TRI FOTOGRAFI

5 Dhjetor 2019nga Teuta Toska

nga Teuta Toska
Prej tre vjetësh janë botuar në shqip disa
libra me dokumente të pabotuara, që
përmbajnë raportet e Shoqërisë Biblike
Britanike dhe për Vendet e Huaja (BFBS)
dhe letërkëmbimet e funksionarëve të saj
me një sërë figurash të Rilindjes Kombëtare.
Bëhet fjalë për të dërguarit e kësaj shoqërie
në Perandorinë Osmane, si Isaac Lowndes-i,
Alexander Thomson-i, Thomas Hogson-i etj.,
dhe figura të Rilindjes që qenë punësuar
prej kësaj shoqërie si përkthyes, librashitës,
depozitarë (kujdestarë të depove të Biblave)
etj., si Konstandin Kristoforidhi, Gjerasim
Qiriazi, Gjergj Qiriazi etj. Publikimi i këtij
letërkëmbimi e ka pasuruar dhe ndriçuar më
mirë historinë e këtyre figurave të
rëndësishme të historisë së shqiptarëve, ka
ndriçuar më mirë ngjarje të rëndësishme
historike, si Kongresi i Manastirit, por edhe
ka zbuluar një radhë tjetër punësh, të
shtrembëruar deri tani, për rrugën që ndoqi
shqipja e shkruar, libri në shqip, shkolla
shqipe etj.
Përtej këtyre vlerësimeve të përgjithshme
që kam shkruar më lart, me një ligjërim
karakteristik për diskurset e zakonshme të
studimeve tradicionale historike tek ne,
desha të paraqes këtu një mënyrë tjetër se
si botimi i këtyre dokumenteve me kaq
rëndësi për historinë tonë mund të na
ndihmojë të lexojmë më mirë një tjetër
“shenjë” a “tekst”, prodhim të asaj kohe, siç
e quajnë zakonisht një element të
trashëgimisë kulturore jomateriale. Po flas
për fotografinë.
Janë tri fotografi të fondit të Muzeut
Kombëtar të Fotografisë “Marubi”[1], dhe
këto dokumente më ndihmojnë t’i lexoj më
mirë dhe të marr kështu magjepsjen që ma
shkakton kjo dëshmi reale e historisë.
Teksti i këtyre letërkëmbimeve dhe
raporteve, por edhe i historisë së thurur dhe
rrëfyer prej këtyre nga studiuesi, më
ndihmon të kuptoj më mirë elementet e
fotos dhe kështu të realizoj plotësisht atë
kthim prapa në kohë dhe zhytjen në histori.
Këto fotografi madje, siç thotë Roland
Barthes, në esenë e tij për fotografinë,
vulosin sigurinë e faktit historik, ndryshe
nga shkenca e cila i thërret për ndihmë
metodës për të më bindur: “…magjepsja ime
si fëmijë (përpara një fotoje shitjeje
skllevërish, shënimi im, TT) vinte prej
kësaj: se ishte e sigurt që një gjë e tillë
kishte ekzistuar; nuk ishte punë saktësie,
por realiteti; historiani nuk ishte
ndërmjetësi, skllavëria ishte dhënë, pa
ndërmjetësim, fakti ishte vërtetuar pa
metodë”[2].
Fotografia e parë është përdorur në
kopertinën e vëllimit të parë të librit “Gjergj
Qiriazi në Kongresin e Manastirit”, të prof.
Xhevat Lloshit, botuar në Shkup, nëntorin e
këtij viti[3].

