•

• •

• •

•
..- K A W R U H
•
•
ILADOENI
•

• •
•
•
•

• •

· 1~ DHAS~AMA JARWA, R.T. Sastranagara (K.Ng.Yasadipoera II) 1916 .

2. TEMBUNG ANDUPARA, R. Ng. Soeradipoera, 1917. •

3. WIRASATING WANITA, R. Ng. Ranggawarsita, 1932.

4. ILADOENI, 1937.
5. KAWRUH UMUR PANJANG, R. A. Harja Danoeredja, 1939.

Kasalin ukara dening: Koko Widayatmoko.

September 1993 - Mei 1995.
 Se r a t

DH 0 S 0 N 0 M 0 JARWO

ANGGITTANNIPUN SWARGI RAD~N TUMENGGUNG

SASTRANAGARA
PUJONGGA ING KARATON DALEM SURAKARTA HADININGRAT
INGGIH PUNIKA INGKANG KALA TAKSIH APANGKAT KALIWON SINNEBUT
Kijai Ngabehhi YASADIPOERA Kaping Kqlih

KAWEDALLAKEN D~NNING

RADEN DIRDJAATMAKA
RREDHAKTURRING SERAT KABAR "JAW! KANDHA"
ING SURAKARTA

-==9 I KAECAP INGKANG KAPING KALIB I 9==-

KAECAP ING KANTOR PANGECAPPAN

N.V. Mij t/v d/z ALBERT RUSCHE & CO
SURAKARTA
1 9 1 6
 SBRAT DASA NAMA JARWA
Punika Serat Dasa Nama ingkang winijangngaken wardi suraossipun
dhateng Pujongga Raden Tumenggung Sastra Nagara, Abdi Dalem
Bupati .Kadipa~en Annom, inggih punnika ingkang kasebut nama
N~abehh1 Yasad1poera Ingkang Kaping Kalih. Anggennipun anyjarwan-
nl makate~ punnika saking angestokkaken dhawuhhing Karsa Dalem
Ingkang S1noehoen Pakoeboewana Ingkang Kaping Sakawan, ingkang
ngadhaton ing Nagari Soerakarta Hadiningrat, supados kagem wawa-
ton ing salaminnipun, minongka pepenget dhumateng kajengngipun
ing-ngasma piyambak. Katrangngannipun ing ngandhap punnika.

Namaning DEWA
SANG HYANG : Tegessipun: amamadhangngi, awit ing ngajeng tembung
ngipun: syang, tegessipun padhang, amendhet saking
padhangnging srengenge awan. Sawenehhing sarjana,
tembung Sang Hyang dipun werdenni: angidinni,
kapendhet saking tembung anungswara 1): sahyan,
purba saking: saiya, tegessipun: angestokkaken.
Sarehning pamanggih ka1ih wau tepang suraossipun,
inggih prayogi sami kangge wawaton. Awit, tembung:
angidinni, tuwin, angestokaken, saestu gadhah
kajeng amadhangngaken. Tandhannipun, Dewa kawasa
sipat mirah, sipat asih, anyjurungngi sakajatting
titah sadaya.
SANG HWANG : Tegessipun: sosotyanning manungsa; wijangngipun:
sang = sotya, hwang = manungsa, saking tembung:
wong. Denne wong punnika jarwannipun piyambak:
pak1owongngan, inggih raga, inggih awak, inggih
sarira. Satengahhing sarjana, tembung Sang Hyang
dipun werdenni: pipijenning sosotya; wijangngipun:
sang = sotya, denne hwang gadhah jarwa = ingsun,
saking tembung ingwang, denne tegessipun sun wau =
andhewa, pinniji, wittipun saking tembung: suhun,
tegessipun sumemmi 2), inggih punnika gesang,
inggih gesang inggih wiji, denne tembung: sun,
gadhah parereyan 3) tembung: mami, saking sumemmi
wau.
HABSARA : Tegessipun: waskitha, punika ngajeng saking tembung
aibsara; wijangngipun: aib = elok, samar, sara =
landhep, alus, lepas. Dados pikajengngipun: ingkang
lepas boten kasamarran, denne sumerep saderengngi-
pun winnarah, ingkang ghaib, ingkang elok, ingkang
sammar sampun kacakra wonten sirring budi sadaya.
Denne 'tembung Sangsekrit wonten ingkang mirib
suraossing tembung hapsara, inggih punnika: habs-
rar, tegessipun: eroh alus. Mbokmannawi pamendhet-
tipun ngajeng saking tembung habsrar wau, awit alus

1) anungswara = 1enebhi swara, asung swara.

2) seai = thukol, urip.
3) reh-rehhan = wewengkon, bawab.

1
 lepas, punnika bangsanning samar. Punnapa denne,
roh saestu inggih saking elok, sabab habsara punni-
ka taksih badan alus, jisim rogkanni, mila bangsa
habsara punnika kala samanten boten mesthi ingkang
mutrakkaken, nanging inggih bangsanning Jawata
sadaya.
JIWATA : Tegessipun: paugerranning gesang; wijangngipun: ji-
wa = nyawa, ta = paugerran. Sawenehhing sarjana,
tembung jiwata jinarwan: jejerring wiji; wijangngi-
pun: ji = rahsa, inggih wiji, saking parrji, wata =
jejer, saking wat 1).
GANA : Tegessipun: wujut kawasa. Sawennehhing sarjana, tern
bung gana kajarwannan: luhur. Dados saking wanycah-
hanning 2) tembung gagana, kabekta bangsanning para
Dewa saged angambah ing ngawang-ngawang.
MAHANASA : Tegessipun: langkung kawasa; wijangngipun: maha =
luwih, ageng, nasa = kawasa.
DEWA : kabekta saking namanning panggennan. Sawennehhing
sarjana, tembung dewa dipun tegessi: karsa ingkang
linangkung; wijangngipun: de = kajeng, wa = linang-
kung.
DEWATA : Tegessipun: paugerranning pulo Dewata.
JAWATA : Tegessipun: gurunning Tannah Jawi.
SUKASMANASA : Tegessipun: kawasa kang samar; wijangngipun: suksma
= samar, nasa = kawasa.
AMARA : Tegessipun: samar, amor.
BATHARA : Tegessipun: ageng, jembar rehhipun.
WIDADARA : Tegessipun: roh ingkang langgeng; wijangngipun: wi-
dada = slamet, inggih slamet inggih langgeng, ra =
roh. Sawennehhing sarjana, tembung widadara dipun
tegessi: gonda kang raket; wijangngipun kadamel
dados ngalih wanda: wida = gonda, boreh, dara =
raket.
SURA : Tegessipun: manni, roh, denne saking kabekta badan-
alus.
SIDDHYA : Tegessipun: terang, denne weruh saderengngipun wina
rah.
HONG : Tegessipun: kinnajrihhan.
RES! : Tegessipun: suci.
WIKU : Tegessipun: pitedah, kawruh.

HABSARI : Tegessipun: sosotyanning estri; wijangngipun: ab =

ghaib, sosotya, sari = sekar. Nanging kangge wan-
danning estri, utawi minongka jodho kembarranning
Dewa kang nama Habsara.
D~WATI
: Tegessipun: rahsa ingkang ayu; w~jangngipun: de =
kajeng, ayu, wati = rahsa, sak~ng: wat. Utawi
minongka dados kembarranning Dewata.

1) wat = uwat-uwat, pikukuh.

2) wanycahhan = tugelan, cekakkan.

2
 DEW! : Tegessipun: langkung ayu; wijangngipun: de = kajeng
ayu, w~ = luwih. Utawi minongka kembaranning Dewa.
BATHARI : T~gess~pun: pangagengnging estri. Utawi kembarran-
n~ng Bathara.
WARANGGANA : Tegessipun: wara angganna, tegessipun: pinniji para
ageng; wijangngipun: wara = ageng, anggana = dhewe,
piniji.
SURAWADU : Tegessipun: dewa wadon; wijangngipun: sura = dewa,
wadu = wadon.
SURADUHITA : Tegessipun inggih dewanning wadon; wijangngipun: su
ra = dewa, duhita = wadon.
WIDADARI : Tegessipun: tukking gonda, wijangngipun: wida = gon
da, dari = tuk.
SURARETNA : Tegessipun: dewanning wannodya; wijangngipun: sura
= dewa, retna = candranning wadon.

NARADIPA : Tegessipun: wong kang amadhangngi; wijangngipun: na

ra = uwong, dipa = padhang, denne Panyjenengngan
Ratu amadhangngaken petengnging kawula, kadosta:
angruwat kang-ngacacad, tiyang malih sato, tuwin
sawarninning tiyang ingkang salah kadadossan,
sapanunggillannipun, pinnaripurna 1), angganyjar
dasih ingkang kamlarattan, marassaken ing-ngasakit,
mulyakkaken ing-ngapapa.
NARANATA : Tegessipun: wong amarentah; wijangngipun: nara = u-
wong, nata = parentah.
NARAPATI : Tegessipun: sotyanning manungsa; wijangngipun: nara
= uwong, pati = sotya. Sawenehhing sarjana ugi
negessi: wong amarentah; wijangngipun: nara =
uwong, pati = parentah.
BUPATI : Tegessipun: marentah ing bumi; wijangngipun: bu =
bumi, pati = parentah.
BUMIPALA : Tegessipun: panunggulling bumi; wijangngipun: bumi,
sampun jarwa, pala = panunggul.
BUMINATA : Tegessipun: amarentah ing bumi; wijangngipun: bumi,
sampun jarwa, nata = parentah.
PRABU : Tegessipun: marabot. Saweneh annegessi: bapa, ing-
gih bapakking manungsa kathah, saking tembung Arab:
praabu, tegessipun bapa.
I<ATONG : Tegessipun: dewa katingal.
RATU : Tegessipun: nyarambahhi.
PAMASA : Tegessipun: kawasa.
H~REYANGSA : Tegessipun: piniji ing Dewa; wijangngipun: herhyang
= dewa, sa = pinniji.
NARTADIPA : Tegessipun: kajeng adamel padhang; wijangngipun:
•
narta = kajeng, dipa = padhang.
AJI : Tegessipun: kajen kinnaweden .
RAJA : Tegessipun: pangageng.
SUNNAN : Tegessipun: pupundhen.
SINUHUN : Tegessipun: ingembun-embun.

1) paripurna = wutuh, ganep, rampung, mari, sampurna.

3
ISWARA : Tegessipun: linuhur.
NARENDRA : Tegessipun: gugunungnganning wong; wijangngipun: na
ra = uwong, endra = gunung.
SRI : Tegessipun: bagus, ayu. Mila tembung sri kangge dha
teng sesebuttan ratu priya ratu putri.
MAHAWIRYA : Tegessipun: ageng luhur; wijangngipun: maha = ageng
wirya = luhur.
PANGEPYAN : Tegessipun: angaubbi utawi mbarukutti.
Denne ing Dewa Nagarri, ingkang kangge inggih amung: Prabu, Raja,
Ratu, Nata, Narendra, Narpati. Bilih Tannah Ngarab, sesebuttanni-
pun: Sultan, tegessipun inggih boten benten akal iyan tembung
Jawi: Susuhunnan utawi Sinuhun. Denne sesebuttan Kangjeng, wen-
nang dhateng kakung, wenang dhateng putri, kajengngipun inggioh
ingkang bagus utawi ingkang ayu. Tembung ratu inggih wennang
dhateng kakung, inggih wenang dhateng putri.
BANDARA : Punnika tembung wanycah, entarripun 1): bandaudara,
tegessipun: terah tedhqakking wong bongsa agung
luhur; wijangngipun: banda = ageng, udara = luhur.
PRAM£SWARI : Tegessipun: langkung linuhurring-ngestri; wijangngi
pun: parama = linangkung iswari = linnuhurring
1
estri.
PRAM£SWARA : Tegessipun inggih sami kaliyan Prameswari, anamung
sastrannipun ing ngajeng: prameswarya.
WARASUPADMI : Tegessipun: pangagengnging garwa; wijangngipun: wa-
ra = pangageng, supadmi = garwa.
PADNISWARA : Tegessipun: garwa ingkang linuhur; wijangngipun:
padni = garwal iswara = luhur.
DAYITA : Tegessipun: musthikanning wadonl inggihl wadon ing-
kang pinusthika.
NARPAWADU : Tegessipun: ratu mustikanning wadon.
NARPMSTRI : Tegessipun: ratu wadon. Wonten malih teges: estri
jumurungl inggih punnika wwajibbing estri jumurung
ing priya tan kenging lenggana ing sapaken.
1

NAR£SWARI : Tegessipun: ratu dhudhuwurranning wadon; wijangngi-

pun: nara = wong sarehning tumrap ratu estri
I 1

dados kategessan: pawongnganl iswari = ratu wadon.

WARADUHITA : Tegessipun: pangagengnging wadon; wijangngipun: wa-
ra = pangageng, duhita = wadon.
NATA~NNI : Tegessipun: ratunning wadon; wijangngipun: nata =
ratu, renni = wadon.
KANGJENGRATU: Tegessipun: sang ratu ayu.
WARAR£NNI : Tegessipun: pangagengnging estri; wijangngipun: wa-
ra = pangagengl renni = estri.
SRIMAH£SWARI: Tegessipun: ratu pangagengnging putri.
SORI : Tegessipun: musthikanning putri.
RETNA DAYITA: Tegessipun: sotyanning wadon.

LANNANG : Tegessipun: lana, inggih punnika: jejegl ngadeg.

JALER : Tegessipun: benner.

1) entar = bablas (tuarap susurppan).

4
 •

JALU : Tegessipun: anenja telu: 1. ngaras, 2. prembayun 1)

3. pawestren.
PRIYA : Leressing tembung: pariaya, tegessipun: kuwawi pa-
kantuk; wijangngipun: pari = pakantuk, aya = kuwat.
WALIJA • : Tegessipun: wetunning kuwat; wijangngipun: wali =
kuwat, ja = wetu.
KAKUNG : Tegessipun: kaku, ingkang kaku wau yen nuju kajeng-
ngipun.
PURUSA : Tegessipun: palurussan utawi parosa, inggih punnika
kuwat.

TARUNNI : Tegessipun, yen dereng masa, dados kaupamekkaken go

dhong enem, inggih sinom.
KINTAKA : Tegessipun, manawi sampun masa, dados kaupamekkaken
sekar pudhak 2).
WAHl LA : Tegessipun, yen taksih kapingit.
WARARANA : Tegessipun, yen wonten paprangngan; wijangngipun:
wara = wadon, rana = paprangngan.
LANTASSI : Tegessipun, yen lumajeng.
WANODYA : Tegessipun, yen sampun panggih.
MARNADU : Tegessipun, yen sampun sapaturon; kajengngipun: ma-
rana adu, inggih aben prang tangkis akaliyan waos.
SARIKA : Tegessipun, yen sampun annak-annak, dados kaupamek-
aken sekar.
KENNYA : Tegessipun, yen taksih parawan, kaupamekkaken yen
taksih wantah.
RARA : Tegessipun, yen taksih parawan tanggung, dados kau-
pamekkaken pindha sosotya.
PARAWAN : Tegessipun: wadon ingkang taksih dereng laki; teges
sing prawa = sorot, dados kaupamekkaken taksih
sumorot, kapirit saking dereng kalong cahyannipun,
punnapa dene taksih suci, inggih punnika taksih
legan lonycang-lanycing 3).
2STRI : Tegessipun: rembes tigang prakawis: 1. ngedallaken
toya, 2. mijillaken rah, 3. mahyakaken 4) manni
nutpah.

Namanning PATIH
PATIH : Tegessipun: mamatah 5).
PATYA : Tegessipun: matahhan.
MANTRIMAN : Tegessipun: anglangkungngi tigang prakawis: bopati,
papati, sennapati.

1 ) pre1bayun = susu, payudara.

2 ) pudhak = keabang pandhan. .
3) lonycang-lanycing = ijen tanpa anak bo)o.
4) aahyakake = ngetokkake, aedharrake, nerangngake.
5) aatah = nanggennah (dikon nindakkake) aarang ...•...

5
MANTRIMUKYA : Tegessipun: inggih dados panunggul tigang prakawis
wau; tegessing mukya = panunggul.
NATAPRAJA : Tegessipun: anata nagari; wijangngipun: nata = rna-
trap, matah, praja = nagari.
NATARADYA : Tegessipun: mranata nagari; wijangngipun: nata =
mranata, radya = nagari.
MANTRIWISESA: Tegessipun: kadunungngan wewenang tigang prakawis:
ulat, ulah, ilat, tegessipun: ulat = pamawqassan,
denne angunninganni pangulahhing praja; ulah =
pangretos, denne amangretos samukawis lampah-
lampahhing praja; ilat = lidhah, denne lepas dha-
teng pangulahhing para-paben. Sawennehhing sarjan-
na, mantri punnika kajarwannan: angawruhhi tigang
prakawis: nistha, madya, utama; nisthannipun denne
annyumereppi dhateng alit; madyannipun, annyumerep-
pi tatengah, kadosta: bupati, sapanunggillannipun;
utamennipun, denne angemban dhawuhhing Ratu.
MANTRIMUKKYA: Tegessipun: mantri mukti, awit sadaya abdi dalem sa
panunggilling jajar minggah, kasebut mantri.

TUMENGGUNG
TUMENGGUNG : Tegessipun: dhedhenggung 1) utawi tetunggul, denne
anannangggung dhateng sawewengkonnipun.
BOPATI : Tegessipun: kabubuhanning parentah.
NAYAKA : Tegessipun: polattan utawi pannunggul.
WADANA : Tegessipun: pangajeng, denne dados pangajengnging
bawahhan.
MANGGALA : Tegessipun: pangageng.
PRAWARA : Tegessipun: pangageng.
PRATIWA : Tegessipun: sarwa samekta; wijangngipun tembung: pa
rati = miranti, iwa = karo.
PRADDHARA : Tegessipun: tengah antaranning pangageng, awit, dha
ra gadhah jarwa: antara ageng.

UTUSSAN
UTUSSAN : Tegessipun: putussan, inggih pangrampungngan.
DUTA : Tegessipun: anglanturraken.
CARAKA : Tegessipun: angimballaken pangandika.
ANGGANDH£K : Tegessipun: ngemban dhawuh, utawi gandheng.
CUNDHAKA : Tegessipun: telik.
NINGBASARA : Tegessipun: unycal-unycal.
DARSANA : Tegessipun: anulad.
PRAJAKA • (Pradaka) Tegessipun: pamariksa.
CUNDHAMANNI : Tegessipun: anyundhukkaken sotya, inggih punnika an
• nyundhukkaken rao~ k~jeng~gipun mundhi dhawuh.
SUNNADDHA : Tegessipun: linuw1h 1ng w1cara.

1) dhenggung = jejenggul, kang dadi pangarep.

6
 •
N WONG
WONG ••
Tegessipun: awak, kajengngipun: kalowong •
NARA ••
Tegessipun: landhep, purba saking tembung: sara .
JANA •• Tegessipun: sugih pannyana, utawi dumunung .
JANMA ••
Tegessipun: tedhaking jan 1), utawi dumunung luwih .
MANUSA • Tegessipun: pipijenning rahsa; wijangngipun: manu =
•

manni, sa = sawiji.
MYANG : Tegessipun: warananning dewa utawi jejer.
JANMI : Tegessipun: dumunung ing bumi.
MANUS IA : Tegessipun: musthikanning bannyu, anggennipun winnar
denne makaten punnika denne mannusa asal saking
kanyatahanning bannyu.

N, "~k lll • g LANGIT

AKASA : Tegessipun: santosa.
LANGIT : Tegessipun: kumulit.
GAGANA : Tegessipun: anglimputti inggih anguwaossi, mila ka-
tembungngaken nguwaossi denne dados kakandhangngan- .
ning jagad sadaya.
WIYAT : Tegessipun: langkung luhur, utawi panggennan lang-
kung tebih.
JUMANTARA : Tegessipun: antara kang lepas tebanne, inggih anta-
ra ingkang alus.
WIDIK-WIDIK : Tegessipun: polattan benner, inggih tebih, !abet
ing nginggil punnika lantas 2) kemawon, bot en
kalingngan ing wawarnen wadhag 3).
NAMU-NAMU : Tegessipun: amun-amun 4).

