Spis treści

Wstęp .............................................................................................................................................04

ROZDZIAŁ I – CHARAKTERYSTYKA ROZWOJU W OKRESIE DOJRZEWANIA.............05

1. Ujęcie biologiczne..............................................................................................................05
2. Ujęcie psychologiczne........................................................................................................07

ROZDZIAŁ II – ZASADY RACJONALNEGO ŻYWIENIA......................................................08

1. Piramida Żywieniowa.........................................................................................................08
2. Zasady prawidłowego żywienia dla dzieci i młodzieży.....................................................10

ROZDZIAŁ III – ZABURZENIA ODŻYWIANIA......................................................................12

1. Ogólna charakterystyka......................................................................................................12
2. Anoreksja i bulimia w ujęciu biologicznym.......................................................................14
3. Anoreksja i bulimia w ujęciu psychologicznym.................................................................16

ROZDZIAŁ IV– ZABURZENIA ODŻYWIANIA U OSÓB AKTYWNYCH FIZYCZNIE.......21

1. Ogólna charakterystyka......................................................................................................21
2. Triada sportsmenek i anoreksja sportowa w ujęciu biologicznym....................................23
3. Triada sportsmenek i anoreksja sportowa w ujęciu psychologicznym...............................25

ROZDZIAŁ VI – PODSUMOWANIE I DYSKUSJA..................................................................26

1. Spis rycin............................................................................................................................27
2. Piśmiennictwo....................................................................................................................27

2
Streszczenie

Celem pracy jest przedstawienie problematyki zaburzeń odżywiania się. W dzisiejszych

czasach, kiedy w reklamach rozpowszechniane są wyidealizowane, chude sylwetki świadczące
o odniesieniu sukcesu, częstym problemem są zaburzenia mające swoje podłoże na tle
psychologicznym. Pojawiają się one zarówno u osób mniej aktywnych jak i u osób
uprawiających różne dyscypliny sportowe. Wpływają na funkcjonowanie całego organizmu. Jest
to, więc szczególnie niebezpieczne dla dzieci będących w okresie dojrzewania. Właśnie wtedy
młodociani są podatni na przeróżne sugestie z otoczenia i należą do grupy osób ze zwiększonym
ryzykiem zachorowania. Skutki tych chorób mogą powodować jednak nieprawidłowy rozwój.
Dlatego ważne jest zapoznanie się z biologicznymi i emocjonalnymi procesami zachodzącymi
w organizmie już od najmłodszych lat a także z zaleceniami prawidłowego żywienia. Pozwala
to zrozumieć symptomy owych schorzeń od podstaw, rozpoznać je i co najważniejsze zapobiegać
im. W niniejszej pracy skupiono się głównie na problemie żarłoczności psychicznej,
jadłowstręcie psychicznym oraz triadzie sportowców. Są to choroby często trudne do
zdiagnozowania, przy których wymagane jest zazwyczaj wsparcie bliskich. Osoby chorujące nie
zdają sobie sprawy, że ich życie odbiega od normy, próbują zatuszować problemy. Jest to bardzo
niebezpiecznie, ponieważ może doprowadzić nawet do śmierci. Przyczyny nie są jednak tak
naprawdę ściśle określone. Nie jest do końca pewne, co jest czynnikiem wyzwalającym, a co
skutkiem danego zaburzenia. Praca ta ma zwiększyć świadomość wśród populacji i pozwolić
zetknąć się z powszechnie obecnymi problemami zaburzeń odżywiania się.

3
Wstęp

Dobry stan zdrowia psychicznego ma duże znaczenie we współczesnym społeczeństwie.

W Polsce zmianom politycznym pod koniec zeszłego wieku towarzyszyły również zmiany stylu
życia oraz pracy, budowania rodzinnych oraz społecznych więzi. Coraz częściej wśród Polaków
odnotowywano problemy zdrowia psychicznego [Główny Urząd Statystyczny, 2011].

W okresie ostatnich 15 lat potrzeby Polaków na tle psychologicznym są coraz większe.

Według aktualnego stanu wiedzy, do Poradni Zdrowia Psychicznego, działających na potrzeby
dzieci i młodzieży, co miesiąc zgłasza się około 100 pacjentów mających problemy i zaburzenia
dotyczące m.in. agresywnego zachowania, odżywiania oraz ukrywania złych emocji. Zazwyczaj
nie jest konieczne leczenie szpitalne. Natomiast 10% z 9 mln tej samej grupy badawczej wymaga
opieki i pomocy psychiatryczno-psychologicznej [Heitzman, 2010]. Od dnia 3 marca 2017 roku
zaczął obowiązywać Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2017–2022,
mający za zadanie udostępnić kompleksową, wielostronną i ogólnie dostępną opiekę zdrowotną
dla osób chorych oraz zapewnić różne inne formy pomocy i opieki, które niezbędne są do
funkcjonowania w środowisku społecznym oraz rodzinnym [Projekt Rozporządzenia Rady
Ministrów, 2017]. Zaburzenia odżywiania początkowo były traktowane wieloaspektowo, jako
skutek zaburzeń hormonalnych, jako internistyczne choroby, problemy neurologiczne czy też
psychiczne. Ostatecznie stwierdzono, że podłoże tych zaburzeń stanowią zmiany w odbiorze
siebie samego, dążenie do niezdrowych celów związanych z wyglądem, narzucanie diety, która
jest przede wszystkim zbyt rygorystyczna. Zmianie ulegają również ośrodki kontrolujące
łaknienie. Wszystkie wymienione aspekty potwierdzają, że zaburzenia odżywiania są częścią
zaburzeń psychicznych, co ma znaczny wpływ na funkcjonowanie wszelkich narządów
wewnętrznych. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Zaburzeń Zdrowotnych
(ICD-10) zajmuje się zaburzeniami odżywiania, które umieszczono wśród zaburzeń
behawioralnych, związanych z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami psychicznymi.
Oznacza to, że stanowią one zagrożenie zarówno dla zdrowia emocjonalnego oraz fizycznego
[Żechowski, 2011]. Spożycie produktów żywnościowych ma istotny wpływ na aspekty
psychologiczne, takie jak uczenie się, poznawanie środowiska poprzez doświadczenia, a także

4
kontrola i konkretne oczekiwania. W tej psychologicznej analizie, żywność odgrywa rolę
w regulacjach emocjonalnych, konfliktach, stanowi również rolę w interakcji społecznej oraz ma
związek ze zdrowiem. Sposób żywienia jest to forum wyrażania zdania i opinii tego, jacy
jesteśmy oraz jakie są nasze odczucia w stosunku do innych osób w społeczeństwie i jak inni
czują się w naszym towarzystwie. Większość osób uznaje to jako codzienny, normalny proces
doboru pożywienia, swoich preferencji i zachowań żywieniowych. Dla niektórych jednak forum
to przedstawia również społecznie ukierunkowaną ścieżkę do powstawania konfliktów, napięć
i problemów. Mogą one doprowadzić do sytuacji, w której żywność stanie się
kłopotliwą i destrukcyjną formą zachowania [Buckroyd i Rother, 2008].

ROZDIAŁ I - CHARAKTERYSTYKA ROZWOJU W OKRESIE

DOJRZEWANIA

1. Ujęcie biologiczne

Ogromny wpływ na rozwój biologiczny ma postępowość cywilizacyjna, postęp

medycyny, a także żywność bogata w witaminy i białka oraz poziom higieny codziennego życia.
Dzięki tym warunkom organizm może realizować potencjał genetyczny. Skutkuje to
przyspieszeniem dojrzewania i wzrastnia [Ignasiak, 1993]. Żywność, którą spożywamy (przede
wszystkim jej dostarczanie do organizmu oraz pewne niedobory związków chemicznych) ma
wpływ na odczytanie informacji genetycznej wraz z przepisaniem jej na produkty genu.
W procesie wzrastania duże znaczenie mają hormon wzrostu (GH) i insulinopodobne czynniki
wzrastania (IGF) [Anna Siniarska, 2005]. Dzieląc młodzież na grupy w tym samym wieku,
w momencie skoku pokwitaniowego okaże się, że tempo rozwoju jest inne. Przede wszystkim
potwierdza to fakt, że u każdej dziewczynki menarche przeżywany jest w innym okresie [Anna
Siniarska, 2005].