Fotografia i takon vitit 1890, vit kur ai nisi

punën si përgjegjës i depozitës së BFBS-së
në Shkodër, me seli në Parrucë. Xh.Lloshi
shkruan: “Kështu, më 15 prill 1890 filloi
punën për BFBS në Shkodër. I shkruan
Tomsonit se ka pasur shumë vizitorë dhe do
të dëshironte që ai t’i shkruante anglisht,
sepse kjo praktikë do ta ndihmonte të
kapërcente vështirësitë që kishte ende me
anglishten. Depozita ishte në Parrucë.”
(vëll.1, f.21)
E shohim Gjergjin, një djalosh 25-vjeçar (ai
ka lindur në vitin 1865), të zhytur në leximin
e një gazete dhe të veshur si një zotëri (do
ta shpjegoj më vonë pse kam përdorur këtë
fjalë). Është hera e parë në Shkodër. Gjergji
do të rikthehet në Shkodër pas disa vitesh,
në vitin 1907, tani një burrë 42-vjeçar dhe
ka kaluar nga studioja e Pietro Marubit për
një fotografi dëshmi. Këtë portret e kemi në
kopertinën e vëllimit të dytë të librit të
sipërpërmendur.
Ai ishte caktuar si përgjegjës për depozitën
e BFBS-së aty, d.m.th. thesartar dhe
depozitar, dhe po ashtu, siç shkruan
A.Tomsoni për Gjergj Qiriazin, në 4 prill
1890, ai duhet të bënte “hetime lidhur me
shkollat e ndryshme dhe, po të jetë e
mundshme, t’i vizitoni ato, në mënyrë që të
më njoftoni numrin e nxënësve dhe llojin e
mësimeve, si dhe a lexohet Dhiata në
ndonjërën prej tyre.” (vëll.2, f.37)
Si e shohim në fotografi, Gjergji ka prapa tij
rafte librash si në një librari ose bibliotekë.
Në foton origjinale të Kel Marubit (ai vetë 20
vjeç në atë kohë), e cila mban titullin
“Gjergj Qirjazi në zyrë të biblave protestane
– Shkodër” janë të pranishëm edhe dy burra
të tjerë, të zhytur edhe ata në lexim.
Gjergji po lexon një gazetë, dy burrat e
tjerë, më të vjetër, të zhytur edhe ata në
lexim, kanë në dorë broshura, me gjasë
broshura fetare, sepse në depot e BFBS-së
përveç Biblave, mund të gjeje edhe libërtha
të tillë, madje edhe gazeta.
Gjergji, në mars të 1890-ës, para se të
mbërrinte në Shkodër, i kërkonte Tomsonit
në një letër nga Korfuzi gazeta për
depozitën. Ai mendonte se “duhet të ketë
më shumë gazeta fetare për depozitën, që
të jepet rasti për të biseduar dhe për të
tërhequr vizitorë.” (vëll.1, f.455) Në një letër
të Tomsonit për Gjergj Qiriazin, nga
Stambolli, më 19 janar 1891, ai shkruan: “I
dashur Gjergj, shpresoj se ndërkohë i keni
marrë kopjet e L’Italia Evangelica dhe të
L’unico dei Fanciulli. Dëshiroj që të keni
kujdes me to dhe ato të fundit t’i lidhni në
një vëllim kur të mbarojë viti. T’i ruani të
gjitha ato gazeta, sepse është mirë t’i keni
të lidhura çdo vit. Ju lutem të më njoftoni se
sa Zornica dëshironi që t’ju dërgohen,
përveç asaj që është për depozitën” (vëll.2,
f.58) Nëse e zmadhon fotografinë për të
parë më mirë gazetën që Gjergji po mban në
dorë, mund të dallosh tri shkronjat e para të
një alfabeti cirilik З,О,Р, që janë shkronjat e
para të “Zornicës”, periodikut mujor të të
krishterëve në Bullgari (që dilte nga viti
1864 deri në 1948[4]). Këto tri shkronja
mund të na ndihmojnë për të kuptuar se
bëhet fjalë për fundin e vitit 1890 dhe, po
ashtu, cili mund të jetë njëri nga dy burrat e
tjerë në këtë skenë.
Cilët janë ata? Mund të jenë miq që ai i
priste në depozitë. Nuk mendoj se janë
vizitorë. Ja si i shkruan Gjergji Tomsonit në
një letër (që Tomsoni e ka riprodhuar nga
arkivi i tij dhe që mban datën 17 prill 1890):
“Për pashkët e mbylli depozitën 3 ditë, por
ka pasur shumë vizitorë dhe mjaft biseda.
Për ramazan propozon të gjejë një llambë
dhe të qëndrojë katër ose pesë orë në
mbrëmje në depozitë, pret shumë miq.”
(vëll.1, f.456) Vizitorët ndoshta do të ishin
në këmbë, ose do të largoheshin në çastin
që fotografi do të hynte në depozitë. Miqtë
do të qëndrojnë për të biseduar, për të
lexuar nga fondi i depozitës. Dhe do të
qëndronin për një foto, me siguri.
Ose mund të jetë një mik dhe një
librashitës, ose edhe dy librashitës. Cilët
ishin këta? A mund t’i identifikojmë? Nëse
kanë qenë miq, me shumë mundësi nuk do
të gjejmë të dhëna për ta. Ose duhet të
presim burime nga Shkodra për t’i
identifikuar. Nga burimet e dokumenteve të
Shoqërisë Biblike mund të identifikojmë
librashitësit.
Kështu, në letërkëmbimin e Aleksandër
Tomsonit për prillin e vitit 1890 lexojmë që
librashitësi Jorgo Thoshe (lindi më 1855; më
1886 nisi punën si librashitës në Shkodër) i
raporton se: “Gjergj Qiriazi erdhi më datë 15
dhe i vajti në shtëpi, e ndoshta do të banojë
me të, ndonëse nuk ka një dhomë gjumi të
lirë. Të gjithë janë mirë, puna përparon, shet
libra me sa mundet nëpër rrugë.” (vëll.2,
f.38) Pra, mund të themi se njëri prej
burrave është J.Thoshe, në atë kohë 35
vjeç.
Ose mund të ketë qenë Jovan Ciku (1850-
1922), e cili e vizitoi Gjergjin në Shkodër për
një muaj, po atë vit. Nga letra për Gjerasim
Qiriazin, nga Stambolli, më 6 tetor 1890, A.
Tomsoni shkruan se Gjergjit: “I kam dërguar
një arkë me Shkrime dhe librat e tij nga
Samokovi. Vizita e z. Ciku qe shumë e
dobishme, por i cyti priftërinjtë papalë që të
jenë më syhapët kundër nesh.” (vëll.2, f.47).
Studiuesi David Hosaflook mendon se burri
në të djathtë është Jovani, në atë vit 40
vjeç.
Ose mund të ishte librashitësi Shuli:
“Tomsoni do t’i dërgonte librashitësin K.
Shuli, të cilin duhej ta drejtonte, ndërkohë
që kishte një kleçkë, sepse Shuli kujtonte
se do të bëhej ai menjëherë përgjegjës i
depozitës. Më në fund Shuli erdhi në
Shkodër në qershor.” Veçse tani bëhet fjalë
për vitin 1891 dhe Gjergji është 26-vjeçar.
Fotoja na zhyt edhe ne në heshtjen e një
biblioteke, së bashku me heshtjen tonë plot
habi dhe admirim për një personazh që e
duam dhe me nostalgjinë që krijon fiksimi i
një çasti në përjetësi. Si thotë R.Barthes,
“Fotografia nuk rikujton të kaluarën. Efekti
që prodhon mbi mua nuk është të kthejë atë
që është asgjësuar …., por për të dëshmuar
se ajo çka shoh, vërtet ka qenë.” (Barthes,
f.108)
Futemi edhe ne në një vend të magjepsur, te
biblioteka, edhe pse e dimë se jemi në
depozitën e BFBS-së. Edhe vërtet, si na
thotë profesor Lloshi në librin për Gjergjin
“Depozitat e BFBS-së kanë qenë mirëfilli të
parat librari në viset shqiptare”. (vëll.1, f.42)
Në fotografinë e dytë Gjergji është në
studion e Pietro Marubit.
Kjo foto është përdorur në kopertinën e
pasme të “Udhëtari nga kjo botë ndë
tjetërën, a Udha e të Krishterit nga qytet i
humbjes gjer ndë qytet të Qiellit, e treguarë
si ëndërë prej Jovan Benjian”, përkthyer nga
anglishtja prej Gjergjit në 1894 dhe botuar
në Korçë më 1927 (Instituti për Studime
Shqiptare dhe Protestante [ISShP], Tiranë,
2018).
Fotoja titullohet “Gjergj Qiriazi”. I njëjti vit,
1890, ndoshta në po ato ditë. Ai qëndron në
këmbë i mbështetur në një ngrehinë si
ballkon. Figura e tij është mes librash: në të
majtë bërryli i tij mbështetet te një libër. Në
të djathtë dy libra të tjerë. Poza e tij është e
një pozicioni të zakonshëm studioje.
Fotografia e Pietro Marubit është më e
zakonshme se ajo e Kelit në selinë e
depozitës në Parrucë. Veshja e tij është pak
ndryshe nga ajo e fotos në depozitë. Kjo
foto është më e varfër në detaje, por
portretin e Gjergjit mund ta shohësh me
kujdes, me hollësi, dhe fytyra e tij duket më
djaloshare. Ende duken tipare prej fëmije në
atë vështrim si gjoja në largësi. Por në dorë
i duket një unazë. Gjergji ishte i fejuar apo i
martuar në atë kohë?
Në fakt Xh.Lloshi dokumenton: “Gjergji nuk