Ntt IUclll g LINTANG

I

LINTANG : Tegessipun: linangkung, denne kathahhipun anglang-

kungngi sadaya wawarnnen ingkang katingal.
KARTIKA : Tegessipun: kerteb 5), denne kasawang saking ngalam
dunnya katingal pating kertep.
SUKRA : Tegessipun: maramong 6), awit denne katingal amyang
7).
SUDAMA : Tegessipun: sumorot pindha damar.
SASA : Tegessipun: sawiji-wiji, denne dados wiwijenning sa
mukawis wawarnenning dunnya punnika sadaya, dereng
wonten samukawis, sampun mujuddaken lintang dhapur
sinnaroja awarni manusa, sato, iber, dharat, bu-
jengngan toya, dandossan.

1) jan = aurni, nyata, panycen.

2) lantas = lenyceng, penner, banyjur, tuauli.
3) wadbag = kasar, ora alus (leabut), raga, awak.
4) aaun-aaun = oabak geterring hawa kang caket karo leaab kang kepanassan.
5) kerteb = pating glebyar suaorot.
6) aaraaong = aarong-marong, sengangab.
7 ) aayang = raae.

7
 Namanning REMBULAN
REMBULAN : Tegessipun: patempukkan.
CONDRA : Tegessipun: bunder, utawi rengga, denne wujuddipun
sarwa angreseppaken.
PURNAMA : Tegessipun: wetah, inggih punnika yen wulan gangsal
welas.
WULAN : Tegessipun: wetahhan, inggih punnika yen wulan jang
kep umur 30 dinten.
SASI : Tegessipun: miji, inggih punnika yen umurring wulan
nuju 29 dinten.
SITARESMI : Tegessipun: angreseppaken mannah; wijangngipun: si-
ta = ati~ resmi = ngreseppaken.
SITANGSU : T7gessipun: pamanahhan anglangkungngi; wijangngipun
s1~a = mannah, benner, tangsu = nglangkungngi,
ng1ngsep. .

•
N SRENGENGE
SRENG~NG:S : Tegessipun: sareng tnmangi, inggih punnika murugga-
ken dhateng kekenycengngan.
SURYA : Tegessipun: sosorottipun anuju kang kaubban.
RAW! : Tegessipun: kumaringet, angedallaken toya dados ja-
wah.
ARKA : Tegessipun: angannakkaken banyu; wijangngipun: har
= bannyu, ka = annak.
BAGASKARA : Tegessipun: urub kang adamel kiyat; wijangngipun:
bagas = kiyat, kara = urub, gawe.
BAGASPATI : Tegessipun: ratuning papadhang; wijangngipun: bagas
= padhang, pati = ratu.
WRAHASPATI : Tegessipun: mamrih waras; wijangngipun: wrahas = wa
ras, pati = parentah, angreh, mamrih.
HARUNNA : Tegessipun: meres bannyu, denne saged anggaringnga-
ken samukawis kang-ngateles.
SIWANDA KARA: Tegessipun: pangawak urub; wijangngipun: si wanda =
awak, pangawak, kara = urub.
RADITYA : Tegessipun: narambahhi kaluwiyan; wijangngipun: rad
= jagad, ditya = linangkung. Sawenehhing sarjana
annegessi: adinning jagad.
JAMATA GNI : Tegessipun: panningal latu; wijangngipun: jamata =
panningal, agni = latu.
TANDHA DUMADI:Tegessipun: pratandhanning titah, denne tandhanning
gesang saking latu, witting latu saking srengenge.

UDAKA •• Tegessipun: bannyu mungguh ing wawadhah.

£TUH •• Tegessipun: bannyu yen mungguh ing wowohhan.
WARIH •• Tegessipun: bannyu
•
yen mungguh 1ng oyot utawi mung-
guh ing karambil.
•• Tegessipun: bannyu yen mungguh 1ng
•
sumur.
TIRTA yen mungguh ing rerembes.
LOWAK •• Tegessipun: bannyu
•• Tegessipun: bannyu manycur saking gunnung.
WULUSSAN

•
PETHA : Tegessipun: bannyu kang mundhuk malendhung.
RANCAK HERNI: Tegessipun: bannyu mili katalangngan.
SINDU : Tegessipun: bannyunning lessan, inggih punnika idu.
SINDU UPAKA : Tegessipun: yen bannyu bangawan; wijangngipun: sin-
du = bannyu, upaka = paklempakkanning lepen.
SUCI : Tegessipun: bannyu ing pasimpennan, kadosta: jemba-
ngan, genthong, padassan 1), kendhi, kulah, sapa-
nunggillannipun.
HARJUNNA : Tegessipun: bannyu yen mungguh ing watu, utawi, to-
ya ing jun 2); wwijangngipun: har = bannyu, junna
= jun.
JALA ••
Tegessipun: bannyu molah, inggih molah inggih mili .
SIH •• Tegessipun: bannyu ngasreppi .
JAHNING •
• Tegessipun: bannyu telaga .
WE • •
•
Tegessipun: bannyu rerambas 3) .
RANU •• Tegessipun: bannyu sinnolah •
SAGARA •• Tegessipun: bannyu angiderri jagad .
TASIK •• Tegessipun: bannyu polat lan tebih .
LAUT •• Tegessipun: bannyu ngelangut.
JALANIDDHI •• Tegessipun: bannyu kang benner, utawi, bannyu angen
dhong, inggih bannyu angedhung.
H~RNAWA : Tegessipun: bannyu sawangngan ingkang tebih.
SAMODRA : Tegessipun: bannyu atetumpukkan mubeng.
UDAYA : Tegessipun: bannyu kang akeh, utawi, bannyu muny-
jung, inggih bannyu kuwat, denne pakumpullannipun
langkung kathah.
HUDADI : Tegessipun: bannyu wuwuh.
JALA DHIYAN : Tegessipun: bannyu angalun.

BUM! : Tegessipun: lebu snmemmi.

LEMAH : Tegessipun: malumah.
BANTALA : Tegessipun: dhadhasar.
KISMA : Tegessipun: kikissing bannyu.
PRATALA : Tegessipun: ambah-ambahhan.
PRATIWI : Tegessipun: ambah-ambahhan elet-eletting bannyu.
RAT : Tegessipun: nyrambahhi.
JAGAD : Tegessipun: ambah-ambahhan.
WATI : Tegessipun: ngekahhi.
LOKA : Tegessipun: sumarambah.
LEBU : Tegessipun: pangemottan.
BAWANA : Tegessipun: jembar.
MANDHALA : Tegessipun: wawates.
PRAMUDHITA : Tegessipun: angwwontennaken sarwa tumuwuh.

GUNUNG : Tegessipun: genneng 4), angatingallaken jurang-ju-

rangngipun.

1) padassan = genthong mawa panycurran.

2) jun = klenthing gedbe.
3) ra1bas = nge1bes, abrabas.
4) genneng = palelahhan kang dhuwur padunungnganne.

9
ENDRA : Tegessipun, yen katingal saking katebihhan.
GIRl : Tegess~pun, yen kalinggihhan sukunnipun ing gunung.
PARWATA · Tegess~pun, yen kalinggihhan ing luhur.
WUKIR : T7gessipun, mannawa nuju cinangkramman. Tegessing
c~nang~ramman, mannawi kangge lalangennan.
ANCALA : Tegess~pun: mannawi kanggennan tiyang annastapa.
ASALINGGA : Tegess~pun: bilih kedeggan 1) pucukking redi.
ALDAKA : Tegess~pun: bilih tinnimbangngan sarni ardi.
WANAWASA : Tegess~pun: ardi mawi wana.

MARUTA : Tegessipun: parnorring loro, denne saged anunggil to

ya akaliyan nunggil amun-amun.
BAYU : Tegessipun: angin darnel rahayunning tatanemman.
BAJRA : Tegessipun: angebekki.
PRAHHARA : Tegessipun: angin ageng.
PONCAWORA : Tegessipun: angin paknmpullan gangsal saking tengah
inggih punnika: ngandhap, nginggil, sannessipun
saking keblat sakawan.
L:S:SUS : Tegessipun: angin meses 2).
ANGIN : Tegessipun: saged sumurup ing sadhengah panggennan
kang-ngabolong, utawi, tansah arnolah kumejeb-kejeb
3).
PAWANA : Tegessipun: angebekki kawontennan.
ANGIN KAKIM : Tegessipun: prahara kang langkung keras, adarnel ri-
sak.
ANGIN SARSAR: Tegessipun: angin tanpa sangkan inggih darnel risak.
AYASKARA : Tegessipun: angin buwang mega.
ALIWAWAR : Tegessipun: angin ngentarraken watu.
ANGIN NGASIP: Tegessipun: lesus saganten ingkang adarnel risakking
baita.
ANGIN TASEP : Tegessipun: prahara, ugi karya bilahi.
SINDHUNGRIWUT:Tegessipun: prahara tempurran saha mawi jawah.
GULINGNGAN : Tegessipun: angin andhasar, annyakecakkaken sare.
CARAT WARSA : Tegessipun: prahara ageng.

BLEDHEK
I

N
BLEDH:S:K : Tegessipun, kabekta saking swara jumebret.
GELAP : Tegessipun, saking mawa tondha gumebyar gumilap.
GRAKSA : Tegessipun: baledheg kang agawe risaking samukawis.
WRAHASPATI : Tegessipun: ratunning galak; wijangngipun: wrahas =
galak, pati = ratu.
KETUG : Tegessipun: suwanten ingkang anglangkungngi sora.
KUPAK : Tegessipun: langkung banter.
PATER : Tegessipun: swara ingkang kadi mubeng.
CANCALA : Tegessipun: anyjejak, denne anyjejak panggennan um-
bullipun dhateng ing tawang.
JALA : Tegessipun: baledhek wor mendhung.

1) kedeg = kidak, kepidak.

2) 1eses = nywara kearosak.
3) kejep = kedhep.

10
 Namanning JAWAH
UDAN : Tegessipun: bannyu tumurun.
WARSA : Tegessipun: bannyu benner, denne dereng kacampurran
bangsanning toya sannes.
RIRIS : Tegessipun: jawah kerep.
JAWAH : Tegessipun: wetunning bannyu, inggih punnika toya
karinget.
GARIMIS : Tegessipun: jawah lembat.
REREP REREP : Tegessipun: jawah teteruh 1).
AWRUR : Tegessipun: jawah sumawur.
TERUH : Tegessipun: jawah tondha gara-garanning sinatriya.
RARABBI : Tegessipun: jawah sonten.
SURUR : Tegessipun: jawah ngareceh.
WARSAYA : Tegessipun: ananning bannyu, denne witting toya sa-
king jawah.
WREST! : Tegessipun: jawah adres langkung lembat.

MENDHUNG : Tegessipun: mangendhong 1), denne dados endhongngan

ning toya jawah.
JALADARA : Tegessipun: andheng-andhengnging awang-awang; wi-
jangngipun: jala = anggreg-anggreg 2), udara =
awang-awang.
KUW£RA : Tegessipun: panggennan pangemottanning toya jawah.
JALADHA : Tegessipun: bannyu angendhong, denne kandhongngan
toya jawah.
DHANU : Tegessipun: mendhung peteng.
IMA HaRYA : Tegessipun: mega angemu toya, inggih mendhung ugi.
IMANDAKA : Tegessipun, inggih mega ngemu toya; wijangngipun:
ima = mega, daka = bannyu, saking wanycahhing
tembung: udaka.

IMA : Tegessipun, yen ngalingngi wulan nipis.

NIRADA : Tegessipun, yen mega cemeng anunggil mega abrit.
IMA KAPURA : Tegessipun, yen mega angiderri srengenge.
SASMITI : Tegessipun, yen mega awor lan kakayon.
IMANTAKA : Tegessipun, yen mega papak 3) bannyu.
ULUR : Tegessipun, yen mega panyjang annyalentreng 4).
KOKAP : Tegessipun, mannawi mega putih kang kadi kukus.
M£GA : Tegessipun: pangemottanning bannyu, minongka sang-
sangngan.

1) teteruh = horeg, geger.

2 ) anggreg-anggreg = ora ga1pang mlebu ing bolongngan lsp.
3 ) papak = wrata.
4) nylentreng = mung sadhela utawa sagebyarran.

11
KUKUWUNG 1) :
T~gessipun, kabekta saking wujuddipun kuwung, ing-
Qlh ngelowong 2).
WANGKAWA : Tegessipun: kumalowong.
DANU : Tegessipun: kuwung marganning udan; wijangngipun:
d~~ = udan, nu = dalan, amargi kuwung punnika
te]anning bannyu, saben bannyu kasorot denning
su~ya, mawa kuwung; sasirnanning kuwung temtu jawah
la]eng tumurun.
DANU MAYA : Tegessipun: kuwung ingkang sorottipun langkung wen-
ning jalarran resik tanpa mendhung, wekassan boten
ndhawahhaken jawah, sabab saking kabunycang-nging
angin.
T£JA H~RWA : Tegessipun: tejanning bannyu; wijangngipun: teja =
(sampun mastanni), herwa = bannyu.

CAL~R~T : Tegessipun: sumelet 4).

KILAT : Tegessipun: caleret ingkang dnmunnung wonten mega
kandel, badhe jawah.
LIDHAH : Tegessipun: kilat ingkang medal mmangsanning dalu.
WIDYUTA : Tegessipun: kilat yen sumela mega peteng.
THATHIT : Tegessipun: kilat annyarengngi galudhug.
KEDHAP : Tegessipun, mannawi nuju petengnging jawah, akarya
papadhang.
KELAP : Tegessipun: gilap, inggih punnika sorot hawanning
benter ingkang dumunnung wonten ngamun-amun, man-
nawi katrajang denning mendhung mega jawah, besat-
tipun 5) dados baledheg.

GALUDHUG : Tegessipun: swara tetumbukkan, tempukkanning daya

angin, latu, amun-amun, toya, kang kinnubeng
denning mendhung.
GETER : Tegessipun: swara kang angebattaken ~angras~, amar-
gi suwantennipun ametik wonten tal1ngan, ]alarran
kakrubeng mendhung, dados tandukking swara meleg 6)
boten saged buntas 7) marenyca 8).
GUNTUR : Tegessipun: swara kang angebahhaken pangrasa, kados
denne ngoreggaken jagad sadaya.
GRAH : Tegessipun: swara adamel hoterring 9) jagad, utawi
darnel geterring talingngan.
GUMURUH : Tegessipun: swara tampa-tinampan.

1) kokuwung = teja (= kluwung) aawa sorot.

2) nglowong = nyengkorong, lowong-lowong.
3) caleret = lakunning sorot kang banter, gebyar.
4) suaelet = suaabet, kaya denne disabettake.
5) besat = onycat rerikattan (menycolot rerikattan}, aesat.
6) aeleg = mulek.
7) buntas = bantas, lepas.
8) prenyca =ora saenggon.
9) hoter = klinterran, geger, horeg.

12
 BUTA
BUTA : Tegessipun: ageng, utawi mamak 1), saha kabekta a-
sring angrebut lan angrubut.
DANNAWA : Tegessipun: cepak nepsu; wijangngipun: dan = nuli,
hawa = nepsu, tuwin, tedhakking Bathara Danu.
DITYA : Tegessipun: linnuwih, denne sarwa sembada, saged
manyjing ajur-ajer 2).
RAKSASA : Tegessipun: bangsanning berkasakkan 3).
RASAKSA : Tegessipun: kang mongsa sidekah; wijangngipun: rasa
aksa, rasa = mongsa, aksa = tingallan, dados side-
kah punnika saben tingal1anning Jawata tuwin para
Nata, katelad 4) sagungnging manungsa sadaya.
GANDARWA : Tegessipun: wujud manungsa.
ASURA : Tegessipun: wanthen 5), denne boten wonten kang ka-
ereppaken 6).
WIL : Tegessipun: angarad 7), inggih punnika anggeret.
WISADHA : Tegessipun: saged silumman 8).
YAKSA : Tegessipun: angrusak sidekah, denne saben ari ru-
draksa 9), mumulennipun 10) Sang Hyang Guru, para
denawa sami kapanycennan ingkang dados arattannipun
sajen.
RASEKSI : Tegessipun: buta wadon, jodhonning Raseksa.
DIYU : Tegessipun: buta wadon.

KETH£K : Saminnipun: Ketek, tegessipun: sugih swara.

WR2 : Tegessipun: saged anyjelih.
KAPI : Tegessipun: denne sugih wulu.
KUTHILA : Tegessipun: awon bathukkipun.
WANNARA : Tegessipun: kewan warna manusa; wijangngipun: wan =
kewan, nara = wong.
PLAWAGA : denne sarwa cikat.
PALWAGA : denne sarwa tarampil.
PALGOSA : Tegessipun: sarwa mangerti.
R2WANDA : Tegessipun: pangawak swara; wijangngipun: re = swa-
ra, wanda = awak.
KALIDAN : Tegessipun: sarwa rikat.
KENNYUNG : Tegessipun: kethek wadon.
GAP ILA : Tegessipun: tarampil.

1) aaaak = nekat, ngawur, ngawag, nggugo k~~~ppe dhewe.

2) aanyjing ajur-ajer = ngrasuk loluh nyaWlJl.
3) berkasakkan = dheait ing alas . .
4) katelad = ditiro, dieaban, d1conto.
5) wanthen = wanen, kendel.
6) erep : ering, rada wedi.
7) ngarad = ngglandhang, nggeret.
8) siloaan = bongsa dhemit (leleabut) kadadeyan saka aanongsa.
9) rudra~sa = njiyat~' •aerkasale'lgu:::skang wis ajal sarana slaaetan, aulyakkake, ngaji-aji.
10) aoaule = nguua 1 P

13
 Namanning GAJAH
GAJAH : Tegessipun: sugih polah lungguhipun yen aneng wana.
ASTI/ESTHI : Tegessipun, yen tinunggangngan.
DIRADA : Tegessipun, yen meta 1).
DWIRADDHA : Tegessipun: gadhah siyung kalih; wijangngipun: dwi
WANNITI
= loro, raddha = untu, inggih punnika gadhing.
: Tegessipun, yen pinnelannan, inggih punnika pinnera
bottan saput pirantos.
MATENGGA : Tegessipun, yen binekta cangkrama.
DWIPANGGA : Te~essipun: ngunyjuk kaping kalih; wijangngipun:
dw1 = loro, pangga = serot, denne yen ngombe kase-
rot saking telale lajeng katampen panyerotting
cangkem.
SAMAJA : Tegessipun, yen binnekta aprang.
GAJAMUKA : Tegessipun: gajah ngamuk, gajah pangarep, gajah yen
tinunggangngan ing buta.
BRAJAMUKA : Tegessipun: gajah ngamuk ngangge dadamel, utawi yen
binnarong 2) .
LIMAN : Tegessipun: aliman, denne sami-sami bubujengngan wa
na, alim piyambak dhateng prakawis sacumbana, uta-
wi, wonten ingkang mastanni liman punnika kados
suku lima, denne tulalennipun saged dumugi si ti;
utawi, wonten ingkang mastanni malih liman punnika
yen nuju wonten canycangngan wantilan.
GATHA MUTHU : Tegessipun, bilih badhe cumbanna, awit katingal ang
gontha 3) mathuthuk.

JARAN : Tegessipun: unyjarran, denne wonten gedhoggan ijen,

boten kawoworran bangsannipun.
KUDA : Tegessipun: saged mider.
WAJIK : Tegessipun: wijik, inggih punnika suku panggennan
wijikkan nama wajik, karan namanning turongga.
TURONGGA : Wijangngipun: tura ongga, tura = alus, ongga = ba-
dan, kategessan: lemes badannipun. .
KAPAL : Tegessipun: lanteh 4), denne sarwa mangret1 dhateng
pangajarran.
SWA : Tegessipun: jaran kinasih, inggih punnika tumpakan.
UNDHAKKAN : Tegessipun: tunggangngan.
GEDHOG : Tegessipun: gegedhug, denne sami-sami kewan linnang
kung piyambak.

MACAN : Leressipun: macyan, tegessipun: maciya 5), inggih

punnika anggero, anggemprong 6)

1) aeta = nepsu banget.

2) dibarong = dikisruhhi, dibarengngi.
3) anggontha = cengkorongngan, gegambar~an, w~ngun! petha.
4) lanteh = lantih, wwis prigel aarga w1s kul1na n1ndakkake.
5) saciya = sesongarran, sesumbar. . .
6) nggemprong = nywara rame banget (nggero, mbengok, tltlr, lsp).