Biologiczne dojrzewanie trwa przez 5-10 lat, a jego efekty są łatwozauważalne. Zarówno
u dziewczyn jak i u chłopców następuje zwiększenie owłosienia, szczególnie włosów łonowych.

5
U chłopców natomiast zarost staje się bardziej gęsty i przyciemniony. Zmianie ulega również
głos, który nabiera męskiego brzmienia. U dziewcząt następuje rozwój piersi, często dzieje się to
jeszcze przed pojawieniem owłosienia łonowego. Inne ważne cechy dorastania obejmują
zwiększanie wysokości ciała oraz wadze, zakończenie procesu tworzenia uzębienia , rozwój tzw.
drugorzędowych cech płciowych (tłuszcz i mięśnie typowe dla każdej płci). Dojrzewanie kończy
się zahamowaniem wzrostu szkieletu na długości, poprzez zamknięcie nasady kości długich;
zakończenie rozwoju uzębienia (erupcja trzeciego trzonowca, jeśli występuje, w wieku 18-21 lat
oraz dojrzewanie społeczno-seksualne, oznacza zarówno biologiczną, jak i społeczną zdolność do
założenia rodziny [ Bogin, 2011].

Zastanawiającym problemem jest okres bujania oraz okres pełnienia. Okres bujania
można określić jako zwiększony przyrost wysokości ciała, przy zahamowaniu masy ciała lub po
prostu niskiej masy ciała. Okres pełnienia to zwiększony przyrost masy ciała, przy małej
wysokości ciała. Biorąc pod uwage te dwa okresy, stworzono podział na okres rozwoju dzieci
i młodzieży. Najnowsze badania tego zjawiska potwierdzają, że w trakcie rozwoju osobniczego
pojawiają się zmiany zasobów podskórnej tkanki tłuszczowej jak i zmienia się wskaźnik wagowo
wzrostowy Kaupa, znany powszechnie jako wskaźnik BMI. Można zauważyć, że w czasie
ontogenezy ukazują się wyraźniejsze okresy przybierania masy oraz gromadzenia się tkanki
tłuszczowej oraz okresy szybszego wzrastania w porównaniu do nikłego przybierania na masie.
[Wolański i wsp., 2005]

Dojrzewanie to nieodrwacalny proces biologiczny i ma szczególną rolę w antropometrii.

Różne wskaźniki, takie jak drugorzędowe cechy seksualne, zęby, stan kostny, moga mieć inną
prędkość dojrzewania. Dla przykładu, dojrzewanie kostne rozpoczyna się w okresie płodowym,
a kończy się około 20 roku życia. Sam proces jest inny między osobnikami, w zależności od
czynników środkowiskowych, czynników żywieniowych, ekonomicznych i idywidulanych cech
genetycznych. Wszystkie etapy ulegają nieodwracalnym procesom dojrzewania wraz z wiekiem.
Dwóch przedstawicieli tej samej płci, na przykład dwóch chłopców w tym samym wieku, można
porównać w odniesieniu do każdego aspektu somatycznego. Ich wiek chronologiczny może
róznić się od wieku biologicznego. Wiek biologiczny to stopień dojrzałości osiągniety w czasie

6
badania i różni się w zależności od danej osoby, ponieważ każdy dojrzewana w swoim własnym
tempie, nawet przy braku wykrytych patologii [Healy, Goldstein, 1976].

Słowo "dojrzewanie" pochodzi od łacińskiego pubescere, co oznacza "owłosienie".

U ssaków okres dojrzewania jest czasem życia, kiedy gruczoły płciowe stają się
funkcjonalne. Istoty ludzkie są ssakami, ale są także zwierzętami kulturowymi, co oznacza, że
wszystkie aspekty ludzkiego życia są przesiąknięte społecznym znaczeniem. W rzeczywistości
połączenie biologicznego przebudzenia układu rozrodczego i społecznego znaczenia związanego
z dojrzewaniem czyni to ważnym wydarzeniem biokulturowym, rytuałem przejścia
we wszystkich grupach ludzkich. Biologicznie, dojrzewanie zaczyna się od zmian w mózgu
i tego, jak mózg reguluje produkcję hormonów płciowych. Te zmiany w mózgu i hormonów
mają miejsce w ciągu kilku tygodni i prowadzą do początku okresu życia
nastolatków. Aktywność hormonów płciowych ułatwia rozwój psychologiczny, ułatwia także
zdolność myślenia, abstrakcji i przewidywania przyszłości. Jest to typowy aspekt dojrzałości.
Dojrzewanie coś więcej niż wzrost szkieletu i dojrzewanie układu rozrodczego. Jest to również
etap cyklu życia zdefiniowany przez kilka zmian zachowań i procesów poznawczych
znajdujących się tylko u naszego gatunku [Bogin, 2011].

2. Ujęcie psychologiczne

Okres dojrzewania to okres, w którym następuje rozwój fizyczny, rozwój umysłowy

i rozwój psychologiczny. Sam okres pokwitania zdaje się wpływać na dziewczęta bardziej
negatywnie niż chłopców. Etap dojrzewania płciowego sprawia, że wahania emocjonalne
zwiększają ryzyko zaburzeń odżywiania, depresji i niepokoju. Wiele zaburzeń psychicznych,
takich jak depresja, niektóre zaburzenia lękowe, zaburzenia odżywiania i używanie różnych
substancji, zwiększają częstość zaburzeń w okresie dojrzewania. Pokwitanie obejmuje głównie
zmiany hormonalne, które mogą przyczyniać się między innymi do depresji lub agresji. Około
20% nastolatków ma jeden lub więcej problemów psychologicznych lub behawioralnych.
[Reena,2015]. Nastolatkowie, którzy dorośli wcześniej lub szybko, wykazali wyższe wskaźniki

7
przemocy oraz częściej dokonywali grabieży i stosowali różne substancję przez okres
dojrzewania. [Mendle, 2014].

Dojrzewanie to moment rosnących stresów i wyzwań, dzieci dostosowują się do nowych

ról społecznych. Z tego powodu, problemy ze zdrowiem psychicznym często pojawiają się po raz
pierwszy właśnie w tym okresie. Doświadczenia dziewcząt z pierwszą menstruacją i związane
z nią problemy mogą powodować uczucie niepokoju i chęci poznania tego zjawiska. Każde
z możliwych wydarzeń życiowych może wpływać na problemy ze zdrowiem psychicznym.
Co więcej, rozwój fizyczny, który odbiega od rozwoju rówieśników może stanowić dodatkowe
wyzwanie. Badanie kliniczno - społeczne psychiatrii zachorowalności wśród dziewcząt w wieku
dojrzewania 12-18 lat ujawnia, że 13,76% dziewcząt cierpi na choroby psychiczne,
a najpowszechniejszym problemem jest lęk / depresja (10 %). Głównym czynnikiem problemów
psychologicznych wynikającym z tego badania jest relacja dziewcząt z rodzicami. Inne badanie
wskazuje natomiast na brak wiedzy dotyczącej zmian psychologicznych zachodzących podczas
dojrzewania [Reena,2015]

Badania na temat bezpośredniego oddziaływania dojrzewania na funkcjonowanie

emocjonalne/psychiczne wykazują, że dotyczy ono przede wszystkim postrzegania obrazu
własnej osoby, kontaktów z rodzicami oraz odczuć emocjonalnych. Okres pokwitania można
powiązać z krótkotrwałym obniżeniem poczucia własnej wartości u dziewcząt, które są właśnie
w momencie dojrzewania. [Fronczyk, 2012].

ROZDZIAŁ II - ZASADY RACJONALNEGO ŻYWIENIA

1. Piramida Żywieniowa

„Piramida zdrowego żywienia” jest przydatna w żywieniu zarówno indywidualnym jak

i zbiorowym, ułatwia jego planowanie. Piramida ta obrazuje w przejrzysty i łatwy sposób
graficzny prawidłowe zasady odżywiania z pogrupowaniem produktów zgodnie z ich częstością
spożywania [Gawęcki, 2010]. Pierwsza jej wersja graficzna pochodzi z 1992 roku i została
ustanowiona przez Departament Rolnictwa Ministerstwa ds. Żywności i Leków w USA . Podlega

8
ona jednak ciągłym zmianom, które następują zgodnie z nowymi naukowymi wiadomościami na
temat żywności i jej wpływu na zdrowie i organizm człowieka. Modyfikacjom podlega również
jej przedstawienie graficzne, które może się różnić w zależności od rejonu świata
[Biernat, 2009].