mund të jetonte me 3 lira turke e gjysmë në
muaj edhe sepse kishte vendosur të
martohej pa u vonuar. Ishte fejuar me
mbesën e një pastori, Bojaxhijevit, i cili
kishte kërkuar që martesa të bëhej atë verë,
përndryshe fejesa quhej e prishur.” (vëll.1,
f.26) Ky njoftim u referohet dokumenteve të
fundit të vitit 1891. Meqë vjehrri po
këmbëngul që martesa të bëhet, mendoj se
fejesa duhet të ketë zgjatur disa muaj. Ose
një vit. Dhe sipas zakonit që ruhet edhe sot
në familje shqiptare, ai duhet të martohej
me mbushjen e një viti. Kështu që kjo unazë
na ndihmon të kuptojmë se jemi sërish në
vitin 1890 ose fillimin e vitit 1891. Kjo unazë
në dorën e tij të majtë, që e tregon me
krenari, na dëshmon se ai është i fejuar.
Nëse do të ishte në të djathtë, si është edhe
zakoni sot ndër shqiptarë, do të ishte shenjë
se ishte i martuar. Ishte fejesa e tij e parë.
Në librin e profesor Lloshit mund të lexoni,
nëse jeni kureshtarë, se kjo fejesë u prish.
Shumë gjëra më bëjnë përshtypje në
imazhin e Gjergjit, por në të dyja fotografitë
e tij ajo që bie menjëherë në sy është stili i
mjekrës. Nuk është e stilit të burrave të
tjerë në foton e parë dhe as në stilin e
burrave të asaj kohe. Modeli i mustaqeve
dhe basetave tregon se jemi në të njëjtin vit
me foton e parë. Ky stil të kujton stilin
“Friendly mutton chops” ose edhe “the
Winnfield”. Një stil të ngjashëm mund ta
gjeni në një fotografi të Edward Jenney-t
(misionarit amerikan që shërbente në
Manastir, mik i familjes Qiriazi aty, që i
mësoi anglishten Gjerasimit dhe u kujdes
për shkollën e Sevastisë) në librin e John
Quanrud-it “Gjerasim Qiriazi: predikues,
iluminist, rilindës”, f.26 (ISSHP, Tiranë,
2016). Por Xhenit i mungojnë mustaqet.
Stili, i pazakontë sipas meje për një burrë
shqiptar të asaj kohe (nuk e kam ndeshur në
fotografi burrash të asaj periudhe), mund të
tregojë diçka për karakterin e Gjergjit
djalosh: i tërhequr nga kultura e miqve të tij
amerikanë të Manastirit, të cilët ndoshta i
admironte, me dëshira për të qenë i
ndryshëm, i lirë, që ndjek ëndrrën e vet. Nga
letrat që Tomsoni ia dërgon ndonjë
depozitari dhe Sevastisë më vonë mund të
lexosh ngurrimin e Tomsonit për t’i besuar
Gjergjit, madje ai fillimisht mendonte se
“nga shumë anë është më poshtë sesa i
vëllai” (vëll.2, f.151), mendim që sigurisht e
ndryshoi më vonë dhe bashkëpunimi mes
tyre ishte po aq i frytshëm sa edhe me të
vëllanë, Gjerasimin.
Dhe meqë erdhëm tek Gjerasimi, në
fotografinë e tretë të Marubit është
pikërisht ai. Po kthehemi pas në kohë.
Fotografia quhet “Burrë me fistan (Gjerasim
Qiriazi, 1858-1894)”, Pietro Marubi,
xhelatinë e thatë me kripë argjendi, xham
12×16 cm.
Kjo foto është në kopertinën e “Libri shqip
dhe veprimtaria protestante, 200 vjet
rrugëtim kulturor”, botuar nga Biblioteka
Kombëtare dhe ISSHP, Tiranë, 2017.
Ndryshe nga disa foto të tjera të Gjerasimit,
ajo e kopertinës së librit të përmendur të
Kuanrudit dhe ndonjë tjetër që gjendet në
internet, kjo foto më tërheq në soditje.
Fytyra e Gjerasimit është si e gjallë.
Pastërtia e fotografisë dhe vështrimi i tij
përpara më krijojnë idenë se ai po më
vështron. Iluzioni i zakonshëm që krijohet
nga fotografitë ku subjekti ka fiksuar
objektivin e fotografit.
Fotografia është më artistikja ndër të tria.
Gjerasimit, ndryshe nga Gjergji i fotografuar
me veshje zotërie, i kanë veshur fustanellën
tipike të Jugut (“fistan” ka edhe kuptimin e
fustanellës), i kanë ngjeshur një brez, të
lidhur fort dhe shqiptarçe, ka të veshur jelek
dhe xhaketën e kostumit popullor (jam e
sigurt që Gjerasimi nuk mund ta kishte
pasur me vete këtë veshje). Nëse është
edhe ajo xhaketë e ai jelek nga të Jugut,
dyshoj pak. Nuk dua të gaboj. Të vetmet
gjëra nga rrobat e tij, sipas meje, janë shiriti
i bardhë që i rrethon qafën, një shenjë e
predikuesve protestantë, dhe këpucët.
Në të majtë ka në dorë një libër, me gjasë
duhet të jetë një Bibël, ose ne duhet të
mendojmë se është një Bibël, ngaqë me
dorën e djathtë Gjerasimi ka ngrirë një gjest
predikuesi, një gjest qortimi ndaj nesh, ndaj
grupit të njerëzve që mund ta ketë përpara
vetes në rrugë ose në një vend.
Në “Libri shqip dhe veprimtaria
protestante”, f.84, shkruhet se kjo foto
mund të jetë bërë “rreth vitit 1886”. Nuk
ishte hera e parë që Gjerasimi e vizitonte
Shkodrën. Hera e parë ishte në vitin 1883,
vetëm sa për ta njohur qytetin dhe për të
shitur ndonjë libër. Xhon Kuanrudi dëshmon
në librin e tij për Gjerasimin: “Si vizituan me
radhë Vlorën, Elbasanin dhe Tiranën, më 26
dhjetor ata u kthyen sërish në Durrës.
Gjerasimi kishte ndërmend të vizitonte edhe
Shkodrën, por Sevastidi, të cilin e kishin
përzënë prej andej jo shumë kohë më parë,
kishte frikë të shkonte atje. Atëherë
Gjerasimi i dërgoi një telegram Kirbi Grinit,
konsullit britanik në Shkodër, për ta pyetur
nëse autoritetet do ta lejonin të hynte në
qytet. Grini i ktheu përgjigje më 28 qershor
duke e siguruar se askush nuk do t’i binte
në qafë. Me vizitën e Shkodrës mori fund
edhe udhëtimi i parë i Gjerasimit nëpër
Shqipëri.” (f.64)
Herën e dytë ai vendoset aty për një kohë
më të gjatë. Ishte viti 1886 dhe ai ka
qëndruar aty deri në korrik 1887. “Në
dhjetor të vitit 1886, Gjerasimi shkoi në
Shkodër për të ndihmuar për të hapur
depon” (Kuanrud, f.109). Nën drejtimin e tij
ishin 5 librashitës, të cilët shpërndanin libra
fetarë në gjuhën shqipe anembanë
Shqipërisë, ndër ta emra që i kemi
përmendur më sipër: Seefried-i dhe Jorgo
Thoshe.
Gjerasimi në këtë foto është vetëm 28 vjeç,
por në fytyrën e tij mund të dallosh
pjekurinë e një burri që ka kaluar përmes
vuajtjesh. Vetëm dy vite më parë ai ishte
rrëmbyer nga banda e kaçakëve të Shahin
Matrakut dhe u mbajt peng për 6 muaj në
malet e Oparit. Shenjat e vuajtjes së tij ai i
mbarti në trup për një kohë të gjatë dhe u
bënë edhe shkak për vdekjen disa vite më
vonë (më 1894). Por në këtë foto shoh se kjo
vuajtje i është shndërruar në një vendosmëri
dhe këmbëngulje plot solemnitet. Dora e tij
që “dënon” mëkatin e sivëllezërve që
munduan atë dhe veten me errësirën e tyre
nuk e ka rreptësinë e atij që mallkon dhe
fyen, por atij që përpiqet t’i qortojë duke u
treguar rrugën për nga Qielli.
Jam e magjepsur nga fotografia. Pietro
Marubi merr vesh se në Shkodër ka
mbërritur dikush që po shet Bibla, po për më
tepër që po takon njerëz në rrugë dhe po u
predikon Fjalën e Zotit dhe e thërret atë në
studion e tij. Përpara se ta vendosë në atë
pozim, ai e di kush është Gjerasimi: një
toskë që predikon te gegët. Dhe kështu e
ngjesh me veshje toske, ia ngrin atë gjest
predikuesi, ia mbështet dorën tjetër me
Bibël në një pod dhe fikson një nga
fotografitë më të bukura dhe më me vlerë të
fondit të vet.
Mungesën e njeriut në këto tri fotografi të
cilat i kemi soditur deri tani, dua ta
kompensoj me zbulimin e sa më shumë
hollësive. Ndërkohë që njeriu nuk është më,
mund ta rindërtoj atë përmes qindra
hollësive. Më duket se arrij të rrok jetë tek
hollësitë e panumërta që më shfaqen dhe jo
tek tërësia që nuk lëviz.
Imazhet e këtyre fotografive të Marubit,
dikur të ndaluara, dhe këto informacionet e
reja për jetën dhe veprimtarinë e Gjerasimit
dhe Gjergjit (në librat e përmendur), dikur të
ndaluara edhe ato, mund të rindërtojnë më
në fund në imagjinatën tonë kolektive ato
imazhe të munguara të asaj Shqipërie të
panjohur, të fshehur, të shpërfillur.
 