14
SINGA (SIMA): Tegessipun: saged mungel si ngaong.
SINGHA : Tegess~pun inggih ingkang saged mungel
SARADULA : Teges~~pun: patempukkanning lalandhep, si ngaong.
kadosta: un-
tu s~yungngipun, ilat kados parut cakar kuku
lanycip. '
MONG ••
Tegessipun: kang saged mungel mahong .
ARIMONG •• Tegessipun: meramong 1), denne abang mawi lorek .
KESWARI ••
Tegessipun: sarwa bruwut-bruwut 2) .
JAGUR ••
Tegessipun: macan ndhekem .
MARGAPATI ••
Tegessipun: rinnaket ratu .

BANTH~NG : Tegessipun: benthing, denne lumannang-lannag.

GARDDAKA : Tegessipun: sugih napsu.
ANDDAKA : Tegessipun: pangawakkan lembu.
ANGUN-NANGUN: Tegessipun: bantheng rosa.
SIKANDHANA : Tegessipun: bantheng lannang.
SIKANDHINI : Tegessipun: bantheng estri.
JAJAWI : Tegessipun: bantheng estri.
GRIGSA : Tegessipun: getappan, labet saking kendel, getappan
nipun boten getappan was sumelang, getappan nepsu
kedah ngamuk.
GARAGSA : Tegessipun: angajri~hi, denne saben sumerep samuka-
wis, kedah ambujung kaamuk, punnapa ma1ih yen
ketaton, lajeng anderpejah 3) · kapurunnannipun.

N LEMBU
LEMBU : Tegessipun: amot, denne ngemot samukawis babektan,
kuwawi.
SAPI : Tegessipun: amedamel kasar, utawi, kendel dhateng
pannas.
ANDAKA : Tegessipun: sapi ingon.
ANDANA : sapi lannang pilalan 4).
GAH : tegessipun: agahhan 5), denne boten tampik kang di-
pun wawrattaken.
PIRDOS : tembung Arab, inggih sapi, nanging kocap ing lap~l.
SENUK : punnika inggih mirit wujutting sapi, ananging al~t­
alit, inggih bongsa tanah Ngarab.

KEBO : Tegessipun: bodho, denne sami-sami ~ubuje~gngan dha

rat, langkung bodho piyambak, tum~ndakk~pun kedah
kalayan kagirekkaken 6).

1) 1ra1ong = marong-1arong, aengangab.

2) bruwut-bruwut = kuwur.
3) anderpati = nekat ora wedi mati.
4) pilalan = kang dipilih, pilihan.
5) agahhan = kesusu sarta saguh tumandang.
6) digiri = digereg (digiring), dikon, diatag.

15
MAHESA : Tegess~pun: karem ing jojombok 1).
MUNDHING
: T7gess1pun: tumandhing, denne kaliyan kanycannipun
P1Yambak, asring berik 2) ngantos adamel karisak-
kan.
BOTH! : Tegessipun: mahesa jaler.
KREBO : Tegessipun tembung Malajeng, kajeng saha tegessipun
kerep kungkum.
Denne, tembung Mahesa sawernni kategessan jarwa sota: omahhe
desa.

Namanning WEDHUS
WEDHUS : Tegessipun: wedhodhos 3), !abet dening karem bijig.
MENDA : Tegessipun: meda 4), denne sami-sami bangsanning ke
wan, menda punnika kathah mjdannipun piyambak,
amung anurutti kajengngipun kemawon.
PADRA WANA : Tegessipun: kewan asor, labet boten wonten pigunna-
nipun; wijangngipun: padra = asor, wana = ka-
jengngipun, wan = kewan, utawi, kiwa.
DOMBA : Leressing tembung: padromba; wwijangngipun: padre =
menda, umba = tempuk, dados tegessipun: wedhus wau
inggih karem berik.
KAMBING : Tegessipun: karem gember 5).

C!LENG
C£L~NG : Tegessipun: celeng 6), denne wujjuddipun cemeng.
WARAHA : Tegessipun: sarronggot 7), inggih punnika siyung ka
kalih.
SUNGKARA : Tegessipun: damellipun angesuk; wijangngipun: sung
= angesuk, kara = gawe, denne yen medal kapurunnan-
nipun, amung majeng tekat.
GENYJIK : Tegessipun punnika: celeng alit, kabekta lampahipun
taksih ngejek 8), awi t badannipun dereng ageng,
dados taksih sarwa tarampil.

ASU : Tegessipun: langkung madon; wijangngipun: as = kawa

donnan, su = luwih. Sawenehhing sarjana amastanni
asu punnika leressipun angsuk, kabekta denne k~rem
ganycet, mila lajeng katembungngaken: anyj1ng,
liripun: gandheng.

1) jojoabok = kang jembek-jeabek {leaab ngeau banyu, lendhut).

2) berik = tarong ado sungu.
3 ) ndbodhos = nyrudug.
4) a6da = lageyan ala, cacad.
5) gaaber = ngleabreh.
6) celeng: ireng, celeng.
7) sronggot = cungur celeng. .
8) ngejeg = alaku banter jangkahhe c1yut.

16
SEGAWON : Tegessipun·. sekul awon, denne
~ karem tinyja, kabasak
aken malih: segala.
SRENGGALA : Tegessipun: langkung galak; wijangngipun: sreng =
CIKA
nepsu, gala = wudhu 1) punyjul.
: Tegessipun: jegug, denne saged njegug.
SONNA : ~egessipun: sugih unni, denne gereng, jegug, any-
Jenggong.

NltJDC~l I g ULA
ULA : uluwa, tegessipun: nguntal, denne yen nenedha amung
kaulu, boten kamamah.
SARPA : sarappa, tegessipun: galak, denne yen nennedha kasa
rap kemawon.
BUJONGGA : tegessipun: pangawak bau, denne tanpa bau, amung a-
wak kemawon, denne dhaplangnging-ngawak wus prasa-
sat bapangnging 2) bau.
ARDDA WALIKA: Tegessipun: panyjang saged nekuk; wijangngipun: ar-
dawa = panyjang, lika = nekuk.
BASUKI : Tegessipun: waluya, denne darbe lisah kamulyan dumu
nung wonten pethit.
NAGA : Tegessipun: sawer ageng.

N~ifiCllln· g BEDHATI 3>

BEDHATI : Tegessipun, yen pangirit sapi wadon.
SENNANG : Tegessipun, yen pangirit sapi lannang.
MANGGRA : Tegessipun, yen pangirit bantheng.
SALAMUKA : Tegessipun, yen pangirit maesa lannang wadon.
ASTAPADA : Tegessipun, yen pangirit maesa lannang.
SAMBIRA : Tegessipun, yen pangirit bantheng munnya.
W~STHI : Tegessipun, yen pangirit jajawwi.
CAMAKANTU : Tegessipun, yen pangirit janma lannang wadon.
DHUDHULA : Tegessipun, yen pangirit jaran wwadon.
SISIKUN WANNIDHA : Tegessipun, yen pangirit kuda kakalih.
SISIRAT ANYCAK ANDA : Tegessipun, yen pangirit kuda sakawan.
GOTHAKA : Tegessipun, yen padhati ginnarebong, dados kajeng-
ngipun wwangun aguwa, adat pangirittipun gajah,
jalarran saking langkung awrat.
GABRATA : Tegessipun, yen pangirit sima.
GEG~NDIK : Tegessipun, yen pangirit menda ageng.
SEKUTHUK : Tegessipun, yen pangirit segawon ageng.
CALITHA : Tegessipun, mannawi pangirit kidang-ngujung 4).
SALIGNA : Tegessipun, yen pangirit kapal tutul.

1) wudhu = ora ana tandhingnge, ora ana kang bisa nandhingngi.

2) 1bapang = njepapang.
3) bedhati = kreta (basa Melayu: pedhati). . .
4) kidang ujung = kidang kang uriPP' ana dharattan kang nglonyJOk 1ng sagara.

17
PAKAJA : Tegessipun, yen mekar jronning bannyu.
KUMUDA : Tegessipun, yen mekar jronning bannyu.
SARASIDYA : Tegessipun, yen medhhem 1)
SAROJA : Tegessipun, yen dumunung aneng dharat.
SAROPARUKA : Tegessipun, yen wigar 2).
KAMUDA : Tegessipun, yen kasattan toya.
SAMAWIH : Tegessipun, yen tumuwuh ing watu.
TUNYJUNG : Tegessipun mennawi sampun wujud wittipun.
TERATE : Tegessipun mennawi megar wonten ing bale kambang.
SINGLI : Tegessipun, yen sekar badhe wigar.
MIDEMAH : Tegessipun, yen megar dalu .
•

SEKAR : Tegessipun: kang anedheng mekar.

KEMBANG : Tegessipun, mannawi kaingsep madunnipun denning kom
bang.
KUSUMA : Tegessipun: kang sumedheng gandannipun.
PADMA : Tegessipun: sekar kang saweg medem, gandannipun tak
sih anunggil madunnipun.
PUSPA : Tegessipun: kaanggit atharik-tharik punnapa denne
kaselang-seling panggennannipun.
PUSPITA : Tegessipun: sekar kang anedheng warni jenne, inggih
punnika badhe megar.
SARI : Tegessipun: sarwa sae, inggih punnika annedheng su-
mekar, gandannipun arum.

GODHONG : Tegessipun: kanggo edhum 3), inggih punnika kangge

edhnm dhateng wi ttipun, dados minnongkaa gedhong
dhateng wit.
RON : Tegessipun: dadamel rorompyoh 4) dhateng wit.
RON DHAON : Tegessipun: godhong ngrembaka.
DHAON : Tegessipun: godhong sumedheng.
PATRA : Tegessipun: saantara, denne godhong dados antara ge
sangnging wit, tandhannipun lema-kera saking go-
dhong.
UJUNGNGAN : Tembung Krama Dhusun, kajengngipun ambasakaken ijo,
ijon, saking wujudding godhong kang ijem lajeng
jeprah 5).

1) aedhel = durung aegar.

2) wigar = ilang dayaone, ngabar, jugar, ora dadi.
3) edhUI : eyub.
4) roroapyoh = kang gawe krembyah-krembyah. .
5) jeprah = ogembrah, ngendi-endi ana (tumrap wowohhan kang lag1 usum).

18
 Namanning KALI
KALI : Tegessipun: kaili, denne kailennan toya
LEPEN ·· Tembun ·
. gng1pun ·
nga)eng: ·
lepwen ka]·engngipun· lAp te
.
geSSl · . 1 . · '
P~- 1 en-11en, wen = panggennan toya.
• t::::
NARMADA · Lepass1~un tembung: naharmonda, tegessipun: pange-
mottannlng bannyu.
BANGAWAN : Leressing tembung ngajengngi: bannawan; wijangngi-
pun: ban = bannyu, awan = dalan, dados: dadalanning
bannyu.
BANNAWI : bannawe, tegessipun: kumpullanning bannyu.
CI : Tegessipun: gen pasucen.

JURANG ••
Tegessipun: jero .
SIGRONG ••
Tegessipun: sing gerong .
REJENG •• Tegessipun: rejeng 1) jareh-jareh 2) •
TREJUNG •• Tegessipun: menggak-menggok .
SILUK •• Tegessipun inggih menggak-menggok .
SUNGIL •• Tegessipun: 1angkung rumpi1, denne sarwa makeweddi .
GAHANA •• Leressipun: guhana tuwin gwahan, tegessipun: guhan
= pejegongngan, tegessipun gwahan = cegohhan.
PAJRONGNGAN : Tegessipun: pajorongngan, kabekta ingkang dereng ku
linna ninga11i, jorongngen 3).

GUWA •• Tegessipun: lemah ngesong.

GUA/GUHA • Tegessipun: goh, inggih punnika siti anggerong.
•
RAGO •• Tegessipun: siti rogoh, denne gerong.
SONG •• Tegessipun: rang kang ngesuk.
GOTHAKA •• Tegessipun: guthittan 4) tuwin godhaggan 5).
GOT AKA •• Tegessipun: enggen pelowongngan, inggih godhaggan.
SUSUPPAN •• Tegessipun: panglendhungngan 6), denne asring kada-
mel palendhungnganning sate galak.
PADHUAN : Tegessipun: panggogossan, denne anggerong angesong.

PANDHITA : Tegessipun: pupundhen, denne pinundhi-pundhi sarere

yan wewengkonnipun.
DWIJA : Tegessipun: angesthi terus lahir bates. .
DWIJA WARA : Tegessipun: muruk seja kalih prakkawis, sap1san: a-
ngastuti 7) dewa, kaping kalih: amrih karahayon.

1) r~jeng = padhas ing jurang-jurang.

2) jareh-jareh = nggegirissi (•edenni).
3) jorongngen = rasa kumudu arep tiba krungkeb.
4) guthittan = singgettan.
5) godhaggan = longkangngan sela-selanning barang loro.
6) nglendhung = ngayo1, ngaub, ngindbung.
7) ngastuti = memuji, nyembah.

19
SUYATI : Tegessipun: amesu cipta, wijangngipun: suya = amesu
ti = cipta.
RES! : Tegess~pun: suci, denne anneteppi panggalih asuci.
WASISTHA · T7gess~pun: langkung awas, kadosta: sumerep sade-
rengng~pun winnarah.
AJAR : Tegessipun: wajib mumulang.

REHHING PANDHITA
Saking ngandhap anama: INDHUNG-INDHUNG, tegessipun: tiyang
karereyan ingkang saweg mondhok, damellipun babad-babad wana
saubengngipun ardi.
Inggahhipun malih- anama: GELUNTUNG, tegessipun: tiyang sampun
gigriya ny~gak sakawan, dammellipun angrerembat 1), usung-usung,
mendhet kaJeng tuwin toya.
Inggahhipun malih nama: ULUGUNTUNG, tegessipun: lurah kampung,
ingkang kabebahhan amrannata sadaya padamellan.
Inggahhipun malih anama: CANTRIK, tegessipun: ingkang kabebahhan
angladossi samukawis utawi jagi kengkennan.
Inggahhipun malih anama: C£K2L, tegessipun: juru tannemman utawi
jagi rumeksa pategillan, awon-sae wonten tanggellanning Cekel.
Inggahhipun malih anama: PUTHUT, tegessipun: ingkang rumeksa
sanggar palanggattan, utawi kabebahhan masang pirantossing sesaji
pamujan.
Inggahhipun malih anama: MANGUYU, tegessipun: ingkang kabebahhan
anabuh gentha kekeleng salebettipun pamujan.
Inggahhipun malih anama: JANGGAN, tegessipun: ingkang dados juru
serat utawi anganggit-anggit.
Inggahhipun malih anama: WASI, tegessipun: ingkang dados juru
pangadillan angrampungngi prakawis.
Inggahhipun malih anama: AJAR, tegessipun: juru mumulang kawajib-
banning para ulah arja.
Inggahhipun malih anama: PANDHITA, tegessipun: guru ageng ingkang
sarwa putus, wajib sinnebut panembahhan.

R£H PANDHITA £STRI

Saking ngandhap, anama: OBATTAN, tegessipun: tiyang estri brejag-
gan 2) jagi sasadeyan utawi tuttumbas dhateng peken. .
Inggahhipun anama: ABETTABET, tegessipun: jagi mangangsu utaw~
ramban 3).
Inggahhipun malih anama: ABONN~BON, .tegessipun: jagi pannyapu
utawi mamasuh, susuci, sapanungg1llann1pun: .
Inggahhipun malih anama: KAKA KAKA, tegess1pun: t1yang estri jagi
olah-olah. · . ke ke
Inggahhipun malih anama: 2NDHANG, tegess1pun. jagi ng nnan
utawi ngladossi. · . J·agi dados innya 4)
Inggahhipun malih anam~: BID~~, ~e~ess1pun.
anneseppi putra wayahh~pun K1ya~ AJa ·

1) ngre1bat = aikul.
2 ) brejaggan = wong kang dadi pengarep.
3) raaban = golek gegodhongngan kang~o kelan utawa pakan kewan.
4) innya = batur kang gawenne nusonn1,

20
Inggahhipun malih anama: DHAYANG, tegessipun: jagi tetebah utawi
annyebarri sekar ing sanggar palanggattan.
Inggahhipun malih anama: SONTRANG, tegessipun: dados dhukun,
amulasara suker-saki t utawi anggulawenthah anggada 1) renna 2)
putra-wayahhipun Ki Ajar.
Inggahhipun mal ih anama: MENTRIK, tegessipun: pinni tados juru
rarawat samukawis bangsanning busana punnapa denne dhadhaharran,
sapanunggillannipun.
Inggahhipun malih anama: DUNGIK, tegessipun: pipingittan, badhe
dados garwannipun Kiyai ajar; padamellannipun, cariyos lalampah-
han jaman kina, ingkang dados tepa-palupinnipun para pawestri,
kalanturripun dipun wastanni: kondha dongeng.

N·-- . g WARN! SAKAWAN

lt11Ud. Ill

ABANG (RETA) : Tegessipun: abangnging godhong.

RETTAWI : Tegessipun: abangnging getih.
RETTAGA : Tegessipun: abangnging sekar.
REKTADU : Tegessipun: abangnging kewan.
REKTAMA : Tegessipun: abangnging galuga 3).
REKTASA : Tegessipun: abangnging apu.
IRENG (KRESNNA) : Tegessipun: irengnging uwong.
DUMANNI : Tegessipun: irengnging nila.
TANU : Tegessipun: irengnging mangsi.
GREDDHAWA : Tegessipun: irengnging kayu.
SEKERRI : Tegessipun: irengnging angus.
ASTHAKA : Tegessipun: irengnging kewan.
NILABA : Tegessipun: irengnging retna.
UMANNI : Tegessipun: irengnging mega.
• •
KUNNING (JENAR) : Tegessipun: kunning semu 1JO.
DINNAR : Tegessipun: kunningnging mas.
PUNNAR : Tegessipun: kunningnging kunir.
JENN2 : Tegessipun: kunningnging mas.
KUNNING : Tegessipun: kunningnging wong.
PITA : Tegessipun: kunningnging sandhangngan.
KAPURONTA : Tegessipun: kunningnging jarit.
JENNING : Tegessipun: kunningnging sorot.
BLENGNGAH : Tegessipun: kunningnging bengle.
PUTIH : Tegessipun: putihhing siyung, inggih putihhing
untu.
WENNES : Tegessipun: putihhing uwong.
PING2 : Tegessipun: putihhing sekar.
DENTA : Tegessipun: putihhing gadhing.
PETHAK : Tegessipun: putihhing waspa, luh.
KAPAS : Tegessipun: putihhing kapuk.
S£TA : Tegessipun: putihhing uler.
MINNA : Tegessipun: putihhing iwak.
PIK : Tegessipun: putihhing minnyak.
ICANA : Tegessipun: putihhing sungging.
LAWON : Tegessipun: putihhing jarit.
SUCI : Tegessipun: putihhing ati.
. k d~nning· Koko Widayatmoko.
Kasal1n u ara ~ · . 5
Jogyakarta, 31 Me1 199 •

1 ) anggada = gelang ·
2) r~nna = biyung. ~ ~t abang
3) galuga = tetuwuhhan kang bisa kanggo gaw c .

21
 S ERAT

TEMBUNG ANDUPARA
•

KAIMPUN ogNING:
Raden Ngabehhi Soeradipoera
TIYANG MARDIKA INGKANG AMARSUDI KASUSASTRAN JAW!
ING
MESTER KORNELIS

SAMPUN KAESAHAKEN D£NING RAD£N DJAJASEPOETRA, DEMANG P2NSIYUN ING

M£STER KORN2LIS

Wewenangngipun ingkang nganggit serat punika kaayomman dening

Angger Taun 1912, bah karang-karangngan

Serat punika inggih kenging katurun, kaecap utawi kaanggit ma1ih,

ananging kedah wonten serat pa1ilah saking Kumisi fur
dhefoleklektur, sarta kedah katerangngaken kapethik utawi kapirid
saking serat punapa

Kaecap wonten ing pangecappannipun tuwan:

ALBRECHT &CO, ing WEL
TAUN 1917
 BUBUKA

Wiyossipun, menggah Kommissining Wolkslectuur angedallaken serat

punika, boten badhe angrujukki sadaya katrangngan ingkang sampun

kalebet ing karangngan punika. Pratelan wau medal saking pangga-

lihhipun Juru Ngarrang, inggih punika Jenattipun Raden Ngabehhi

Soeradipoera. Mila leres utawi lepattipun, kedah katanggel dening

ingkang nganggit.