Rycina 1. Aktualna piramida zdrowego żywienia i aktywności fizycznej, opracowanie

własne w programie Canva

Aktualna Piramida dla polskiego społeczeństwa została opracowana przez Instytut

Żywności i Żywienia w 2016 r. Wzbogacono ją o aktywność fizyczną, która znajduje się u jej
podstawy, czyli powinna być realizowana codziennie. Im wyżej usytuowane jest piętro piramidy
wraz z danymi produktami, tym mniejsza powinna być częstotliwość ich spożywania.
[Jarosz, 2018]

9
2. Zasady prawidłowego żywienia dla dzieci i młodzieży

Właściwe żywienie jest istotnym czynnikiem, który warunkuje i wpływa na fizyczny oraz
umysłowy rozwój każdego człowieka od jego najmłodszych lat życia. Duże znaczenie ma
również w zachowaniu odporności na różne choroby oraz dobrej sprawności fizycznej aż do
późniejszego wieku. Organizm potrzebuje diety urozmaiconej, aby dobrze funkcjonować.
Podstawowe oraz najczęstsze błędy żywieniowe to zarówno nadmierne oraz niedostateczne
spożywanie posiłków w ciągu dnia, a także niewłaściwe łączenie produktów spożywczych.
Zdrowie jest determinowane głównie przez sposób, w jaki się odżywiamy, ponieważ to właśnie
on może powodować różne konsekwencje zdrowotne [Janiszewska, 2011].

Prawidłowe żywienie zaczyna się przed urodzeniem, a dokładnie w macicy w płynie

owodniowym poprzez dostarczanie organizmowi żywności o różnych smakach, na co wpływ ma
również kultura żywieniowa. Osoby z innych społeczności kulturowych spożywają różne ilości
oraz rodzaje pożywienia. Rodzina ma decydujący wpływ na to, co spożywa dziecko w okresie
wzrostu i to właśnie ona zapewnia mu dostęp do żywności [Nancy, 2012]. Niestety, według
badań przeprowadzonych u niemowląt i analizy sposobu żywienia wraz ze stanem odżywienia
młodych osób w wieku 2-18 r.ż w Polsce i Europie nadal występują znaczne nieprawidłowości
w odżywianiu dzieci [Socha, 2010]. Eksperci zajmujący się problemami odżywiania uważają, że
w okresie dojrzewania aż 40% dziewczynek oraz 25% chłopaków stosuje różne diety oraz
próbują mieć zupełną niezależność w swoim nowym sposobie żywienia [Szajewska, 2007].

Zarówno dla dzieci i rodziców zostały określone zalecenia, których należy przestrzegać,
aby zachować warunki prawidłowego żywienia oraz aktywności fizycznej:

1. Codzienne podejmowanie ćwiczeń fizycznych kilkadziesiąt minut dziennie, np. branie

udziału w zabawach, grach sportowych,
2. Ograniczenie spożywania napojów słodzonych,
3. Ograniczenie solenia potraw,

10
 4. Codziennie jeść warzywa,
5. Ryby, owoce morza spożywać dwa razy w ciągu tygodnia,
6. Przygotowywać posiłki używając tłuszczów roślinnych (oliwa z oliwek, olej
rzepakowy) oraz margaryn miękkich, ograniczać natomiast tłuszcz zwierzęcy i masło,
7. Spożywać do posiłków tylko ciemne razowe pieczywo i produkty zbożowe
nieprzetworzone,
8. Wybierać nabiał, który jest ubogotłuszczowy,
9. Czerwone, chude mięso spożywać raz w ciągu tygodnia, nie częściej,
10. Drobiowe mięso zawsze jeść bez skóry [Woś, 2014].

Dużym osiągnięciem było uwzględnienie siatek centylowych w książeczce zdrowia

dziecka, które umożliwiają dynamiczną ocenę somatycznego rozwoju. W praktyce nadal nie jest
ono wykorzystywane. Dzięki siatkom centylowym można odkryć niewłaściwe zwyczaje
żywieniowe wraz z ich konsekwencjami. Trzeba pamiętać o istnieniu okresów intensywnego
wzrostu (płodowy oraz wczesnego dzieciństwa - do 3 r.ż.). W tych właśnie okresach
niedożywienie szczególnie wpływa na narządy młodych organizmów podczas dojrzewania
[Socha, 2010]. Opieka medyczna powinna monitorować i oceniać rozwój dziecka. Jednym ze
sposobów jest porównanie obrazu fenotypowego do normy rozwojowej, która określa stadium
wykształcenia się cech obserowanych wśród populacji zdrowych dzieci w okresie ontogenezy.
Normę tą wykonuje się na wybranej losowo próbie reprezentatywnej danej grupy populacji.
Właśnie wartości tych wyników norm przedstawiane są najczęściej w graficznej formie, za
pomocą tzw. siatek centylowych. Najczęściej oceniana jest masa ciała oraz wysokość, ze
względu na nieskomplikowany sposób ich pomiaru. Można również oceniać stan odżywienia,
korzysta się wtedy jednak z innych siatek centylowych, cech szczegółowych, które umożliwiają
ocenę proporcjonalności wymiarów ciała. Monitorowanie i kontrola masy ciała to bardzo ważne
czynniki służące do oceny ryzyka nadwagi, otyłości i również niedowagi. U dzieci należy
obserwować specyficzne zmiany zachodzące w przebiegu krzywych BMI, które są różne
w zależności od określonego wieku. W pierwszych etapach życia, tzn. W okresie
noworodkowym i niemowlęcym, wartość BMI wzrasta. Stopniowe jej obniżanie następuje mniej
więcej od 18mc życia i trwa aż do osiągnięcia 5lat. Następnie ponownie dochodzi do

11
systematycznego wzrostu z wiekiem [Kułaga, 2015]. W przypadku polskiej populacji powstały
siatki centylowe OLA/OLAF, wygenerowane dzięki danym uzyskanych z dwóch badawczych
projektów trwających w latach 2007-2012 . Badaniami zostały objęte dzieci z Polski wybrane
losowo, będące w wieku 3 – 18 lat. Na skutek tych projektów powstały siatki centylowe masy
ciała, wysokości, wskaźnika BMI i ciśnienia krwi [www.olaf.czd.pl, 2019]. Badania
antropometryczne wykonane zostały na podstawie techniki pomiarowej Martina-Sallera [Kułaga,
2015].

ROZDZIAŁ III – ZABURZENIA ODŻYWIANIA

1. Ogólna charakterystyka

Rozwój gospodarki światowej oraz zmiany w XX wieku zarówno w rolnictwie

i ekonomii, miały znaczny wpływ na polepszenie się dobrobytu oraz wzbogacenie się różnych
społeczeństw na świecie. Dostęp do żywności stał się powszechniejszy dzięki zwiększonej
efektywności rolnictwa, przez rozwój przemysłu i większy zakres sposobów dystrybucji oraz
magazynowania. Żywność przestała wyznaczać status społeczny. Konsekwencją tego była
zmiana uznawanych kanonów piękna dotyczących wyglądu i idealnej masy ciała, przez co
wysoka pozycja społeczna nie kojarzyła się już z obfitymi kształtami. Walsh wraz z Devlin'em
podkreślają znaczenie występowania w krajach rozwiniętych wyższego wskaźnika zaburzeń
odżywiania. Utwierdza to w przekonaniu, że zwiększona dostępność żywności oraz kulturowe
zmiany mają na nie znaczny wpływ. Szczupła, drobna sylwetka kojarzy się z atrakcyjnością,
pro zdrowotnym stylem życia i powodzeniem. W naszej kulturze, wyżej opisany wygląd jest
bardzo pożądany, zwłaszcza u kobiet. Łatwy dostęp do pożywienia, niewymagające wysiłku
sposoby przemieszczania się, stacjonarny rodzaj pracy oraz forma spędzania wolnego czasu
powoduje natomiast, że bardzo łatwe jest zwiększenie masy ciała. Żywność często traktowana
jest jako prosty sposób dostarczenia przyjemności i łagodzenia stanów napięcia. Niedopasowanie
się do wymogów kulturowych, związanych z wyglądem, potrafi doprowadzić do złego
postrzegania swojego ciała [Nowogrodzka, 2012].