(c) 2019, Teuta Toska. Të gjitha të drejtat e
rezervuara.

[1] Fotografitë që po përdorim në këtë

shkrim përdoren me leje nga Muzeu
Kombëtar i Fotografisë “Marubi”. I
falënderojmë për këtë.
[2] Roland Barthes, “Dhoma e ndritshme.
Shënime për fotografinë”, e përktheu Zef
Paci, Muzeu Kombëtar i Fotografisë
“Marubi”, Shkodër, 2017.
[3] Xhevat Lloshi, “Gjergj Qiriazi në
Kongresin e Manastirit”, vëllimi I dhe II,
botues “Instituti i trashëgimisë shpirtërore e
kulturore të shqiptarëve” (ITSHKSH), “Focus
– Print”, Shkup, 2019.
[4] David Hosaflook, “Lëvizja protestante te
shqiptarët, 1816-1908”, botues “Instituti i
trashëgimisë shpirtërore e kulturore të
shqiptarëve” (ITSHKSH), “Focus – Print”,
Shkup, 2019, f.311.

Xhevat Lloshi: “Me kërkimet e mia në arkivat e Shoqërisë Biblike në Londër në

1972, unë kam nxjerrë të gjitha materialet që lidhen me shqipen. Dokumenti i
parë në këtë pasuri të materialeve e ka origjinën në Gusht 1816, dhe i fundit në
Mars 1946”.
Do të përmend vetëm fjalët e J. Xylander, i cili në 1835 ribotoi të gjithë Ungjillin e
Markut. Ai tha se “me këtë përkthim, koha e dyshimit dhe e pasigurisë për gjuhën
shqipe ka mbaruar; përmes saj, njerëzit e tjerë të botës kanë një bazë të sigurt…
{ta pranojnë atë si një gjuhë të plotë}.
Por dua të përmend një vërejtje të bërë për A. Thompson, i cili u tha që në vitin
1853, pasi kishte qenë në Paris, Vjenë dhe Venecia, u kthye në shtëpi atdhetari,
Said Toptani, se ai predikonte protestantizmin në Tiranë, dhe atë në 1864 u
internua në Akra {Turqi.
Pas prishjes së marrëdhënieve me Kristoforidhi, Shoqëria Biblike vazhdoi me
botime të reja, duke i përshtatur ato në gjuhën shqipe në zhvillim, përfshirë
alfabetin dhe stilin. Vetëm Job dhe Predikuesi u botuan si përkthime të reja.
Që nga viti 1868 redaktimi i Psalmeve në dialektin tosk u bë nga Jani Vreto
Lluka dhe Mateu u botuan në 1886, rishikuar nga Pandeli Sotiri.
Në Shtator 1897 Faik Konica pyeti Shoqërinë Biblike nëse mund të merrte
përkthimin e tërë Biblës, ndërsa publicisti arbëresh Anselmo Lorecchio propozoi
që ata më 1899 për të bërë një përkthim në dialektin arbëresh (përdorur në jug
të Italisë).
Për dhjetë vjet qeveria osmane ndaloi çdo botim në gjuhën shqipe, deri në
shpalljen e kushtetutës së tyre në 1908.
Fillimi i Luftës Ballkanike, pastaj shpërthimi i Luftës së Parë Botërore, pengoi
krijimin e ndonjë komisioni. A. Sina vazhdoi punën me botimin e Testamentit të
Ri në vitin 1913, të ndihmuar nga Gjergj Qiriazi dhe Shuteriqi, më pas me
Zanafillën, Eksodin, Deuteronomy, Proverbs, dhe përfundimisht mbaroi punën e
tij me Jobin dhe Predikuesit në Manastir në 1914
Shoqëria Biblike Amerikane (ABS) më 1915 botoi Markun në tekste paralele
shqip-anglisht, duke përdorur përkthimin shqip të Shoqërisë Britanike.
Testamenti i Ri u ribotua në Berlin në 1930, me disa korrigjime nga Loni Kristo.
Në gusht 1945 Edwin Zhak nga Fitchburg, Massachusetts, i kërkoi Londrës një
version të ri të Ungjijve. Ai gjithashtu bisedoi me Fan Noli, pa marrë asnjë
inkurajim, prandaj propozoi që të bëhej një rishikim i ri nga Koci Treska nga
Korça. Zhak shpresonte të vinte në Shqipëri si misionar që priste njohjen e
Shqipërisë nga SH.B.A. brenda disa ditësh, dhe ai i jep fund një letre të datës 19
janar 1946 me fjalët, "Le ta përdorim këtë herë me mençuri që të mos gjendemi
të papërgatitur kur dera është hapur përsëri.

Prezantimi

1 Historia më e mirë aktuale për Shqipërinë është Miranda Vickers, The

Albanian: A History Modern (London: I.B. Taurus, 1999).
Montgomery - 1
 

8 Christo A. Dako, Shqipëri: Master Key to the East Near (Boston: E.L. Grimes Co,
1919), 132.

Megjithëse Erickson e kaloi pjesën më të madhe të jetës si misionar dhe ministër,

ai gjithashtu luajti një rol të spikatur në marrëdhëniet politike Shqipëri -
Amerikë. Montgomery – 3