Ing wusana, mugi-mugi para ingkang sami maos kersoa gadhah tim-

bangngan piyambak-piyambak ing ngatassipun Serat Tembung Andupara

1) punika.

1) ndupara = nglengkara, ora ketemu ing nalar.

1
Bubukanning
. . cariyos
. ' sarAhn
~
·
1ng ·
1ngkang kasebut Serat Bab Tanah
Jaw1 sakaw1
. t sak1ng Karat on 1ng
· Demak ngantos dt1mug1· Surakarta
Kathah 1ngkang. mawi tembung pra 1 ambang utaw1· -pasemon saemper·
~ados cacangkr1.~an karana saking kawicaksananning Sang Pujongga
1ngkang ngangg1~ . . saha saking alus sarta luwessing tembung,
ngantos boten ke~g1ng kagayuh dening para tiyang ingkang taksih
kadung 1) kawruhh1pun~ Punapadene pasemon ingkang langkung saking
mok~l, m~temah 2) la]eng kapitajeng 3) kemawon ingkang kasebut
car1yoss1pun pralambang wau.
Awit s~k~ng punika, mila kadereng manah kula sumedya amedharraken
sawar~1n1ng pralambang utawi cacangkrimman wau, ingkang supados
para 1ngkang maos lajeng saged mangretos terang. Mila tembungngi-
pun serat punika kadhapur kados pawicantennan, Murid pitaken
dhateng Gurunnipun, kados ingkang kapratelakkaken ing ngandhap
punika.

BAB 1. KYAI AGENG SELA ANYEPENG BLEDH£G.

(PUNIKA PASEMON)

Wiyossipun nalika Karaton Nagari Demak, wonten tiyang anama Kyai

Ageng Sela, dados kapetengngannipun 4) Kangjeng Sinuwun Sultan
ing Demak, dipun ajenni para tiyang kathah saha tiyang ing Sela
sadaya suyud anggusti ajrih asih dhateng Kyai Ageng wau karana
watakkipun eber 5) budi kawewahhan andhap-asor, miwah gagah
prakosa, teguh timbul 6), guna sekti 7). Mila keringngan manyca-
pat manyca-gangsal 8) , prasasat angratu anggennipun won ten ing
Dhusun Sela nriku. Mila Kangjeng Sultan Demak ragi ering.
Winursita 9), Murid matur dhateng Guru:
"Dhuh Kyai, mugi kalepatna ing tulah-sarik 10), saha Saf!lpun
kirang ing pamengku 11), kula badhe nyuwun sesereppan lng-
kang leres".
"Iya Thole, aku aweh pangaksama. Apa kang dadi karepmu?.
Yen' ananalar kang durung cundhuk pamikirmu, kena takon
marang aku!".
"Awit kula cumanthaka 12) darbe atur nyuwun sesereppan. Me~g-
gah ingkang sampun kasebut ing Serat Babad De~ak, J?un1ka
wonten tiyang nama Kyai Ageng Sela. Satung~all1ng d1nten,
wanyci asarr inggil, kesah dhateng pat~g1~lan, ~ang~ul
pacul sarta nyengkelang kudhi 13). Sadumug1nn1ng teg1l, Ja-

1 ) kadung = cupet, ora tekan.

2) matemabhan = malih dadi.
3) pitaya = ngandel marang, pracaya utawa aasrabbake aarang.
dipitaya = diandel, dipracaya nindakkake.
4) kapetengan = pulisi sandi, jaga aalem.
5) ber = seneng weweh (aaber, luber~. ..
6) teguh tiabul = digdaya sarta sug1h 8Jl. . . .
7) guna sekti = daya kang ngungkulli .kodrat kang b1sa kanggo aaeka 1ng l1yan.
8) aanyca pat aanyca lima = tangga desa kang ana sakubengnge.
9) diworsi ta = digunea. .
10) tulah sarik = walat, bebendu aarga nerak prakara sucl.
11) paaengku = kasabaran. .
12 ) cumanthaka = kuaendel, aabeg wan1. tbel
13) kudhi = sabongsa arit ing tengah nganggo blendhuk aeaper pe .

2
•
 wah grimis miwah s ·
wara~1.ng bledheg tansah angampar-ampar
1) M.1 1 ' .
Boten at K~a1. dAgneg angeyup sangandhapping Kajeng Gandri.
. k an aw1.s angu, Kyai Ageng wau dipun samber bledheg
1.ng
wit ang nyamb
. k- · ·
er eng1.ng d1.pun cepeng, tanpa daya kakiyattan'
a keng1.ng kein:ayan 2). 2nggallipun, Sang Gelap lajeng
kacaossake~ Kang]eng Sultan ing Bintara. Kangjeng Sultan
9':1Puh amar1.ksanni, lajeng dhawuh dhateng Kyai Ageng Sela,
k1.nnen anyengker!i kunyjara tosan. Sarta ingandikakkaken
andekek won ten 1.ng Masj id Ageng. Kangjeng Sultan tansah
mana~ukara ~} kasektennipun Ki Ageng Sela, pantes pikantuk
gany]ar:r:an 1.ngkang ageng. Dene para tiyang Demak, sampun
kathah 1.ngkang sami ningalli, esek-esekkan arebat ngajeng.
Sang Prabu enggal andhawuhhaken dhateng juru gambar, kinon
anggambar punapa warninipun Sang Bledheg wau. Juru gambar
enggal tumandang anggambar. Ya, ta, semahhipun Baledheg,
amindha warni tiyang estri sepuh, nini-nini, mawi anyangking
beruk isi toya, kebak. Amiyak tiyang aningalli, kaleksanan
saged dugi ing pakunyjaran tosan. Sigra kunyjara kasiram
toya beruk, sanalika gelap anywara jumegur. Kunyjara tossan
lebur tanpa kukuppan 4). Para tiyang ingkang sami nonton,
ingkang celak, kapileng 5} dhawah klenger. Polahhipun para
tiyang kados gabah den interri, dene tiyang nini-nini kaliy-
an punnang Baledheg lajeng musna mantuk dhateng kayangngan-
nipun. Mongka juru gambar, anggennipun anggambar saweg
dumugi sanginggilling tenggak, kaselak Baledheg kurda amed-
allaken prabawa angrucat pakunyjaran. Sang Nata sakalangkung
pangungunnipun 6} ing panggalih, wasana Sang Prabu dhawuh
dhateng juru gambar, gambarring bledheg kinen angetrappaken
wonten kori ineb-inebbing Masjid Ageng. Nanging sapunika
katrappaken wonten kori pasareyannipun Kangjeng Sultan
ingkang Kaping II, III.
Kula nuwun, Kyai, punapa leres, Kyai Ageng Sela wau sampun
nyepeng gelap?. Karana ngantos dumugi Jaman sapunika, manawi
pinuju wonten caleret gumebyar, sasmita badhe wonten gelap,
para tiyang sami anyangenni 7) makaten:
''It, Gandri, iya ingsun putunne Kyai Ageng Sela!''.
amurih sampun ngantos katempuh babaya bledh~g. Pu~apa malih,
dilah pasareyannipun Kyai Ageng Sela _pun1.ka, r1.nten dalu
boten nate pejah. Sakawi t kadekekkan d1.lah amendhet latun-
ning baledheg ingkang kacepeng Kyai Ageng Sela wau. Pralam-
bang ingkang mokal makaten, kyai, kula boten saged anggayuh.
Kula nyuwun dhawuhhipun Kyai ingkang leres!".
Kyai Guru mangsull i : .
"Saka pitakonmu iku, Thole, panycln samar banget. Ngan~1. wong
ora bisa ambatang, awit saka mokalle. Karana_Bledheg d1.khu ora
maujud, diaranni hawa, saka pamorre hawa ng1.sor 1 an u~r,
rebut kukuwattan. Bareng tempuh, nganakkake cleret, bany)ur

1) ngaapar = nyaaber.
2) kaaayan = aji ngetokkak~ kasekten. .
3) aanadukarra = njurungngi, ngrujukki, nayogyann1. . . ~
4) tanpa kukuppan = ora oleh apa-apa, vis orra kena dlpek plgunann .
5) kapileng = kebrebeggen sanget.
6) ngnngun =guano banget. .
7) nyangenni =gave kaul, nadharr1.