12
 Istnieją różne klasyfikacje zaburzeń odżywiania. W DSM-IV można znaleźć podział
na jadłowstręt psychiczny, żarłoczność psychiczną i nieokreślone zaburzenia odżywiania. Został
on utworzony dla pacjentów, którzy koncentrują się na własnej masie ciała, wyglądzie oraz
z istotnymi klinicznie zaburzeniami [American Psychiatric Association, 1994].

W niniejszej pracy skupiono się głównie na dwóch zaburzeniach, którymi będą:

anoreksja, czyli jadłowstręt psychiczny oraz bulimia zwana żarłocznością psychiczną. Anoreksja
jest chorobą o psychicznym podłożu objawiającą się bardzo silnym lękiem przed zwiększeniem
masy ciała oraz prowadzi do wystrzegania się posiłków. Chorzy posiadają obniżone poczucie
własnej wartości, a co za tym idzie, odbierają siebie jako osoby znacznie brzydsze i grubsze,
co odbiega od rzeczywistości. Uczucie sytości często odczuwają jeszcze przed podjęciem
posiłku. W anoreksji głównym kryterium rozpoznawczym jest obniżenie prawidłowej masy ciała
do 15% i więcej [Maciocha, 2000]. Bulimia psychiczna charakteryzuje się natomiast
spożywaniem zbyt dużej ilości wysokoenergetycznej żywności w krótkim odstępie czasu. Owy
stan może być jedynie pojedynczym napadem, ale może trwać również do paru tygodni. Jego
następstwem jest uczucie wstydu i poczucie winy, jednak stan emocjonalny ulega już wyciszeniu
[Kędra, 2011]. Na podstawie DSM-IV można wyróżnić postać bulimii z przeczyszczaniem, która
polega na tym, że osoby chore objadają się, a następnie usuwają z organizmu spożyty pokarm
przez wymioty, środki przeczyszczające oraz postać bulimii bez przeczyszczania. W tej drugiej
postaci chorzy jedynie spożywają nadmierną ilość pokarmu, a przy tym podejmują nadmierną
aktywność fizyczną, bądź stosują różne diety [Odgen, 2011]. Osoby chore w czasie epizodów
żarłoczności, a także pomiędzy nimi ciągle myślą o kontroli masy ciała oraz o jedzeniu [Kędra,
2011]. Bulimię rozpoznaje się u 1–3% dziewcząt i kobiet najczęściej w wieku 15 – 24 lata. Jest
jednak trudna do weryfikacji, ponieważ u osób z tej grupy wiekowej dość często spotykana jest
odpowiednia masa ciała bądź otyłość, nadwaga. Restrykcyjne diety czy niewłaściwe postrzeganie
siebie i własnego ciała dodatkowo utrudniają rozpoznanie [Komorowska-Szczepańska, 2017].
Również u płci męskiej występuje ten problem i dotyczy on około 0,2% młodych mężczyzn
i chłopców, co stanowi 10-15% chorych na bulimię [Carlat, 1991].

13
2. Anoreksja i bulimia w ujęciu biologicznym

Anoreksja nie jest spowodowana zmianami organicznymi w ośrodkowym układzie

nerwowym (OUN) ani też chorobą somatyczną, lecz w miarę ograniczenia dostarczanego
pożywienia, w organizmie mogą pojawić się poważne zmiany neurologiczne, a nawet
zagrażające życiu zaburzenia somatyczne, które mogą doprowadzić również do śmierci [Kędra,
2011].

Skutki anoreksji są różne w zależności od tego, przez jaki okres czasu trwa choroba oraz
do jakiego poziomu niedożywienia i odwodnienia doprowadza organizm. Osoby chore z powodu
utraty masy mięśniowej oraz tkanki tłuszczowej posiadają problemy w termoregulacji organizmu,
przez co wysokie i niskie temperatury nie są tolerowane. Na ciele pojawia się
tzw. Lanugo (meszek) a skóra staje się nieelastyczna oraz wysuszona, włosy i paznokcie
natomiast są łamliwe i kruche. Chorobie tej towarzyszą również bóle oraz inne dolegliwości
żołądka, takie jak: wymioty, zaburzenia perystaltyki jelit. Zmianom ulega ciśnienie krwi oraz
tętno, może pojawić się także bradykardia, anemia, zanik mięśnia sercowego, omdlenia oraz
zawroty głowy [Nowogrodzka, 2012]. Jedną z przyczyn śmierci w anoreksji jest zawał mięśnia
sercowego wywoływany przez deficyt wapnia, magnezu lub niewydolność mitralnej zastawki
serca [Odgen, 2011]. W układzie mięśniowo-kostnym mogą wystąpić takie schorzenia jak
osteoporoza, częste skurcze towarzyszące bólom mięśni z równoczesnym osłabieniem ich siły
[Nowogrodzka, 2012]. Najmłodsze lata to kluczowy moment dla rozwoju szkieletu.
Niedożywienie jest przyczyną wolniejszego wzrastania kości oraz zwiększania ich gęstości.
Jeżeli więc zaburzenie anoreksji nastąpi w okresie adolescencji mogą nastąpić problemy
nieodwracalne, związane z niedorozwojem. Osteoporoza to skutek uboczny anoreksji, nie tylko
w młodym wieku, ale także może wystąpić w późniejszym okresie. Istnieje możliwość jej
prewencji za pomocą leków i suplementów diety. Jeżeli chora osoba często wymiotuje jej zęby
ulegają zniszczeniu, pojawia się nadżerka szkliwa powodująca odsłonięcie zębiny, a zęby
narażone są szczególnie na próchnicę. Właśnie nadżerka ułatwia wielu specjalistom rozpoznanie
systematycznych wymiotów [Odgen, 2011]. Pod wpływem anoreksji dochodzi także
do pojawienia się dysfunkcji układu rozrodczego, całkowicie ustępuje miesiączka, wielkość

14
jajników oraz macicy ulega zmianie, może pojawić się nawet problem bezpłodności
[Nowogrodzka, 2012]. Dzieci rodzone przez kobiety, którym udaje się jednak zajść w ciążę
w okresie choroby znacznie częściej posiadają niską urodzeniową masę ciała oraz doskwierają im
niewydolność oddechowa i żółtaczka. U dzieci tych w okresie niemowlęctwa może nastąpić
rekompensata niskiej masy ciała po urodzeniu poprzez szybszy wzrost, jednak zdarza się też, że
może się rozwinąć u nich opóźnienie wzrostu, problemy zarówno społeczne i emocjonalne oraz
niedożywienie [Odgen, 2011]. W OUN dochodzi do zaniku istoty białej. Na skutek fizycznego
wyczerpania organizmu mogą wystąpić zaburzenia funkcji poznawczych: problemy z pamięcią,
koncentracją uwagi, uczeniem się [Nowogrodzka, 2012]. Problemy mogą pojawić się przez
zmniejszenie przysadki mózgowej, powstałe zmiany śródmózgowia, zwiększenie szerokości
bruzd i rozmiaru komór mózgu [Odgen, 2011].

Żarłoczność psychiczna podobnie jak anoreksja doprowadza do poważnych dysfunkcji

zarówno somatycznych, psychicznych oraz społecznych [Nowogrodzka, 2012]. Bulimia nie jest
bezpośrednio związana z umieralnością, Wiele jej powikłań pokrywa się ze skutkami anoreksji.
Swoją przyczynę mają w niedoborach żywieniowych, przesuwaniu się kwasu żołądkowego oraz
w naprzemiennym objadaniu się i przeczyszczaniu [Odgen, 2011]. Do pierwszych, najłatwiej
zauważalnych, symptomów można zaliczyć uszkodzenie szkliwa, próchnicę i zrogowacenie
powstające na opuszkach palców. Przez kwas żołądkowy wydzielany podczas wymuszanych
wymiotów osoby chore odczuwają dyskomfort, pieczenie w przełyku,. Natomiast ślinianki, które
ulegają powiększeniu doprowadzają do opuchnięcia, obrzmień zarówno policzków jak i twarzy.
Naprzemienna redukcja masy ciała i objadanie się napadowo powoduje częste wahania masy
ciała oraz bóle brzucha, wzdęcia, mdłości oraz zaparcia. Problemem osób chorych na bulimię jest
również odwodnienie, zaburzenia elektrolitowe, niski poziom potasu, chloru oraz sodu,
co powoduje osłabienie organizmu. Wynika to ze stosowania różnych farmakologicznych
środków, podejmowania intensywnych ćwiczeń oraz prowokowania wymiotów. W obrębie
układu mięśniowego doskwierają bóle mięśni oraz osłabienie ich siły. Bóle głowy i zaburzenia
dojrzewania, miesiączkowania to kolejna dysfunkcja tuż obok większego ryzyka związanego
z zaburzeniami w pracy nerek oraz serca [Nowogrodzka, 2012].