  
të Shqipërisë si një fushë misioni përgjatë pjesës tjetër të shekullit XX: Ndërsa
Shqipëria është përballur me kryqëzime në historinë e saj, ungjillorët
vazhdimisht kanë parë shndërrimin në Krishterim si gjëja përfundimtare që do
ta drejtonte vendin drejt së ardhmes së tij më të mirë të mundshme.
Misionet e hershme shqiptare
Duket se Charles Erickson mund të ketë qenë pak larg në pohimin e tij se
udhëheqësit shqiptarë "ishin unanime në deklaratën për Besimin
Protestant si lloji i Krishterimit të cilit ata dëshirojnë të bashkohen". Rritja
e krishterimit protestant ishte minimale përgjatë gjithë njëzet e tridhjetë.
Edhe deri në vitin 1945, Protestantizmi mezi shkaktoi një goditje në radar;
një regjistrim kombëtar mati popullsinë si shtatëdhjetë përqind
myslimane, njëzet përqind ortodokse shqiptare dhe dhjetë përqind
romake katolike.10 I vetmi vend në të cilin kishte pasur shumë rritje
protestante ishte në qytetin e Korce.
Në fund të viteve '30, Edwin Zhak, një misionar që punonte në Korce, ishte
në gjendje të vinte në dukje se "këto janë ditë të mrekullueshme. Zoti po na
trondit vendin tonë të vogël. ”11 Deri në atë kohë, misionarët u ndje sikur"
kishte pak bekim të dukshëm ose frytdhënës në punë ", 12 por për disa vite
të shkurtra dukej se ishte një" Zgjimi i Korçës ". rritja e krishterimit
protestant nuk u përhap përtej këtij vendi të izoluar në këtë kohë sidoqoftë. Në
një përshkrim të peizazhit fetar të Shqipërisë në vitin 1991 u vu re se
Protestantët e Shqipërisë nuk ishin më "një komunitet i vogël i
protestantëve në Korce". 13
Farëdo veprimtarie misionare dhe rritje ungjillore ka ndodhur në fund të viteve
1930 u shpejtua nga trazirat politike. Më 1939 Italia Fashiste pushtoi Shqipërinë
dhe nga 1940 të gjithë të huaj
10 Ron MacMillan, "Kisha e Parë Protestante Mbjellë në Shqipëri" Rrjeti i
Lajmeve Ndërkombëtar (8 qershor 1991), npag. WCA & SC, ISEES, SC / 053,
Seria 2, Kutia 1, Dosja 68.
11 Misioni Ungjillor i Shqipërisë, Beteja për Shqipërinë (Tain, Ross-Shire:
Christian Focus, 1996), 108.
12 Po aty.
13 Macmillan, npag.
Montgomery - 4
 
  
 
Si rezultat, arsimi fetar u ndalua plotësisht. Shumë klerikë katolikë romak
u dënuan si "spiunë të Vatikanit". 16 1940 panë përndjekje të
vazhdueshme në shkallë të gjerë të klerit. Nga fundi i vitit 1946, gjysma e
klerit ishin në burg. Njëzet ishin pushkatuar ose torturuar për vdekje.17 Në
vitin 1951, Kisha Katolike u detyrua të rrëfente vartësinë e shtetit dhe të
ndërpresë lidhjet me Romën.18
Në vitin 1967, gazetari Lutheran Kurt Hutten vajtoi se "kushtetuta e
[Shqipërisë] u garantonte të gjithë qytetarëve lirinë e plotë të fesë ... por
kjo liri fetare ishte thjesht letër
Mjerisht, edhe kjo "liri letre" së shpejti do të zhdukej. Përpjekja e Hoxhës për të
shuar gjithë besimin fetar të kulmuar në kushtetutën e vitit 1967. Në shkurt të
atij viti, Sekretari i Parë Hoxha u bëri thirrje të rinjve të Shqipërisë që të fillojnë
një fushatë për të mbyllur të gjitha vendet e takimeve fetare në vend. Përgjatë
këtij viti, një numër i Dekreteve Ligjore që përcaktonin që të gjitha pronat fetare
t’i dorëzoheshin shtetit u kaluan. Statusi ligjor i të gjitha feve u anulua zyrtarisht.
Më 13 Nëntor, Radio Tirana shpalli triumfalisht Shqipërinë "shteti i parë
ateist i botës". 20
Të gjitha 2.169 ndërtesat katolike, ortodokse, protestante dhe myslimane u
mbyllën.21 Shumica u shkatërruan. Të tjerët u rinovuan në mënyrë që të
përdoren për qëllime qytetare. Një vizitor i huaj vërejti në vitin 1969 që e
vetmja ndërtesë e hapur e kishës që gjetën në Tiranë ishte "shndërruar në
një" Pallat Sporti ". Brenda çdo jeleku mobiljesh kishash ishin zhdukur dhe në
vend të saj ishte një gamë e pajisjeve të palestrës me cilësi të shkëlqyera, dhe
gjykata e zakonshme e netballit. ”22 E vetmja strukturë tjetër e hapur fetare që
ky vëzhgues pa ishte xhamia historike Et’hem Bej,“ e mbajtur kryesisht si një
tërheqje turistike ”. 23 1967 shënoi fillimin e një lufte gjithëpërfshirëse mbi
besimin fetar në Shqipëri.
Një raport i vitit 1973 në Gazetën Zyrtare të Vatikanit kronikoi fatin e
kishave më të spikatura katolike. Duke marrë përsipër llogarinë e vitit
1969 nga Tirana, raportohet se “Katedralja Shkoder është bërë Palace
Pallati i Sportit’; një pishinë është ndërtuar në vend të prestigjit dhe sakristisë;
Këmbana artistike që u ngjit lart mbi të është ngritur në tokë. ”Fati ishte i
ngjashëm edhe në pjesë të tjera të vendit:
19 Kurt Hutten, të krishterë për perde hekuri: Kisha në vendet komuniste
Sot trans. Walter G. Tillmanns (Mineapolis: Shtëpia Botuese Augsburg,
1967), 411.
20 Komiteti Ndërkombëtar i të Drejtave të Njeriut në Minesota Laywers,
"Shkeljet e së drejtës për lirinë e fesë në Shqipëri: Një raport nga Komiteti
Ndërkombëtar i të Drejtave të Njeriut në Minesota" (Minneapolis: Komiteti
Ndërkombëtar i të Drejtave të Njeriut në Minnesota, 1989), 5.
21 Beeson, 283.
22 Nikolla, Raport mbi Shqipërinë 1969. ["PLB" - burim i panjohur],
Arkivat dhe Koleksionet Speciale të Kolegjit Wheaton, Koleksioni i
Institutit të Studimeve Evropiane Sovjetike dhe Pashkëve (ISEES), 1974-93,
SC / 053, Seria 2, Kutia 1, Dosje 13.
23 Po aty.
Montgomery - 6
 
Kisha e Shën Nikollës në rrethin katolik të Rusit është shndërruar në banesa për
punëtorët e fabrikës. Kisha e Motrave Stigmatine është bërë një sallë leksionesh;
ai i Institutit të Motrave të Shën Elizabetës është përdorur si seli e policisë
politike. Shenjtërimi kombëtar i Zojës së Skutarit, ‘Mbrojtësi i Shqipërisë’, është
rrëzuar. Në rrënojat e saj atje ngrihet një kolonë e kapërcyer nga ylli i kuq.24
Infrastruktura e fesë nuk ishte objektivi i vetëm i Revolucionit Kulturor.
Udhëheqja fetare u persekutua rëndë dhe publikisht gjatë kësaj kohe gjithashtu.
Në përgjithësi, vlerësohet se deri në fund të vitit 1968, Revolucioni
Kulturor i Partisë Shqiptare të Punës kishte rezultuar në ekzekutimin e
200 udhëheqësve fetarë si "armiq të popullit". 25 Deri në vitin 1971, vetëm
katërmbëdhjetë priftërinj katolikë Romanë mbetën në Albania.
Dymbëdhjetë prej tyre ishin në burg dhe dy të tjerët ishin fshehur.26 Më
1974 Trevor Beeson botoi Discretion and Valor, një libër i cili kronikonte,
nga vendi në vend, këmbëngulja e krishterimit në zonat armiqësore të
Bashkimit Sovjetik dhe të Evropës Lindore. Sidoqoftë kishte shumë pak për
të folur në Shqipëri. Vlerësimi i tij ishte se "nga pothuajse çdo
këndvështrim, Shqipëria është vendi më i zymtë në Evropë." 27

