MKPTS

Diferencijalna mjerila

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 1

 Diferencijalna mjerila
• Diferencijalna mjerila jednim mjernim alatom
objedinjuju funkciju dva jednostavna jednostruka
mjerila.
• izrađena od dva uparena elementa koji se zovu strana
„IDE“ i strana „NE IDE“. Za određenu nazivnu mjeru ta
mjerila određuju gornju i donju graničnu mjeru između
kojih mora da se nađe stvarna mjera predmeta koji se
kontrolira.
• Razlika između strana „IDE“ i „NE IDE“ je jednaka
tolerancijskom polju predmeta koji se kontrolira.
• Diferencijalna mjerila se koriste češće od jednostrukih,
jer ona omogućavaju da se kontroliranjem samo
jednim mjernim alatom ustanovi da li su predmeti u
predviđenoj toleranciji ili to nisu.
16.12.2019 Diferencijalna mjerila 2
 Podesiva jednostruka mjerila
• Kod nekih jednostrukih mjerila, bilo da su ona
jednostavna ili diferencijalna, moguće je do
izvjesnih granica mijenjati rastojanje između
mjernih površina.
• Podešavanje se obavlja mikrometarskim navojem.
Podesivim mjerilima se može proširiti područje
mjerenja, odnosno moguće je kontrolirati
predmete različitih nazivnih mjera.
• Osim toga kod podesivih jednostrukih mjerila se
mogu uspostaviti početni uslovi ako se tokom
vremena promjenilo rastojanje između mjernih
površina, na primjer usljed habanja radnih
površina.
16.12.2019 Diferencijalna mjerila 3
Podesiva mjerila-mjerila opće namjene
• Činjenica da su ova mjerila podesiva nije
dovoljna da se ona smatraju višestrukim
mjerilima opšte namjene.
• Poslije obavljenog podešavanja ona se koriste
kao jednostruka mjerila.
• Osim toga maksimalna mogućnost
podešavanja je ograničena na nekoliko
milimetara.

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 4

 Tolerancijska mjerila za osovine
• Jednostruka mjerila za osovine služe
prvenstveno za kontrolu prečnika valjkastih
tijela (osovina), mada u izvjesnim slučajevima
mogu biti upotrijebljena i za kontrolu
prizmatičnih tijela.
• prikazane glavne vrste jednostrukih mjerila za
osovine:

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 5

 Vrste mjerila za osovine
• 1. Jednostavno prstenasto mjerilo,
Dvostrana diferencijalna račva tipa „IDE” -
„NE IDE”,
• Jednostavna račva,
• Jednostrana diferencijalna račva „IDE” - „NE
IDE”, (sa otvorom na jednoj strani),
• Podesiva diferencijalna račva tipa „IDE” - „NE
IDE
16.12.2019 Diferencijalna mjerila 6
16.12.2019 Diferencijalna mjerila 7
 Diferencijalne račve
• To su mjerila koja se najviše koriste za kontrolu
osovina koje su obrađene u tolerancijama
utvrđenim ISO standardima. Njihova dva
otvora služe za kontrolu prečnika osovina.
• Ako se stvarna mjera prečnika osovine nalazi u
predviđenom tolerancijskom polju onda će
osovina prolaziti kroz otvor strane „IDE”, a
neće moći da prođe kroz otvor strane „NE
IDE“.

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 8

 Karakteristike diferencijalne račve
• Na svaku tolerancijsku račvu tipa „IDE” - „NE IDE”
se stavlja potpuna oznaka tolerancije ISO za
osovinu koja se njome kontrolira, a to znači:
• nazivna mjera, kvalitet obrade, položaj tolerancije
i odgovarajuća nazivna odstupanja; gornje na
strani „IDE“, a donje na strani „NE IDE“.
• Strane otvora se razlikuju po tome što je na strani
„IDE“ utisnuta oznaka P ili MAX a na strani „NE
IDE“ oznaka NP ili MIN.
• Osim toga strana „NE IDE“ ima dodatnu crvenu
oznaku i oborene ulazne ivice otvora.
16.12.2019 Diferencijalna mjerila 9
16.12.2019 Diferencijalna mjerila 10
 Podesivost račvi
• Podesivost ovih mjerila omogućava da se ona
koriste ne samo za različite nazivne mjere,
nego da se po volji mijenja tolerancijsko polje
za jednu nazivnu mjeru.
• Osim toga moguća je kompenzacija
istrošenosti mjernih pipaka tako što se mjera
otvora povremeno provjerava slogom
paralelnih graničnih mjerila.