3
 ana swara gumludhug. Dadi nyatanne ora kena cinekellan
manungsa.
. Awi t yen 1 ·
ag1 '
campuh, hawa loro maujud agni,
k apr1.ye anggonne bisa nyekel?''
"Nuwun.' Kya1.,
· manawi g~lap wau· saupami
· tanpa ujud, lha, kados
~~~~~n den: teka k~ng1ng ~ipun gambar?. Ing sapunika taksih
. ' adekek 1ng kor1 pasareyannipun Kangjeng Sultan
B~ntara, kaprenah pengkerran Masjid Ageng ing Demak, warni-
nl.pun kados gambar Banaspati?. Punapa malih, kula ugi snmer-
7Pwonten gelap anyamber tirissan 1), untunning gelap kantun
1ng galugu, w~r~i maujud sela semu pethak, kados paju 2).
Dados terang b1l1h gadhah ujud, margi andarbenni untu ageng
santosa!''. '
Kaki Guru:
"Iya bener gotekmu iku, Thole! . Aku dak cari ta 1 •
Ing Dhist~ik Menoreh, Kabupaten Magelang, Kedhu. Ing kana
ana C~ndh1 gedhe banget, sarta endah warnanne, ginawe saka
watu 1tem. Gapurane maju pat, undhak-undhakkanne tundha 3)
sanga. Saundhak iya nganggo gapura, lan nganggo dalan mubeng
atemu gelang. Gapura ing ngisor pisan, maju pat, kang dhuwur
kadokokkan gambar bledheg, iya amung sadhuwurring tenggak
kaya kang wus kasebut ing dongeng warni-warni. Rupane ora
wingwang 4) karro gambar bledheg kang kapacak ana ing Masjid
Demak, kaya kang wus ko'gotekkake ing ngarep. Mungguh ananne
candhi mau saka yasaning wong Buda duk jaman awal. Dadi
Candhi Barabudhur iku andhisikki ing Masjid Demak. Saka
panemuku, gambar gelap ing Demak mau anurun saka warnanning
gambar gelap ing Candhi Barabudhur.
Dene kowe agawe paseksen maneh, yen gelap iku darbe wujud.
Kowe wiis andeleng untunning bledheg kang tumanycep ana ing
glugu, iku bener!. Nanging sajatinne dudu untunning bledheg.
Saka katranganne mengkene: Nalika pamorre hawa loro mau,
bisa anggendeng wedhi kang alus. Bareng Sang Gelap tumempuh
marang kakayon, wedhi luluh dadi watu kang arupa paju,
karana gelap pangawak agni kang ngluwihhi panas banget.
Sawenehhing pamikir ora mengkono. Yen ona kakayon kang
kasamber gelap, banyjur ana wujud watu kang kari tumanyceb
ing kakayon mau, sebab panggonnan watu dohhe sawatara karo
kayu kono, ana watu kang saemper p~ju. Kalan~ haw~ ngisor
Ian dhuwur tempuh, banyjur anywara Jnmegur dad1 agn1, tume-
kanning bumi anrajang watu mau. Menycelat saka daya
panggendengnging gelap, matemah _tumanyceb ana ka~. kang
disamber mau, Dadi, watu iku b1nasakkake kaya m1m1ssing
mariyem!".
Murid natur: , wau boten sale-
"0, Kyai, dados cariyossipu~ Kyai Ageng Sela
ressipun?. Hla, kados pund1 pasemon ingkang langkung andupa-
ra makaten?".
Kaki Guru: A k 0 ·k ora
. "Dene sang Pujongga anggonne gawc pasemon mang on 1 u,

1) tirissan =wit krambil.

2) paju = wesi/kayo gepeng dianggo miyak sigarring kato.
3) tundha = ambal, sungson.
4) wing-wang = geseh, beda.
ora wingwang = padha, trep, cocog.

4
 1 iya amung d 1· ..
. gawe
aw 1 t pang 1 1· hh .. pangalembana
. bae marang Kyai ageng Sela '
ga e her bud1 sarta teguh timbul Ian guna sekti.
Kawuwuhhan adat ke1akuwanne a1us miwah andhap-asor dhemen
t~tulung marang wong kang nandhang papa, saha pen~galihhe
W ~aksan~, putus 1) parama sastra. Katandha, darbe labet
1

at11ar t ..1las serat ingkang winastan Serat Papali. Mungguh

surasanne, . prayoga banget kawulangngake para mudha. Apa
maneh, Kya1 . ageng mau kang anurunnake para Ratu ing Tanah
Jawa, ngant1 tumeka Jaman saiki. Mulanne anggonn agawe
panga1embc:'na, nganti ora kena ginayuh. Kajaba saka kang
kasebut _1n~ dh~wur, mara pikiren kang bening, kayata:
Kosokbal~nne Kyai Ageng bisa nyekel gelap, bareng Kangjeng
Sultan B1ntara ayasa prajurit wira utama utawa tamtama 0 ) ,
malebu dadi jajar 2) bae di tampik. Awi t, manawa ana wong
arep malebu prajuri t wira utama, kudu kadadar kasektenne
dhisik. Yen wong bisa nabok bantheng mati sanalika, iku bisa
kalebu. Kyai ageng iya bisa anabok endhas bantheng, mati
sanalika. Ananging, wektu nabok endhas bantheng, nganggo
mengo. Sang Nata andangu:
"Sabab apa si Jebeng 3) Sela teka nganggo mengo'?"
aturre, manawa kaciprattan getih. Kangjeng Sultan anggalih
tipis atine, muiane ditampik. Kyai Ageng banget wirangnge.
Saundurre saka Demak, tumekane dalem banyjur anglumpukkake
kadang-warga kal uwangsanne 4) • Kabeh ana wong rongngatus,
sangkep 5) sagagamanne, sumeja 6) mlebu kadhaton angamuk
punggung. Kyai Ageng nunggang jaran, amandhi 7) lawung 8).
Kawursi ta, Kangjeng Su1 tan Bintara wus amiyarsa warti yen
Kyai Ageng Sela baka1 teka angrusak Kadhaton, anggawa
ba1anne wong Sela kabeh, dhawuh marang Patih Wanasalam:
tekanne Kyai Ageng Sela ora pareng kapethuk para wadya bala,
Kangjeng Sultan karsa nyariranni amethuk pribadi. Ya, ta,
Sang Prabu uwus sedhiya ana ing Si tinggi 1, diadhep para
punggawa sawatara. Ora suwe Kyai Ageng Sela teka, wis malebu
ing alun-alun anunggang jaran, akiprah~kipra~ sarta a~yekel
tumbak ligan Ian anganggo keris telu, d1wangk1ng 9), d1cothe
10) miwah curigan 11). diayab 12) para kadang warganne, rong
ngatus sangkep gagamanne. Bareng tutug sakidulling ~ringin
kurung, Kangjeng Sultan wus waspaos yen katekan Kya1 Ageng
Sela, enggal angasta gandewa, kapantheng kenthengnge, kang

1) putus = wis tamat (tuarap sinau), .•i~ pinter ..

2) jajar = pangkat priyayi utawa ~ra]ur1t kang ng1sor dhewe.
3 ) jebeng = sesebuttan kanggo bocah.
4) kaluwangsa = sanak sadulur (= kulasentana, kulawanda, kulawarga).
5) sangkep = pepak miranti.
6) sumeja = sumedya, dowe karep.
7) mandhi = nggawa (gada, lsp) dipanggul.
8) lawung = tuabak.
9) diwangking = disengkelit. .
10 ) dicothe = nyengkelit keris kaetrap ing ngi~ingn~an uk1~anne duaunung ingngarep.
11) curigan = nyengkelit keris kaya patrap padlnan lDg burl.
12) diayap = diiring, digreb~g, d~~~b:~gtewan utawi praaosa tegessipun: ngingah raabut (areyab-reyab).
o ) Tembung •tamtaaa• a~al tea un~ Ch~n · dados kaanggep tiya~g gagah prawira. (Katrangan saking Raden Jaya
Taataaa sampun angr1sak Nagar1 lna,
Djajasapoetra.

5
 jemparing katujokkake dh .
gangngi Kyai Ageng S ~ an emma~1ng . 1) jaran kang di tung-
1
nanni, menycok andh ea .. Jem~ar1.ng s1gra kalepassake, ange-
tiba kabanting E ema~n1n.g )aran, jaran ambruk, Kyai Ageng
nandhang tatu · ngga ~umeneng .~ariksann~, jaran katon
k . ' . andhemanne kapanyJ 1ngngan )emparing, mati
a~S1.sannan. Kya1 Ageng ngartika 2) ing galih·
aupama panah iku me k ·
Galihhe ban . . . nyco awakku, temtu kaya jaran iku! ".
d YJUr 91.r1s, Kyai Ageng parentah balane diajak
~un u~ gaganycangngan. Bala mundur lumayu saparan-paran.
ang at.a bareng mariksanni Kyai Ageng Sela bali lumayu
an~gendr1ng, gumujeng suka:
Lha, apa ~ethekkingsun?. Panycen tipis atine Si Jebeng Se
la, ora b1sa dadi Ratu, embuh ing tembe buri!".
Sang Prabu kondur angadhaton, para punggawa mundur sowang-
sowang 3).
Kaki Guru wicanten malih:
"Hla, pikirren, Thole!. Wong mlebu dadi jajar tamtama bae ora
kalebu, teka dipratelakkake bisa nyekel gelap?. Dadi, terang
mung ginawe pangalembana bae, nanging dadinne kaweleh-
weleh!".

BAB 2. RAD~N JAKA TINGKIR AMEJAHHI TIYANG, NAMA DHADHUNG AWUK ING
PINGIT, KEDHU, INGKANG BADHE MALEBET TAMTAMA.
(PUNIKA PASEMON)

Kacariyos, Murid matur dhateng Kaki Guru:

"Nuwun, Kyai, wonten pasemon Jaman Kangjeng Sultan Demak Ing
kang Kaping III. Wonten tiyang nama Dhadhung Awuk ing Pi-
ngit, Tanah Kedhu, dhateng Nagari Demak, badhe lumebet jajar
prajurit wira utama 4). Lajeng sowan ngadhep lulurahhipun,
prajurit wira utama nama Raden Jaka Tingkir. Kaleressan
Raden Lurah pakempallan wonten pasowannan pagelarran
sakalerehhannipun prajurit wira utama. Satunggilling praju-
rit matur:
"Nuwun Raden Lurah, punika wonten tiyang ngaken nama Dha-
dhung Awuk, asal saking dhusun Pingit, tannah Kedhu,
badhe sowan ing ngarsa panyjenengngan!".
Raden Lurah ngandika:
''Iya, mara ajokna mrene!''
Prajurit wau lajeng ngirid Dhadhung Awuk, ngadhep Jaka Ting-
kir. Pun Dhadhung Awuk lajeng matur:
"Dhuh Bandara Raden, mugi kalepatna ing tulah sirik, nyu-
wun ~ewu pangapuntennipun Bandara, awit kula kami purun
darbe atur ing Paduka Bendara. Menggah pisowan kula puni-
ka ing ngarsannipun Bandara. Raden, awit k~l~ miren~
pawartos saking ujarripun . t1.yang kathah, b1l1h Gust1.
kawula Ingkang Sinuwun Kang]eng Sulta~ angarsakkaken yas~
abdi dalem prajurit wira utama. Manaw1 kap~ra nyata, .m~gl.
kaparengnga kula nyuwun malebet dados abd1 dalem, )aJar
•

1) andheman = legokkan ing dhadha.

2 ) ngartika = nggagas (ngunandika ). . .
3) sowang-sowang = dhewe-dhewe, pilah-pllah (pep1sahhan).
4) wira utama = prajurit pilihan.

6
 ~~:~~ri~~ir:n;tama. Boten langkung, ingkang abdi pun Dha
Raden!". umanggakkaken sih kamirahhannipun Bandara
Raden Jaka Tingkir ngandika·
"He, P aman Dhadhun A k · . .
9 wu, bener aturmu 1ku!. Nang1ng Pa-
man, abot. wong mlebu dadi prajurit wira utama, karana
nganggo d1nadar 1) dhisik!''
Dhadhung Awuk matur: ·
"S~nadyan sakalangkung awrat, saestu badhe kula lampahi ka
l1.yan suka bingahhing manah!. Nuwun kawuningngana Bandara
R~den, kula punnika bilih boten kasudukkan dhuwung ing
t1y~g, utaw1 kawaos 2) utawi kapedhangnga salebettipun
sad1n~en kemawon, badan kula gerah-uyang 3), lesu, lemes
r~oss1.ng badan kumepyoh 4). Balung-balung sadaya kados
d1pun lolossi!".
Ya, ta, Raden Jaka Tingkir, sareng miyarsakkaken aturripun
D~adhung Awuk ingkang sakalangkung kumalungkung, ing pangga-
llh dahat panas. Nanging kasamun kasambi angganten, asta
kanan nyepeng sadak 5) (sedhah salembar dipun isenni apu,
lajeng kalinting katangsullan benang, inggih punika abenni-
pun tiyang angganten). Sasampunning anggigit sadak, lajeng
ngandika:
"He, Paman Dhadhung Awuk, kowwe bakal dak dadar. Yen pany-
cen kowe kelar nadhahhi katiban sadak kang dak cekel iki,
mesthi kowe bisa kalebu dadi prajurit wira utama!"
• Sang Dhadhung Awuk matur:
"Inggih sandika, sampun ingkang nama sadak, sanadyan dhu-
wung waos sarta sabet 6), kula bingah anadhahhi. Panycen
kula sampun katagihhan dipun sudukki ing tiyang!".
Raden Jaka Tingkir jumeneng saking palenggahhannipun, anye-
lakki Dhadhung Awuk sarwi ngandika:
"Lah, Paman, ika sadak tadhahhana!".
Dhadhung Awuk mangsu1li:
"Inggih, inggih, sandika! ".
Raden Jaka Tingkir sigra sadakkipun katamakkaken ing dhad-
hanning Sang Dhadhung Awuk. Dhadha pecah, erah S'_'mamburat,
dhawah pejah kapisannan tanpa sambat. Raden Jaka T1ngkir la-
jeng angejepi 7) dhateng para wira utama kinen anyudu~i. 2ng
gal para wira utama sigra sami ngunus dhuwung anyudukl. wang-
kennipun Dhadhung Awuk, tatu arang kranyjang kados tiyang
anyudukki waloh kemawon. Wangke k~bucal dhateng lepen ~ema~.
Kawursi ta, sampun misuwur sanagar1 Demak,. Raden Jaka T1n~k1r
amejahhi tiyang ingkang badhe lumebet w1ra u~a~a. KangJeng
Ratu Bintara sareng miyarsa, duka yayah sin1p1. 8), lajeng
dhawuh ing gandhek 9) animballi Kyai Patih Wanasalam. Sampun

1) didadar = diteter, dicoba.

2) waos = waja, tumbak.
3) gerah uyang = krasa lara panas sumeng-sumeng, bingung byang-byangngan, kuaudu aangan.
4) komepyoh = kapya = kabeh. .
5) sadak = conthongngan godhong suruh ing jero ana enyjette, cublak kanggo nyocoh k1nangan.
6) sabet = pedhang, gitik dawa sarta le~es.
7) angejeppi = disasmitanni sarana kedhep.
8) duka yayab sinipi = nepsu banget. . e loro)
9) gandhek = abdi dalem kang pinatah nglantarrake dbawuh (a)egg ng .

7
 sowan ing ngabyantara N t
"Heh Patih w a a, Sang Prabu ngandika asru·
' ana sal am' Ing . ·
wus wani matenni ·· sun m1yarsa yen Si Jaka Tingkir
utama. Mongka Pan ~ong kang ~akal malebu prajurit wira
Dadi boya 1) kenaYJenengng~nn1ngsun jumeneng Ratu Adil.
tanpa dosa 1 amatenn 1 sabangsanning manungsa kang
Khukum!". ·· 8 anadyan dosa, mesthi katindakkake ing
Patih matur:
"KT~wukl~ nutwunk ' Gusti! · Sarehhipun Putra Dalem Raden Jaka
1 ng 1r a sih timur san t
tiyang in k ~
·
ge , mongka m1reng pangobrollipun
9 ang badhe lumebet wira utama sakalangkung
ageng sa?a kumalungkung angungassaken 2) teguh timbulli-
pun, ang1nten boten wonten tiyang sekti kados piyambakki-
pun. Dados Putra D~lem manahhipun langkung panas, kabran-
gas, tuwuh nepsun~1pun kapengin badhe angayonni. Kaleksa-
nan kasuduk kal1yan sadak kemawon dhadhannipun pecah
kado~ anyud~k semongka. Boten langkung, atur panuwun kula
Gust1, mug1 Putra Dalem pantes Panyjenengngan Dalem
aparing pangapunten!".
"He, Patih!. YenS~ Jaka Tingkir boya Ingsun pidana, dadi
Ingsun ambau-kap1ne, boya jumeneng Ratu Adil. Temtu
k~~u~anningsun Kabeh boya darbe setya, lan bakal sirna
a]1n1ng Narendra!. Wis, Patih, enggal sira metuwa marang
pagelarran, dhawuhha marang Si Jaka Tingkir, yen dhewekke
saiki Ingsun tundhung lunga saka Nagara Demak. Mangkatta
saiki uga!. Dene ahli warisse kang wus mati, Ingsun
paringngi diyat 3) limang atus reyal!".
Patih nyembah mundur, sarwi kumembeng ingkang waspa.
~nggallipun sampun papanggihhan kaliyan Raden Jaka Tingkir
wonten pasowannan, sarta kaadhep para prajurit wira utama.
Kyai Patih Wanasalam andhawuhhaken dhateng Raden Jaka Ting-
kir:
"Heh, Raden Jaka Tingkir!. Awit dhawuh timbalan Dalem ing-
kang Sinuwun Kangjeng Sultan ing Bintara, pakennira 4)
katundhung!. Boya kalilan manggen wonten ing Nagara
Demak. Kaluputtannira amatenni uwong tanpa dosa, pakenni-
ra kinnen mangkat sadinten punika!".
Raden Jaka Tingkir matur sandika, lajeng mangkat sakala
saking pasowannan kemawon. Para kanycannipun, prajurit wira
utama, sami nangis sadaya. Raden Jaka Tingkir sakalangkung
anggennipun kaduwung polahhipun ingkang sampun kalampahhan,
sarta sanget ing wirangngipun. Ing ciptannipun namung ngupa-
dos margining pejah. Lampahhipun saking nagari Demak angi-
dul-ngetan, angambah wana galedhegg~ 5), boten kan~ennan
ingkang kajujug, margi saking agengng1ng susah sarta b1ngung
manahhipun. .
Ya, ta, Jaka Tingkir anggennipun wonten satengahh1_ng _wana
ageng saha lumampah sapurug-puru~, gan~sa~ wulan lam1nn1pun:
Kala samanten, lampahhipun dumug1 Wana)atl Tengah, tanah Re

1) boya = ora.
2) ngungassake = ngumukkake. . .
3) diyat = dhuwit dhendhan utawa teteapubhe wong kang d1patenn1.
4) pakennira = kowe (Ratu marang kawula), kowe (basa kadhaton).
5) galedheggan = saya ndadi, tanpa sela.

8
 di Kendheng. Wonten in 9 . .
Butuh. Ki Ageng kaget ngtr~ku, P~?aggih kaliyan Kyai Ageng
"He Thol~ ' sara ngand~ka anyelakki·
' e, mandhegga' Rupa 1 ·
kang ing Penggin kan·· . an pasemonmu memper si Ka-
pantes!. Nangin gba 9 wus aJal, yen kowe dadi putranne,
sumaurra!". 9 gus kowe lan dedegmu pideksa 1). Kebat
Ki Jaka matur:
"Nuwun, wartossipun ingk .
gih anakki . ang sam~ sumerep, kula punika ing-
Ki A en But pun~~ Ageng Kebo Kenanga ing Pengging!".
"Y~ge~e E~h !a]eng ~ngrangkul dhateng Jaka Tingkir:
. J k ' 99 r, kowe ana satengahhing alas gedhe?"
K~ a a matur ing lalampahh
d · k . . · ·
ann~pun, sak~ng wiwittan ngantos
t~~u~~ ~=kas~?nnipu~. Ki Ageng sakalangkung gegetun, tumun-
Murid matur: a ~pun a]ak mantuk dhateng dhusun ing Butuh.
"M~ngg~h pasemon ingkang makaten wau, kados pundi Kyai, teges
s~~un. • Pun~pa malih,
Ki Ageng Butuh punika sinten< teka
. la]eng anga)ak mantuk dhateng Ki Jaka Tingkir'?".
Kya~ Guru mangsulli dhateng murid:
''Iya, Thole, rungokna, dak kondha kang sanyata!.
Mungguh Jaka Tingkir enggonne kacritakkake wis matenni wong
aran Dhadhung Awuk, ing Pingit, Tanah Kedhu, iku mung digawe
pralam~ang bae!. Ora kok matenni wong temennan, Hla,
t~ge~se: dhadhung iku, papalang; awuk, tegesse: tanpa;
p~ng~t, tegesse: sengker, jarwanne, kang dilarangngi; kedhu,
tegesse: temen. Mungguh maksudde mengkene, Thole: barang
pingittan temen, tanpa papalang!".
"Nuwun, Kyai, kula kok saya boten mudheng anggen Sampeyan mer
denni. Malah saya bingung!".
"~, Thole, mengkene dunungnge: Ki Jaka Tingkir iku banget di-
kasihhi marang Kangjeng Sultan Bintara. Awi t wus kandel
pangawulanne, nganti diwenangngake rina-wengi, ngambah
sajronne dhatulaya 2) (kaputren). Mongka dhatulaya ana
pingittanne Kangjeng Sultan, iya iku Putrinning Sang Prabu,
aran Kangjeng Ratu Pambayun, kang tansah tetemonnan karo
Jaka Tingkir. Kaleksannan abebedhangngan, karana Jaka Ting-
kir panycen bagus rupanne, Ratu Pembayun endah warnanne,
nganti kawruhhan ing ngakeh. Bareng Sang Nata miyarsa,
sanalika sirna katresnanne, matemah Jaka Tingkir katundhung
saka Karaton Demak. Ora saka matenni wong arep malebu wira
utama. Dadi, iku jenengnge pasemon!".
"Nuwun, Kyai, sapunika manah kula gamblang, sarta padhang.
Lah, punapa, ta, Kyai, Sang Pujongga boten nyariyossaken
ingkang sawantahhipun, kados pangandika Sampeyan wau'?".
"Iya, Thole!. Mulanne ora diblakakkake, Sang P.ujongga. kudu a-
ngreksa wawadinning Ratu, lan angreksa kan~sthann~ng kang
bakal jumeneng Nata. Dadi, mung digawwe pralambang bae!".

BAB 3 CARIYOSSIPUN KYAI AGENG KEBO KANANGA ING PENGGING, NALIKA

LIKA KATIMBALLAN KANGJENG SULTAN BINTARA INGKANG WEKASSAN.
[PUNIKA KADAMEL SIGATR£N 3)]

1) pideksa = gedhe lan dhuworre tiabang (pawakan).

2) dhatulaya = daleaaing Ratu, kedhaton.
3) sigatren = swagatra, tuturon.

9
Murid matur:
"Kyai, ing ngajeng kula sam
Ageng Butuh kal· pun matur, nyuwun pasereppan Kyai
Jaka Tingkir {Y?n Raden Jaka Tingkir kaprenah punapa, dene
. . a]eng kakukub 1), kabekta mantuk dh t
. grl.yannl.pun Kyai aghemng Butuh"" a eng
Kya1 Guru: · · •
"Dene
.k kang
.1 t kas b t ·
e u 1.ng Babad Demak, Kangjeng Kyai Ageng Butuh
~ u ~ ra tunggal guru karo Kyai Ageng Kebo Kenanga ing
engg1.ng. Mungguh ~anyatanne iya Kyai Ageng Butuh iya Kyai
~~~~g ~eho.Kenanga 1ng Pengging, iya iku ingkang Rama sajati
_T1.ng~1~. Mula~ne, bareng katemu ana satengahhing alas,
banyJur d1aJak mul1h marang Desa Butuh, diwulang sakehhing
. ngelmu agal-alus Ian ngelmu nyekel Karaton".
Mur1d matur:
"Hla, kados pundi teka sulaya kaliyan Serat Babad'?.
Dados, anggennipun ngarang Kyai Pujongga, dipun darnel angel,
satengah ad?mel bingung dhateng ingkang maos'?. Mongka, Kyai
"Ageng Pengg1ng kasebu~ sampun ajal, kacidra Sunan Kudus!".
Iya mengkono, Thole, 1ng Babad!. Karana yen diblaggake 2) da
d~ w~dheh 3), kurang prayoga. Mungguh nalarre, mulanne
d1gawe samar, lah, rungokna dak cari takkake sabab-sababbe
kaya ing ngisor iki:
Kyai Ageng Pengging iku kabasakkake wong meguguk-angutha-
waton 4), mogok, ora ge1em sowan marang Karaton ing Demak.
Ditimhalli rambah-rambah, mung disongga krama 5) nganti
pirang-pirang taun. Panycen iya diniyatti anggadhuh 6)
Karaton ing Demak, nanging dilantarri ora sarana meksa,
mung saka adrengnging panekung marang Pangeran kang Murba
Wasesa bae.
Kawursita, sarehne Kyai Ageng Pengging wis tita ora gelem
sowan marang Kangjeng Sultan ing Demak, Kangjeng sultan
wis telas sabarre, banyjur dhawuh marang Sunan Kudus,
kinnen animballi Ki Gedhe Pengging.
"Tekaa bareng salakunne, yen semaya utawa mogok, kinon
anguwissi!".
Sunan Kudus matur sandika, enggal mangkat, anggawa sakha-
bat pitu sarta anggawa Bendhe Pusaka tilaranne Kang Rama
Maratuwa, Adipati Terung, aran Kyai Macan Doreng. Tutug
ing alas Wanasida, kawengen, sipeng ana satengahhing alas.
Sunan Kudus dhawuh marang Sekhabat, kinen anabuh bendhe,
minongka pratondha. Yen Kyai Macan swaranne bisa muluk
marang dirgantara, amesthi bisa oleh gawe. Manawa swaranne
dhengkak 7), ngalamat ora oleh gawe. Bareng katabuh, swara
ngungkung, muluk marang ngawiyat. Desa kang cedhak alas
wanasida wangunne padha kaget angrungu macan angombang 8)
ana ing ~las. Bareng esuk, wong-wong desa mau padha anya-

1) dikukub : ditotup, dikrukub, diwengku. . . .

2) diblaggake = diwengakkake amba (~la~·blaggan)~ dibukak ngeblak (ora dttutup peraat1), kawrnbhan 1ng akeh.
3) wadheh = cebleh, ceaplang, nyjelehht, 1bosenn1. .
4) aeguguk-angutba-waton = waton nggugu kareppe dhewe bany)ur aeneng ora ngapa-apa.
5) diisongga-krama = diwangsulli (ditanggappi) kalawan s~kepenakke:
6) n adhuh = nduwenni apa-apa saka pawehhing liyan nang1ng aung dtwenangngake nganggo bae. .
7) d~;ngkak = gulunn cendhak dhadhane 1nngal (bucu ngarep), wis tuwa (ora kanggo gawe), ora cn1engkltng.
8) ngombang = mbrengengeng kaya kombang,

10
 takkake marang alas .
mung andeleng an nanglng ora ana labet 1) apa-apa 1
1

Kayu Mandira 2 ) aE wong w~lu padha linggih sangisorring

nyapa: · nggal d1cedhakki1 Kangjeng Sunan Kudus
"H~
el sanakl kowe iku wong endi lan
suk~esuk padha teka ing alas?''. apa prelunnA kowA ~-
Kang t1nakon matur:
"Kula ti~ang Dhusun Wanasida 1 mila kula sami dhateng wa-
~:, awl~ sadalu kula mireng sima angombang boten
ba~~:l~kendel. Prenahhipun ing wana ngriki, prelu kula
yata~kakenl wusana boten wonten punapa-punapa,
"namung pany]enengngan ingkang wonten!".
Yen ma~gkono, desammu dak leh jenengng~ dak wenehhi a-
ran: Desa Sima!n. I

"Nuwun 1n~g1
· · h , mug1· angsalla brekah panyjenengngan!".
Ko~ap, KangJ~ng Sunan Kudus banyjur lakunn~ ngidul-ngetan,
UWlS tutu~ 1ng Desa Pengging. DenA para sakhabat kinnen
angentenn1 ana sajjabanning d~sa. Sunan Kudus kang lumebu
~arang ?alemm~ Kyai Ageng PPengging, metu kori butullan
1ng bur1, banyjur terus anyjog dalem ing buri. Wis padha
atetemonnan wong loro, Kyai Ageng Pengging anembrama 3),
Sunan Kudus mangsulli:
''Iya, Adhi, padha raharja!''.
"Nuwun, Kakang, punapa wonten rembag ingkang wigatos, de
ne rawuh Paduka anyalawadi?".
Sunan Kudus mangsulli:
"Mungguh tekanningsun iki, Adhi 1 awit Ingsun ngemban dha
wuhh~ Kangjeng sultan Bintara. Sira, Adhi, katimballan
marang karaton Demakl barengnga salakunningsun!".
"Nuwun, Kakang, sajatossipun kula boten saged sowan Sang
Nata ing Demak, awit sampun kalajeng wicanten kula!".
"Mongka, Adhi, dhawuh tiinballanne Sang Prabu, manawa si-
ra semaya utawa mogok, Ingsun kinnen anguwissi. Lah,
kappriye kareppira Adhi?".
"0. Kakang, kula sumongga, pejah ingkang kula padossi pu
nika nama pejah sampurna, lantaran Paduka ingkang
nanganni. Sumongga enggal katindakkaken!".
Sunan Kudus kandheg karsanne, eling wekasse gurunne, iya
iku Pangeran Sitijenar, ora anglilanni agawe ala marang
sanak-sanakke kang tunggal guru. Dadi, ora mentala angu-
wissana marang Ki Gedhe Penggingl karana banget welasse.
Wasana Sunan Kudus ngandika aris:
"Adhi Ingsun darbe daya pangreka alus, kang makolehhi
wong' sakloron. Mungguh prayoganne, saiki sira linggarra
4) saka Tanah Pengging, ban~jur dhud~ukuhhana ~las
Sukawati Lor, sapinggirr Kal1 Sala. S1ra asesillhha
jeneng Kyai Gedhe Butuh. Yen Ingsun wus mungkur, eng~al
undangngen rabinnira 1 konnen marah kadang-wargann1ra
ing Pengging kabeh, yen sira wus mati marga . Ingsun
cidra. Kadangngira kang separo, kon nyusul buru 1ng la-

1) labet = tipak, tilas, tatu, labuh (panggawe becik), aarga saka, kagawa saka.
2) kayu mandira = wit ringin.
3) ane1bra1a = mbagekkake.
4) linggar = lunga, lelungan, onycat.

