
तृणपणू मम ख
ु श्चैि तिास्मीवत ि यो िदेत।् ।

अथम~िृि मडं ळी, लहान बालके , वस्त्रया आवण विद्वजजन(वद्वज/ब्राह्मण) यािं ी हत्या कधीही करू नये. जयाने मख
ु ात अन्नािा घास घेतलेला असेल आवण 'मी
तमु िाि आहे...मला मारू नका' अशी यािना करीत असेल त्याला कोणीही कधीही मारू नये. अन्न-पाणी भक्षण करणाऱ्या कोणालाही कधीही मारू नये, या
धमामच्या तत्िािे सिाांनी पालन करणे सभं ाजी महाराजानं ा अवभप्रेत आहे.

श्लोक क्र ५७६

ब्राह्मणाथे समत्ु पन्ने वभवनसृजय यध्ु यवत।
आत्मानं यपू मत्ु सृजय स यज्ञोनन्तदवक्षण:।।

अथम~जो क्षवत्रयकुलोत्पन्न राजा ब्राह्मणाच्या(विद्वजजनाच्ं या) रक्षणासाठीि जन्माला आलेला असनू त्याि कारणास्ति यिु करतो, आवण त्या यिु रुपी यज्ञात
स्ितःला समवपमत करून त्या यज्ञािी पतू तम ा करतो, तो यज्ञ सिमश्रष्ठे होय.

विद्वान लोकाच्ं या रक्षणारथ् राजाने प्रसगं ी स्ितःिे सिमस्ि पणाला लािािे हेि सभं ाजी महाराजानं ा या श्लोकातं सागं ायिे आहे.
मळू श्लोक - सभं ाजी महाराज विरवित
श्लोक क्र ५८१
प्रजापीडनसतं ापात्समद्भु ूतो हुताशन:।
राज्ञ: वश्रय ं कुल ं प्राणान्नादग्ध्िा विवनितमत।े ।

अथम~प्रजेला पीडल्याने म्हणजेि त्रास देण्यामळु े, द ुःखे देण्यामळु े जो सतं ापािा अग्नी वनमामण होतो, तो अग्नी राजािे कुळ, सपं त्ती, िैभि, कीती आवण प्राण
इत्यादी सिम काही जाळून राख करून मगि शांत होतो. म्हणनू ि राजाने प्रजेच्या वहतािी कामे करािीत, त्यांि े सख ु वि ंतािे आवण त्यांि े आशीिामद घ्यािेत हेि
योग्य!

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र ५८२

भवू मवममत्रं वहरण्य ं िा विग्रहस्य फलत्रयम।्
नास्त्येकमवप यद्येषां तन्न कुयामत्कथिं न।।

अथम~भमू ी(भप्रू देश), वमत्र(सहयोगी) आवण सोने-नाणे(वहरण्य) ही यिु ािी फळे आहेत. म्हणजेि यिु वजकं ल्याने या गोष्टी प्राप् होतात. या तीन पैकी एकही
गोष्ट जर प्राप् होणार नसेल तर ते यिु कोणत्याही वस्थतीत आवण कोणत्याही अन्य कारणास्ति कधीही करू नये.

यिु ाच्या प्रसगं ात जय होिो अथिा पराजय, अनेक सेिकांि े प्राण पणाला लागत असतात. लोकांि े प्राण सकं टात घालनू काही प्राप्ी होणार असेल तरि यिु
करणे श्रेयस्कर मानािे असेि सभं ाजी महाराज या श्लोकातं सागं त आहेत.
मळू श्लोक - शाङ्मगधर पिवत

श्लोक क्र ५८३

शपथै: सवं धतस्यावप न विश्वास ं व्रजेवद्रपो:।
राजयलोकोितो िृि: शक्रे ण शपथैहमत:।।

अथम~शपथ घेऊन सधं ी(म्हणजे तह) के ल्यानंतर देखील, शत्रूिर कधीही विश्वास ठेि ू नये. राजयािा लोभ बाळगणाऱ्या िृत्रािी(िृि) हत्या तर इद्रं ाने शपथ
घेतल्यानंतरही के ली होती.

िृत्राने इद्रं ािा पराभि के ल्यानंतर, इद्रं ाने या िृत्रासह तह के ला होता आवण त्यास अधे इद्रं पद वदले होते. तरीही इद्रं ाने तह मोडून पुढ े या िृत्रािा िध के लाि.