15
3. Anoreksja i bulimia w ujęciu psychologicznym

Istnieje wiele modeli psychoanalitycznych zaburzeń odżywiania się. Nie przynoszą one
jednak wyjaśnień przyczyn, dzięki którym można by przewidzieć, u jakiej grupy osób na pewno
rozwinie się to zaburzenie i u kogo się ono nie pojawi. Pokazują jedynie jak można zrozumieć
wszelkie doświadczenia pacjenta. Kładą nacisk na to, jakie znaczenie jest przypisane objawom
osób chorych, na potrzebę i domniemaną funkcję owych objawów oraz wyszczególniają rolę
zarówno okresu niemowlęctwa, jak i późniejszych przeżyć w kształtowaniu się osobowości.
Skutki zaburzenia odżywiania analizowane są również pod kątem znaczenia symbolicznego.
Badano zależności między objawami a wielorakimi aspektami seksualności. Strach przed
przytyciem można odczytywać jako brak akceptacji ciąży, zaś nadmierną chudość jako
rzeczywiste uczucie strachu przed śmiercią. Istnieją również teorie, według których skrajne
żywieniowe ograniczenia zapewniają osiągnięcie sukcesu danej jednostce w dziedzinie
lekceważenia, unikania posiłków oraz powodują tym samym zwiększenie poczucia skuteczności.
Odchudzanie natomiast pozwala wyeliminować aspekty ciała mające związek z doświadczeniami
płciowymi, a także pozbyć się rozwoju seksualności [Odgen, 2011]. Przeżycia z okresu
dzieciństwa również odgrywają istotną rolę. W Koncepcjach zaburzeń mających związek
z odżywianiem podkreślane są relacje rodziców z dzieckiem. Wśród dzieci, u których przez
opiekunów wpajana jest nieudolność, anoreksja może sygnalizować chęć przywrócenia swojej
władzy w środowisku rodzinnym. Przede wszystkim dzieci wychowywane przez matki
uprzedzające każdą ich potrzebę ( wiedziały kiedy chce się im jeść, pić, spać), mogą przejawiać
poczucie nieskuteczności. Przez co prawdopodobne jest, że nie będą one w stanie samodzielnie
odczytać i zrozumieć swoich stanów wewnętrznych. Dowiedziono także, że okres objadania
i przeczyszczania u osób dotkniętych bulimią oraz u niektórych kobiet ze stwierdzoną anoreksją,
może być symbolem konfliktów jednostki chorej z matką. Objadanie się to objaw potrzeby
bliskości ze strony matki, przeczyszczanie natomiast przeciwnie, symbolizuje pragnienie jej
odrzucenia [Odgen, 2011].

W przebiegu anoreksji ważnym momentem jest pojawienie się czynnika wyzwalającego.

Rozumie się pod tym: okres dojrzewania, krytyczne podejście do masy ciała, rozpoczęcie

16
procesu odchudzania, przejście do nowego etapu w życiu bądź obecność sytuacji stresowych.
Choroba jadłowstrętu psychicznego zaczyna się najczęściej od chęci zmiany wyglądu
zewnętrznego poprzez kurację odchudzającą lub niekonwekcjonalny model żywieniowy.
W późniejszym czasie dieta przechdozi w bardziej restrykcyjną, jadłospis natomiast jest coraz
bardziej ubogi w różne grupy pokarmowe. Osoba chora kryje się ze swoimi nawykami
żywieniowymi oraz ograniczaniem pożywienia przed bliskimi, rodziną aby nie zostać
zdemaskowana [Sarzecki, 2017].

Rycina 2. Zaburzony obraz ciała w anoreksji psychicznej, opracowanie własne

w programie YouiDraw

17
Do przyczyn powodujących anoreksję można zaliczyć [Bator, 2011]:

1) Cechy osobowości:
 obsesyjno - komuplsywna osobowość, która objawia się perfekcjonizmem w wielu
aspektach, chociażby w wyolbrzymianiu rozmiarów swojego ciała,
 histrioniczna osobowość cechująca się konfliktem w seksualnym rozwoju,
 schizotypowa bądź schizoidalna osobowość, pod którą kryje się skłonność do
nietypowych zachowań, również tych związanych z jedzeniem,
 obniżone poczucie wartości oraz wyższy poziom lęku.

2) Specyficzne relacje w rodzinie:

 usidlenie polegające na zacieraniu się granic wśród członków rodziny tzn. przeniesienie
problemów jednej osoby na całą rodzinę,
 nadopiekuńczość przez którą dziecko staje się bezradne a rodzice starając się chronić je
przed złymi sytuacjami przyczyniają się do jeszcze większych jego problemów i stresów;
opieka opiera się jedynie na poczuciu obowiązku, nie przejawia się natomiast bliskość
rodzinna,
 sztywność oznaczająca brak umiejętności poradzenia sobie z sytuacjami nowymi, jak
śmierć kogoś bliskiego, wychowywanie dziecka czy choroba,
 unikanie konfliktów, które uznawane jest za sposób zachowania spokoju w domostwie,
a jakiekolwiek próby rozwiązania tych konfliktów mogą go naruszyć,
 angażowanie się potomków w małżeńskie problemy, przez co dzieci opowiadaja się po
stronie jednego z rodziców i są świadkami “walki” pomiędzy nimi; dziecko czuje, że
ponosi odpowiedzialność za ich kłótnie i za to co się dzieje,
 oczekiwania członków rodziny, które są wyolbrzymione; zwracanie znacznej uwagi na
masę ciała oraz wygląd zewnętrzny.

18
3) Socjo – ekonomiczne czynniki:

 posiadanie dobrego statusu materialnego, ekonomicznego; wyższy a nawet średni status

rodziny wiążę się z częstszą obecnością anoreksji wśród dzieci,
 propagowanie w mediach szczupłości i poglądu, że zapewnia ona powodzenie i szczęście,
 trudnienie się w niektórych zawodach takich jak: modelka, gimnastyczka, tancerka.

Bez względu na rodzaj czynników, każde z nich powodują brak chęci leczenia osoby
chorej oraz traktowanie własnego stanu za naturalny. Odchudzanie ma ostatecznie doprowadzić
do lepszego spojrzenia na własny obraz, większego poczucia bezpieczeństwa i niezależności.
Zwiększenie masy ciała jest traktowane jako porażka, natomiast jej spadek jako sukces
[Bator, 2011].

Część pacjentów, u których rozpoznaje się anoreksję typu restrykcyjnego jest narażona na
rozwój żarłoczności psychicznej i zazwyczaj następuje to w ciągu pierwszych lat choroby
[Sarzała, 2017]. Bulimia psychiczna rozwija się zazwyczaj, tak jak anoreksja, w okresie
dojrzewania. Młodzież właśnie wtedy skupia się na zagadnieniach mających związek z masą
ciała. Pod kątem wyglądu oceniają swoją wartość i dlatego często korzystaja z diet
odchudzających, leków, które obniżają apetyt oraz uprawiąją aktywność fizyczną. Postępowanie
to może doprowadzić i przyczynić się do powstania żarłocznośći psychicznej. Społeczno –
kulturowe czynniki mają związek z odniesieniem sukcesu za wszelką cenę, żeby tylko sprostać
istniejącym stereotypom urody. Dąży się do szczupłej sylwetki ale bez stosowania diet, które są
rygorystyczne. Wygodniejsze jest stosowanie środków, za pomocą których można usunąć
nadmiar pożywienia [Kędra, 2011].