24 L’Osservatore Romano, 26 Prill 1973 siç citohet në Trevor Beeson, Discretion

and Valor ̧284. 25 Neil Short, "Interesi" 44.8 (Shtator 1979) WCA & SC, ISEES,
SC / 053, Seria 2, Kutia 1
26 Janz, 103.
27 Beeson, 283.
28 Jonathan P. Herzog, Kompleksi Industrial Shpirtëror: Beteja Fetare e
Amerikës kundër Komunizmit në Luftën e Parë të Ftohtë (Oxford: Oxford
University Press, 2011), 39.
Montgomery - 7
 
Komunistët. Prezantimi i dhomave të komunizmit në autobiografinë e tij tregon
lentet fetare përmes të cilave ai e shikoi atë:
Komunizmi] është, në të vërtetë, besimi i dytë më i vjetër i njeriut. Premtimi i tij
u pëshpërit në ditët e para të Krijimit nën pemën e njohurisë së së mirës dhe të
së keqes: "Do të jesh si perëndi". Isshtë besimi i madh alternativ i njerëzimit. Si të
gjitha besimet e mëdha, ajo rrjedh nga një vizion i thjeshtë ... theshtë vizioni i
mendjes së njeriut duke e zhvendosur Zotin si inteligjencën krijuese të botës.29
Në të njëjtën mënyrë, Reinhold Niebuhr, një nga teologët më të shquar të
Amerikës të shekullit XX i bëri vetes pyetjen "isfarë është komunizmi?"
Pergjigja e tij? "Anshtë një fe fetare-politiko absurde." 30 Në një intervistë
të vitit 1958 me Mike Wallace, Niebuhr deklaroi:
Unë e di se komunistët janë ateistë dhe të perëndishëm, por nuk mendoj se
kjo është çështja që është kryesisht me ta. Ajo që kryesisht ka të bëjë me ta
është se ata adhurojnë një zot të rremë. Kjo është shumë më e rrezikshme
sesa kur njerëzit nuk besojnë asgjë; ata mund të jenë të hutuar, ata mund të
mos kenë një kuptim të kuptimit të jetës, por ato nuk janë të rrezikshme.
Fanatiku është i rrezikshëm. Komunistët kanë një zot, Dialektikën e
Historisë, e cila garanton gjithçka që do të bëjnë dhe u garanton atyre
fitore; kjo është arsyeja pse ata janë fanatikë. Kështu që, e gjithë kjo flet për
materializmin ateist dhe amerikanin që ka frikë nga Zoti, mendoj se është
përkrah pikës; është një formë relativisht e zbrazët e fesë.31
Amerikanët e panë komunizmin si një armik të rrezikshëm shpirtëror. Në këtë
kontekst, deklarata e Hoxhës se Shqipëria ishte bërë shteti i parë zyrtar ateist në
botë mund të shihej lehtësisht si destinacioni i frikshëm drejt të cilit ishin
drejtuar të gjitha kombet komuniste.
Ungjillorët morën pjesë gjithashtu në këtë. Një raport i vitit 1969, i cili
kronikoi gjendjen e prishur të fesë në Shqipëri, arriti në përfundimin se
"Satanai ka arritur të fitojë një kontroll të fortë [mbi Shqipërinë]". 32
Kështu, ungjillorët duhet të vepronin. Ata duhej të kundërshtonin sulmin e
Satanait. Edhe pse veprimtaria e hapur misionare në Shqipëri nuk ishte në
diskutim, raporti pretendonte se ungjillorët individualë ende mund të
përfshihen në betejë:
Nevoja e parë është të lutemi - por jo e zakonshme - Zoti e bekoftë
Shqipërinë llojin e lutjes. Lutja e nevojshme është lloji që do të vijë nga një
zemër e qarë dhe që akoma do të bëjë betejë me fuqitë e errësirës.33
As lutja nuk ishte e vetmja mënyrë me të cilën mund të luftonin ungjillorët. Jeta
autentike e krishterë ishte një strategji po aq e rëndësishme. Nëse përvoja e
krishterë e dikujt do të ishte mjaft imponuese, atëherë ato mund të jenë efektive
edhe në mundësitë e kufizuara që kishin evangjelitë për të udhëtuar në Shqipëri:
Nevoja e dytë është që të krishterët të shkojnë në Shqipëri, dhe ndërsa kjo është
e mundur vetëm përmes agjencive të caktuara të njohura është e mundur. Por
duhet të ketë një dëshmi të vërtetë personale për një Zot të gjallë në jetën e vet.
Për domosdoshmëri njeriu ka një kontakt me disa shqiptarë por argumenti
doktrinal do të ishte i padobishëm dhe nuk do të bënte përshtypje Thjesht do të
kundërshtohet nga doktrina marksiste-leniniste. Vetëm nëse dikush mund të
thotë: "Kjo është përvoja ime", a do ta dëgjojnë ata. Ka zemra të uritur atje.
Situata në Shqipëri është e tillë që ne kemi mesazhin e përsosur për njerëzit që
jetojnë tani në frikë dhe varësi [sic]. Zoti ynë është një Perëndi i mrekullive - le të
lutemi për mrekulli në Shqipëri.34
Edhe në një kohë kur mundësia misionare ishte jashtëzakonisht e kufizuar, disa
ungjillorë ishin të sigurt se mund të bënin ndryshime përmes lutjes pasionante
dhe origjinalitetit të tyre si një i krishterë.
Romani i ri për të rritur, Nesër Ju Vdes, është një histori autobiografike e
dy misionarëve YWAM, të cilët u përpoqën të kontrabandonin Shkrimin në
Shqipëri në 1973. Jo për çudi, ata u kapën dhe u arrestuan. Përkundër asaj
që mund të nënkuptojë titulli, ata nuk vdiqën. Autorët jetuan për të treguar
për këtë, duke u lëshuar pas disa ditësh. Nesër Ti Vdes tani është një pjesë
e serisë "Aventurat Ndërkombëtare" të Publikimit të YWAM. Përveç kësaj
përpjekje tërheqëse, por më pak se të suksesshme, Shqipëria ishte në thelb
e padiskutueshme për misionarët ungjillorë ose ndonjë grup tjetër fetar që
shpresonte të kishte një ndikim. Padyshim që ungjillorët luteshin, por
Shqipëria mbeti e errët dhe e panjohur për pjesën tjetër të botës (dhe
anasjelltas). Rezultati është se statusi i çfarëdo kishe që u la në Shqipëri u
përkeqësua vetëm gjatë viteve 1970 dhe 80. Komunitetet e krishtera
33 Po aty.
34 Nikolla, Raport mbi Shqipërinë 1969.
Montgomery - 9
 