पराभतू झालेला शत्रू वकतीही गयािया करत असेल आवण क्षमायािना करीत असेल तरीही त्याच्यािर कधीही विश्वास ठेि ू नये हेि सभं ाजी महाराजांना सांगायिे
आहे.
मळू श्लोक - कामन्द कीय नीवतसार

श्लोक क्र ५८४

कौममम ् सस्ं थानमास्थाय प्रहारानवप मषमयते ।्
काले काले ि मवतमान् उवत्तष्ठेत्कृ ष्ट्णसपमित।् ।

अथम~कासि जसे सकं टाच्या क्षणीं आपल्या सिम इवं द्रयांि ा सकं ोि करून घेत े आवण सिम आघात सहन करते, तसेि (राजानेही) कठीण प्रसगं ी इवं द्रयांि ा सकं ोि
करून आपल्या शत्रूि े आघात सहन करािे. परंत ु अनुकूल काळ प्राप् होताि, योग्य सधं ी पाहून राजाने शत्रूंविरुि क्रू र सापाप्रमाणे फणा काढून शत्रूिर कठोर प्रहार
करण्यास वसि झाले पावहजे.
मळू श्लोक - शाङ्मगधर पिवत

श्लोक क्र ५८५

तािद्भयावि भेतव्य ं यािद्भयमनागतम।्
आगत ं त ु भय ं दृष्टा प्रहतमव्यमभीतित।् ।

अथम~जोपयांत आपल्यािर एखादे सकं ट(भीतीदायक प्रसगं ) आलेल े नसते, तोपयांत त्याला घाबरणे (एकिेळ) योग्य ठरेल. मात्र एकदा ते सकं ट आल्यािर मात्र
त्याला न घाबरतां, त्या सकं टािर पूण म शिीने आवण क्षमतेने प्रहार करािा.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र ५८६

(मा तात साहस ं कावषमविमभिैगिम मम ागत:।)
स्िगात्राण्यवप भाराय भिवन्त वह विपयमय।े
मा त्ि ं तात बले वस्थत्िा बाधेथा द जु नम ं जनम।् ।

अथम~द ष्टु लोकानं ा देखील वनष्ट्कारण त्रास देऊ नये असा सदं ेश या श्लोकात वदलेला आहे. आपल्या शरीरािे अियि देखील कधी कधी ओझे िाटू लागतात,
परतं ु आपण त्यािं ा त्याग करत नाही. तसेि आपण बलिान असलो तरीही आपल्या शिीिा गिम बाळगनू , द ष्टु ानं ा अकारण त्रास देऊ नकोस.

श्लोक क्र ५८७

न वह द बु मलदग्धानां बाल वकंवित्प्ररोहवत।।

अथम~हे अिश्य ध्यानात ठेि की, द बु ळेपणाने जे होरपळनू गेलले े असतात, त्याच्ं या हातनू काहीही घडत नाही.
मळू श्लोक - शाङ्मगधर पिवत

श्लोक क्र ५९०

न काल: खड्गमादाय वशर: कस्यावपकृ न्तवत।
कालस्य बलमेतािवद्वपरीताथमद शमनम।् ।

अथम~काळ हा कधीही हातात तलिार(शस्त्र) घेऊन कोणािाही वशरच्छे द (सिमनाश) करीत नसतो. त्यापेक्षा(सिमनाशापेक्षा) विपरीत म्हणजेि जास्त द ःु खद गोष्टींि े
दशमन घडविणे हेि काळािे खरे सामर्थयम आहे.

श्लोक क्र ५९१

न त ु हन्यान्महीपालो द ूत ं कस्यांविदापवद।
द ूत ं हत्िा त ु नरकं प्राविशेन्मवन्त्रवभ: सह।।

अथम~राजाने कोणत्याही अडिणीच्या प्रसगं ांत देखील, कोणाच्याही द ूतािी हत्या करू नये. जया राजाच्या हातनू पराराजयाच्या द ूतािी हत्या घडते, तो राजा
आपल्या मत्रं ीगणांसह नरकात जातो.

म्हणनू ि आपल्या भारतीय(अथामत वहन्द )ु परपं रेत द तू ािी हत्या करणे पापकमम मानलेल े आहे. शत्रच्ू या द तू ाला देखील प्रसगं ी जीिदान द्यािे असेि धमम सागं तो.

