EVROPSKI UNIVERZITET “KALLOS” U TUZLI

FAKULTET ZDRAVSTVENIH NAUKA

FARMACIJA

Predmet: Industrijska proizvodnja lijekova

PROCESI MIJEŠANJA U FARMACEUTSKOJ

INDUSTRIJI

Seminarski rad

Mentor: Kandidat:
Prof.dr.Jasminka Sadadinović Azra
Milošić

Tuzla, januar, 2020.

SADRŽAJ
UVOD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1

1. SKLADIŠTENJE MATERIJA . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2

1.1. Skladištenje čvrstih materija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2

1.2. Skladištenje tečnih materija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3

1.3. Skladištenje gasovitih materija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . .

3

2. TRANSPORT MATERIJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .
5

2.1. Transport čvrstih materija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

2.2. Transport tečnih materija . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

2.3. Transport gasovitih materija . . . . . . .. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

3. METODE RAZDVAJANJA MATERIJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8

3.1. Mehaničke metode razdvajanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8

3.2. Električne i magnetne metode razdvajanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . .

8

3.3. Temičke metode razdvajanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

 3.4. Hemijske metode razdvajanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9

4. PROCESI U FARMACEUTSKOJ INDUSTRIJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10

4.1. Drobljenje i mljevenje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .

10

4.2. Usitnjavanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10

4.3. Vaganje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .
10

4.4. Prosijavanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .
11

4.5. Miješanje . . . . . . . . . . .. . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . .

11

4.6. Granuliranje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11

4.7. Filtriranje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11

4.8. Cijeđenje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12

4.9. Presovanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12

4.10. Klarifikacija . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13

4.11. Sedimentacija . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

4.12. Dekantiranje . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13

4.13. Centrifugiranje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14

4.14. Homogenizacija . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15

4.15. Emulgovanje . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
 4.16. Rastvaranje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15

4.17. Ekstrakcija . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15

4.18. Sublimacija . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16

4.19. Kristalizacija . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .
16

4.20. Destilacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16

4.21. Sušenje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17

4.22. Liofilizacija . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17

5. PROCESI MIJEŠANJA U FARMACUTSKOJ INDUSTRIJI . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . .

18

5.1. Miješanje gasovitih materija . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18

5.2. Miješanje tečnih materija. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19

5.3. Miješanje čvrstih sipkih (praškastih) materija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20

5.4. Miješanje tjestastih materija. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20

ZAKLJUČAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21

LITERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
22
UVOD

Proizvodnja pojedinih farmaceutskih oblika sastoji se iz pojedinaćnih operacija, tako npr. kod
proizvodnje sirupa imamo rastvaranje, mješanje i filtriranje. Kod proizvodnje tableta
usitnjavanje, prosijavanje, miješanje, granuliranje, sušenje i presovanje. Kod svih ovih
postupaka zajedničko je odnos energije i prenos materijala. Svaka od ovih operacija ima svoje
zakonitosti i one su iste i kod odgovarajučih operacija drugih tehnologija. Pri izvođenju
osnovnih operacija tvari od kojih se izrađuju preparati podliježu samo fizičkim promjenama.
Operacija kod kojih tvari podliježu samo fizičkim i hemijskim promjenama nazivaju se
osnovni procesi. [2]
Osnovne operacije se klasifikuju na različite načine. Prihvačeno je da se dijele na tri grupe:
1. MEHANIČKE - gdje se primjenjuje mehanička energija.
2. TOPLOTNA - gdje je važna toplotna energija.
3. DIFUZIONE - gdje karakteriše pojava difuzije.
U mehaničke operacije spadaju usitnjavanje, prosijavanje, miješanje, prenos čvrstog
materijala, sedimentacija, dekontaminiranje, filtriranje, centrifugiranje, cijeđenje, taloženje,
tabletiranje, emulgovanje i dispregovanje.
U toplotne operacije spadaju prenos i razmijena toplote, uparavanje, ukuhavanje,
kondenzacija, destilacija i toplotna sterilizacija. [15]
U difuzione spadaju sušenje, rastvaranje, kristalizacija, ekstrakcija, apsorpcija, adsorbcija.
Hemijsko inženjerstvo podrazumjeva temeljito poznavanje hemijske tehnologije, inženjerstva
i ekonomike procesa i operacija, zbog čega savremeni tehnolog mora biti kud i kamo više
interdisciplinarno obrazovan. Tehnološki proces predstavlja organizovanu proizvodnju unutar
koje se materije kreću i transformišu pod našom kontrolom. Hemijsko tehnološki proces se
organizuje na bazi osnovnih i pratećih hemijskih reakcija, tehnoloških operacija, aparata za
provođenje operacija kao i ekonomičnosti tako organizovanih procesa.
U procesu učestvuju i različiti vidovi energije i sila pod čijim djelovanjem materije koje
učestvuju u procesu trpe očekivane promjene.
Sva ta djelovanja izvode se u aparatima koji su proračunati i konstruisani za takve namjene.
Aparati u kojima se materije mijenjaju po hemijskom sastavu nazivaju se hemijski reaktori.
Projektovanje tehnološkog procesa sastoji se iz više faza: [16]
 - istraživanja hemijskih promjena koja se provode u specijalizovanim institutima i to u
laboratorijskim odnosno poluindustrijskim mjerilima;
- istraživanja u poluindustrijskim mjerilima daju odgovor na više bitnih pitanja, na
osnovu kojih se može odlučivati o optimalnoj tehnološkoj šemi kao i o optimalnom
izboru operacijskih aparata a sve u svrhu postizanja optimalnog iskorišćenja aparata.

1. SKLADIŠTENJE MATERIJA

Skladištenje i čuvanje različitih materija je od velikog značaja u farmaceutskoj industriji,

prvenstveno u pogledu obezbjeđivanja kontinualnosti tehnoloških procesa.