11
 k~nningsun. Nanging yen wis tutug Kali Pepe, kon bali.
Den~ sentanamu kang separo padha ngupakaraa kang
kareka mayid utaw k ' ,
Karebet b . a ang ag~we kubur. Dene anakmu si
.1 t any]ur pasrahna Nya1 Gedhe Tingkir Anakmu mau
ng emb~ gedhe begjanne, bisaa sira ame~angngi kang
sarana Sln~ren 1), dadi sira bisa terus manungku semedi
=~~~e:: 1~9 Pangeran kang sipat kadirn 2) baka. Yen
11
Wis n~gar, ora ana panggodha ing panekungngira.
, ta, Adh1, Ingsun bali, padha andurn rahayu, sabab
In~s~ enggal. 1apur Sang Nata, yen sira wis Ingsun
U~lSSl. Kang 1ku Adhi, sira bisaa ngeker 3) enggonnira
s1ntren wau".
"Sampun kuwatos Kyai Raka, kula estokkaken dhawuh Paduka
sadaya wau!".
Banyjur P,adha sasalamrnan. Sunan Kudus kondur angampirri
sekhabatte kang ngentenni ana sajabanning desa, tindakke
mengalor bener. Sapengkerre Sunan Kudus, ing Pengging wong
padha alok rame:
"Ayo, ayo, kanyca, nututti dursila kang wus anyidra Kyai
Ageng Pengging!".
Bareng tutug ing Kali Pepe, wong Pengging padha bali. Para
sentana kang ora nututti Sunan Kudus, angupakara mayid
utawa gawe kaluwat 4), kasarekkake saburinne Masjid ing
Pengging.
Ya, ta, Kyai Gedhe Butuh, wayah sirep janma, linggar saka
Pengging, anggawa sentananne sawatara, marang Aolas Suka-
wati Lor, adhudhukuh ana sapinggirring Kali Sala, kasebut
Kyai Gedhe Butuh.
Mungguh paseksenne Kyai Gedhe Butuh iya Kyai Gedhe Pengging,
bareng Kangjeng Sultan ing Pajang surud 5) disarekkake
kaprenah ana dagan 6) pasarehyanne Kyai Ageng Butuh, ana
tengahhing Desa Butuh. Nganti saprene, Bumi Butuh dadi
perdikan 7).
Murid matur:
"Nuwun Kyai, Punapaa Sang Pujongga anggennipun ngarang teka
kadamel sintren. Teka boten dipun eblaggaken, punika punapa
perlunnipun?".
"E, Thole, ing ngarep rak wis dak caritakkake, yen Sunan Ku-
dus iku karo Kyai ageng Pengging, sadulur tunggal guru. Dadi
Sunan Kudus mau prelu angayommi marang sadulur!".
"Lho, tiyang Wali teka karsa dora, kawewahhan dora kaliyan Na
rendra?".
"Wenang goroh, awit angurippi wong kang bakal nemu pati kang
ora dosa!".
"Yen makaten, Sunan Kudus wau Wali ingkang saged sanget?".
"Iya, Thole, kajabanne pinter banget, nganggo duwe panggalih
drengki!".
1) sintren = laku dhedhelittan, bongsa sulappan, 1barang jantur.
2) kadim = langgeng, baka, ora owah gingsir.
3) ngeker = nampor supaya keker, nyi1pen wadi.
4) kaluwat = jugangngan kuburran.
5) sueud = nyisih, aundur wedi, suda, 1ati.
6) dagan = kaprenah ing sikil. .
7) perdikan = kaluputtake ing pajeg (tu1rap desa, pesantren, lsp).

12
,
 BAB 4. JAKA TINGKIR ANELUKKAKEN BAYA ING KEDHUNG SRENGtNG£.
(PASEMON)
Murid matur:
"Kulanuwun, Kyai Guru k d .
Jaka Tin kir . ' a os pund1 katerangngannipun nalika
gethek ~ipu ~a~lng ~anyubi7u badhe dhateng Prawata, numpak
nama W~ra ilnlrln~ tlyang t1ga: nama Mas Monyca, nama Wila,
d . 9 ' saklng lepen Dengkeng anyjog Bengawan. Sareng
k~~~~~ K=dhung Srenge?ge, lajeng dipun begal dening baya
, on ten ratunn1pun nama RaJ· a Baureksa papatihhipun
nama Sang P a t·h 1 J alumampang, teka kados 'tata-caranning
manungsa. Sareng perang kaliyan Jaka Tingkir baya kasorran
temahhan ratunning baya teluk, saba ngaturrl tondha paneluk
baya kawandasa, anglampahhaken gethek ngantos dumugi ing
Butu~. Punika pasemon teka andupara sanget. Nuwun, kados
. pund1 katerangngannipun ingkang leres'?".
Kya1 Guru mangsulli:
"Thole, bener saka pitakonmu iku!. Panycen iya andupara ba-
nget!. Mungguh nyatanne, mengkene, Kulup.
S~rehne K~ Jaka Tingkir iku karem banget ngestri,
b1nasakkake: ora kaoppa 1) , mongka anggonne ngampet ora
sakaron jiwa nganti pirang-pirang sasi awit saka kagubel
gedhening sungkawa. Bareng oleh pituturre Kaki Buyut ing
Banyubiru, bisa suda ing prihhatinne. Mulanne tumekanning
Kedhung Srengenge, gethek kalerennake ana ing babaggan 2),
sabab perlu ngasokkake kanycanne kang nyatangngi 3). Ora
suwe ana sawiji wong wadon, saka Desa Kedhung Srengenge
keno, medhun ing babaggan, perlu arep musussi karo ngumbah
jangannan. Rada becik rupanne, iku bojonne Patinggi 4) ing
Desa Kedhung Srengenge. Wong wadon mau banyjur dicekel
bakal diprakosa, wong wadon iku jerit-jerit anyjaluk
tulung. Ya, ta, wong Desa ing Kedhung Srengenge banyjur
titir agemprongngan 5). Wong lanang tandang sarwi anggawa
gagaman saduwek-duwekke, padha marang babaggan, bakal
anyekel marang wong anggethek kang ora bener lakunne.
Kacarita, Jaka Tingkir nuturri marang kanycanne wong telu:
"Ayo, wong Kedhung Srengenge dikembarri, nanging aja ka-
ro gaman lan aja nganti mati, mung diajar bae!".
Dene wong Kedhung Srengenge kang wis ngepung, wong patang-
puluh kajaba kang lagi teka andalidir. Jaka Tingkir
sakan~canne munggah ing dharat, . banyjur di tempuh wong
Desa kasosog 6) ing tumbak, ker1s, pedhang, lameng 7),
ora tumama. Nyata Jaka Tingkir sakanycanne teg~h-timbul,
guna-sekti, binasakkake: kaya a1ang-alang s1nosoggake
Panyjang Putra, tansah malesed bae. Wong-wong desa kang
nrajang mung tinabok utawa kajejak, padha niba kalenger
pating kalesed. Mas Monyca nganti rangkep-rangkep anggonne

1 ) ora kaoppa = ora predolen, ora ta1pikkan, apa-apa arep.

2) babaggan = lemah rata ing pinggir kali supaya gaapang nunggang prau.
3) satang = genter kanggo nglakokkake prau.
4) patinggi = lurah.
5) gemprongngan = gerog, kothekkan.
6) kasosog = disodhog nganggo.
7) lameng =pedhang cendhak o1ba wilahanne.

13
 nabok uwong, padha rubuh
lumayu. Ya, ta, San P k~les~ddan, kang kari padha giris
karo Jaka Tingkir· 9 atlnggl andheprok, matur nyembah
"Gusti, kawula sampu
. t
sadaya Tuww· b n eluk saha kawon sakonyca kawula
. ln oten Pi san P . b
Panyjenengngan Dal - lsan adhe purun kaliyan
J

dhusun boten sume~m. ~yuwun pa~gapunten, awi t tiyang

kawula sumanggakkakep ~ng Gust~· Dene tiyang estri,
juru dang juru pan ten 10 ~ ~any]enengngan Dalem dados
Jaka T1"ngk·1r ngandika·u u tuwln JUru pangansu'''
· ·
"H;:... •
c, Petinggi, wus dak t . .
ngapura. Dene w rlma aturrlra, lan .aku paring pa
marga lakuku . o.~g wadon mau aku ora blsa nampanni,
sawatara lSl _adoh. Ora liya aku mundhut wong
tumekanne k.;~;a ~st Ph~~ter anyatangngi gethek, milir 1)
u u . .
~!~~~~:'i R!~~~alJ
:ngaturri . ~ong sacukuppe, anglakokkake
Kedhun .. ~ a wus 01 t1h gethek kasatangngan wong
.9 Sr7ng7nge, lakunne milir, ora kok sinangga bajul!.
Lakunlng gethek laju wis tutug Butuh, leren, Jaka Tingkir
m~n~gah ?arattan sakanycanne, wong Kedhung Srengenge wis
d1l1lann1 mulih".
Murid matur:
"Nuwun, .. Kyai, .teka tebih sanget anggennipun darnel pralambang.
Ing saestu t1yang ingkang cabolo 2) kados kula, boten saged
ambatang makaten!".
Kaki Guru:
"Iya, bener aturmu iku, karana Sang Pujongga kudu angeker ka-
nisthanning laku marang kang bakal calon Narendra. Sabab
Pujongga ora kena ngnmpettake, dadi ginawe pralambang!".

BAB 5. PANEMBAHHAN S!NAPATI KAWISIK ING LINTANG.

(PASEMON)
Murid matur dhateng Gurunnipun:
"Kulanuwwun, Kyai, kula sampun maos Serat Babad Pajang utawi
Mataram, kasebut Kyai Juru Martani wanyci sirep tiyang
lumebet dhateng dalemmipun Panembahhan Senapati, nanging
Panembahhan Senapati boten wonten. Kyai Juru Martani pitaken
dhateng mantri ingkang tungguk 3), wangsullannipun, Sang
Panembahhan tindak kala wwanyci sirep lare, boten sumerep
puruggipun. Kyai Juru lajeng angupadossi, Sang Panembahhan
Senapati pinanggih won ten ing lipura 4), sare wonten sela
gilang. Dipun wwungu kaliyan Kyai Juru, sarta ngandika:
"He, Jebeng, wong wis cedhak gawene, teka enak-enak turu
bae?".
Panembahhan Senapati wungu, saha matur:
"Nuwun, Uwa, kala wau kula kadhatengngan Lintang asuka su-
merep bilih kula sampun katemtokkaken dados bubundhell-
ing N~swa Jawi, Sang Lintang lajeng musna!".
Kyai Juru Martani, ngandika: . . . .
"He, Jebeng, sira aja ngandel u]arr1ng L1ntang, karana ~1n
tang iku ora duwe ilat. Iya yen nyata, lamun cidra s1ra

1) ailir = manut ilinning banyu.

2 ) cobolo = bodho ban get. ,
3) tungguk : caos, nggentenni nindakkake ayah~n jaga.ana ing dale11e panggedhe/kraton.
4) lipura : panggonan lerem, panggonnan nglel1pnr at1, paturon.

14
 boya bisa nagih S .1
pakaryan kang l~w·hare~n ng sira iku bakal anindakkake
amungsuh Sultan P ~ a ot' boya kena si ra gawe gampang
ilat Ait aJ~ng. Prayoga rembuggan karo kang darbe
· , manawa c 1 dra bisa .h
sun, saiki sira an~g1 · Mungguh panemunning-
Ratu Sagara Kidul 1 wnak~wa meng1?ul, katemuwa karo Nyai
ambabaluhhi ' an~Jalukka p1tulung Nyai Ratu kersaa
1
Paj ang. Yen ~. anggonn 1 ra ar~p perang mungsuh karo Sultan
Jeben In 1 s saguh, dad1a gawe adhemming ati. Hla,
ngars~~ne l:un
~engalor ma~ang Gunung Mrapi' sowan ing
peran mun nan unung M~ap1, anedha pitulung ambantonni
gih!''~ gsuh Sultan PaJang. Iku yen cidra, kena tina-
Panembahhan matur:
''In 99 1"h , U~a, sand1ka.
· Sapunika ugi, kula pangkat dhateng
samodra k1dul, medal ing Lepen Opak'"
''I ~ a , Engg~r,
A •
Ingsun uga mangkat saiki •
menyang Gunung Mra-
P1!" •
. Lajeng sami ungkur-ungkurran".
Mur1d matur:
"N~wu~ Kyai, kados pundi tegessipun, teka Panembahhan Senapa-
tl. ~1.nnen anedha tulung dhateng Nyai Ratu Saganten Kidul,
Kya1. Juru . Mar~ani badhe nedha tulung Sunan Redi Mrapi.
Mon~ka kal1.h p1.san punika sami bangsanning siluman. Dados,
kal1.h wau manawi cidra, amasthi boten kenging sami tinagih,
k~rana a~arni bangsannipun lelembat. Rak inggih sami kaliyan
L1.ntang 1.ngkang sampun kasebut ing nginggil wau?".
Guru mangsulli:
"Iya bener kandhamu iku, Thole!. Nanging tembung mau digawe
pralambang bae. Mungguh tegesse mengkene:
Mulanne Panembahhan Senapati kinnen lumaku ngidul anedha
tul ung marang Nyai Ratu Segar a Kidul, kersaa ambantonni
prang mungsuh Sultan Pajang, iku benerre mengkene.
Anggonne dikon lumaku mengidul, ora kok dikon anyjaluk
tulung marang Nyai Ratu Sagara Kidul. Iya iku dikon
anelukkake wong-wong bang kidul, saurutte pasisir. Dene
Kyai Juru Martani, anggonne mangalor iku ora kok anyjaluk
tulung marang Sunan Gunung Mrapi. Iku arep anelukkake
marang wwong saubengnge Gunung Mrapi saurutte Tanah
Kedhu".
"Nuwun, Kyai, teka mawi kadamel pralambang, tiyang sampun di-
pun tekaddi badhe memengsahhan angrebut drajat?. Rak prayogi
dipun eblaggaken kemawon?".
··~, Thole, ora mengkono!. Ing ngatasse Pujongga, ora kok pra-
kara wadi bae kang digawe pralambang, sanadyan prakara ora
ana pakewuhhe iya sok digawe pralambang, supaya dibatangnga
marang kang maca. Ginawe anggugah atinne uwong kang isih
kadung kawruhhe. Dadi, kaya dene piwulang!".

PURABAYA NUDINGNGI B£T£NG KUMPENI JAKARTA,

BAB 6 • P ANEMBAHHAN
BOLONG PLONG.
(PASEMON)

1) aJbabaluhhi = abiyantu {enggonne arep laku ala, padon, lsp), ngrewangngi (kerengngan, lsp).

15
Murid matur:
"Kulanuwun, Kyai k 1
Panyjenengngannipu~ ~ sampun m~os Serat Babad Mataram. Kala
Anyakra Koesoema ngkang ~lnuwun Kangjeng Sultan Agoeng
para prajuri t ' tNarendra ~ng Ngeksigonda anglampahhaken
kathahhing wad ~ ~nah Jaw1,
8
katindhihhan Bupatinnipun,
Senapatinin N ya a a wolung leksa 1), ingkang dados
d . . 9 galaga Pangeran Mandoeraredja Sareng sampun
b~~~~ ~~~ ~akarta, lajeng ngepung Beteng jakarta. Nanging
1

a b~ d e angr~gsang Beteng, margi Kumpeni tansah

m 7n krokng 2) mar1yem tuwin sanyJ'ata bala Jawi kathah
k. ar1sa
k an · P ra]ur1
· ·t Kumpeni namung ' wonten kawan atus,
lng ~ng dados pangagengnging Kumpeni Walandi, nama Tuwan
Janplter~unkun, apangkat Gurnabur Jendral. Aningalli mengsah
~ala Jaw1 ka~hah ~a~get, sampun mireng ingkang dados sangun-
~g bala Jaw1 kadekek wonten ing tegal, awarni uwos pinten-
plnten. koy~n 3), warni kewan maesa-lembu langkung kathah,
Kum~en1 la]eng utussan prajuri t nyidra ambesmi uwos utawi
ngr1sak maesa-lembu. Kaleksanan saged kalampahhan kabesmi,
wwarni uwo~ lebur tanpa kukuppan, maesa-lembu kapejahhan
sadaya. Pun1ka gunnannipun Kumpeni, dados bala Jawi ingkang
perang won ten Jakarta, boten saged pikantuk tedha. Mongka
perang saben dinten tansah nandhang karisakkan, binasakkak-
en: tanpa kowal akiwul wuwul kewala 4). Mila wangkene tiyang
sungsun atimbun, margi dipun edrel saking pambitingngan 5).
Undurripun saking perang boten pikantuk cadhang tedha,
matemah para bala sami ambo los mantuk ani lar gelanggang.
Ingkang sami ambolos, kasusul kacandhak, lajeng dipun pe-
jahhi. Mila, pinten-pinten pejahhipun tiyang Jawi.
Kawursita, sagungnging para Kumpeni saweg sami nandhang
prihhatos sanget. Ingkang sapisan, prabotting perang ingkang
warni mimis sampun telas. Dene sendhawa kantun sakedhik,
kawewahhan Gurnadur Jendral Janpitersunkun seda lantaran
gerah, kakubur wonten Kitha-inten Jakarta kala taun alandi
1629. Mila para prajurit Kumpeni boten kenging medal saking
pambitingngan.
Kacariyos, Sang Prabu ing Mataram sampun amiyarsa wartos
bilih wadyabala Jai karisakkan sanget. Ingkang taksih gesang
sami ambolos, jalarran boten pikantuk tedha, kathah ingkang
pejah kaliren. Kangjeng Sultan Agoeng lajeng dhauh dhateng
Panembahhan Poerabaya lumampah dhateng Jakarta, kinnen
mariksa karisakkanning wadyabala sabab saking punapa. Panem-
bahhan enggal pangkat, ambekta abdi namung kakalih. Sareng
dumugi Semarang lajeng anumpak bai ~a layar .. :tnggallipun,
sampun dumugi ing Jakarta, apap~n~g1hhan kal1yan Pange:an
Mandoeraredja lan para Bupati Pas1s1r monyca nagara, nang1ng
balannipun kathah ingkang ~ami am~o~os.
Kocappa Kumpeni sampun m1reng b1l1h Panembahhan Poerabaya •

rawuh ing Jakarta, badhe ambantu perang. Mo~gka sampu~

· r Panembahhan Poerabaya saged mabur. M1la Kumpen1
m1 suwu ,
saya ngenes manahhipun, anyipta bad e mangg1 h ~ · h b b
a aya ageng.

1) leksa = sepuluh ewu (10.000).

2) dibendrong = dibedhilli, ditengaranni. . .
3) koyan = bobot 27- 30 dhacin (= 100 kat1 = 61,761 k1logra1).
4) kowal = cowel; kiwul = 1aled neapuh; wuwul = udhu, urunnan.
5) pambitingngan = beteng.

16
 Ya, ta, Panembahhan P b
Kumpeni, kairing P o~ra aya karsa marriksanni betengngipun
Kumpeni sumere :~[~ran Mandoeraredja miwah para Bupati.
1
beteng ragi cel~k lh :anembahhan Poerabaya mariksanni
saking Pambit" ' para tlyang Kumpeni sigra angedrel purun
If-F.. • lngngan. Sang Panembahan ngandika·
~, Sl Walonda tingkahh~ t k . . .
ni!". e e a kag1la-g1la anggonne amemede
Sang Panembahhan eng 1 .
ten en , ga anudtngngi beteng kaliyan asta
t d~ ' ~anggennan para Walandi kathah. Beteng ingkang dipun
Ku lng~gl, ,lajeng belong plong wiyar sajengkal pesagi
umpent geger, an?rka Panembahhan badhe lumebet ing beteng:
In~kang belong enggal-enggal dipun buntonni, Panembahan
. la]eng kondur dhateng pasanggrahhan".
Murtd matur:
"Punapa punika boten nama pralambang'?".
Guru:
"Iya, iku panycen tembung pralambang. Mungguh tegesse mengke-
ne, Thole:
Sakondurre Panembahhan Poerabaya banyjur utussan mantri
lora, anggawa nuwala marang panggedhene Kumpeni. Bareng
kan~ jaga beteng weruh ana wwong lora anggawa bandera
put1h, sarta amundhi nawala, korining beteng enggal
diengakkake. Tinakonnan marang Kumpeni, ngaku utussanne
Panembahhan Poerabaya, kang dadi Panguwasanning Sang Prabu
ing Mataram, kinnen maringngake nawala marang panggedhene
Kumpeni Walonda kang ana beteng Jakarta. Caraka banyjur
kairid marang ngarsanne kang dadi susulihhing Gurnadur
Jendral. Nawala wus katampa, banyjur dibukak, nuli kinen
maca juru basa, surasanne:
Sang Prabu Kangjeng Sultan Agoeng Anyakrakoesoema,
Naredra ing Nagara Mataram, andangu marang Kumpeni
Walonda, anggonne teka ing Jakarta iki apa sumedya
angrebut pangwasanning Nagara Jawa, apa sumeja mimitran
karo Sri Maha Prabu ing Mataram'?. Yen sumedya apawong-
mitra, Ingsun purih teka tetemon marang Ingsun ana saja-
banning beteng, bakal Ingsun ajak rembuggan bedhami 1)
kang prayoga, sarta agawe nawala prajangji kakanycingn-
gan.
Bareng Sang Susul ih Gurnadur Jendral krungu surasanning
nawala mau, banget andadekkake suka bungahhing panggalih-
he rumasa bakal nemu karaharjan sabalanne. Banyjur paren-
tah kinrn angunekkake mariyem ambal-amballan minongka
ngaturri urmat marang Narendra Mataram. Banyjur dhawuh
mara Jurubasa, kinon gawe layang angsullan. Bareng wus
dadi layang katampakkake mantri utussan. Mantri lora
kapa~ingngan pasangon lan laken ireng matang elo 2).
utussan matur trimakasih, banyjur tatabeyan 3). Gurnadur
Wakil ngandika:
"He, utussan, tabeku miwah k~u:matta~ akeh, .kat~r Panem-
bahhan. Kowe maturra, aku d1t1mball1, .sendtka! .
Utussan mundur Ian atatabeyan. Utussan w1s angaturrake la-

1) bedhami = semayan utawa rembuggan, prajangji 1areni meaungsuhhanne.