मळू श्लोक - शाङ्मगधर पिवत

श्लोक क्र ५९२

नरपवतवहतकताम द्वेष्ट्यतां यावत लोके ।
जनपदवहतकताम त्यजयते पावथमिन्े द्रै:।
इवत महवत विरोधे ितममाने समाने।
तद भु यवहतकताम त्यजयते पावथमिन्े द्रै:।।

अथम~राजाच्या सतत जिळ असणारा, राजािे वहत वि तं णारा जो कायमकताम असतो, त्याला नेहमीि सामान्य लोकाच्ं या द्वेषािा सामना करािा लागतो. सामान्य
लोकाच्ं या वहतासाठी काम करणाऱ्या कायमकत्यामि ा राजाकडून त्याग के ला जातो. अशा प्रकारिा विरोधाभास नेहमीि प्रत्ययाला येतो. या परस्परविरोधी असलेल्या
दोन्ही बाजच्ूं या वहतासाठी झटणारा कायमकताम देखील अतं तः राजाच्या लोकांकडून टाळला जातो. राजा आवण जनता या दोहींिे वहत व्हािे यासाठी कायम करणाऱ्या
कायमकत्यामि ा राजाच्या पक्षाच्या लोकांकडून विरोध(त्याग) के ला जातो.

राजा आवण सामान्य प्रजा या दोन्हीिे वहत यशस्िीपणे सांभाळणारा कायमकताम खरोखर द वु ममळ असतो.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र ५९३

न कवश्चच्िण्डकोकानामात्मीयो नाम भभू जु ाम।्
होतारमवभवजत्स्िन्त े दहत्येि वह पािक:।।

अथम~अत्यतं क्रोधी(रागीट) असणाऱ्या राजाला अत्यतं जिळिा असा वहतवि ंतक(माणसू ) कोणीही नसतो. 'अवभवजत' या यज्ञानंतर वनमामण होणारा अग्नी हा
यज्ञकत्यामला अत्यतं तीव्रतम गरम िटके देतोि.
सदैि क्रोधी असणाऱ्या माणसाला, त्याच्या रागीट स्िभािामळु े कोणीही जिळ करत नाही. अशा प्रकारे क्रोधी व्यिीला स्ितःला देखील आपल्या क्रोधाग्नीिे
अत्यतं गरम िटके सहन करािे लागतात.
या श्लोकांत क्रोधािर अग्नीिे रूपक करण्यात आलेल े आहे.
मळू श्लोक - शाङ्मगधर पिवत

श्लोक क्र ५९८

आयाच्ितथु मभागेन व्ययकमम प्रितमयते ।्
प्रभतू तैलदीपोवप विरं भद्रावण पश्यवत।।

अथम~आपली जेिढी वमळकत(उत्पन्न) असेल त्याच्या एक ितथु ाांश एिढय् ा भागापरु ताि आपला खिम मयामवदत ठेिािा. आपल्या एकूण उत्पन्नािे िार भाग करून
त्यापैकी एक भाग आपल्या खिामसाठी िापरािा. उरलेल े तीन भाग भविष्ट्यातील खिामच्या तरतदु ीसाठी वशल्लक ठेिािे. असे करण्याने, भरपूर तेल असल्याने
दीघमकाळ प्रजिवलत राहणाऱ्या तेलाच्या वदव्यप्रमाणे, मनुष्ट्य दीघमकाळपयांत सत्कृ त्ये करण्यासाठी सक्षम राहतो. तसेि स्ितः के लेल्या सत्कायामिी सातत्यता आवण
वनरंतरता अनुभितो.

कोणतेही सत्कायम करण्यासाठी अनेकदा आवथमक पाठबळािी आिश्यकता असते. बितीच्या माध्यमातनू जमा के लेल े धन अशा सत्कायामि ी सातत्यता
वटकविण्यासाठी उपयोगी पडते.

श्लोक क्र ५९९

अबवु िमावश्रतानां ि क्षन्तव्यमपरावधनाम।्
न वह सिमत्र पावण्डत्य ं सलु भ ं पुरुषे क्िवित।् ।

अथम~जयाच्ं याकडे बि
ु ीिा अभाि आहे अशा वनबमि
ु लोकानं ा आश्रय देण े तसेि जयानं ी काही अपराधी कृ त्य के ले आहे अशा लोकानं ा क्षमा करणे हे योग्यि आहे.
समाजात सिमि लोक बुविमान आवण सवद्विारी असणे हे कधीही सहजसाध्य नसते. पांवडत्य आवण विद्वत्ता हे गणु सिमि लोकांकडे कधी आढळत नाहीत, ते कधीही
सलु भपणे वमळत नाहीत.