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 11

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 12
 Tolerancijska mjerila za rupe
• Ova mjerila su predviđena za kontrolu prečnika
cilindričnih rupa, ali mogu da se koriste i za kontrolu
unutrašnjih kota prizmatičnog oblika (kanala, žlijebova)

1. Jednostavan kontrolni čep,

2. Diferencijalni dvostrani kontrolni čep tipa „IDE” - „NE
IDE” (za Ø 120 mm),
3. Diferencijalni jednostrani kontrolni čep tipa „IDE“ - „NE
IDE“,
4. Diferencijalna dvostrana mjerka (za  260 mm),
5. Diferencijalni dvostrani čep za male prečnike,
6. Jednostrani podesivi kontrolni čep (za 260 mm),
16.12.2019 Diferencijalna mjerila 13
16.12.2019 Diferencijalna mjerila 14
 Diferencijalni kontrolni čepovi
• To su mjerila koja se najviše koriste za kontrolu
rupa koje su obrađene u tolerancijama utvrđenim
ISO standardima.
• Sastoje se od dva valjčasta tijela (čepovi) koje
spaja središnja drška.
• Ako se stvarna mjera rupe koja se kontroliše
nalazi u predviđenoj toleranciji onda će čep
manjeg prečnika (strana „IDE“) ulaziti u rupu, a
čep većeg prečnika (strana „NE IDE“) neće moći
da uđe u rupu.
16.12.2019 Diferencijalna mjerila 15
 Karakteristike diferencijalnih čepova
• Na svakom tolerancijskom čepu tipa „IDE”- „NE IDE” je
navedena kompletna oznaka tolerancije ISO rupe koja
se kontrolira, a to znači: nazivna mjera, kvalitet obrade,
položaj tolerancije i odgovarajuća nazivna odstupanja;
• gornje nazivno odstupanje na strani „NE IDE“, a donje
na strani „IDE“. Dvije strane mjerila se razlikuju po
tome: što je strana „NE IDE“ po visini kraća od strane
„IDE“, što strana „NE IDE“ ima dodatnu crvenu oznaku,
što strana „IDE“ može da ima još i oznaku MIN, a strana
„NE IDE“ oznaku MAX.

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 16

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 17
Ostala jednostruka mjerila

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 18

 Jednostruka mjerila za konuse
Ova mjerila se koriste za kontrolu koničnih
rupa. Linija urezana na koničnom čepu
određuje dubinu do koje on treba da dospije
ako je rupa obrađena u predviđenoj
toleranciji.
Postoje i čepovi sa dvije linije, odnosno jednim
usjekom na kraju, koje označavaju toleranciju
u čijim granicama može da se kreće koničnost
rupe.

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 19

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 20
 Jednostruka mjerila za navoje
• Jednostruka mjerila za navoje se koriste za kontrolu
vijaka (spoljašnje navoje) i navrtki (unutrašnje navoje).
• Mogu biti jednostavnog ili diferencijalnog
tipa.Jednostrukim mjerilima za navoje se neposredno
kontrolišu sljedeći elementi: spoljašnji prečnik, srednji
prečnik i prečnik jezgra.
• Greške koraka i ugla zavojnice se registruju posredno,
pri kontroli srednjeg prečnika.Jednostavna mjerila za
kontrolu navoja navrtke imaju oblik navojnog čepa, a
mjerila za kontrolu navoja vijka oblik navojnog prstena

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 21

 Diferencijalni navojni čepovi za
unutrašnje navoje
• Diferencijalni navojni čepovi za kontrolu navoja navrtke
se sastoje od dva čepa, strane „IDE“ koja je izrađena na
minimalnu mjeru navoja i strane „NE IDE“ izrađene na
maksimalnu mjeru navoja.Strana „IDE“ mora da se
spreže lako, a strana „NE IDE“ ne smije da se spreže sa
unutrašnjim navojem koji se kontroliše.
• Strane „IDE“ i „NE IDE“ se međusobno lako razlikuju jer
je: navoj strane „NE IDE“ kraći, a na početku čepa i ne
postoji, na stranama čepa su utisnute oznake „IDE“,
odnosno „NE IDE“, na strani „NE IDE“ postoji crveno
označeni prsten,