2) elo: ukuran dawa 0,688 aeter.
3) tetabean = padha salaaan, uraat-ingurJattan.

17
 yangnge Kumpeni mar
panggedhene Kumpeni
Winursita b
fSang .Panembahhan. Ijohhanne 1)
~ rna ur sand~ka.
I

areng esukke Wak·l G

I
saka bet eng, angentenn.' ~ ~z::~a~ur Jendral wus metu
wwis tinata pra 0 ~. ~na saw~J~n~ng panggonnan kang
laut sawatara Y ~a, kalr:ng opisir papat lan suldhadhu
0
kadjerekkake b~patiat ~uwwe, Kan~jeng Panembahhan rawuh
jur tatabeyan karo e u lan~Pangeran ~andoeraredja, bany-
banyjur padha len p~ng~edhene I_<wnpen~ sarta para opsir,
amanembrama: gga 109 kurs1 · Panggedhenning Kumpeni

"Kula angaturri kasugengngan rawuhhipun Tuwan Panembahan

wonten ing Jakarta!''.
Panembahhan mangsulli:
"Ingg~"h , s audara, sami ginanyjar raharja'''
Pa~:mbahhan ngandika malih dhateng Kumpeni; ·
e, Tuwan Gurnadur Jendral. Dhateng kula ing Jakarta pu
nika, kula kautus Ingkang Sinuwun Kangjeng Soeltan
Agoen~ Anyak~a Koesoema, Narendra ingkang akadhaton ing
Nagar1 Ngeks1gonda (Mataram). Ingkang sapisan, ingkang
tabe akathah-kathah kaliyan kaurmattan dhumateng Tuwan
Gur~adur ~endral saha para opisir sadaya. Ingkang
kap1ng kal1h, kula kinnen dangu dhateng Tuwan Gurnadur
men~gah dhatengngipun Kumpeni Welandi ing Jakart~
pun1ka, punapa badhe swnedya angrebat pangwasannipun
Ratu, Tanah Jawi, punapa suneja apawong-sanak, amimi-
tran •. Tuwan Gurnadur amangsullanna ing saleressipun!".
Tuwan Gurnadur amangsulli:
"Inggih, Tuwan Panembahhan, menggah dhatengngipun Kumpe-
ni Walandi ing Nuswa Jawi, boten pisan-pisan bilih ba-
dhe angrrebat pangwasannipun Sang Prabu ing Mataram.
Tiyang Kumpeni namung nyuwun sihhipun Sang Nata, apar-
ing lilah tiyang Knmpeni manggen si ti ing Jakarta
sakedhik, perlu badhe darnel dagang tumbas punapa pamed-
. allipun Tanah Jawi ingkang pajeng kasade ing Tanah
Eropah. Mila sedyanning Tiyang Kumpeni namung badhe
apawong-mitra ingkang kaliyan manah sukci!".
Enggalle banyjur agawe Nawala Prajanyji Kakanycingngan
loro, kang siji kaasta Ratu Jawa, kang sijinne kacekel
Wong Kumpeni Walonda. Banyjur Layang Kakanycingngan dias-
manni Sang Panembahhan Ian Gurnadur Jendral, kaseksen para
Bupati sarta para opisir, miwah nganggo diurmatti uninning
mariyem rambah-rambah.
Lah iku, Thole, batangnganne pralambang: Sang Panembahhan
anudingngi beteng, bolong plong sacengkal pesagi. Iya iku,
Panembahhan Ian Gurnadur Jendral anggonne uwis padha angas-
manni Nuwala Kakanycingngan mau. Saha banyjur gawe Layang
Undhang-undhang kang tumrap marang wong Jakarta kabeh, ora
kalilan angganggu utawa agawe piala marang wong Kumpeni.
Sapa wongnge kang nerak parentah, kena pauk~an abot. Para
wong Kumpeni bisa metu saka beteng, nglenycerr menyang
kampung-kampung. Kumpeni ngaturr~ pisu~~sung _pratondha
pamitranl rupa sangkelat 2) abang, 1reng, lJOI kun~ng, balu-

1) ijohanne = tegesse, kareppe, lire.

2) sangkelat = cita laken,

18
 dru warna-warna, miwah pasemen 1) mas Ian sal aka k t
Sang Prabu i M t , ' , a ur
. .. ng a a ram. Sarehning wi s pragat 2) sakehhing
pra]anyJlyan, Sang Panembahhan kondur masanggrahhan Wakil
Gurna~ur Jendral saopsirre malebu ing beteng. P~nggawa
Bupatl mundur sowang-sowang. Sang Panembahhan kondur dhisik
marang ~ Mataram, Pangeran Mandoeraredja tuwin para Bupati,
. undurre kadhawuhhan angentenni timballan saka Mataram".
Mur1d matur:
"Kulanuwun, Kyai, sinten ingkang mangretos, tiyang anudingngi
teka dados angasmanni. Sapunika manah kula sampun padhang!.
Nuwun, kajawi punika, Kyai, kula nyuwun sesereppan ingkang
leres, Sang Pangerran Mandoeraredja mundur saking Jakarta,
sadumuginnipun ing Kaliwungu (Kendhal), dipun telassi dening
utussannipun Sang Prabu Mataram, Serat Babad boten kasebut-
taken ing dosannipun anggennipun dipun telassi. Punika kados
pundi Kyai '?. Punapa tanpa dosa dipun telassi, ing saestu
andupara?".
Kaki Guru:
"Mokal banget yen Ratu matenni wong kang tanpa dosa!.
Mungguh dosanne panycen gedhe, ing ngatasse dadi Senapati
kang nyekel paprentahhanning perang. Kayata: Nal ika
angangsahhake bala ngrangsang balowartinning Kumpeni kang
luwih santosa, ora kena dirangsang, awit gagamanne Kumpeni
becik. Mongka Senapati parentah akon ngrangsang bae, mulann
bala Jawa karusakkan gedhe, nganti wong leksan kang padha
mati. Kawuwuhhan, panganning wadyabala, rupa beras pirang-
pirang koyan, utawa kewan kebo-sapi, kena dicidra Kumpenni,
kaobong, kang rupa kewan dipatenni. Lah, iku luputt~
Senapati, saka kurang jaga-rumeksanne sakabehhe mau. Dad1
patut kang dadi Senapati kena ukuman pati!".
Murid matur:
"Punapaa Sang Pujongga teka boten mawi anyebuttaken kados pa-
ngandika Panyjenengngan wau?". .
"Iya, Thole, mulane ora disebuttake dosanne, mar~a PuJongga
anggalih: Ratu Jawa iku jumeneng ana sadhuwurr1ng angger.
Dadi ora perlu disebuttake!''.

BAB 7. TENUNGNGING KUMPENI WALANDI TANDHING KASEKT~N KALIYAN RATU

JAW!.
(PASEMON)

Murid matur dhateng Kaki Guru: t B b d ing Karaton Kartasura

"Kulanuwun, i~gkang ka~ebut ~~~~n :a:gkoerat Kaping II, Nata
ing sasedann1pun Kang]eng S . ngkang putra Pangeran Adipati
ing Karta~ura, kagentoss~~e 1 Mangkoerat III, Narendra ing
Anom, ajUJ~luk Sang Pr: resah saha boten asuka wuninga
Kartasura 1ng~ang . amb~ peni sakalangkung runtikking pang-
dhateng Kumpenl, rolla urn
galihhip~n. . ri Batawi. Ingkang Jumeneng Gurnadur
Gentos c1nar1yos, Naga U d·man sampun nampenni serat
Jendral, ajujuluk Irpek. s fapa;a ngaturri pariksa bilih
pilapurrannipun ~umend~~a~~ia, amaringngi wuninga yen S~ng
tampi serat sak1ng Ka ~ da putrannipun Pangeran Ad1pa
Praboe Mangkoerat II sampun se '

1) pasemen = bathikkan.

19
 t~ Anom sampun anggentossi jumeneng Nata. Saking panggagas-
Slng Kumendur:
"Sang Praboe e~ggal punika sumeja cidra amedhot anggenni-
pun_apa~~ng~mltr~ kaliyan Kumpeni, boten anglestantunnak-
en JanyJ1nn1pun 1ngkang Rama Swargi dhateng Kumpeni!".
Gurna~ur Jendral lajeng apirembaggan kaliyan para Ideler
Bataw1. Para ldeler wau sami amastanni bilih Sang Prabu
tetep cidra ing janyji, nunten sami rembaggan sumeja anglam-
pahhaken kadursi lan ingkang remit amurih sedannipun Sang
Nata. Kala samanten lajeng ngupados tenung, inggih sampun
angsal, mawi prrabeya gangsal welas kethi 1) reyal. Tenung
sampun nate adamel pej ahhipun para Raj a ing Sabrang. Dene
ujudding tenung wau, awarni manungsa agengngipun sabai ta
kunthing 2), panyjangnging suku sacengkal, remannipun gim-
bal, yen karembat 3) tigang gotongngan. Tenung sampun lumak-
sana dhateng Krtasura, anyilumman awor angin, anyjujug ing
Kadhaton wanyci tengah dal u. Sang Nata pinuju miyos ing
platarran prabayasa 4). Ponang tenung sareng aningalli Sang
Prabu, enggal tumurun saking jumantara 5), anyjenggeleg ing
ngarsanne Sang Nata. Sang Prabu kaget sanget, githokkipun
mangkarag 6), sarirannipun gumeter. Sang Nata anggagas
manawi kalangennannipun ingkang ~yang, Kanygjeng Soeltan
Agoeng, Narendra ing Mataram, ingkang anama Juru Taman,
saged suda ajrihhipun, purun pitaken: .
"He, sira iku sapa, dene gedhemu angluwihhi?. Apa s1ra si
Juru Taman kalangennane Kangjeng £yang Soeltan Agoeng ing
Mataram'?" .
Ponang tenung sumaur seru:
"lngsun dudu Juru Taman!. Ingsun tenunge Wong Walond~, d!-
utus ketemu marang kang dadi Raja Tanah Jawa. Apa s1ra? ·
Sang Prabu sareng miyarsa, sakalangkung ajrih sa:ta andherr-
rodhog plok-eplokkan, gugup anggennipun mangsull1:
"Dudu Ingsun kang dadi Raja!. Dene kang madeg Nat~ mengku
Tanah Jawa, kaprenah pamannings~~· Kedhatonne 1ng Kapu-
gerran, lor benerr saka ing kene. . . .
Ponan tenung enggal kesah. Sang Nata lega gal1hh1pun~
maras~i un si rna. Lampahhing tenung sakedhep ne~ra dumug1
P · · platarran panepen. Pangeran Puger
ing Kapugerran, anyJUJUg k "t aningalli jalma boten
amarengngi tur~s ing plat;~a~~ana~yakra yen punika breka-
kaprah agen~glpunla·J·esnanggmatai donga sepi 7), amuruggi ponang
sakkan. Pangeran
tenung sarta pitaken: , , dhennira kagiri-
"He, sira iku apaSetan, apa Ejim, dene ge
giri 8)?".
Tenung sumaur sora_gumeleger: a sira kang dadi Raja ing
"Ingsun tenungnglng Walonda, ap
Tanah Jawa'?" ·

1) kethi = satus ewu (100.000). . .

2) konthing = ora bisa mundhak gedhe (tansah cillk bae).
3) dirembat = dipikul.
4) prabayasa = dalem gedhe ing kraton.
5) joaantara = langi~, _awang-awang. _ rada n ·egrag wolunne (aarga saka wedi banget).
6) aangkarag = 1angk1r1g = aangkorog - YJ
7) sepi = aran donga (aji-aji). .
8) kagiri-giri = kagila-gila, keluwih-luwih banget.

20
•
 Pangeran Puger amangsull··
"Rajanningsun ana in ~~
Tenung wicanten malih g ~haton!''.
''Ah ak sarw 1 anyentak asru·
, u mau mentas saka K dh t .
pideksa, kulittanne kun· a a on. ~a wong siji, dedegge
Ingsun yen Rajanne lng, anemonn1 Ingsun, tutur marang
p~man lanang kang tu:~: m~~~~~erran kene. Malah kaprenab
Pangeran sareng mireng 1 .
"Insya Allah i a I a]eng m~sem sarwi ngandika:
nab Jawa s· Y ng~un kang Jumeneng Ratu amengku ing Ta-
Ponang tenu~g ~~~g:~~~~ apa tekarunu ing kene'?".
"Ana kang t
Raja Jawang~e~sRm~ra~g Ingsun, kautus angadu kasekten lan
balanne w~ a]ane wus kalab, mati dening Ingsun, nuli
P .. P ng Jawa dak ~umpes kabeh, aja ana kang kari!".
~geran uger mesem sarw1 ngandika:
La~, P~Y0 tekakna kasektennira!. Sira iki brakasakkan su-
me]a s1kara 1)!".
Sa~g Pangera~ lajeng matak donga basmah 2) sarta donga bala-
srewu 3) tuw1n donga sanes-sanessipun. Ponang tenung lajeng
ngal~mpruk ~aya kapuk, nirdaya-karosasannipun. Badannipun
am~l1~ warn1 dados lare alit, lesannipun tansab kajuwat-
ka~uwlt .. 4~ boten saged wicanten, mripattipun pacicillan,
aw1 t keng1ng kamayannipun Sang Pangeran. Pangerran Puger
ngandika malib:
"Hla, saiki sira wus kalah kasektennira, nuli lungaa dike-
bat, baliya menyang kayangnganmu ing Sabrang, lakumu
m~ngalorra nurut Gunung Kendbeng kana. Ana ing dalan aja
s1ra ganggu gendhak sikara marang kawulanningsun wong
cilik. Yen sira ora tumuli lunga, apa sira Ingsun dulang
tainning lingsang'?".
Tenung enggal kesah mangaler nurut Redi Kendheng. Kang
kamargen, para tiyang kathah nandbang sakit rumab 5).
Murid matur malib:
"Nuwun, kados pundi jarwannipun ingkang kasebut wau punapa i-
nggib leres tenung, punapa pralambang'?. Manawi pralambang,
lab kados pundi tegessipun ingkang sanyata'?".
Kyai Gurru mangsulli:
"E, Thole, kang kocaritakkake ing dhuwur iku kabeh dudu saja-
tining tenung, yaiku aranning pralambang. Bener-bener kaya
iya-iyaa lakunning tenung mau. Kang aran tenung iku maujud
manungsa balaka. Iya iku Komisaris Jendral ing Batawi,
kautus Gurnadur Jendral, anggawa layang petungngan entekking
prabeyanning Kumpeni nal ika ambabaluhhi 6) nyekel Kapala
Kraman aran Trunadjaja kang manggon ana ing Kadhiri lan
anelukake Pangeran Puger anggonne ngadeg Ratu ana Mataram.
Gunggung petungnganne wragad Kumpeni entek limalas kethi
reyal. Iya iku nalika Sri Maha Praboe Ma~gkoerat II ing
Kartasura durung bayar, kaselak seda. Sarehn1ng putra kang

1) sikara = ngganggu gawe, milara.

2) basaah = basma = kobong.
3) bala srewu = aji bisa nganakkake setan akeh.
4) kajuwat kajuwit = tansah obah la1bene.
5) sakit ruaab = lara panas (kadbemen), kumat, angot.
6) aJbabaluhhi = mbiyantu, ngrewangngi (enggonne arep laku ala, padu, kerengan, lsp).

21
 ~umanti dadi Nata, dadi Kumpeni anagih marang putra kang
~~;:~en~ikNata. ~anging diselakki, Sang Prabu ora karsa
' ~ _on anyJaluk marang Pangeran Puger. Iku kang weruh
rembugge 1ng ngarep. Tuwqan Komisaris Jendra mundur saka
Kadh~ton banyjur sowan marang Kapugerran. Wis tetemon lan
Pangeran Puger ana ing Pendhapa. Sang Pangeran amanembrama,
Tuwan Komisaris amangsulli:
''Inggih, manggih raharja Saudara!''
Pangeran Puger pitaken:
"Kula ngemping pawartos, kados pundi sowanning Saudara dha
.. teng Kadhaton'?. Punapa pikantuk rembag ingkang prayodi?".
0, Tuwan Pangeran, Kangjeng Sunan selak boten karsa ba-
• I

yar, aw1 t boten rumaos nyambut kaliyan Kumpeni. Malah

kula kapurih nagih kaliyan Paduka Tuwan Pangeran!''.
''Inggih prayogi, Saudara, bilih kula dados Nata. Mongka ku
la namung nama Pangeran kemawon. Hla, saking oundi angsal
kula yatra gangsal welas kethi reyal'?".
Tuwan Komisaris matur:
"Sarehning SAng Prabu tetela sampun karsa angrisak Nawala
Prajangjiyannipun swargi Kang Rama, sarta nadhe amedhot
powang-mitra kaliyan Kumpeni Welandi. Lah, sapunika kula
nyuwun rembag ingkang prayogi ingkang kenging dipun
lampahhi. Saking pamanggih kula, kajawi angaben kikiyat-
tan, panter Ratu cidra tinempuh ing ngaprang!".
"Ah, Saudara, rembag prang punika gampil sanget!. Saking
panuwun kula, rembag ingkang prayogi!".
"Lah, sapunika kula matur rembag ingkang nama prayogi. Tu-
wan Pangeran kula angkat dados Narendra ing Tanah Jawi,
sanadyan perang gemprongngan 1) bilih kaliyan rembag
ingkang sae!".
"Inggih, Saudara, saupami kula dipun angkat ing Kumpeni da
dos Nata Tanah Jawi, ing pundi panggennannipun anetep-
pakken '? " .
"Bilih Paduka sampun karsa jumeneng Nata, kula aturri lo-
los dhateng kitha Semarang. Ing Ngriku anggen kula netep-
paken!".
"Inggih prayogi, Saudara, punapa malih Bupati_ti~a: Sur~­
baya, Madura sartas Semarang, sanget pangud1nn1pun mur1h
purun kula jumeneng Nata. Nanging kula taksih semados,
saweg kula manah. Ingkang saestu, Bu~ati ~iga wau badhe
kula wsemarangartossi dinten tanggall1pun 1ng lolos kula
dhateng Kitha Semarang!''. . . .
"Hla, dene punika teka sampun wont~n 1ngk~ng ang1yatt1 Bu-
pati gegedhug ingkang kenging ka~1tados 1ng ngayuda, sah~
sugih santana!. Sarehning sapun1ka sampun pragat sakat
hahhing rembag, kula nyuwun mundur terus dhateng Sema-
rang!" •
• lm 8
''Inggih, Saudara!''.
Lajeng tatabeyan.
Murid matur~.k . n Kyai andadossaken padhangnging manah kula.
"Pang an ~ anknlpunama tenung wau Tuwan Komisar is Jendral, ing-
Dados, 1ng ang
1) perang gemprongngan : perang kanthi nywara rame banget.

22
 kang kasebut ageng 1· .
11
.
pangkattipun Wo n~g ~un 1 ka boten sarirannipun, nanging
ponang tenun~ 15 ~d~~~ng 1ngkang kapratelakkaken ajining
tondha pethukk"1 : 1 ~eyal wau, ingkang warni serat pra-
punna a S n~ umpen 1 , panagih dhateng Sang Prabu. Sabab
P k ang Pu]ongga anggennipun
ebl agga en kok kadamel t mb ngarang teka boten dipun
San p ' e ung pralambang?. Ingkang mongka,
gk raboe Mangkoerat III kasebut ratu candhala 1) murka
amb e resah , r emen angan1aya
· dhateng kawulannipun rak ' boten,
perl u kadamel wados?" . '
Kaki Guru mangsulli:
''Iya bener kandh amo 1"ku, Thole!. Enggonne Pujongga agawe pra-
lambang mau~ ora tumrap marang Sang Nata, mung tumrap marang
kang bakal JUmeneng Nata, iya iku Pangeran Puger!".