समाजातील सिमि लोक बुविमान आहेत असे कधीही समज ू नये. म्हणनू ि त्यांि े अज्ञान ध्यानात घेऊन त्यांच्याबद्दल दयाबुिीने ितामि.े
मळू श्लोक - शाङ्मगधर पिवत

श्लोक क्र ६०३

परान्नं परिस्त्रं ि परशय्यासनेवस्थत।ं
परमेश्मवनिास ं ि द रु त: पररिजमय े त।् ।

अथम~द ुसऱ्यािे अन्न, द ुसऱ्याच्या शय्येिर असलेली स्त्री आवण परक्याच्या घरी मक्ु काम करणे या तीन गोष्टी द ुरूनि िजयम मानाव्यात.

श्लोक क्र ६०४

धनधान्यप्रयोगेषु विद्यासग्रं हणेषु ि।
आहारे व्यिहारे ि त्यिलजज: सख ु ी भिेत।् ।

अथम ~ सपं त्तीिा उपयोग करताना, धान्यािा व्यिहार करताना, विद्या प्राप् करताना, भोजन करताना आवण व्यिहार करताना जो लाज, सकं ोि, भीड यािा त्याग
करेल तोि सख ु ी होईल.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र ६०५

मखू मस्त ु पररहतमव्य: प्रत्यक्षो वद्वपद: पशु:।
विध्यते िाक्यशल्येन अदृष्ट: कण्टको यथा।।

अथम~मख ू म माणसांि ा नेहमी त्याग करािा म्हणजेि मख ू ाांच्या नादी लागणे टाळािे, कारण मख ू म मनुष्ट्य हा दोन पायांि ा पशूि असतो. जसा शरीरात घुसलेला काटा
सतत िेद ना देतो, तसेि मख ू म मनुष्ट्य त्याच्या टोिणाऱ्या शब्दांनी इतरांच्या हृदयाला वछद्रे पाडत राहतो आवण िेद ना देत राहतो.
मळू श्लोक - िाणक्यनीवत

श्लोक क्र ६०६

कणशेषं शत्रश ु ेषमवग्नशेषं तथैि ि।
पनु : पनु : प्रिधमन्त े तस्माच्छे षं न धारयेत।् ।

अथम~एखाद्या विघातक गोष्टीिा वशल्लक रावहलेला लहानसा कण योग्य िेळी उपटू न फे कून वदला नाही तर भविष्ट्यात मोठे स्िरूप धारण करून मोठे नुकसान
करतो. जसे पणू म न विझलेला अवग्न आवण पणू म न मारलेला शत्रू हे दोन्ही मोठे रूप धारण करून पनु ःपन्ु हा उद्भितात आवण नाशाला कारणीभतू होतात. म्हणनू ि
बवु िमान राजाने शत्रल
ू ा कधीही वशल्लक ठेि ू नये.
मळू श्लोक - सभं ाजी महाराज विरवित

श्लोक क्र ६०९

ररपुराजावग्नसपेषु विषे िावग्नषु शृङ्वगषु।
शस्त्रपावणषु मख
ू ेषु विश्वासो न कदािन।।

अथम~शत्ररु ाष्ट्र ािा राजा, अग्नी, साप, विष, दाह करणारा विषाग्नी, वशगं असलेल े प्राणी आवण हातात शस्त्र घेतलेला मख
ू म मनष्ट्ु य याच्ं यािर कदावपही विश्वास ठेि ू
नये.

श्लोक क्र ६१०

न क्लेशविरहे द्रव्य ं द्रव्यहीने कुत: वक्रया।
वक्रयाहीने कुतो धमो धममहीने कुत: सख ु म।् ।

अथम~कष्ट के ल्यावशिाय सपं त्ती कशी प्राप् होणार?, सपं त्ती नसलेला(धनविहीन) मनुष्ट्य कोणतेही सत्कायम करू शकत नाही. सत्कायम न करता धमामिरण कसे
करणार?, आवण धममहीन मनुष्ट्याला सख ु तरी कसे वमळणार?

म्हणनू ि धमामि े कायम करू इवच्छणाऱ्याने उत्तम कष्ट करून द्रव्याजमन करािे आवण त्याच्या द्वारे धमामिी सेिा करून सख
ु प्राप् करून घ्यािे असेि सभं ाजी महाराजानं ा
या श्लोकांतनू सांगायिे आहे.

माणसाच्या आयष्ट्ु यात धमामि े महत्ि वकती अनन्यसाधारण आहे हे देखील सभं ाजी महाराजानं ी अधोरेवखत के ला आहे.