1.1. Skladištenje čvrstih materija

Čvrste materije se mogu skladištiti na otvorenim i u zatvorenim skladištima, što zavisi od

vanjskih uticaja na određenu materiju i promjena do kojih može doći. Oblik skladišta, način
manipulisanja u skladištu i van skladišta i konstrukcioni materijali skladišta zavise od osobina
uskladištene materije kao i od količine materije koja se skladišti. Čvrste praškaste materije
koje se dopremaju željeznicom, kamionima i drugim transportnim sredstvima skladište se u
prizemnim (slika 1.) i nadzemnim bunkerima (slika 2.). Bunkeri obično imaju veći broj
koničnih ćelija ispod kojih se nalazi transporter na koji se doziraju materije na dalji transport.
[4]

Slika 1. Prizemni bunkeri [4]

 Slika 2. Nadzemni bunkeri [4]

Čvrste praškaste materije koje se dopremaju željeznicom, kamionima i drugim transportnim

sredstvima skladište se u prizemnim i nadzemnim bunkerima. Velika prolazna skladišta
obično se grade u vidu velikih nadzemnih građevina izgrađenih od betona, čeličnog lima,
drveta i drugih materijala. Odignuta su od zemlje prema propisima o željezničkom transportu
tako da ispod njih može da manipuliše željeznički ili kamionski transport.

1.2. Skladištenje tečnih materija

Tečne materije (pogonska voda, otpadne vode i druge tečnosti) takođe se skladište u
otvorenim ili zatvorenim bazenima, što zavisi da li su isparavanja tih materija štetna ili pak
postoji mogućnost zagađivanja skladištene tečnosti iz okoline. [17]
Bazeni su iskopi u zemljištu obloženi betonom, metalnim ili plastičnim pločama pa čak i
drvetom. U tečnost je uronjena cijev pumpe na čijem dnu se nalazi usisna korpa - sitasta
posuda koja sprečava ulaz krupnih onečišćenja u usisnu cijev pumpe. (slika 3.)

Slika 3. Rezervoari za tečne materije[7]

(a)- Otvoreni bazen; (b i c) – Tankovi
Tankovi za tečnosti izgrađuju se od metalnih ili plastičnih ploča, a ponekad se takva skladišta
izgrađuju od betona, limova, željeza, aluminijuma ili olova što zavisi od hemijskog djelovanja
skladištene tečnosti. Ovi rezervoari su opremljeni raznim ventilima, cijevima, manometrima,
termometrima, staklima, gromobranima, a metalna skladišta imaju i katodnu zaštitu protiv
korozije. [17]

1.3. Skladištenje gasovitih materija

Gasovi se skladište u velikim posudama tzv. gasometrima (slika 4.) koji su uronjeni u
betonirani bazen kružnog horizontalnog presjeka napunjen vodom tako da gas iz posude ne
može izlaziti napolje (hidrauličko brtvljenje). [16]

Slika 4. Skladišta za gasove – gasometri [16]

(a)- zvono; (b)- prstenasto zvono

Gas se pod pritiskom uvodi u zvono tako da pritiskom podiže zvono i ispunjava prostor
zvona. Kad se zvono maksimalno podigne do gornje čelične konstrukcije tada je ono
napunjeno gasom. U tom momentu zatvara se dovod gasa. Kroz odvodnu cijev gas pod
pritiskom zvona izlazi iz skladišta, a zvono se spušta. Velike količine gasa se skladište u
prostranim zvonima kod kojih su prstenasti dijelovi hidraulički brtvljeni, pa sistem djeluje kao
ogromno rastezljivo zvono koje se razvlači pod pritiskom gasa. Da bi se u njemu uskladištila
što veća količina gasa, zvono se na rubu optereti teškim utezima, a gas u zvonu se
komprimuje. [20]
Skladišta se proračunavaju i dimenzioniraju geometrijskim proračunima primjenom gasnih
zakona, Klapejronove (Clapeyron) i drugih jednačina za realne gasove. Manje količine gasova
se čuvaju i transportuju u čeličnim bocama (bombama) cilindričnog oblika izrađenim od
jakog lima. Boce moraju da izdrže velike pritiske, a pritisak punjenja zavisi od vrste gasa.
Boce se moraju strogo kontrolisati na izdržljivost prema visokim pritiscima. Probni pritisak
mora biti barem 1,5 puta veći od pritiska punjenja boce gasom. Podaci o probnom pritisku i
pritisku punjenja za pojedine gasove i njihova agregatna stanja dati su u sljedećoj tabeli
(tabela 1.). [1]
 Tabela 1. Vrijednosti pritiska u boci i probnog pritiska za različite gasove [4]

2. TRANSPORT MATERIJA

Pod transportom materija u farmaceutskoj industriji podrazumijeva se transport čvrstih

materija, tečnosti i gasova. Aparati za transport materija nazivaju se transporteri, a njihova
konstrukcija, veličina, oblik, princip funkcionisanja i drugo zavise od agregatnog stanja
materija koje se transportuju. [12]

2.1. Transport čvrstih materija

Način transporta čvrstih materija zavisi u prvom redu od veličine i oblika komada, osobina i
količina materijala kojeg treba transportovati. Čvrste materije mogu biti praškaste,
granulovane, krupnozrnaste, u većim komadima i slično. [19]
Dobar je transporter koji zauzima malo mjesta, troši malo energije, koji transportuje materiju
na cijelom putu i ne dozvoljava rasturanje materijala pri transportu. Kad god je moguće čvrsti
materijal se najjeftinije i najjednostavnije prenosi slobodnim padom, pomoću spiralnih oluka
ili žljebova. U protivnom upotrebljavaju se transporteri pri čijoj se konstrukciji obično trenje
klizanja zamjenjuje trenjem kotrljana. Za transport čvrstih materija služe transportne trake,
transporteri s lopaticama ili kofama, elevatori, pužasti transporteri, vibracioni, pneumatski
transporteri, kolica, vagoneti i slično. [18]
 Slika 5. Transportna traka [18]