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 22

 Diferencijalni čep

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 23

 Diferencijalne račve za spoljašnje
navoje
• Potpuna kontrola navoja vijka može se uspješno obaviti
diferencijalnom račvom sa kotrljajnim navojnim
kontrolnicama.Kao i kod svih diferencijalnih mjerila i ova
kontrola se obavlja po sistemu „IDE“ i „NE IDE“.Stranu „IDE“
čine dva kotrljajuća valjka sa kompletnim profilom navoja
kroz koje lako prolazi ispravan navoj koji se kontroliše.
• Stranu „NE IDE“ čini par valjaka, smješten iza predhodnog
para, sa malom dodirnom površinom, ograničenom samo
za kontrolu bokova navoja.
• Navoj koji se kontrolira ne smije da prođe kroz kotrljajne
valjke strane „NE IDE“; jer oni služe samo za kontrolu
srednjeg prečnika navoja.Ovim mjerilom se, dakle
kontrolira srednji prečnik, korak i ispravnost osnovnog,
trouglastog profila navoja,
16.12.2019 Diferencijalna mjerila 24
 Diferencijalne račve za spoljašnje navoje

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 25

 Šabloni i kalibri - jednostruka
namjenska mjerila
• Ova vrsta mjerila se uglavnom izrađuje od limova u
kompletima, posjeduju određeni oblik i mjere, a koriste se
za brzu kontrolu predmeta specifičnog oblika, čije je
mjerenje uobičajenim sredstvima mjerenja otežano ili
nemoguće.
• U ovu kategoriju mjerila spadaju: jednostruka mjerila za
zazore (,,špijuni"), jednostruka mjerila za unutrašnje i
spoljašnje radijuse, jednostruka mjerila za nagibe (livačke i
kovačke) i ,,češljevi” za kontrolu koraka navoja.

• U ostala jednostruka mjerila mogu se ubrojati lenjiri bez

skale, šabloni, mjerne ploče i kalibri.

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 26

Šabloni za kontrolu koraka i profila navoja

Šablon za kontrolu složenog

profila

16.12.2019 Mjerila za zazore Diferencijalna mjerila 27

 Mjerila za zazore
• Ova mjerila se još zovu i „špijuni”, a izrađuju se od
tankih čeličnih limova određene debljine i visoke
tačnosti izrade,
• Obično se koriste u kompletu, stim što su na svom
širem kraju spojena osovinicom za zajednički
ram.Komplet čini serija mjerila, počev od najtanjih
debljine 0,03 – 0,05 do maksimalne debljine 1 – 5 mm.
• Prvenstveno se koriste za kontrolu malih zazora koji
vladaju u sklopovima naleganja.Tipičan primjer ovih
mjerila je pri kontroli i podešavanju zazora podizača
ventila u motorima sa unutrašnjim sagorjevanjem

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 28

 Mjerila za radijuse
• Ova mjerila se izrađuju od čeličnog lima, a imaju
krivolinijski, konkavni ili konveksni oblik sa veoma
precizno izrađenim poluprečnikom krivine.
• Koriste se za kontrolu unutrašnjih radijusa (1) ili
za kontrolu spoljašnjih radijusa (2), a izrađuje se u
kompletu rastućih vrijednosti (na primjer, od 7 do
20 mm).Kontrolnici za veće radijuse, iznad 20 – 25
mm, se izrađuju od debljeg lima pojedinačno, a
ne u kompletu (3),

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 29

 Mjerila za radijuse
16.12.2019 Diferencijalna mjerila 30
Jednostruka mjerila za uglove mjernih
alata
• I ova mjerila se izrađuju od čeličnih limova, na
čijoj periferiji su urezani uglovi različitih
vrijednosti . Prvenstveno se koriste za kontrolu
uglova raznih alata,
1. Kontrolnik za razne uglove strugarskih
noževa
2. Kontrolnik za uglove vrhova spiralnih
burgija.