Shkalla e shpejtë e ndryshimit politik në Evropën Lindore dhe Qendrore në
fund të viteve 1980 dhe fillim të viteve '90 goditi shumë si një mrekulli e
papritur. Në atë kohë ishte e vështirë të thuash saktësisht se çfarë po
ndodhte, por ishte e qartë se diçka domethënëse po ndodhte. Optimizmi
Triumfalistik u përhap, dhe madje shiti disa rekorde. Hiti ndërkombëtar i
Scorpions nga 1991, "Era e Ndryshimit", nuk besoi për gëzim në rënien e
Murit të Berlinit:
Bota po mbyllet
A keni menduar ndonjëherë
Që të mund të ishim aq afër, si vëllezërit E ardhmja është në ajër
Mund ta ndiej kudo që fryn me erën e ndryshimit
Në të njëjtën mënyrë, Jesus Jones, kishte një tjetër nga këngët më të
njohura të vitit 1991 në "Right Here, Right Now". Në dritën e ndryshimit
rrënjësor që ata ishin dëshmitarë, ata mund të thonin se "Bob Dylan nuk e
kishte këtë për të kënduar."
Montgomery - 12
Shtë interesante që Shqipëria, megjithëse nuk ishte më parë pjesë e Bashkimit
Sovjetik apo Bllokut komunist çdo kohë pas vitit 1967, u përfshi në mënyrë të
qetë në këtë. Nuk ishte aspak e pashmangshme që Shqipëria të merrte pjesë në
ndryshimet që po ndodhnin diku tjetër. Siç vëren Janz: "Edhe pas një tranzicioni
të madh, pjesa tjetër e Evropës Lindore kaloi në 1989, asnjë ekspert nuk guxoi të
parashikonte që Shqipëria të ndiqte padinë." 40 Sidoqoftë, Shqipëria kaloi
tranzicioni i saj radikal që çon në humbjen e partisë Socialiste në një zgjedhje të
marsit 1992. Programet e prezantuara nga qeveritë perëndimore dhe OJQ-të në
Shqipëri në vazhdim
disa vite ishin legjion.41 Siç vëren Misioni Ungjillor Shqiptar, “kur u hap toka
në 1991, media kombëtare e Britanisë i dha një shtrëngim masiv gjendjes
së gjendjes në vendin më të varfër të Evropës. Të krishterët dhe jo-të
krishterët panë raportet e televizionit, dëgjuan pa tela dhe lexuan gazetat
dhe dërguan para duke derdhur në punën e AET, shumë prej tyre të
përcaktuara për marrjen e
vangjelistët, megjithëse sigurisht që merreshin me përpjekjet politike dhe
humanitare, treguan se ishin më të interesuar për promovimin e besimit të
krishterë. Për ungjillorët, shtrirja, mbjellja e kishave dhe trainimi i
shërbimit shërbyen si përgjigjen e tyre unike
ndryshimet dinamike politike në Shqipëri. Në fakt, veprimtaria misionare
u dha ungjillorëve me ndjenjën se ata po merrnin pjesë në ndryshimin
rrënjësor. Pa krishterim, Shqipëria do të kishte, sipas fjalëve të një misioni
ungjillor, një "Liri të Boshllëkut". 43 Përqafimi
Krishterimi do ta bënte ndryshimin e Shqipërisë vërtet me kuptim, sipas
ungjillorëve. Prandaj, kjo ishte një kohë emocionuese për misionet
ungjillore. Një fushatë ungjillore javore u zhvillua në stadiumin Qemal
Stafa në Tiranë në korrik të 1991. Një raport përshkruhet
si një "ngjarje historike gjashtë-ditore." "Më pak se 18 muaj më parë Shqipëria
pretendoi të ishte" shteti më ateist në botë "," vëzhgoi një raport.
"Ironikisht, ishte Ministri komunist i Shëndetësisë, Zabit Brojak, i cili
fillimisht u dha nyjen agjencive ungjillore; mbështetje e mëtutjeshme
qeveritare erdhi nga Ministri i Kulturës, Preg Zogai, i cili hapi zyrtarisht
mitingjet e mbrëmjes me
fjalë, ‘Shqipëria duhet të rivendosë ekuilibrin e saj shpirtëror.” 45 Një
rrëfim tjetër i kësaj ngjarje vërejti se për qeverinë shqiptare të lejonte një
ngjarje ungjillizuese që do të zhvillohej në stadiumin Qemal Stafa “ishte
ekuivalenti i qeverisë britanike që i dha të krishterët kontrollin e
Wembley Stadium. ”46 Zemërimi në këto raporte e bën të lehtë për njeriun
të imagjinojë një ungjillor duke kënduar energjikisht së bashku me Jezus
Jones ose Akrepët. Shpresoj se gjërat do të përmirësoheshin për Shqipërinë
dhe fqinjët e saj që po dilnin nga prapa Perdes së Hekurt
 42 Misioni Shqipëri, 73.
43 Misioni Evropian i Krishterë, Liria me Dorën e Boshllëkut (Rosendale,
Britani e Madhe: ECM, 1976).
44 Christ Woehr, "Misionet e Huaja sjellin Ungjillin në Shqipëri në një javë
të gjatë," Rrjeti i lajmeve ndërkombëtare (9 korrik 1991) 3, WCA & SC,
ISEES, SC / 053, Seria 2, Kutia 1, Dosja 68.
45 MacMillan, npag.
46 John Butterworth, Dëgjuesi Sekret i Zotit (Grand Rapids, Mich: Monarch
Books, 2010), 133.
Montgomery - 14
 tepruar. Sidoqoftë, nuk ishte thjesht mundësia e freskët e demokracisë që
mobilizoi ungjillorët, por mundësia e freskët e kombeve të shndërruara
nga Krishterimi.
Shtë në këtë kuptim që misionet postkomuniste nuk ishin apolitike dhe as
botë tjetër. ata
 po të besonin se ungjillorët e automjetit do ta çonin Shqipërinë në një
destinacion më të mirë politik. Kjo është arsyeja pse Misioni Ungjillor i
Shqipërisë bëri thirrje për "angazhim afatgjatë nga njerëzit e Zotit". 47
Shumë njerëz ishin optimistë për ndryshimin që demokracia do të
pashmangshme
 sjell në Shqipëri. Evangjelistët për fat të mirë e përkrahën demokracinë,
por nuk e panë atë të mjaftueshme për ndryshime shoqërore. «Bërja e
dishepujve» ishte çelësi. Sepse "ka më shumë të rinj për kokë të popullsisë
se kudo tjetër në Evropë, dhe shumica e tyre janë kthyer në Krishtin dhe në
adoleshencën dhe të njëzetat e tyre. Do të duhen vite që ata të rriten si
njerëzor, ashtu edhe në Krisht, të martohen, të lindin fëmijë dhe të krijojnë
familje të krishtera dhe kisha të pjekura në të gjithë Shqipërinë. "Kështu,"
Nuk është koha për të thënë se vëmendja jonë po tërhiqet diku tjetër :
është koha për të kursyer, për të parë kishat e reja, në zhvillim dhe për t'u
zotuar para Zotit, që të lutemi, të japim dhe të punojmë për shumë dekada
për të parë një dëshmi të përhershme të vërtetë për Zotin Jezu Krisht të
vendosur në të gjithë toka. ”48
 Ky "dëshmitar i vërtetë i përhershëm" do të ishte, në mendjen e AEM, një
epokë e re në historinë fetare dhe politike shqiptare. Sepse, pasi që “duket
se Zoti ka në kohë të ndryshme dhe në mënyra të ndryshme nxiti zemrat e
shërbëtorëve të tij për ta bërë Ungjillin të njohur për shqipen
 njerëz, por që përsëri dhe përsëri Ungjilli është afruar, por nuk ka
depërtuar në tokë, ose është hedhur përsëri para se të kishte kohë me të
vërtetë të merrte rrënjë të thella. ”49 Në dritën e ndryshimit të madh që
ndodhi në Shqipëri në fillim të viteve 1990, ungjillore misionarët patën
mundësinë të ndryshojnë rrjedhën e historisë shqiptare. “Hapja e
Shqipërisë për Ungjillin në 1991 ishte
 47 Misioni Shqipëri, 75.
48 Misioni Shqipëri, 75.
49 Edwin Jacques dhe David Young, Beteja për Shqipërinë (Penybryn,
Wrexham: Misioni Ungjillor Shqiptar, 1998), 146.