'धममहीने कुत: सखु म'् म्हणजे धमम नसलेल्या(धमम न मानणाऱ्या) माणसाला सख

ु प्राप् होत नाही हे सभं ाजी महाराजांि े विधान कवथत पुरोगाम्यांना अस्िस्थ करणारे
आहे हे मात्र नक्की!

धमम हा शब्द आपल्या सस्ं कृ तीत व्यापक अथामने िापरला जातो. राष्ट्र धमम, दानधमम, राजधमम, स्िधमम, मातृधमम, शेजारधमम अशा शब्दांतनू धमम या शब्दािी
व्यापकता आपल्या ध्यानांत येत.े परमाथी जीिन जगण्यासाठी आिश्यक असलेला उदातत् भाि म्हणजे धमम होय. म्हणनू ि जीिनात धमामिे स्थान खूप महत्िािे
आहे.
मळू श्लोक - सभं ाजी महाराज विरवित

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र ६११

जीवित ं मृतकं मन्य े देवहनां धममिवजमतम।्
मृतो धमेण सयं ि
ु ो दीघमजीिी भविष्ट्यवत।।

अथम~जया मनुष्ट्याने धमामि ा त्याग के लेला आहे त्यािे शरीर वजितं असले तरी तो मनुष्ट्य मृति मानािा. परंत ु धमामिरण करतां करतां जयाने प्राणापमण के लेल े आहे
असा मनष्ट्ु य देहाने जरी मृत असला तरी विरजं ीि(सदैि वजितं ) मानािा.

सभं ाजी महाराजांनी हा श्लोक के िळ वलवहलेला नसनू त्यांच्या आयष्ट्ु याच्या शेिटच्या क्षणीं अत्यतं टोकाला जाऊन त्यांनी याि वसिांतािे पालन के लेल े आहे.

औरगं जेबाच्या कै देत असताना स्ितःिे प्राण िािविण्यासाठी धममपररितमनािा पयामय त्यांच्या समोर होता. परंत ु स्िधमामिे पालन करतांना मृत्य ू आला तरी िालेल
परंत ु परधमामि ा स्िीकार न करण्यािा ठाम वनधामर सभं ाजी महाराजांनी के ला आवण आपल्या प्राणांि े बवलदान के ले. 'स्िधमे वनधनं श्रेय: परधमो भयािह:।' या
गीताििनािे पालन सभं ाजी महाराजांनी त्या कसोटीच्या क्षणीं के ले आहे.

खरोखर, महापुरुषांि े जीिन म्हणजे सवद्विारांच्या प्रवतपालनािे, आिरणािे आदशम उदाहरण असते. ते के िळ सवद्विार सांगत नाहीत तर जगनू दाखवितात.

श्लोक क्र ६१२

स धमो यत्र नाधममस्तत्सख ु ं यत्र नासखु म।्
तजज्ञानं यत्र नाज्ञानं सा गवतयमत्र नागवत:।।

अथम~जेथे अधमम नाही तेथेि धमामि े िास्तव्य आहे. जेथे द ुःख नाही तेथेि सख
ु असते. जेथे अज्ञान नाही तेथेि ज्ञान िसते. जेथे अगती(िाईट गती, अडथळा)
नाही तेथेि गती असते.
मळू श्लोक - सभं ाजी महाराज विरवित

श्लोक क्र ६१३

सत्य ं शौि ं दया ज्ञानं परद्रव्य ं न गृह्यते।
ब्रह्मियां तपोमलू मेतिममस्य लक्षणम।् ।

अथम~सत्य, शुविता(पवित्रता), दयाळूता, दातृत्ि, द सु ऱ्यािे द्रव्य न वस्िकारण्यािी प्रिृत्ती आवण तपश्चयेि े मळू असलेल े ब्रह्मियम ही धमामिी लक्षणे आहेत.

श्लोक क्र ६१४

क्षीयन्त े सिमद ानावन राज्ञां होमे बवलवक्रया।
न क्षीयते महादानमभय ं सिमद ेवहनाम।् ।

अथम~जसे यज्ञात पशूंि ा बळी वदल्यानंतर ते नष्ट होतात त्याप्रमाणे राजाने वदलेली इतर प्रकारिी दाने कालांतराने नष्ट होतात. म्हणजेि त्यािे पुण्य ओसरते. परंत ु
राजा जी अभयदाने सिम प्रजाजानं ा देतात, ती कधीही नष्ट होत नाहीत, त्यािे पण्ु य कधीि कमी होत नाही.