Częstym towarzyszem anoreksji jest depresja, asomia, ustający popęd płciowy, wahania
nastrojów. Osoba chora przez aspołeczne zachowanie oraz niezrozumienie z bliskimi narażona
jest na myśli, a także próby samobójcze [Nowogrodzka, 2012]. Badania wykazały, że
umieralność w tej chorobie jest związana z seksualnymi problemami, impulsywnością, znacznym
nasileniem różnych objawów oraz z długim trwaniem samego zaburzenia odżywiania, jak

19
i szpitalnego leczenia. Anoreksji współtowarzyszą również zaburzenia lękowe. Do najczęstszych
zaliczyć można zaburzenia obsesyjno - kompulsywne oraz fobie społeczne. Badania
przeprowadzone w latach 90-tych wykazały owe zaburzenia u 65% osób chorych badanych
na anoreksję [Odgen, 2011]. Osoba chorująca na jadłowstręt psychiczny próbuje znaleźć
zastępcze formy kontaktu społecznego tak, aby nie musiała wchodzić z kimś w bezpośrednie
relacje. Utwierdzając się w tym, że wybrała prawidłowy styl życia nawiązuje kontakty z osobami
o podobnym podejściu, które podobnie funkcjonują. Przyczynę utrudnionego nawiązywania
kontaktów oraz pogłębienia się izolacji stanowi również nadmierne osłabienie organizmu
w zaawansowanym stadium choroby [Sarzecki, 2017].

Do najczęstszych powikłań psychicznych w żarłoczności psychicznej należą objawy

nerwicowe. U 80% pacjentów podczas badania wystąpiło znaczne, wręcz patologiczne
zamartwianie się, poczucie winy, gorsza koncentracja, napięcie nerwowe, zaś u 60% zanotowano
uczucie beznadziejności, nieprawidłowe myślenie [Odgen, 2011]. U osób chorych na żarłoczność
psychiczną również współwystępuje depresja wynikająca z braku możliwości kontrolowania
własnej masy ciała oraz zachowania [Nowogrodzka, 2012]. Niekiedy jednak poprzedza ona
bulimię a nie jest jej konsekwencją. Pacjentki z bulimią również podejmują próby samobójcze.
Wskaźnik samobójstw jest wyższy w tej grupie niż w zdrowym społeczeństwie. Osoby te cierpią
także na odczuwanie lęku podczas jedzenia w miejscach dostępnych dla wszystkich, publicznych
a także nie chcą rozbierać się przy obecności osób trzecich. Uczucie to pojawia się także na samą
myśl o sylwetce, masie ciała czy pożywieniu [Odgen, 2011]. Ten model zaburzenia jest ściśle
powiązany z problematyką uzależnień i ma takie same podłoże, które jest związane z dysfunkcją
kontroli impulsów. Często więc bulimiczki nadużywając alkoholu bądź narkotyków i poprzez
wiele kontaktów seksualnych z różnymi partnerami podejmują próbę radzenia sobie z dręczącymi
myślami, negatywnymi emocjami, ze stresem, poczuciem winy i wstydu oraz depresją
[Pawłowska, 2007]. Osoby chore na żarłoczność psychiczną wykazują większą potrzebę opieki
nad sobą oraz kontroli. U tych osób często jest diagnozowany typ borderline, oznacza to,
że cechują się one chwiejną emocjonalnie osobowością. Tylko prowizorycznie są przystosowane
społecznie, tak naprawdę przewlekle dolega im obniżenie nastroju bądź skrywanie wrogości,

20
cierpienia. Również wchodzą w niestabilne związki, mogące charakteryzować się silną
zależnością wraz z manipulowaniem [Kędra, 2011].

ROZDZIAŁ IV - ZABURZENIA ODŻYWIANIA U OSÓB AKTYWNYCH

FIZYCZNIE

1. Ogólna charakterystyka

Do zaburzeń odżywiania poza anoreksją i bulimią zaliczane są zaburzenia występujące

u osób aktywnych fizycznie. Na proces ich powstawania wpływają czynniki psychologiczne,
biologiczne a także społeczne. W literaturze przedmiotu wyróżnia się zaburzenia takie, jak
anoreksja sportowa czy tzw. triada sportsmenek [Grzebisz, 2018]. Definicja triady sportsmenek
została pierwszy raz skonstruowana w 1992r. Do jej rozpoznania musiały być obecne trzy
zaburzenia: zaburzenie odżywiania, osteoporoza oraz brak miesiączki. Jednak wielu sportowcom
nie była postawiona owa diagnoza ze względu na niespełnienie wszystkich trzech składowych.
W 2007 roku zmodyfikowano definicję i obejmowała ona niską podaż energii, zaburzenia
w miesiączkowaniu oraz zaburzenia w niskiej gęstości mineralnej kości. Według nowej definicji
trzy kryteria nie muszą jednocześnie być obecne do wystawieniu diagnozy triady sportowców
[Matzkin, 2015]. Wczesne jej rozpoznanie oraz udzielenie pomocy od specjalistów takich jak
dietetyk, psycholog, lekarz i trener, może wpłynąć na powrót zawodniczek do zdrowia, również
psychicznego, tzn. zapobiec chociażby anemii, różnym zaburzeniom hormonalnym, depresji,
anoreksji, bulimii i innym [Grzebisz, 2018].

Triada jest często spotykana w środowisku nastoletnich sportowców, może ona

prowadzić do długotrwałych, poważnych i negatywnych konsekwencji, jeżeli na czas nie zostanie
zidentyfikowana. Zawodnicy, którzy prezentują, chociaż jedną z kilku składowych triady, są już
zagrożeni. Głównie u młodzieży będącej w fazie dojrzewania i wzrostu ważne, a wręcz
niezbędne są badania przesiewowe oraz ewentualna interwencja. Szansa na zbadanie tej grupy
pojawia się dzięki corocznej wizycie odbywającej się w placówce służby zdrowia oraz podczas
uczestnictwa w zajęciach sportowych. Edukację dotyczącą triady sportowców powinni zapewnić

21
pracownicy opieki zdrowotnej oraz profesjonaliści, trenerzy mający kontakt z młodzieżą. Dzięki
MKOI (Grupa robocza ekspertów Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego) w 2014 roku
powstał bardziej obszerny termin tzw. RED-S (względny niedobór energii w sporcie). Termin ten
ma obejmować w szerokim pojęciu funkcje fizjologiczne, które są upośledzone. Mogą być one
spowodowane niedoborem energii a także uwzględniać płeć męską [Brown, 2017].

Rycina 3. Triada sportsmenek, opracowanie własne w programie Canva

22
2. Triada Sportsmenek i anoreksja sportowa pod kątem biologicznym

Triada sportsmenek wiążę się z wieloma zaburzeniami. Poza tymi wskazanymi już we
wcześniejszej części pracy możemy dołączyć do nich zmiany fizjologiczne oraz behawioralne.
Do grupy pierwszej zaliczamy znaczne obniżenie masy ciała, nadmierne uczucie zmęczenia,
odwodnienie, dyskomfort spowodowany problemami żołądkowo-jelitowymi, bradykardię,
hipotermię, zwiększone ryzyko do urazów oraz złamań, obniżony poziom hematokrytu,
hemoglobiny, estrogenu czy lipoprotein [Grzebisz, 2018]. Brak miesiączki powodowany jest
przez różne choroby, nieprawidłowości genetyczne, ale także przez stres i niedobór energii.
Funkcjonalny brak miesiączki, wynikający ze zmniejszonej dostępności energii charakteryzuje
się zahamowaniem osi podwzgórze-przysadka-jajnik. Właśnie ten rodzaj zaburzenia cyklu
miesiączkowego jest najbardziej spotykany u zawodniczek [Nazem, 2014]. Obecne zaburzenia
w cyklach miesiączkowych mogą doprowadzić do bezpłodności wynikającej z braku rozwoju
pęcherzyków jajnikowych, braku owulacji bądź defektów w fazie lutealnej. Niższy poziom
estrogenów może natomiast spowodować dysfunkcję śródbłonka oraz wpływać na schorzenia
układu sercowo-naczyniowego. Kobiety, którym doskwiera hipoestrogenizm mają zbyt wysoki
poziom cholesterolu oraz cierpią na gorszą funkcję immunologiczną. Niska gęstość mineralna
kości bądź nieregularne miesiączki zwiększają ryzyko złamań. Najczęstsze miejsce urazu to kość
piszczelowa. Przywrócenie cyklu miesiączkowego nie powoduje rozwiązania problemów BMD
od razu, rozpoczyna się natomiast potrzebna przebudowa kości, aby zmniejszyć ryzyko
osteoporozy i złamań [Nazem, 2014].