2.2.Transport tečnih materija

Tečnosti se uglavnom transportuju kroz cijevi - cijevne vodove, koji u farmaceutskoj

industriji imaju specifičan izgled. U posebnim slučajevima tečnosti se transportuju i kroz
otvorene kanale. Cijevi su uglavnom kružnog poprečnog presjeka, a mogu biti i kvadratnog i
eliptičnog presjeka. [14]
Cijevi od kojih se izrađuju cijevni vodovi treba da se lako obrađuju, savijaju, spajaju i
održavaju. Izrađuju se od najrazličitijih materijala, a najčešće od metala i legura, kao i od
nemetalnih materijala, tako da postoje:
- čelične cijevi od čelika i legiranih čelika, imaju veliku čvrstoću, obradive su, dobro
provode toplotu, mogu se zaštiti od korozije te imaju raznovrsnu primjenu;
- lijevane željezne cijevi od sivog liva i ferosilicijumske;
- olovne cijevi, otporne na kiseline;
- bakarne i aluminijumske cijevi dobro provode toplotu pa se od njih izrađuju
razmjenjivači toplote
- staklene i keramičke cijevi za transport hemikalija;
- plastične cijevi - lagane, savitljive, rezistentne prema hemijskim agensima i slično.
Tečnosti kroz cijevi protiču ili slobodnim padom ili se potiskuju pumpama. Slobodni pad se
može iskoristiti u slučajevima kada se tečnost transportuje sa višeg na niže mjesto što je čest
slučaj u farmaceutskoj industriji. U tom slučaju se niz aparata kroz koje tečnost protiče
postavi stepenasto na različitim nivoima, pri čemu tečnost protiče od višeg prema nižem
nivou. Prethodno se tečnost mora podići na početnu visinu. Osim cijevi za cijevne vodove su
važni i drugi cijevni elementi kao što su:
- T - ili V - spojevi,
- krstovi,
- reduciri,
- kompenzacione cijevi i slično.
Na određenim mjestima cijevi se izvana oboje u širini prstena odgovarajućom bojom za
pojedine fluide. U sljećeoj tabeli date su oznake (boje) prstenova na cijevima za različite
fluide. (Tabela 2.) [21]
 Tabela 2. Oznake cijevi za različite fluide [2]

Za izolaciju cijevi od zagrijavanja ili hlađenja fluida upotrebljavaju se različite materije

(izolatori), koje su rastresite ili porozne da bi zadržavale vazduh. Izolacija se obično radi u
više različitih slojeva.
Tečnosti se kroz cijevi i aparate najčešće potiskuju pomoću pumpi. Pumpe su aparati koje
tečnostima daju potrebnu energiju za usisavanje i potiskivanje kroz cijevi i aparate. [22]

2.3.Transport gasovitih materija

Stepen kompresije u jednoj komori ne treba biti previsok da bi se izbjeglo veliko

pregrijavanje gasa. Viši stepeni kompresije postižu se u višestepenim kompresorima. Broj
stepena komprimovanja zavisi od konačnog pritiska koji se želi postići s tim da se u jednom
stepenu kompresije ne prelazi stepen kompresije veći od 1:3 do 1:4.
Na sljedećoj slici je prikazan kompresor dvojnog dejstva.
 Slika 6. Kompresor dvojnog dejstva
1-cilindar; 2-klip; 3-prsten; 4,6,7,9-ventili; 5-usisni gasovod; 8-potisni gasovod
Klip (2) snabdjeven klipnim prestenovima (3) kreće se u cilindru (1). Kretanjem klipa ulijevo
otvara se ventil (4) pri čemu se kroz gasovod (5) usisava gas. Iz lijeve mrtve tačke klip se
kreće udesno i kod nekog pritiska p2 otvara se ventil (6) i gas biva potisnut kroz gasovod (8)
pri stalnom pritisku p2. U međuvremenu se ventil (4) zatvara, a kroz ventil (9) se vrši
usisavanje gasa. Pri narednom hodu klipa ulijevo taj gas će biti istisnut kroz ventil (7) na
stalnom pritisku p2. Prema tome, kao kod pumpi dvojnog dejstva pri svakom hodu klipa
postoji jedno usisavanje i jedno potiskivanje gasa. U prvom stepenu kompresije gas se
komprimuje na 0,3-0,4 MPa, poslije čega se hladi u razmjenjivaču toplote, a potom se ponovo
komprimuje u drugom stepenu na 0,9-1,2 MPa poslije čega se opet hladi. Za postizanje većih
pritisaka koriste se turbo kompresori složenije konstrukcije i predstavljaju višestepene
centrifugalne duvaljke. Komore kompresora se izrađuju od livenog gvožđa (za niske pritiske),
čeličnog liva (za više pritiske) ili kovanog čelika (za pritiske preko 10 MPa).

3. METODE RAZDVAJANJE MATERIJA

Metode razdvajanja materija zasnovane su na različitim operacijama koje su suprotne

postupcima miješanja i u farmaceutskoj industriji se provode na različite načine. Metode za
razdvajanje materija mogu se svrstati u četiri osnovne grupe: [3]

1. Mehaničke metode;
2. Električne i magnetne metode (elektro-magnetno razdvajanje);
3. Termičke metode i
4. Hemijske metode razdvajanja.

3.1. Mehaničke metode razdvajanja

Ove metode se zasnivaju na dejstvu sila kao što su sile teže, sile hidrauličnog ili vazdušnog
pritiska i centrifugalne sile. U mehaničke metode razdvajanja ubrajaju se sljedeće operacije:

- klasiranje:
a) sijanje prema veličini i obliku čestica i
b) klasiranje u struji tečnog ili gasovitog medija na bazi supadnosti čestica;
- sortiranje (odvajanje prema vrsti materijala);
- dekantovanje;
- filtriranje (cijeđenje);
- centrifugiranje;
 - flotacija;
- presovanje i
- dijaliza.