अभयदान म्हणजे लोकांना शत्रूच्या भीतीपासनू मि ु ी देण्यािे दान. जो राजा आपल्या प्रजाजनांना शत्रूच्या तसेि सिम प्रकारच्या भीतीपासनू मि
ु करतो म्हणजेि
त्यांना अभयदान देतो, त्या राजाला दानािे अक्षय पुण्य प्राप् होते असेि सभं ाजी महाराजांना या श्लोकांत सिु िायिे आहे.

स्िराजयाच्या सीमेिरील गितािे पाते देखील शत्रूच्या भीतीपासनू मि ु असले पावहजे असे वशिाजी महाराजांना सतत िाटे. त्या दृष्टीनेि वशिाजी महाराजांनी
आपल्या राजयाच्या सीमांि े रक्षण के ले. म्हणनू ि किी भषू णाने वशिछत्रपतींना "अभयदानी" अशी उपाधी वदलेली आहे.
मळू श्लोक - सभं ाजी महाराज विरवित

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र ६१५

राजय ं ि सपं दो भोगा: कुले जन्म सदृु ष्टता।
पावण्डत्यमायरु ारोग्य ं धममस्यैतत्फल ं विद ु:।।

अथम~राजयलाभ, सपं त्तीिा उपभोग, उच्ि(िांगल्या) कुळांत जन्म, िांगले रूप, पांवडत्य(बुविमत्ता), दीघामयष्ट्ु य आवण आरोग्यपूण म जीिन ही सिम धमामिरणािी
फळे(पररणाम) मानािीत.

श्लोक क्र ६१६

आलस्य ं वह मनुष्ट्याणां शरीरस्थो महाररपु:।
नास्त्यद्यु मसमो बन्ध:ु कृ त्िा य ं नािसीदवत।।

अथम~आळस हा माणसाच्या शरीरात िास्तव्य करणारा परंत ु माणसािा सिामत मोठा शत्रू आहे. उद्यमशीलतेसारखा द सु रा जिळिा बंध ू नाही. उद्योगी िृत्तीमळु े
कोणािेही नुकसान होत नाही, सिमनाश होत नाही. उद्यमशील िृत्ती जोपासणाऱ्या माणसािा सहजासहजी नाश होत नाही.
मळू श्लोक - सभं ाजी महाराज विरवित

श्लोक क्र ६१७

उत्तमै: सह सयं ोग ं पवण्डतै: सह सकं था:।
अलब्ु धै: सह वमत्रत्ि ं कुिामणो नािसीदवत।।

अथम~उत्तम(िांगल्या) लोकांशी स्नेहपूण म सबं ंध, विद्वान(बुविमान) लोकांशी साथसोबत/ििामविवनमय, वनलोभी लोकांशी वमत्रता या तीन गोष्टी आिरणारा मनुष्ट्य
कधीही अयशस्िी होत नाही. असा मनुष्ट्य कधीही नाश पाित नाही.

श्लोक क्र ६१८

अथमनाशं मनस्तापं गृहे द श्च
ु ररतावन ि।
नीििाक्य ं िापमानं मवतमान्न प्रकाशयेत।् ।

अथम~धनसपं त्तीिा नाश, मनस्ताप, घरांतील व्यिीिे द ुितम नम (ि ुकीिे ितमन), आपल्यापेक्षा कमी योग्यतेि ा माणसांकडून के ले गेलले े अपमानजनक ििव्य आवण
कुटु ंबातील/जिळच्या व्यिींकडून वमळालेली िाईट िागणकू या गोष्टींि ी उघड िाच्यता बुविमान मनुष्ट्य कधीही प्रकट करत नाही.
मळू श्लोक - शाङमगधर पिवत

श्लोक क्र ६२१

अवतलौल्यप्रसिानां विपवत्तनैि द रू त:।
गॅवलका इि लब्ु धानां मीनानां त ु यथाम्भवस।।

अथम~अवतलोभी माणसांपासनू सकं टे, आपत्ती फार द ूर नसतात. जसे पाण्यात फे कलेल्या जाळ्यात लोभी मासे अडकतात, तसेि ही लोभी माणसे
(शत्रूच्या/विरोधकांच्या) जाळ्यात सहज सापडतात.