Ważne, aby bilans energetyczny był utrzymany na odpowiednim poziomie. W momencie,

gdy nie pokrywa zapotrzebowania zawodnika, może on być narażony na triadę sportowców.
Powodem niewłaściwego EA (dostępność energii) może być nieprawidłowe żywienie czy też
zbyt niskie spożycie kcal podczas obciążających treningów fizycznych. Zaniżoną ilość kalorii
można wykryć poprzez różne zachowania dietetyczne oraz zmianę stylu życia czy diety, np.
ograniczenie jedzenia, weganizm bądź korzystanie ze środków przeczyszczających [Brown,
2017r]. EA definiowane jest jako energia spożyta (EI) minus wydatek energetyczny
spożytkowany na aktywność fizyczną (EEE), wyznaczana na kg beztłuszczowej masy ciała

23
(LBM). Zmienna ta określa dostępność energii netto na inne procesy metaboliczne, tj.
rozmnażanie, poruszanie się, wzrost, termoregulacja. Stan EA <30 kcal/kg LBM może być
związany z niekorzystnymi zmianami gęstości mineralnej kości, obniżonym stężeniem
hormonów metabolicznych i pomniejszeniem pulsacji LH (hormonu luteinizującego). Duże
znaczenie, więc może odgrywać EA w ocenie stanu energetycznego kobiet oraz pomiaru ryzyka
triady sportsmenek. Znaczne zmniejszenie wartości EA może sugerować u nich zwiększone
ryzyko objawów klinicznych związanych z zaburzeniami miesiączkowania. Monitorowanie EA
powinno zawierać dzienniki diet oraz ćwiczeń z kilku dni, a pomiary muszą wykonywane być
kilka razy podczas całego sezonu treningowego. Uwzględniając proces wejścia i wyjścia
zawodnika z periodyzacji treningowej [Reed, 2015].

W pożywieniu biegaczy narciarskich zdarza się dość często niedostateczna zawartość

węglowodanów (zwłaszcza prostych) i tłuszczów, ponieważ kojarzą się z niezdrowym,
nieodpowiednim źródłem spożywanych kalorii. Z tego względu pojawiają się u nich problemy
żołądkowe, trudności we właściwej koncentracji stężenia glukozy we krwi, gorsze wykorzystanie
tłuszczów pełniących funkcję substratu energetycznego oraz odpowiedź immunologiczna ulega
osłabieniu [Grzebisz, 2017].

Zdecydowanie problematyczny wśród populacji nastolatków może być niewłaściwy

rozwój kości, osteopenia lub osteoporoza będące częścią triady. Uzyskanie optymalnej gęstości
mineralnej kości wiąże się z odpowiednim odżywianiem, dostarczeniem właściwej ilości
witaminy D i wapnia. Duże znaczenie ma także aktywność fizyczna umiarkowana oraz ćwiczenia
obciążające. Proces ten jest szczególnie istotny dla dzieci w okresie dojrzewania, ponieważ
właśnie wtedy ma miejsce największy rozwój masy kostnej [Brown, 2017].

3. Triada sportsmenek i anoreksja sportowa w ujęciu psychologicznym

24
 Stwierdzono, że do czynników ryzyka triady, które trzeba skontrolować należą
m. in.: historia załamań stresowych, historia krytycznych komentarzy ze strony trenerów,
rodziców, bliskiego otoczenia, historia depresji, odchudzania [De Souza, 2014]. Na powstanie
triady sportowców wpływają również cechy charakteru, takie jak wytrwałość, pełen
perfekcjonizm, wyższe oczekiwania względem samego siebie oraz niezależność [Grzebisz,
2018]. Szereg nieregularnych zachowań związanych z jedzeniem, które niekoniecznie spełniają
kryteria ciężkich zaburzeń (takie jak anoreksja i bulimia),są dość powszechne w społeczności
sportowej. Do 70% sportowców rywalizujących w dyscyplinach wagowych (zarówno płci
męskiej, jak i żeńskiej) stosuje diety i ma pewien zaburzony sposób odżywiania się, którego
celem jest zmniejszenie masy ciała przed zawodami [Nazem, 2012]. Aby osiągnąć szybki spadek
masy ciała (RWL) sportowcy korzystają z różnych metod: sesje w saunie, mniejsze spożycie
płynów oraz energii, głodówki dzień, a nawet tydzień przed ważeniem, obniżony pobór
węglowodanów i tłuszczów. Często stosują również bardziej restrykcyjne metody, takie jak
środki przeczyszczające, leki moczopędne a nawet prowokują wymioty. RWL może pogorszyć
zdolności poznawcze, fizyczne a nawet zwiększać ryzyko śmierci. Większość z badań wskazuje,
że obniżanie masy ciała powoduje spadek wydolności tlenowej oraz beztlenowej. Na zaburzenia
pierwszej z nich wpływa odwodnienie, zwiększona częstość akcji serca, zmniejszona objętość
osocza, zaburzenia hydroelektrolityczne, zaburzenia termoregulacji oraz wyczerpanie glikogenu
mięśniowego. Na mniejszą wydolność beztlenową natomiast wpływ ma głównie wyczerpanie
glikogenu oraz zaburzenia hydroelekrolityczne [Franchini, 2012].

Poważniejsze zaburzenia odżywiania się, podobnie jak u osób niepodejmujących

aktywności fizycznej, mogą powodować obniżony nastrój, a nawet stany depresyjne
[Grzebisz, 2018]. Istnieją badania sportowców poddawanych RWL potwierdzające pogarszanie
się krótkoterminowej pamięci, koncentracji, tężyzny i spadek poczucia własnej wartości.
Również zmęczenie, wściekłość i depresja mogą pojawiać się na skutek RWL.
Czynniki te utrudniają rywalizację, a depresja oraz izolacja społeczna mogą powodować
trudności w poradzeniu sobie z wymagającymi, rygorystycznymi treningami [Franchini, 2012].

25
 Przed uczestnictwem w sporcie, w celu oceny danej jednostki powinny być zadawane
pytania:

 Czy miałaś kiedykolwiek miesiączkę?

 Ile miałaś lat, kiedy dostałaś pierwszą miesiączkę?
 Kiedy miałaś ostatnią miesiączkę?
 Ile cyklów miesiączkowych miałaś w okresie ostatnich 12 miesięcy?
 Czy bierzesz obecnie jakieś kobiece leki hormonalne (antykoncepcja, estrogeny)?
 Czy martwisz się o swoją masę ciała?
 Próbujesz schudnąć? Czy ktoś Cię do tego namówił?
 Stosujesz specjalną dietę, bądź eliminujesz z diety różne grupy żywności?
 Czy kiedykolwiek miałaś zaburzenia odżywiania?
 Czy kiedykolwiek miałaś stresowe załamania?
 Czy kiedykolwiek stwierdzono u Ciebie niską gęstość mineralną kości lub osteoporozę?
[De Souza, 2014].

V - DYSKUSJA I PODSUMOWANIE

W niniejszej pracy skupiono się na opisie zaburzeń odżywiania, głównie anoreksji,

bulimii oraz triadzie sportowców. W dzisiejszych czasach problemy te często pojawiają się przez
wpływ otoczenia. Media mocno kreują i propagują zniekształcony obraz idealnej sylwetki. Także
w świecie sportu masa ciała odgrywa ważną rolę, głównie w sportach związanych z klasyfikacją
wagową. Szczególnie narażona jest młodzież, przede wszystkim płci żeńskiej, ponieważ w tym
właśnie okresie zwraca się znaczną uwagę na wygląd zewnętrzny oraz własną masę ciała. Każda
krytyka, bądź ocena jest poważnie odbierana. Każde zaburzenia wpływa negatywnie na fizyczne
oraz umysłowe funkcje organizmu, które są bardzo ważne podczas dojrzewania.
Odpowiedzialnymi za powstałe schorzenia mogą być rodzice, opiekunowie lub trenerzy, a nawet
znajomi. Wywierają oni presję na danej jednostce, często nieświadomie.