O klasiranju i sortiranju već je bilo govora u području fenomena fizičkomehaničkih operacija

pripreme i obrade različitih materija. [10]

3.2. Termičke metode razdvajanja

U termičke metode razdvajanja materija u farmaceutskoj industriji spadaju različiti postupci

koji se vrlo često primjenjuju u svrhu separacije komponenti različitih tečnih smjesa. Ti se
postupci zasnivaju na razlikama temperatura ključanja, kondenzovanja, mržnjenja ili
sublimovanja dotičnih komponenti.

Najčešće primjenjivane termičke metode razdvajanja materija iz različitih smjesa su:

- isparavanje (u širem smislu ukuhavanje),

- kondenzacija,
- destilacija i rektifikacija,
- sušenje,
- kristalizacija,
- ekstrakcija pa i sublimacija.

3.4. Hemijske metode razdvajanja

Razdvajanje materija hemijskim metodama provodi se tako što se na određenu smjesu djeluje
pogodnim hemijskim agensom, pri čemu neka od komponenti smjese mijenja ili hemijski
sastav ili agregatno stanje što obezbjeđuje da se ta komponenta može iz smjese izdvojiti
nekom od ranije opisanih metoda. U ovu grupu metoda za razdvajanje, na primjer, spada
taloženje kombinovano sa filtriranjem.
4. PROCESI U FARMACEUTSKOJ INDUSTRIJI

4.1. Drobljenje i mljevenje

Sitnjenje (drobljenje i mljevenje) podrazumijeva dijeljenje čvrstog materijala na sitnije dijelove

dejstvom mehaničke sile. Drobljenje je prvi stepen sitnjenja, dok mljevenje obično slijedi nakon
drobljenja kao drugi stepen sitnjenja.
U načelu između drobljenja i mljevenja nema bitnih razlika. Podjela se obično vrši prema veličini
dobijenih komada. Drobljenjem se dobijaju krupniji, a mljevenjem sitniji komadi. Ruski autori kao
praktičnu granicu uzimaju razliku od nekoliko milimetara (obično 5 mm).
U farmaceutskoj industriji, u kojoj se upotrebljava čvrsti materijal, skoro uvijek se vrši sitnjenje
(drobljenje ili mljevenje) kako bi se povećala njegova ukupna površina, a samim tim i brzina ostalih
procesa u kojima će materijal biti dalje tretiran.
Čvrsti materijal se sitni u različite svrhe: radi obogaćivanja sirovina, lakšeg miješanja sirovina, lakšeg
rastvaranja, rukovanja, transporta, doziranja u procesima, postizanja zahtjevane veličine zrna i slično.
[23]

4.2. Usitnjavanje

Usitnjavanje je farmaceutsko tehnološka operacija kojom se smanjuju čestice neke supstance.

Usitnjavanjem se povećava dodirna površina materije, a time se olakšava miješanje, ubrzava
rastvaranje, ekstrakcija aktivnih principa, a takođe i resorpcija lijeka u probavnom traktu.
Usitnjavanje droga vrši se sječenjem, mehaničkim ili električnim noževima. Usitnjavanje
čvrstih odnosno kristalnih supstanci može se vršiti različitim mlinovima i drobilicama. Neke
supstance se mogu usitnjavati struganjem odnosno rendanjem. Ovo se primjenjuje kod
kakaovog maslaca (butirum cacao). Preciznije usitnjavanje odnosno prevođenje u prah naziva
se pulverizacija. Pored različitih vrsta mlinova za pulverizaciju se najčešće koristi pistil sa
tarionikom. [23]

4.3. Vaganje
Vaganje je farmaceutsko tehnološka operacija kojom se vrši mjerenje mase u apotekarskoj
praksi. Vaganje se primjenjuje i za mjerenje čvrstih i tečnih supstanci. Za grublja mjerenja
koristi se tehnička-tara vaga, a za preciznija se koristi precizna laboratorijska odnosno
analitička vaga, a danas se najviše koriste elektronske odnosno digitalne vage. [23]

4.4. Prosijavanje
Prosijavanje je farmaceutsko tehnološka operacija kojom se čestice odvajaju po veličini. Za
ovu farmaceutsko tehnološku operaciju koriste se sita koja mogu biti izrađena od metalne
žice, sintetičkih vlakana, a najfinija sita izrađena su od svile. U apotekarskoj praksi koriste se
tzv. standardna sita kojih ima šest. Broj sita označava stranica jednog otvora izrađena u mm i
po tome je dobilo naziv. [23]

4.5. Miješanje
Miješanje je farmaceutsko tehnološka operacija koja se primjenjuje kod svih preparata koji
sadrže dvije ili više supstanci. U apotekarskim uslovima za miješanje manjih količina tečnosti
ili tečnosti sa čvrstim supstancama koristi se stakleni štapić ili se vrši mućkanje u bočici u
kojoj će se lijek izdati. Praškaste i kristalne supstance miješaju se pistilom sa tarionikom.
Masti se miješaju pistilom u pateni. Droge i čajevi miješaju se apotekarskim kašikama ili
plastičnim karticama. U farmaceutskoj industriji koriste se različite mješalice velikog
kapaciteta. [23]