म्हणनू ि आपल्या साधसु तं ांनी तसेि ऋषीमनु ींनी काम, क्रोध, लोभ, मोह यांना ररपु म्हणजे शत्रू मानलेल े आहे.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। जयतु हिन्दुराष्ट्रम् ।।

श्लोक क्र ६२२

वस्त्रषु राजस ु सपेषु स्िाध्याये शत्रुविग्रहे।
भायामवदष्ट्िवप विश्वासो न कतमव्य: कथंि न।।

अथम~स्त्री, राजा, साप, पाठांतर, यिु ांत शत्रूि ी सेिािाकरी करणारा सेिक, कामोपभोगी व्यिी आवण स्ितःिे आयष्ट्ु य या सातांपैकी कोणािरही कोणत्याही
प्रकारे विश्वास ठेि ू नये.
मळू श्लोक - सभं ाजी महाराज विरवित

श्लोक क्र ६२९

यो राष्ट्र मनुगह्णृ ावत स राजय ं परररक्षवत।।

अथम~जे (राजे) राष्ट्र ातील लोकांशी उदारबुिीने, दयाळूपणे आवण कृ पा करण्याच्या भािनेने िागतात, ते सिामथामने राष्ट्र ािे रक्षण करतात.
मळू श्लोक - सभं ाजी महाराज विरवित

श्लोक क्र ६३०

ग्रामस्यावधपवतकं ु यामद्यशे ग्रामावधपं तथा।
विशं तीशं शतेशं ि सहस्रपवतमेि ि।।

अथम~प्रत्येक गाििे ग्रामावधपती(ग्रामाध्यक्ष, ग्रामरक्षक) वनयि

ु के ले जािेत. त्याच्ं यािर देखरेख करण्यासाठी, प्रशासन ठेिण्यासाठी, दहा दहा गािासं ाठी प्रत्येकी
एक अवधपती वनयि ु के ले जािेत. या रीतीने िीस, तीस, शभं र आवण हजार अशा िढत्या क्रमाने अवधपती वनयि ु के ले जािेत.
मळू श्लोक - मनुस्मृवत

।। इवत श्रीमद्भश
ृ बलान्ियमकु ु टालकं ारश्रीमच्छाहराजसतु श्रीमवच्छिच्छत्रपवतसतु श्रीमच्छम्भरु ाजविरविते बधु भषू णे राजनीवत: ।।

अशा तऱ्हेने भोसलेकुलदीपक मकु ु टालकं ार मवं डत अशा श्री शहाजी महाराजांि े सपु ुत्र असलेल्या श्रीवशिछत्रपतींिा सपु ुत्र श्रीशंभरु ाजा यांनी रिलेल्या बुधभषू ण
या ग्रथं ातील राजनीवत हा वद्वतीय अध्याय समाप् झाला.

।।राष्ट्रात हिममू अवघ्या श्री हिवसमयूजाळ।।

 ।। ।।

( )
।। ।।
।। ।।
३
।। ।।

१
।
।।

~ ( )
. ( ) / /
( ) .

२
।
।।

~ , , , ( ),
( )
. .

, ,
.

- ( / )

।। ।।
 ।। ।।

३
।
: :।।

~ , (
) , ,
.

४
।
: ।।

~ ,
, ,
, ( ) .

- ( / )

५
: ।
: ।।

~ / / ( ), ( )
. ,
.

।। ।।
 ।। ।।

६
।
।।

~ ( ) , ,
, , .

- ( / )

७
: ।
:।।

~ ( ) ( ) ,
.

८
ए : ।
:।।

~ ए , .
.

- ( / )

९
: ।
।।

~ ( ) .
. . ( / )
.

।। ।।
 ।। ।।

१०
: ।
।।

~ . ए
!

- , .
.

- ( / )

११
: ।
।

~ ( ) , , , ( ),
( ) ( ) .

१२
:।
।।

~ ,
१२, १३ १४ . ए
. १२ .

( ) , .
१२ .
( )
.

.
,
.

।। ।।
 ।। ।।

- ( / )

१३
।
।।

~ ( ) ( )
१२ .

. ( ) ,
, ,

१४
।
ए : ।।

~ .
.

/ .

- ( / )

।। ।।
 ।। ।।

१५
।
।।

~ ओ / . .
. ( / ) .
. .
( ) .

१६
।
।।

~ ( ) ( / ) ,
.

- ( / )

१७
।
: ।।

~ , , , , ,
.

।। ।।
 ।। ।।

१८
।
।।

~ ( )
. ,
. / /
.

ए . Don't argue with a fool, he will bring you down to his

level and will beat you with his experience.
.

- ( / )
१९
: ।
।।

~ ?,
? ?