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 31

 Mjerila za uglove reznih alata

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 32

• Predstavljaju komplet limenih kontrolnika sa navojnim
profilom.
• Koriste se za brzu kontrolu vrijednosti koraka navoja
vijka.
• Svako pojedinačno mjerilo odgovara drugoj vrijednosti
koraka.
• Utjelovljeni geometrijski oblici se koriste pri kalibraciji
drugih ispitnih sredstava, kao i pri provjeri mašina i
radnih predmeta.
• Utjelovljenja mogu predstavljati pojedinačne
geometrijske oblike, kao npr pravost, ravnost, kružnost,
jedan kružni cilindar, jedan oblik kugle itd. Također
etalon može sadržavati više pojedinačnih elemenata
oblika u tačno određenoj
16.12.2019
zavisnosti položaja
Diferencijalna mjerila 33
16.12.2019
Mjerila za kontrolu koraka navoja
Diferencijalna mjerila 34
• kontrolne ploče su se prije svrstavale u pomoćna
kontrolna sredstva.
• Pri ispitivnju ravnosti površina radnih komada
kontrolne ploče od ljevanog željeza su se koristile kao
etaloni ravnosti.
• Danas se koriste kao etaloni ravnosti. Radne površine
služe kao referenca pri mjerenju dužina, a također pri
prikazivanju odstupanja od oblika i položaja.
• Kontrolne ploče mogu biti izvedene i sa vođicama na
radnoj površini kao i bočnim površinama, u kojima se
fiksiraju kontrolna sredstva, pomoćna kontrolna
sredstva.

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 35

 Zahtjevi za kontrolnim pločama
• Većinom se danas proizvode od prirodnog kamena: granita,
gabro i diabas.
• Kontrolne ploče od prirodnog kamena i lijevanog željeza su
standardizirane prema DIN 876.
• Kontrolne ploče za ravnost izrađuju se u pet stepeni
tačnosti (00, 0, 1, 2 i 3).
• Zahtjevi na ravnost kontrolnih ploča vrijede pod
pretpostavkom da su kontrolne ploče od prirodnog kamena
odnosno od ljevanog željeza na tri tačke oslonjene.
• U području postavljanja kontrolnih ploča podloga mora
ravna i trajno nepopustljiva.

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 36

 Ispitivanje ravnosti pločama
• Ispitivanje ravnosti na kontrolnim pločama manjih
dimenzija može se izvoditi na način da se iste polože na
veće kontrolne ploče i višeg stepena tačnosti.
• Pomoću pomičnih mjernih stativa i preciznih mjernih
satova ili mjernih tastera može se ispitati ravnost
površine.
• Kao referentni etalon za ravnost služi donja kontrolna
ploča.
• Kontrolne ploče stepena tačnosti 1 do 3 mogu se
također ispitati pomoću lenjira stepena tačnosti 00.

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 37

 Mjerni lenjiri i mjerne trake
• Mjerne trake
• Postoji više mogućnosti predstavljanja dužinskih mjera. To
mogu biti podjele sa crticama, navojnim vretenima,
zupčastim letvama, interferencijskim poljima itd. Za njih je u
DIN 2268 dat sistem tolerancija.
• Uvođenjem optoelektronskih i električnih mjernih sistema za
mjerenje dužina, posebno većih rastojanja, klasični čelični
mjerni lenjiri su izgubili na značaju. Njihov glavni nedostak leži
pri očitavanju podionih crtica. One se očitavaju vizuelno
pomoću optičkih uređaja, pri čemu se mjerna vrijednost izvodi
preko određenog razlomka podjele skale.
• Standardizirane čelične mjerne trake namotane u kutiji
određene su standardom DIN 6403

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 38

 Ravni lenjiri
• Ravni lenjiri se izrađuju od kermike i prirodnog kamena imaju
druge mjere poprečnog presjeka, a odstupanja ravnosti i
paralelnosti određena su sa za četiri stepena tačnosti.
• Nožasti lenjiri se primjenjuju za ispitivanje pravosti i ravnosti
na principu svjetlosnog procjepa. Standardizirane izvedbe ovih
lenjira su od čelika, ali oni se također izrađuju i od keramike.
Tolerancije pravosti oštrih ivica nožastog lenjira određene su
prema DIN 874.
• Ravni lenjiri utjelovljuju sa njihove dvije uske i uz to vrlo duge
radne površine dvije paralelne ravni. U praksi se oni većinom
koriste kao referenca za dva paralelna pravca. Karakteristike su
date standardomu DIN 874..
•16.12.2019
Standardom su utvrđenaDiferencijalna
četiri stepena
mjerila tačnosti 00, 0, 1 i 2, 39
 Jednostruka mjerila za uglove