4.6. Granuliranje
Granuliranje je farmaceutsko tehnološka operacija koja predstavlja prevođenje sitne praškaste
supstance u grub prašak odnosno granulat. Prema tome, ovo je suprotna operacija od
pulverizacije. Granuliranje se vrši na taj način da se praškasta supstanca ravnomjerno ovlaži
nekim lako isparljivim rastvaračem.
Ovako dobivena vlažna masa protisne se kroz odgovarajuće sito, najčešće je to sito broj 2. Na
ovaj način dobiven granulat suši se u tankom sloju na blagoj temperaturi. Ne smije se
presušiti. Nakon sušenja granulat se prosije kroz slijedeće manje sito, sito broj 0,75, da se
odstrane sitnije čestice. Ovako dobiveni granulat obično se u tabletir mašinama komprimuje i
dobivaju se tablete. Pored toga granulat se može i direktno puštati u promet odnosno
primjenjivati u terapiji. U obliku granulata često dolaze vitamini, instant čajevi, minerali itd.
[23]

4.7. Filtriranje
Filtriranje je farmaceutsko tehnološka operacija koja predstavlja odvajanje čvrste supstance,
odnosno čvrstih čestica od tečnosti. Za filtriranje manjih količina koriste se obični lijevak i
filter papir. Za filtriranje tečnosti koje su guste na sobnoj temperaturi koriste se lijevci sa
duplim zidovima kroz koje protiče topla voda. Ona sadržaj lijevka čini tečnijim. Za brže
filtriranje koriste se tzv. vakuum filtri. Prvi od vakuum filtera koji se koristi i danas je
bűchner-ov lijevak (bihnerov). Bihnerov lijevak je izrađen od porculana, a na dnu ima
perforiranu ploču (sa rupicama). [23]

Pješčani filtri sastoje se od bazena na čijem dnu se postavlja sloj za filtriranje, koji se sastoji
od pijeska različitih krupnoća počev od krupnijeg šljunka pa sve do sloja sitnog pijeska 0,5
-1,5mm (Slika 6.). Krupniji sloj na dnu omogućava lakše oticanje filtrata. Suspenzija za
filtriranje dovodi se odozgo, a filtriranje se provodi pod uticajem pritiska stuba suspenzije.
[23]

Slika 7. Pješćani filter [23]

1-bazen; 2-regulacioni ventil; 3-slojevi pijeska različite krupnoće; 4-tečnost koja se filtrira;
5-odvod profiltrirane tečnosti

4.8. Koliranje (cijeđenje)

Koliranje ili cijeđenje je farmaceutsko tehnološka operacija kojom se krupnije čvrste čestice
odvajaju od tečnosti. Obavlja se na taj način da se na dnu lijevka postavi gaza u više slojeva
ili vata. Tečnost koja se dobiva kao rezultat koliranja naziva se kolatura. Koliranje se
uglavnom primjenjuje pri izradi ekstraktivnih preparata kao što su: infuza, dekokta, macerata,
tinkture, ekstrakti i slično. Ako treba kolirati rastvor neke kiseline ili baze, tada se koristi
staklena vuna. [23]

4.9. Presovanje

Presovanje je farmaceutsko tehnološka operacija kojom se iz materijala pod pritiskom

istiskuje što veća količina tečnosti. Presovanje se uglavnom primjenjuje pri izradi
ekstraktivnih preparata, da bi se iz droge dobilo što više aktivnog principa. U farmaceutskoj
praksi koriste se različite mehaničke prese, a za dobivanje većih količina i hidraulične prese.
[23]

4.10. Klarifikacija
Klarifikacija ili bistrenje je farmaceutsko tehnološka operacija kojom se iz rastvora uklanjaju
čestice mutnoće koje nisu uklonjene filtriranjem. Klarifikacija se najčešće obavlja pomoću
talka. Može se vršiti na taj način da se talk polako sipa u rastvor uz miješanje staklenim
štapićem. Nakon što se talk istaloži, on na sebe veže, odnosno adsorbuje čestice mutnoće i
rastvor iznad ovog taloga ostaje bistar. Češće se radi tako da se talk stavi u lijevak na filter
papir, a zatim preko toga propušta zamućeni rastvor. [23]

4.11. Sedimentacija
Sedimentacija ili taloženje je farmaceutsko tehnološka operacija koja predstavlja odvajanje
čvrste od tečne faze, obavlja se tako da se smjesa ostavi da miruje pri čemu čvrsta supstanca
kao teža pada na dno u vidu taloga, a iznad njega ostaje bistar rastvarač. [23]

4.12. Dekantiranje
Dekantiranje ili odlijevanje je farmaceutsko tehnološka operacija koja se kombinuje sa
sedimentacijom. Dekantovanje je postupak kojim se odvaja velika količina tečnosti od čvrste
supstance (taloga). Čvrsta supstanca se taloži pod uticajem sile zemljine teže, a nastali talog
se razdvaja od bistre tečnosti dekantovanjem. Operacija dekantovanja sve više se primjenjuje
u procesnoj industriji a izvodi se u aparatima, najčešće kontinualno, koji se nazivaju
dekantatori. Najprostiji taložnik je u stvari vertikalni cilindrični sud sa koničnim dnom koji
daje zgusnute taloge. Na odgovarajućim visinama postavljene su slavine kroz koje se ispušta
bistra tečnost. Istaloženi mulj se izvodi kroz slavinu koja se nalazi na koničnom dnu. Aparati
ovakvog tipa rade diskontinualno. Postoje i aparati slične konstrukcije koji rade
polukontinualno kod kojih se prelivna tečnost odvodi preko prelivnika. (Slika 7.) [23]

Slika 8. Šematski prikaz taložnika [2]

1-cijev za dovod suspenzije; 2-razvodni konus; 3-sabirnik; 4-sabirni oluk; 5-prelivnik;