26
 Zaburzenie te są trudne do wykrycia, dlatego ważne jest zwiększenie świadomości na
temat ich diagnozy i prewencji. Zarówno w poradniach zdrowia, w szkołach i podczas zajęć
sportowych dzieciom od najmłodszych lat powinno się przedstawiać zasady zdrowego żywienia
oraz informacje na temat tego, jakie skutki, w późniejszym okresie, może wywołać ich
nieprzestrzeganie. Znaczącą rolę w leczeniu już istniejących zaburzeń odgrywa wsparcie od osób
mających bezpośredni kontakt z osobą chorą. Ponieważ wymienione wyżej schorzenia to
choroby o podłożu psychologicznym, skupiające się na zaburzeniach w spożywaniu pokarmów,
dodatkowo bardzo ważna jest również pomoc psychologa i dietetyka. W przypadku zaburzeń
obecnych wśród sportowców, także trener powinien się zainteresować losem podopiecznego.
Każdy proces wykrywania i leczenia powinien być dostosowany indywidualnie do danej osoby,
gdyż inna może być przyczyna zaburzenia, jego przebieg i konsekwencje zdrowotne.

Spis Rycin:

Rycina 1 Aktualna piramida zdrowego żywienia i aktywności fizycznej, opracowanie własne

w programie Canva.......................................................................................................9
Rycina 2 Zaburzony obraz ciała w anoreksji psychicznej, opracowanie własne w programie
YouiDraw....................................................................................................................17
Rycina 3 Triada Sportsmenek, opracowanie własne w programie Canva.................................22

Piśmiennictwo:

1. American Psychiatric Association, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 4

Edition, DSM-IV, Washington D.C. 1994,
2. Bator E., Bronkowska M., Ślepecki D., Biernat J., Anoreksja – Przyczyny, przebieg leczenie,
Nowiny Lekarskie 2011,80, 3, 184–191
3. Biernat J., Wybrane Zagadnienia z Nauki o Żywieniu Człowieka, Uniwersytet Przyrodniczy
we Wrocławiu, Wrocław 2009,

27
4. Bogin B., Puberty and Adolescence: An Evolutionary Perspective, Loughborough University,
Loughborough 2011, Encyclopedia of Adolescence, vol. 1, 275-286

5. Brown K., Dewoolkar A., Baker N, Dodich C., The female athlete triad: special
considerations for adolescent female athletes, Transl Pediatr.2017, 6(3), 144–149
6. Buckroyd J i Rother S., Psychological responses to eating disorders and obesity, Recent and
Innovative Work, WilleyBlackwell, Oxford 2008
7. Carlat DJ., Camargo CA Jr. , Review of bulimia nervosa in males, Am. J. Psychiatry 1991,
148(7), 831-43
8. De Souza MJ., Nattiv A., Joy E. , Misra M., Williams N., Mallinson R., Gibbs J., Olmsted
M., Goolsby M., Matheson G., Expert Panel, Female Athlete Triad Coalition Consensus
Statement on Treatment and Return to Play of the Female Athlete Triad, Br J Sports Med
2014, 48, 289
9. Franchini E, Brito JC., Artioli GG, Weight loss in combat sports: physiological,
psychological and performance effects, Int Soc Sports Nutr. 2012, 9, 52.
10. Fronczyk K., Rola dojrzewania biologicznego oraz czynników psychospołecznych w
kształtowaniu się chronotypu, LiberiLibri, Warszawa 2012
11. Gawęcki J, Żywienie Człowieka – Podstawy Nauki o Żywieniu, PWN, Warszawa 2010
12. Główny Urząd Statystyczny, Zdrowie dzieci i młodzieży w Polsce w 2009r, Kraków 2011
13. Grzebisz N., Zaburzenia odżywiania u biegaczek narciarskich, Pielęgniarstwo i Zdrowie
Publiczne 2018, 8(1), 73–77
14. Healy M.J.R., Goldstein H., An approach to the scaling of categorized attributes Biometrika,
1976, 63(2), 219–229,
15. Heitzman J., Zagrożenia Stanu Zdrowia Psychicznego Polaków, Nauka 4/2010, 53-59,
16. Janiszewska R., Pilch W., Makuch R., Mucha D., Pałka T., Aspekty żywienia
i odchudzania się dziewcząt, Probl. Hig. Epidemiol. 2011, 92(2), 351-354
17. Jarosz M. i wsp., Normy Żywienia dla populacji Polski, Instytut Żywności I Żywienia,
Warszawa 2018,
18. Kędra E., Pietras J., Zaburzenia odżywiania – znak naszych czasów, Probl. Hig. Epidemiol.
2011, 92(3), 530-534

28
19. Komorowska-Szczepańska W., Karczmarska I., Znajomość symptomów zaburzeń odżywiania
wśród młodzieży gimnazjalnej a ich środowisko wychowawcze, Forum Medycyny Rodzinnej
2017, tom 11, nr 1, 32–37
20. Kułaga Z., Różdżyńska-Świątkowska A., Grajda A., Gurzkowska B., Wojtyło M., Góźdź M.,
Świąder-Leśniak A., Litwin M., Siatki centylowe dla oceny wzrastania i stanu odżywienia
polskich dzieci i młodzieży od urodzenia do 18 roku życia, Standardy Medyczne/Pediatria
2015, T. 12, 119-135
21. Maciocha E., Anoreksja i bulimia, Magazyn medyczny dla kobiet , klinika ffx 6/2000,
22. Matzkin E. Curry EJ. , Whitlock K., Female Athlete Triad: Past, Present, and Future,
J. Am. Acad. Orthop. Surg. 2015, 23(7), 424-32,
23. Mendle J., Why Puberty Matters for Psychopathology, Child Development Perspectives 2014,
8(4), 218–222,
24. Nancy J., Podstawy Żywienia I Dietoterapia, Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner,
Wrocław 2012,
25. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego, Projekt Rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 8.02.2017r,
26. Nazem TG., Ackerman KE., The Female Athlete Triad Sports Health 2012, 4(4),
302–311,
27. Nowogrodzka A., Piasecki B., Zaburzenie odżywiania – różnice międzypłciowe, Nowiny
Lekarskie 2012, 81, 4, 381–385,
28. Odgen J., Psychologia odżywiania się – od zdrowych do zaburzonych zachowań
żywieniowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011,
29. Pawłowska B., Masiak M., Analiza danych demograficznych i relacji w rodzinach kobiet z
bulimią, 2007, Psychiatria Polska tom XLI, numer 3, strony 365–376,
30. Reed J, De Souza M,  Mallinson R,  Scheid J,  Williams N, Energy availability discriminates
clinical menstrual status in exercising women, J Int Soc Sports Nutr. 2015, v 12 (11), 2-11
31. Reena M., Psychological Changes During Puberty - Adolescent School Girls, ,Universal
Journal of Psychology 2015, 3(3), 65-68,
32. Sarzała D., Anoreksja jako zagrożenie dla zdrowia oraz społecznego funkcjonowania
człowieka w kontekście etiologii i profilaktyki, 4(32)2017 Kwartalnik naukowy 2017

29
33. Socha J. Socha P., Weker H. , Neuhoff-Murawska J., Żywienie dzieci, a zdrowie wczoraj,
dziś i jutro, Pediatria Współczesna, Gastroenterologia, Hepatologia i żywienie dziecka 2010,
12, 1, 34-37
34. Szajewska H., Albrecht P., Żywienie dzieci zdrowych i chorych, Warszawski uniwersytet
medyczny, Warszawa 2007,
35. Wolański N, Siniarska A, Zmiany tempa rozwoju w ontogenezie człowieka i metody jego
badania , Studia Ecologiae et Bioethicae 3/2005
36. Woś H., Staszewska-Kwak A., Żywienie dzieci, Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
Warszawa 2014
37. www.olaf.czd.pl, 30.05.2019
38. Żechowski, Zaburzenia Odżywiania się - problem współczesnej młodzieży, Ośrodek Rozwoju
Edukacji, Warszawa 2011,

30