Montgomery - 15
e ndjekur nga ungjillizmi i përhapur, shumë profesione të konvertimit dhe
mbjelljen e kishave ungjillore në një numër të madh të qyteteve. "Pyetja që
mbeti për misionarët dhe ata që i mbështetën ata ishte" A mund të ketë
ndryshim këtë herë? A mund ta shohim
puna që vazhdon dhe kishat e vërteta të vendosura në fund të fundit? ”50
misionarë ungjillorë shpresuan të krijonin një kishë shqiptare të lulëzuar
ungjillore, dhe ata punuan për ta sjellë këtë.
Ungjilli MKështu, «ungjillorët amerikanë ishin në gjendje të paraqesin një
shpjegim të këtyre kohërave konfuze që jo vetëm që llogariten
 50 Po aty.
51 Herzog, 11. 52 Herzog, 11.
Montgomery - 16

 Ndërsa Shqipëria u rihap për të huajt në 1991, përmbytja e misionarëve

ungjillorë ishte qëllimi për të distancuar mesazhin e tyre nga vlerat
kulturore amerikane. Linford Stutzman, në dritën e një studimi të gjerë të
misionarëve ungjillorë në shqip në 1994, vuri në dukje se misionarët
 ai i intervistuar ishte "jashtëzakonisht pozitiv për kulturën shqiptare." Si
pasojë, ai vëren se "si një e tërë, ekziston një qëndrim i një optimizmi real
midis misionarëve ungjillorë." 55 Në të vërtetë, misionarët ungjillorë ishin
të shqetësuar me ndryshimin kulturor në të njëjtën mënyrë që shumë
 të tjerë amerikanë dhe perëndimorë ishin. Sidoqoftë, ata shpresonin të
shndërronin shoqërinë në një mënyrë që ruanin dhe forconin kulturën
shqiptare. Kështu, "një shumicë e atyre [Stutzman] të intervistuar panë
aktivitetet e tyre në Shqipëri si kontribuese në një reformim kulturor që do
të ndihmonte në krijimin e një" shoqërie të mirë "." 56
Vlerësimi i Stutzman është se “Misionarët Ungjillorë besojnë se ata po
luajnë një rol kryesor në hedhjen e këtij fondacioni, jo vetëm duke punuar
për krijimin e kishës ungjillore në Shqipëri, por edhe duke shkëmbyer
burime, njohuri, këndvështrime historike, motivim dhe lidhje
ndërkombëtare me shqipen qeveria dhe publiku. ”57 Më vonë ai përfundon
se“ Misionarët Ungjillorë janë të bindur se besimi ungjillor i krishterë, i
përqafuar dhe përshtatur
 nga kisha ungjillore në zhvillim e Shqipërisë, është thelbësore për të
ardhmen e një shoqërie të mirë shqiptare që do të përfitojë nga të gjithë.
”58 Stutzman madje pranon se hipoteza origjinale e studimit të tij
pretendonte se misionet ungjillore drejtoheshin nga impulse nacionaliste.
"Përkundrazi," Stutzman
 rrëfen, "Aktiviteti i misionit ungjillor të Amerikës së Veriut në Shqipëri ...
drejtohet nga një vizion që kapërcen kufijtë dhe interesat kombëtare, një
vizion në kundërshtim me tiparet e çdo kulture, përfshirë shumë aspekte
të shoqërisë së Amerikës së Veriut." Ai më pas përfundon:
 55 Linford Stutzman, "Të fitosh zemrat dhe mendjet: Veprimtaria Misioni
Ungjillor në Shqipëri si Luftë Kulturore Globale", Gazeta e Studimeve
Ekumenike 33, nr.1 (Dimri 1996), 52-53.
56 Stutzman, 57.
57Ibid.
58 Po aty.
good.

përfundim
Misionet Ungjillore në Shqipëri janë ndikuar shumë nga ndryshimet
dhe tendencat politike. Nga rënia e Perandorisë Osmane përmes
rënies së komunizmit, ungjillor
misionarët kanë kuptuar përpjekjet e tyre për të qenë një pjesë
thelbësore janë këto ndryshime. Padyshim që misionet ungjillore në
Shqipëri nuk janë përtej kritikës. Tundimi drejt optimizmit arrogant
ka qenë gjithnjë i shtypur te dera. Shumë ungjillorë do të
pajtoheshin me pohimin thjeshtëzues të Ericksonit që e gjithë
historia e Shqipërisë e ka përgatitur atë në mënyrë provinciale
"Drejtoni një pushtim kundër kalasë së fundit të palodhur që
kundërshton mbizotërimin mbarëbotëror të Zotit tonë." Sidoqoftë,
duhet të jemi të qartë se veprimtaria e tyre misionare nuk ka qenë
thjesht e botës tjetër, e përqendruar në shpëtimin e shpirtrave
ndërsa injoron çështje konkrete. Përkundrazi, përpjekjet e tyre janë
motivuar shumë nga një dëshirë për të ndihmuar Shqipërinë në një
nivel kulturor dhe shoqëror.
Kjo është bërë me shpresën se ndikimi i krishterë shqiptar do të
vazhdojë më tej në rajone të tjera. Ky fokus politik nuk është
formuar kryesisht nga patriotizmi. Misionet ungjillore kanë bërë
vazhdimisht një përpjekje për të vlerësuar kulturën shqiptare. Ata
kane qene
i bindur vazhdimisht për vlerën dhe potencialin e vet për të ushqyer
një kishë ungjillore të lulëzuar, e cila mund të prekë një vend në
tërësi, për të mirën e saj.

Bibliografi
Misioni Ungjillor Shqiptar. Misioni Shqipëri: Dhjetë vjet punë
jetike e Krishtit për popullin shqiptar. Tain, Ross Shire:
Publikime Christian Focus, 1996.Beeson, Trevor. Discretion
and Valour: Religious Conditions in Russia and
Eastern Europe. Glasgow: Fontana Books, 1974.
Vickers, Miranda. Shqiptarët: Një histori moderne. Londër: I.B.
Tauris, 1999.

Woehr, Chris. "Misionet e Huaja sjellin Ungjillin në Shqipëri në një

javë të gjatë." News Newtork International (9 korrik 1991) 3-4. WCA
& SC, ISEES, SC / 053, Seria 2, Kutia 1, Dosja 68

Dako, Christo A. Albania: Master Key to the East Near. Boston: E.L.
Grimes Company, 1919. Erickson, Charles Telford. "Shqipëria, çelësi
i botës së muslimanëve". Bota myslimane v4n2

Jacques, Edwin dhe David Young. Beteja për Shqipërinë: një tregim i
dëshmitarit të krishterë, rivalëve dhe imitimeve të tij midis popullit
shqiptar mbi 2000 vjet. Penybryn, Wrexham: Misioni Ungjillor
Shqiptar, 1998.

Komiteti Ndërkombëtar i të Drejtave të Njeriut në Minesota.

"Shqipëria: Shkelje të së drejtës për liri të mendimit, ndërgjegjes
dhe fesë." Minneapolis: Komiteti Ndërkombëtar i të Drejtave të
Njeriut në Minesota, 1988.