6-ispusna slavina

4.13. Centrifugiranje
Centrifugiranje je farmaceutsko tehnološka operacija kojom se odvaja čvrsta supstanca od
tečnosti i to korištenjem centrifugalne sile. Smjesa se sipa u epruvete sa suženim dnom koje
se nazivaju kivete. Kivete se u centrifugu postavljaju tako da pri brzom obrtanju centrifuge,
zauzimaju vodoravan položaj. Usljed centrifugalne sile teže čestice tj. čvrsta supstanca pada
na dno kivete, a iznad ostaje bistar rastvor. U praksi se koriste centrifuge bilo ručne ili
električne, mogu biti i različitog kapaciteta od dvije kivete pa do velikog broja uzoraka. Bez
obzira na broj uzoraka svaka naspramna kiveta mora sadržavati istu količinu materijala u
suprotnom dolazi do pucanja kiveta i gubitka njihovog sadržaja. [23]
 Slika 9. Alfa-Laval separator [23]

1-vertikalno vratilo; 2-bubanj separatora; 3-šuplja vertikalna cijev; 4-cijev za dovod

suspenzije; 5-mali sabirnik suspenzije sa plovkom; 6-donji dio separatora; 7-kanali;
8-ljavkasti limovi;

Proces rada Alfa-Laval separatora:

Emulzija se uvodi u bubanj separatora odozgo kroz cijev (4) i mali sabirnik a zatim teče
naniže kroz šuplju vertikalnu cijev, poslije čega ulazi iz donjeg dijela separatora u bubanj koji
je razdijeljen ljevkastim limovima na veoma uske kanale. Sloj tečnosti veće gustine se
nakuplja bliže zidu bubnja, dok sloj manje gustine bliže osovini. To razdvajanje je
potpomognuto ljevkastim tanjurima koji formiraju uzane kanale öto omogućava kretanje
raslojene tečnosti naviše. Ovi ljevkasti umeci sprečavaju i vrtloženje ukoliko bi do njega
došlo, što bi nepovoljno djelovalo na razdvajanje slojeva. Na samom vrhu raslojena tečnost
nailazi na lijevak koji definitivno razdvaja slojeve različitih gustina. Nivo tečnosti u
separatoru se reguliše plovkom koji se ugrađuje u malom sabirniku. Bubanj separatora može
biti pokretan ručno ili motorom. U prvom slučaju broj obrtaja je jako mali pa i kapacitet (do
400 L/h), dok je kod motornih separatora kapacitet i do 7500 L/h. [23]

4.14. Homogenizacija
Homogenizacija je farmaceutsko tehnološka operacija koja predstavlja ujednačavanje
različitih čestica u nekoj smjesi. [23]

4.15. Emulgovanje
Emulgovanje je farmaceutsko tehnološka operacija dispergovanja jedne tečne faze u drugoj sa
kojom se ne miješa (voda-ulje). [23]
4.16. Rastvaranje
Rastvaranje ili otapanje predstavlja prevođenje čvrste, tečne ili gasovite faze u homogenu.
[23]

4.17. Ekstrakcija
Ekstrakcja je farmaceutsko tehnološka operacija. To je iscrpljivanje odnosno izvlačenje
aktivnog principa iz droge pomoću odgovarajućeg rastvarača. Rijeĉ «ekstrakcija» nastala je
od latinske riječi «extrahere» što znači izvući, iscrpiti. Metode ekstrakcije: maceracija,
bimaceracija, digestija, perkolacija, turboekstrakcija, infuzija. [23]

Slika 10. Način provođenja ekstrakcije [23]

1-ekstraktro-difuzor; 2-perforirani nosač; 3-protivteg; 4-držač ispusnog sistema; 5-otvor za

doziranje; 6-uređaj za pritezanje poklopca; 7,9-sirovina; 8-rastvarač; R-rafinat; E-ekstrakt

Princip rada:

Preko sirovine se provodi rastvarač uz ravnomjerno prskanje i kvašenje. Rastvarač prolazi

kroz sirovinu, zasićuje se rastvorljivom komponentom i prolazi kroz perforisano dno (2) u
donji dio ekstraktora odakle se ispušta kao zasićeni ekstrakt. Po završetku ekstrakcije prekida
se dovod rastvarača, a iz ekstraktora se prazni iscrpljena (izlučena) sirovina-rafinat preko
ispusnog sistema kojeg osigurava držač (4) i protivteg (3). Po završetku pražnjenja ekstraktora
dno se zatvara i postupak se ponavlja. [23]
4.18. Sublimacija
Sublimacija je farmaceutsko tehnološka operacija koja predstavlja prelazak čvrste supstance
pri zagrijavanju direktno u gasovito agregatno stanje, hlađenjem ponovo očvrsne. Svojstvo
sublimacije imaju samo neki elementi i jedinjenja. Sublimaciji podliježu jod, sumpor,
jedinjenja žive, amonijuma i sl. [23]

4.19. Kristalizacija
Kristalizacija je farmaceutsko tehnološka operacija koja predstavlja nastajanje i izdvajanje
čvrste supstance iz nekog homogenog tečnog sistema, pri čemu se atomi pravilno raspoređuju
formirajući geometrijske oblike. Kristalizacija se ubrzava uklanjanjem odnosno isparavanjem
rastvarača ili snižavanjem temperature. Ukoliko pri kristalizaciji rastvor miruje, nastaju
krupni kristali. Ako se mućka ili miješa, nastaju sitni kristali. [23]

4.20. Destilizacija
Destilacija je farmaceutsko tehnološka operacija koja predstavlja prevođenje tečnosti u paru
zagrijavanjem, a zatim hlađenjem ili kondenzacijom ponovo u tečnost. Ova farmaceutsko
tehnološka operacija koristi se za prečišćavanje nekih tečnosti zatim za izdvajanje različitih
tečnosti iz smjese ili za dobivanje nekih farmaceutskih preparata.