• Jedinicu ugla nije neophodno realizirati preko etalona, jer je

puni krug dat sa 360o. U praktičnoj tehnici mjerenja, puni
ugao i djelovi ugla se na različite načine utjelovljuju.
• Puni ugao je predstavljen sa podjelom kruga, pri čemu je
opet klasično izvođenje podjele kruga sa crticama. Pored
klasične izvedbe kružne podjele postoje i kodirane kružne
podjele i inkrementalne kružne podjele.
• Kružne podjele površina su predstavljene poligonima,
krivolinijskim vođicama i matricama za izradu otvora.
• Dijelovi jednog punog kruga su utjelovljeni pojedinačnim
uglovnim mjerama preko ugaonih graničnih mjerki, čeličnih
ugaonika itd.

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 40

 Granične mjerke za uglove
• Uglovna granična mjerila predstavljaju etalon-ugaonike za indirektnu kontrolu i
mjerenje uglova metodom upoređivanja. Odlikuju se time što posjeduju dvije
mjerne idealno ravne površine koje međusobno zaklapaju ugao čija je nazivna
vrijednost ograničena veoma uzanim tolerancijama.
• Mala hrapavost mjernih površina obezbjeđuje dobro prijanjanje mjerilima.
Prvenstveno se primjenjuju:
• za kontrolu i umjeravanje mjerila za uglove (uglomjere),
• za provjeru tačnosti ugaonika,
• za tačno podešavanje položaja nagibnih stolova,
• za provjeru koniciteta,
• za prenošenje tačnih vrijednosti uglova na podesive ugaonike.
• Uglovna mjerila se takođe izrađuju u kompletima sačinjenim od određenog broja
pojedinih mjerila, a svako ima različitu ugaonu vrijednost.
Granične mjerke za uglove imaju dvije ravne pravougaone mjerne površine, čiji položaj
jedne u odnosu na drugu utjelovljuje određeni ugao. Različitim kombinacijama
pojedinačnih mjerki može se predstaviti bilo koji ugao.
16.12.2019 Diferencijalna mjerila 41
• Za uglovne granične mjerke ne postoje još niti internacionalne kao i nacionalne
 e)

c)

f)

g)
d)

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 42

 Ugaonik 90o
• Čelični ugaonici koji utjelovljuju ugao 90o su standardizirani u
DIN 875. Iako nisu standardizirani, uobičajni su i čelični
ugaonici koji utjelovljuju uglove 45o, 60o, 120o i 135o.
• Čelični ugaonici mogu biti izvedeni kao ugaonici sa ravnim
površinama, ugaonici sa naslonom na kraćem kraku i uganici
sa kosim ivicama na dužem kraku .
• U DIN 875 su za čelične ugaonike 90o utvrđena četiri stepena
tačnosti. Za ugaonike izvedbe sa ravnim površinama krakova
i sa krakom sa oslonom pločom vrijede stepeni tačnosti 00,
0, 1 i 2, dok za uganike sa oštrim krakom samo stepen
tačnosti 00.
• Izvedbe etalonskih ugaonika variraju zavisno od primjenjenih
materijala (čeilični liv, prirodni kamen ili keramika).

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 43

16.12.2019 Diferencijalna mjerila 44
 Mjerni stub, kocka i uglovni toranj
• Ovi etaloni su praktično pouzdanija sredstva za prikazivanje
odstupanja od okomitosti i ravnosti, posebno u područjima
manjih mjernih nesigurnosti. U odnosu na navedene čelične
ugaonike posjeduju stabilniji oblik i lakše se kalibriraju. Oblik i
raspored mjernih površina ovih etalona omogućavaju lakšu i
precizniju izradu. Glavna prednost je što se ispitivanjem
automatski može znati odstupanje od okomitosti. Uzastopnim
mjerenjem sa zaokretanjem etalona za 180o utvrđuje se
moguće odstupanje naizmjenično i to jednom sa pozitivnim a
nakon toga sa negativnim predznakom.
• Za kraće mjerne dužine su prikladne etalonske kocke, dok za
veće dužine su prikladni ugaoni toranj. Etaloni ove porodice se
izrađuju iz specijalnog ljevanog željeza, čelika, prorodnig
kamena i keramike. Za njih
16.12.2019
ne postoje utvrđene norme.
Diferencijalna mjerila 45
Uobičajno se mogu nabaviti u različitim stepenima tačnosti.