२०
।
:।।

~ , (body language), , ( ), ,
( ) .

- /

।। ।।
 ।। ।।

२१
।
।।

~ ( )
. , औ , , / / , , ,
( )
.

२२
: ।
।।

~ , ( )
, .
.
- ( )
२३
।
।।

~ , ओ
. ओ .
, .

२४
:।
।।

~ , , ,
.

- ( )

।। ।।
 ।। ।।

२५
:।
।।

~ ( ). . .
( ) . ( ).
- ( )

२६
।
।।

~ , , ओ .
, ओ . ओ
( ) ओ .
-
२७
।
... ।।

~ ( ), / ,ए , ,
( ) ,
.

।। ।।
 ।। ।।

२८
s ।
: ।।

~ , ,
, ,
.

, ( ) ,
.

- ( )

२९
: :।
।।

~ , , / , ,
/ /
.

३०
: ।
: :।।

~ / / , ( )
, , ,
/ .

- ( )

।। ।।
 ।। ।।

३१
:।
:।।

~ ( / ) ?
?

३२
: :।
: ।।

~ , , ,

,
. .

३३
।
: : ।।

~ ( )
?
. .

।। ।।
 ।। ।।

३६
: : :।
:।।

~ ( ) .
. .
/ .

,
.
.

' ' .
' ' .
' , '
.
.

३८

।।

~ ( ) , ,
( ),
.
.

।। ।।
 ।। ।।

४०
:
: ।

।।

~ , , ,
/ /
( ) .
.

४१
।
ए ।।

~
.
( / / ) , , ,
, ,
( ) .

.
, .
.

( ) .
.
.

।। ।।
 ।। ।।

. .
.

,
.

४२
।
।
: : ।
ए ।।

~
.
१. .
२. .
३. .
४. .
५. .
६. ( ) .
७. .
८. ( ) .
९. . .

, .

।। ।।
 ।। ।।

४४
: ।
s ।
: ।
।।

~ .

. . ,
. .
. .
(ए ) .
. .

४३
:
।
-
।।

~ .
.
. .

ए ,
.

।। ।।
 ।। ।।

४५
।
: ।
-।
:।।

~ , .
( ) , .
.

४६

:।

।।

~ ,
/ , ,
,
( )
.

- / /

।। ।।
 ।। ।।

४७
।
।।

~ ए ( )
( ) .

.
.

४८
:।
( ) :।।

~ ( ),
( ) ( )
?

.
-

४९
: :।
।।

~ , .
.
.
.
. .
.
-

।। ।।
 ।। ।।

५०
।
:।
।
।।

~ .

, , , ,
, , , , ,
, .

, .

५१
।
s ।
: ( :) ।
: :।।

~ ( / ) .
.
, , ,
, / ,
, ,
( ) .

।। ।।
 ।। ।।

५२
-।
: : ।
: ।
।।

~ .

, , ,
, , ,
, , ,
, ,
( ) .

- /

५३
: ।
।
: : ।
।।

~ , .

( ) / , , ( )
, , ,
/ , , ,
( ) ,ए
, ,
.

।। ।।
 ।। ।।

५४
: ।
: : : :।
: : ।
: :।।

~ /
.

, ( ) ,
, , ,
( ) ,
, , / /
.

५५
: : ।
:।
।
।।

~ .
, ,
,
( ) , ,
( ) ,
,
.
-

।। ।।
 ।। ।।

५६
: ।
।
: : ।
: ।।

~ , ,
, , ( ) ,
( ) , / ,
( )
?

५७
? : ? : ।
? ? :।
? : ?।
: , : ।।

~
.

१. ?- .
२. ?- .
३. ?- ( ) .
४. ( ) ?- .
५. ( ) ?- .
६. ( ) / ?- .
७. ( ) ?- .
८. ?- .
९. ( ) ?- .

- /

।। ।।
 ।। ।।

५८

:।।

~ ( / ) .
/ . ( ) , ( ,
, , ) . ए
?
, , , ,
. .
.
.

।
।
।
।।

।
।
।
।।

।
।
।
।।

।
।
।
।।
~
- /

।। ।।
 ।। ।।

५९
: ।
:।
।
।।

~ए .
ए . ए .
/
.

,
ए
.

- /

( )
' ' ' '
.
.

।। ।।
 ।। ।।

' '
. ५९
. .
' '
.
.
.

- .
ए
!
, .
.
!

।
।।

।
।।

।
।

।
।।

।
।।

।। ।।