Slika 11. Pojednostavljeni šematski prikaz aparata za frakcioni destilaciju [23]

Ovakav aparat se koristi za kontinualni postupak frakcione destilacije. Po završetku destilacije

zaostala količina tečnosti iz balona se izbacuje, a balon potom puni novom tečnosti za
destilaciju. Frakcionom destilacijom frakcije se ne mogu oštro razdjeljivati. [23]

4.21. Sušenje
Sušenje je farmaceutsko tehnološka operacija kojom se odstranjuje vlaga odnosno voda iz
nekog farmaceutskog preparata ili iz droge. Dva su osnovna načina sušenja: prirodno i
prinudno. Prirodno sušenje najčešće se primjenjuje kod biljnog materijala. Izvodi se na taj
način da se biljni dijelovi u tankom sloju rasporede na odgovarajuću podlogu u prostoru sa
jakim strujanjem vazduha zaštićene od direktne sunčeve svjetlosti. Izuzetak čine neki čvršći
biljni dijelovi kao što su neko korijenje, kore i sjeme koji se mogu sušiti i izloženi suncu.
Prinudno sušenje se češće obavlja u farmaceutskoj praksi i za njega se koriste različite
sušnice. [23]

Slika 12. Načini sušenja vlažnog materijala [23]

4.22. Liofilizacija
Liofilizacija predstavlja sušenje iz smrznutog stanja. Obavlja se na taj način da se vlaga
prisutna u preparatu zamrzne, odnosno prevede u led, a zatim u vakuumu led sublimuje i na
taj način se preparat osuši. Liofilizacija se primjenjuje za sušenje termolabilnih supstanci pa
se na ovaj način dobivaju neki antibiotici, serumi, vakcine i sl. [23]

5. PROCESI MIJEŠANJA U FARMACEUTSKOJ INDUSTRIJI

Miješanje je postupak dobijanja što homogenijih smjesa različitih materija a zavisi od velikog
broja faktora. Miješanje se provodi iz različitih potreba:

- ubrzavanja hemijskih reakcija,

- izjednačavanja koncentracija, temperatura,
 - ubrzavanja procesa rastvaranja i drugih.

Operacija miješanja kao i izbor aparata za miješanje sa odgovarajućim tehničko-tehnološkim

karakteristikama zavisi u prvom redu od agregatnog stanja materija koje se miješaju
uzimajući u obzir sve moguće kombinacije ( G-G, G-L, G-S, L-L, L-S, S-S).

Postupak miješanja mora biti što ekonomičniji kako u pogledu utroška energije tako i u
pogledu aparata i njihovih tehničko-tehnoloških karakteristika. [9]

5.1. Miješanje gasovitih materija

Miješanje gasova tj. sistema G-G se relativno lako provodi jer se gasovi međusobno miješaju i
sami od sebe. Kada se radi o miješanju gasova znatno različitih gustina u nekoj komori
postupak se provodi tako što se gas manje gustine (rjeđi) uduvava ispod gušćeg. Međutim,
miješanje gasova difuzijom i konvekcijom često ne zadovoljava jer je sporo, tako da se oni
moraju i mehanički miješati. Mehaničko miješanja gasova provodi se povremeno pomoću
ventilatora i kontinualno pomoću specijalnih ventila ili dizni. Presjek jednog tipa dizne
prikazan je na sljedećoj slici. (Slika 12.) [8]

Slika 13. Presjek dizne za mješanje gasova [8]

Jedan gas se uvodi određenom brzinom kroz uži otvor u širi otvor ispunjen drugim gasom.
Struja prvog gasa povlači za sobom drugi gas koji zatim bivaju izmiješani u cijevi u koju
ulaze. Na ovom principu kunstruisan je i Bunzenov plamenik kao i sve druge dizne za
miješanje gasova kao i za miješanje gasova i para sa tečnostima. Gasovi se mogu miješati i na
druge načine, na primjer provođenjem kroz ispunjene tornjeve ili komore sa poprečnim
zidovima, kroz cijevi, promjenom smjera kretanja itd. Veće količine gasa sa manjom
količinom tečnosti miješaju se uglavnom u kolonama i tornjevima, a u slučaju za teže
rastvorljive gasove koriste se sudovi sa mehaničkim mješalicama ili se vrši raspršivanje gasa
u tečnosti. Miješanje gasova sa čvrstim materijama predstavlja posebne postupke, na primjer
sušenje, adsorpcija, prženje sulfida itd. Za miješanje gasova i čvrstih materija koriste se
duvaljke tj. breneri za loženje ugljenim prahom koje su konstruisane na principu gasnog
plamenika i u kojima se vrši miješanje ugljenog praha sa vazduhom. [6]

5.2. Miješanje tečnih materija

Miješanje tečnosti kao postupak nije komplikovano jer su tečnosti lako pokretljive, a naročito
ako su tečnosti rastvorljive jedna u drugoj. Takve tečnosti se često miješaju i same od sebe:
difuzijom, konvekcijom ili se lako miješaju pomoću mješalica različitog tipa. Mješalicama se
nastoji postići turbulentni mehanizam miješanja da bi se izbjegli "mrtvi" prostori - uglovi u
kojima se tečnost ne miješa a i skratilo vrijeme miješanja. Prema obliku mješača mješalice se
dijele na tri osnovna tipa: [11]

- mješalice sa horizontalnim lopaticama;

- mješalice sa vertikalnim lopaticama;
- turbinske mješalice.

Mješalice se mogu podijeliti i prema materijama koje se miješaju na:

- mješalice za tečnosti niske viskoznosti;

- mješalice za paste i žilave vrlo viskozne materije;
- mješalice za sipke, praškaste i granulovane materije.

Konstrukcija aparata za miješanje (mješalica) ne temelji se samo na matematičkoj

interpretaciji operacije, već više na empiriji, principima sličnosti, primjeni dimenzione analize
i fizičkom modelovanju.

Turbinske ili centrifugalne mješalice (slika 13.) djeluju na sljedeći način: obrtanjem osovine
sa cijevima , tečnost iz cijevi se izbacuje usljed dejstva centrifugalne sile, a nova količina
tečnosti ulazi kroz drugi kraj što izaziva vrlo intenzivno miješanje. [22]

Slika 14. Turbinska mješalica [4]

1-turbina; 2-usisna cijev; 3-elektro motor

5.3. Miješanje čvrstih sipkih (praškastih) materija

Za miješanje čvrstih praškastih materija najviše se koriste mješalice sa pužem odnosno
vrpčastim mješačima , kao i obrtni doboši, cijevi ili konični bubnjevi sa ugrađenim
pregradama ili lopaticama pomuću kojih se povećava efikasnost miješanja. [13]
 Slika 15. Šematski prikaz mješalice praškastih materija i tipovi vrpčastih mješača [13]

Materijal se u rotirajućim posudama takođe prevrće i miješa u horizontalnom pravcu.

Rotirajuće posude su različitog oblika a mogu biti postavljene horizontalno ili pod nekim
uglom. [13]

5.4. Miješanje tjestastih materija

Miješanje tjestastog materijala: tijesta, gline, plastičnih masa, kaučuka, elektrodne mase i
žilavih pasta provodi se zbog homogenizovanja sa raznim dodacima kao što su boje, čađ,
punila, omekšivači i drugi.

Kada se radi o miješanju izrazito žilavih i plastičnih materija potrebna su dva čvrsta obrtna
elementa koji gnječe materijal i utiskuju masu u masu.

Na sljedećoj slici šematski je prikazan jedan tip gnjetilice kod koje su dvije snažne palice Z-
oblika postavljene u korito sa materijalom i obrću se na suprot jedna drugoj približno istom
brzinom.

Slika 16.Gnjetilica sa palicama Z-oblika

1-sigma gnjetala; 2-korito u iskrenutom položaju; 3-motor

ZAKLJUČAK
U radu su opisani procesi miješanja u farmaceutskoj industriji, kroz isticanje problema i
rješenja primjenom pojedinih procesa i aparata vezanih za te procese.

Također, detaljno je opisan proces od skladištenja materija za određene procese, njihovog

transporta od skladišta do određenog mjesta, metode razdvajanja i procesi miješanja.

Najbitniji procesi miješanja su opisani detaljno, dok oni koji se koriste u rijetkim slučajevima,
kao i oni iz prošlosti su ukratko objašnjeni.

Za svaki proces i metodu je objašnjen princip i način izvršavanja, kao i aparat na kojem se
vrši isti.
LITERATURA

1. Aulton ME, Taylor KMG, The design and manufacture of medicines,

Amsterdam,2013.

2. Baras J., Veljković V., Popov S., Povrenović D., Lazić M., Zlatković B., Osnovi
bioprocesnog inženjerstva, Leskovac, 2009.

3. Cjević, J., Priručnik za stabilnost lijekova, Pharmacia, Zagreb, 2013.

4. Douglas A. S., Donald M. W., James F. H., Osnove analitičke kemije, Školska knjiga

Zagreb, 1999.

5. Felton LA, urednica, Remington Essentials of Pharmaceutics, Pharmaceutical Press,

London, 2013.

6. Grdinić, V., Uvod u farmaciju, Vlastita naklada, Drugo izdanje, Zagreb, 2004.

7. Jalšenjak I, Jalšenjak V, Filipović-Grčić J, Farmaceutika, Zagreb, Školska knjiga,

1998.

8. James P. M. Syvitski, Principles, Methods and Applications of Particle Size Analysis,

Cambridge University Press, 2007.

9. Jokanović, M., Toksikologija, Medicinski fakultet, Beograd, 2010.

10. Kesić, A., Crnkić, A., Hodžić, Z., Praktikum iz hemije sa teoretskim osnovama, Tuzla,

2010.

11. Kaštelan-Macan, M., Kemijska analiza u sustavu kvalitete,Školska knjiga, Zagreb,

2003.
12. Liptak, B.G., Controlling Optimizing Batch Reactors, Chem.Engr., USA, 1986.

13. Maksimović, M.(2012). Operacijski aparati u procesnojn industriji, Tehnološki

fakultet, banja Luka.

14. Mazalović M . Medicinska hemija, I dio; II dio, KDB Preporod, Tuzla, 1996.
15. Medenica, M., Malešev, D., Eksperimentalna fizička hemija, Data status, Beograd,
2002.

16. Sanford Bolton i Charles Bon, Pharmaceutical Statistics, Dekker Media, 2004.

17. Sameti M, Bohr G, Ravi Kumar MNV, Kneuer C, Bakowsky U, Nacken M, Schmidt
H, Lehr CM. Stabilization by freeze-drying of cationically modified silica
nanoparticles for gene delivery. Int J Pharm, 2003.

18. Stephen J. Ruberg i James W. Stegeman, Pooling Data for Stability Studies: Testing

the Equality of Batch Degradation, Slopes, 2009.

19. Stojanović,N., Dimitrijević, M., Andrejević,V., Organska hemija – za studente

medicine, veterine i stomatologije, Građevinska knjiga Beograd, 2005.

20. Šušković, J. Probiotici kao živi lijekovi, predavanje iz kolegija;Probiotici i starter

kulture", Prehrambeno-biotehnološki fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Zagreb,
2009.

21. Velagić- Habul, E., Mazalović, M., Praktikum iz Opće hemije za studente univerziteta

u BiH, Phare / Tempus JEP 12 440 - 97, Sarajevo, 2000.

22. Zrnčević S., Farmaceutici i metode obrade otpadne vode iz farmaceutske industrije,

Hrvatske vode, Zagreb, 2016.

23. http://mssgracanica.com/farmacija/INDUSTRIJSKA%20PROIZVODNJA

%20LIJEKOVA%20IV%20RAZRED.pdf , pristupljeno 21.1.2020.