BAB 8. TANAH PASISIR LER SAURUTIPUN, KATAMPEKAKEN DHATENG KUMPENI

WALANDI, BOTEN MAW! KATRANGAN SABABBIPUN.
Murid matur dhateng Kaki Guru:
"Kulanuwun, Kyai, ingkang kasebut Serat Babad Giyanti Jilid
Satunggil, kapratelakkaken bilih Sang Ngaprabu Mangkoerat,
inggih punika Pakoeboewana II, Narendra ing Kartasura,
pindhah Kadhaton Tanah Salaka kawastannan Nagan Surakarta.
~nggalling cariyos, Sang Prabu katamuwan Kangjeng Tuwan
Ingkang Agung Guprenur jendral ing Batawi. Wigatossipun tuwi
awit badhe mariksanni pindhahhipun Sang Ngaprabu angenggenni
Kadhaton enggal ing Nagar! Surakarta Hadiningrat. Sang Nata
anampenni kaliyan kaurmattan ageng, sarehning ingkang Sinu-
hun rumaos kasambuttan kaliyan Kumpeni Ageng, karana saged
jumeneng Nata amengkonni sanungswa Jawi, mila amerlokkaken
sowan Kangjeng Tuwan Guprenur Jendral dhateng loji. Sampun
apapanggihhan kalih Guprenur Jendral, lajeng atatabeyan.
Tuwan Ingkang Ageng anembr.ama:
"Punapa Wayah Kula anggennipun pindhah dhateng Kadhaton sa
mi ginanyjar kasugengngan?".
"Inggih, Kanyjeng £yang, saking pangestu Paduka, manggih
raharja sadayannipun!".
Guprenur amelehhaken ingkang dados wigatossipun ing lampah:
"Mila kula sowan ing Wayah Kula Kangjeng Soesoehoenan meng
gah perlu kula badhe nyuwun sih kamirahhannipun Wayah
Kula, kaparengnga kula ngampil si~i kagungn~annipun ~ayah
Kula, Tanah Pasisir Ler Bang Wetan dumug1 Bang K1len.
Sapinten pamundhuttipun ing pamedal, saestu kula badhe
angaturri!".
Kangjeng Sunan mangsulli:
"Inggih Kangjeng £yang, pamundhut Paduka punika badhe kula
rembag rumiyin kaliyan konyca kula para Bupati Nayaka 2)"
Tuwan Ageng ngandika: .
"Inggih, Kangjeng sunan, manawi panuwun k~la pun1ka Wayah
Kula karsa angrembag kaliyan para Bupat1 Nayaka, saestu
b dhe boten saged kadadossan. Punapa Wayah Kula boten
e~get risakking Karaton Kartasura, jalarran Wayah Kula na
1) candhala = nistha, ala kalakuwanne. . ..
2) nayaka = panuduh, panuntun, pangarep, juru reabug (pangkat sadhuwurre Bupat1), llDlster.

23
 mung andhahar atu .
malih siti P . . rrrlpun para Bupati Nayaka?. Punapa
nipun'wayah Ka:lslr sauruttipun sadaya dados kagungngan-
dipun''. u a Sang Prabu, dados boten wonten pakAwed-
Sang Ngaprabu teka . .
adamel serat N gampll l_aJeng amarengngaken, sanalika
d. awa 1 a Kakanyc1ngngan. Sampun dados lajeng
lpun asmani Sang Prabu. Kumpeni lajeng angungellak~n mariy-
ekm mta~antu-wantu, adamel kagAtting tiyang sapraja ing Sura-
ar a .
Murid matur malih:
"Lho, K~ai, teka boten mawi kapratelakkaken nalar-nalar utawi
sabab~1pun. ~ongka Tanah Pasisir sauruttipun Bang Wetan
dumug~ Bang K1len, sakalangkung ageng sanget wedalling asil
nagar~, prasasat sami sapalihhing Tanah Jawi asillipun.
Ma~aw1 boten wonten sabab, ingkang temtu, boten gampil teka
laJeng katampekkaken dhateng Kumpeni?".
Kaki Guru mangsulli:
''Iya, panycen ing Babad ora dipratelakkake nalar-nalarre!.
Mungguh nyatanne mengkene, Thole. Nalika Karaton ing Karta-
sura kabedhah wong Cina, Sang Prabu lengser 1) saka kadha-
ton, lolos marang Pranaraga, anyjujug omahhe Adipati Soerad-
iningrat. Ing panggalih luwih banget sungkawa, saka anggagas
angel bisanne bali jumeneng Nata manAh ing Kartasura, nganti
ora karsa dhahar lan sare. Mung tansah dililipur marang
Raden Adipati Soeradiningrat.
Winursita, Tuwan Ogendhorep, Littenan Kumpeni kang angreksa
Karaton Kartasura, matur ing Kangjeng Sunan:
"Dhuh Gusti Sang Ngaprabu, mugi ing panggalih sampun kada-
mel sungkawa, karana badhe boten sae kadadossannipun. Pra
yogi karembag ingkang prayogi, sagedda tumunten Paduka
kondur dhateng Nagari Kartasura!''.
Sang Nata ngandika aris:
"Heh, Adhi Ogendhorep!. Kepriye mungguh rembugmu, aku mAlu
bae!".
"Paduka Tuwan Sunan kula aturri darnel serat katur £yang Pa
duka, Guprenur Jendral ing Batawi, nyuwun tulung anund-
hung Tiyang Cina ingkang wonten Kadhaton Kartasura. Sarta
Paduka angebangnga 2) dhateng Kurnpeni, manawi Paduka
saged wangsul jumeneng Nata ing Kartasura malih, kagungn-
gan Paduka Si ti Tanah Pasisir sauruttipun Bang Wetan
dumugi Bang Kilen, Paduka paringngaken ngampil ~y~ng
Paduka Tuwan Gurnadur Jendral, sampun ngantos karumlyln-
nan para putra santana Paduka ingkang kapengin dados
Narendra ing Nuswa J aw1. . I "
.
sang Prabu andadAkkake kaparengnge, banyj_ur dh~wuh mara~g
Twnenggung Wiraredja, Bupati Kaparak 3) K1wa,. k1nnen nul1s
katur Guprenur Jendral, ijowanne kaya atu~re L1tn~n Ogendho-
Layang wus dadi, banyjur diasman1. KangJeng Sunan
rept. trl· loro mundhi nawala marang Semarang, kinon
ngu us man ,
anampakake Kumendhur 4) Semarang.

1) lengser = kaplayu, owah mingser.

2) ngebang = saguh bakal ngganyjar.
3) diparak = diadhep.
4) kumendhur = penggedhe kang ngabanni saradhadhu.

24
 Enggalle, Bala Kumpeni nglurug marang Kartasura kanthi wong
Madura. Ora suwe kadhaton kacekel Kumpeni. Sang Prabu bany-
jur diaturri kundur jumeneng Nata maneh ana ing Kartasura.
Nuli ngalih Kadhaton marang Tanah Salaka, prenah sawetan
Kartasura. Ora suwe, Tuwan Guprenur Jendral rawuh ing Sura-
karta, kaya kang wus ko'caritakkake ing ngarep, Tuwan Ageng
angaturrake layangnge Kangjeng Sunan ing nalika ana ing
Pranaraga. Kangjeng Sunan banyjur anampakkake bumi Pasisir
saurutte!".
Murid matur:
"Kulanuwun, Kyai, sapunika mangretos terang.
Namung gumun kula, Kyai, Sang Pujongga teka boten kacariyos-
saken ing sawantahhipun. Kok dipun samar, utawi boten kase-
buttaken punapa-punapa, namung kapundhuttan kawan leksa
sataunnipun!".
Kyai Guru mangsulli:
"Bener yen kasamar bae. Dene Pujongga anggonne nyamar mau,
mung angeker wadi kanisthanning Ratu!".

25

•
 •

ISINIPUN SERAT PUNIKA

1. Kyai Ageng Sela nyepeng bledheg .

•

2. Raden Jaka Tingkir mmejahhi Dhadhung Awuk.

3. Cariyossipun Kyai Kebokenanga .

•

4. Jaka Tingkir anelukkaken baya.

5. Panembahhan Senapati kawisik ing lintang.

6. Panembahhan Purabaya nudingngi Beteng Kumpeni Jakarta,

bolong plong.

7. Tenungipun Kumpeni Walandi tandhing kasekten kaliyan Ratu Jawi

8 Tanah Pasisir sauruttipun, katampekkaken dhateng Kumpeni Landi.

Kasalin ukara dening: Koko Widayatmoko.

Jakarta, 29 April, 1995.

26

•
 S ERAT •

WIRASATING WANITA

PETHIKKAN SAKING KITAB ENDRASMARA

ANGGITTANNIPUN SUWARGI RADEN NGABEHI RONGGAWARSITA
PUJONGGA ING SURAKARTA

KAWEDALLAKEN SARTA KASADE DENING:

BOE EL SADOE BOEDI
PASAR PON - SOLO
1 9 3 2
 WIRASATING WANITA
Kinanthi
Ronggawarsita karuhun
ingkang nganggit Layang iki.
Sangkalannira pinetang:
Catur Tuwi Ngesthi Aji.
Yeku serat kang tinedhak
pethikkan Kitab ing ngunni:

Endrasmara namannipun,
pacandran tingallanneki.
Pramilanya dipun tedhak,
Pujongga ingkang angnganggit
sadaya ingkang miyarsa,
sampun kirang ing pamanggih.

Sun tampa dhawuh Hyang Agung,

mannira pan kinen nganggit
wirasatireng wanita.
Krana wong lanang punniki,
!abetting keneng ganyjarran
saking gidhanning pawestri.

Anak putu dipun emut,

kang wus kalebu ing tulis:
Yen Jumungah Pon wetonnya,
tan sabar, kaku kang ati,
watek wani mring wong tuwa,
lan ora sinungngan sugih.

Nanging ana doyannipun,

lamun ana kang nuturri
tan ketang sabarang karya
anyjungkung rahina wengi,
tinekan sasedyannira
jinurung gangsar Hyang Widi.

Jumungah Wage puniku,

tan pantes kinarya rabi,
groboh 1), ora amica:a,
dene gelem anglakonn1
panggawekang ala, ngiwa,
tan ajeg pikirrireki.

Yen maksih anyar den ugung,

yen wis lawas den alani.
Jumungah Wage tarkadhan~ .
sandhungnganne larang S1W1,
nanging sok si~ungn~an dunya,
jinurung rejek1 Ebl1s.

1) grohoh = kasar, ora nganggo tata-krama.

1
 Jurnungah Kliwon puniku
kawruhhanne den nastiti
Pikirranne rada lurnrah I

Mr~ng wong tuwal wedi ·asih; 1

n~~ng kedhik wani rnring priya.

J~nurung sugih rejeki.

Setitil ngreti rnring kakung

mituhu wuruk kang becik. I

Mring Maratuwal prayoga.

Kalawan betah sisirih 1).
Sandhang panganne wong punika 1
padonne 2) ambuntut arit.
Jumungah Legi puniku 1

wirasatte ala-becik.
Pikir sok kebrangassanl
nanging ora mitayanni.
Gedhag-gedhig 3) ing pratingkah,
nanging rilan marang bukti.
Lan maningnge, wong puniku
pasthinn laki ping kalih,
wit pikirre tan anteppan.
Kenyceng ngarsa, kendho wuri,
lan wus takdirre hyang Suksma,
kudu laki kaping kalih.
Jumungah Paing puniku
imul 4). Watekke ngaruwil 5),
saem 6), open 7), tanpa prenah.
Kelirre akarya becik,
ing lahir temah isinnan,
dadya, imul tan ketawis.
Tan cidra wirasat iku
kang wus kalebu ing tulis.
Kaki, padha angestokna
ing, kanthi kalawan takdir.
Yen wis pinasthi jodhonya,
cumondhong karsanning Widi.
Yen Setu Pan weton iku,
watekke anyudagarri.
sarnubarang kang den tambak 8),
etungng kudu leh bat~i.
Antuk sih kalawan pr~ya.
Padonne jantra lumaris.

1) sesirih = ngengurangngi mangan lan ngombe ing sawatara. . .

2) padonne = panycenne, awit mula. mulanne, rembugge, pathokan lng po]ok pomahan.
3) gedhag-gedhig = umuk, ngendel-~n~ellake.
4) imul = ora duwe isin (dhemen DJeJalauk, lsp}.
5) ngruwil = cethil banget.
6) saem = ora isinnan. aji
7) open = keladuk enggonne migatekkake kang kurang pang .
8) ditambak = ditanggulangngi.

2
 Lumuhh~n ing lahirripun,
kabrabeyan jronning ati.
Ma~ah 1) lawan Bapa Biyung.
Mr1ng Kakung tan nganggo wedi,
dha~engnya, yen karo wong lanang
wed1nn amung sakedhik.

Lamun Setu Wage iku,

watekke sok lepas budi.
Ajrih asih marang priya,
sumingkir panggawe juti 2)
Sandhungnganne, larang anak
lan asring peteng kang ga1ih.

Setu Kaliwon puniku

lumuhhan sabarang kardi
lan trappe ora prasaja.
Mring Kakung tan nganggo wedi.
Setu Kaliwon wateknya
rada jail, ambisiwit 3).

Setu Legi watekkipun,

datan sabar teka bengis 4).
Mamah marang Bapa Biyang.
Nging sinung rejeki mintir 5)
Ian sinung wignya wong ika.
Sandhungnganne, larang siwi.

Setu Paing watekkipun,

yen becik, jatinne Estri.
Tur karem mring ngelmu e-kak 6).
Ananging, sepuluh- siji.
Ingkang pasthi, watekirra
ingkang weton Setu Paing,

lumuhhan, tur dhemen padu.

Nora sabar teka bengis.
Lawan nyudakkaken drajat.
Marang Kakungnge, sru wani.
Tan trima laki sapisan,
kudu laki ping kalih.

Tarkadhang laki ping telu.

Yen wong mangkono punniki,
kang tulus laki sapisan,
rada karem marang ngelmi.
Nanging takdirring Hy~ng Suksma,
Ian lakinne pegat mat1!.

1) mamah = ora nggugu pitutur.

2) juti = ala, piala.
3) besiwit = nakal, urik. .
4) bengis = sereng sarta sumen~it, am~ek Slya banget.
5) mintir = sithik-sithik nang1ng lumlntu.
6) kak = kanyatahan, kang sanyata, kang mungguh.

3
 Weton Akat Pon puniku
ka~on-aten sarta bengfs.
Ng 1 ng bisa momong wong tuwa.
Akat Pon, watekke becik
cacadde rada mlarattan '
Wit begjanne mung sakedhik.

Bekti laki wong punniku,

sabarang tindak, nastiti.
Gantya Kat Wage, wateknya
lumuhhan sabarang kardi.
Drengki, imul, tanpa prenah,
temahan, Kakung kang nngalih.

Remen ngiwa karyannipun,

adoh begjanne wong iki.
Weton Akat Legi ika,
watekke sok lepas budi.
Ladak, mantep, nging lumuhhan,
candrane lakiya maning.

Agung begjanne wong iku,

ngunggahken drajatting laki.
Akat Paing watekkira
dhinginni dadya mungkassi.
Den elih ingkang nedhak,
pratelanne Akat Paing:

kakon-aten watekkipun,
padonne ambuntut arit,
jalukkan, nora wewehhan.
Nanging sanget angikippi 1),
dhemen ngelong tan kalongngann,
ber buja krama ing lahir.

Nanging, karsanne Hyang Agung

rejekine sinung mintir.
Amung, ora darbe Bapa,
dillalah 2) drajatte inggil.
Karna, Akat Paing ika
nahasse Hyang Udipati.

Duk asallira kasiku,

dene Sang Hyang Maha Inggil,
ing dina Akat Paing-n~a.
Mulanne, nak-putu mam1,
nenggih ingkang samya mac~,
pan sampun kirang pamangg1h.

Akat wirasatte sampun.

I • • •
Pilihhen salah saw1J~·
Lamun ana ingkang ny1mpang
saka ing wirasat iki,
iku ganyjarran Hyang_~~ksma.
Wijille, sepuluh - S1J1.

1 ) ngikibbi = nyelakki. . .
2) dillalah = teka kebenerran, kaplnUJOn.

4
 Mi j i 1
Witting becikl wekassanne juti 1
kang weton Senen Pon.
Iku pasthi ping pindho lakinne
• I
nora tr1mah sapisan yen laki.
Rejekinne mintir I

padon kendho pungkur.

Lamun pinet 1)1 iribban 2) sathithik.

Lanang tuwin wadon
pasti lamun tan ana bedanne.
Nadyan silih Kakung lan Pawestri 1
padha bael Kaki,
ing wirasattipun.

Senen Wage, begjanne sathithik.

Pangucappel dhoso 3) 1

nanging bisa momong wong tuwanne.

Bekti laki lan pikirre lantip.
Sandhungnganne thithik,
rada dhemen padu.

Jembar budi, tunggalla kaka1ih.

De Senen Kaliwon,
doyan mangan, dremba, imul, saem,
rada kebluk 4) kalawan basiwit.
Kawirangngan, mintir,
wedi marang Kakung.

Dene ingkang weton Senen Legi,

lemes nanging dhoso,
kabrangassan 5), rosa ing tandangnge.
Ora kena kungkullan sasami,
kudu angungkulli,
barang kudu punyjul.

Mring Ram-Ebu, yekti wedi asih.

Yen bener, ambekos 6),
mring lakinne sathithik wedinne.
Pan jinurung rejekinne kedhikl
nanging nunggak-semi 7).
Padon, kendho pungkur.

1) di-pet = dipek, dijupuk, dipurih, dianggep.

2) iribban = ulat, aten-atenne.
3) dhoso = srogal-srogol, ngoso. . , .
4) kebluk = kesed, mung sakepenakke dh~we. h ( 'ok-ojoki supaya muring), enggal katon tuwa aarga kerep su
5) kebrangassan = enggal nepsu marga d1gegasa ngoJ
sah (kerep muring). . . .
6) mbekos = nywara saemper .mbekes nanglngkluwlh ~egr~~wannejsing digentenni.
7) nunggak-semi = tunggal Jenengjpangkat aro wo

5
 Dene ingkang weton Senen Paing
padonne angganthol. '
Lemes, receh 1), sugihhan watekke
Pan keringngan, carobo ing becik. ·
We~on Senen Paing
sr1ng peteng ing kalbu.

Dina Senen wus jangkep winilis.

Gantya Salasa Pon,
ngembang cepaka iku watekke.
Yen wanodya, memeng, bekti laki.
Rila marang bukti,
bongsa cangkem karut 2).

Ambeg wegig, tarampil mring ngelmi.

Kabrangassan, linnyok 3),
mung punniku cacadde alanne.
Yen ngawula, den emong ing Gusti,
yen gung begjanneki,
sandhungngan tan tutug.

Slasa Wage wirasatte becik.

Antuk sihhing uwong.
Kadya wuni, iku upamanne.
Yen andulu warnanne kang wuni,
itheng semu abrit.
Pinangan, jengkerut!.

Keh kapenycut myarsa dennira ngling,

wruh rasanne, mlengos!.
Mring lakinne, sathithik wedinne,
akeh pretah, nging begjanne, mintir.
Lan tan bengis, nanging
nora pinter padu.

Ati gedhe, begjanne sathithik

marga saking dhoso.
Dhemen ngiwa puniku watekke.
Sandhungnganne, karusakkan pikir.
Rada murka kedhik,
paden kendho pungkur.

Tarkadhangngan, sok alarang siwi.

Weton Slasa Kliwon . ~
pan wus pasthi_ping ~indho lak1nne.
Nora trima sap1san yen laki,
yen tan kaping kalih,
iki pegat lampus.

1) receh = seneng gunemman.

2) cangkem karut = nggragas, apa-apa dipangan.
3) linnyok = goroh, ora nyata.

6
 D~n~ i~gkang weton Slasa Legi,
p1k1rre lir botol.
Nanging jembar budinne wong kuwe.
Kab~angassan, kawirangngan mintir.
BegJanne mung kedhik,
lumrah mring sadulur.

Slasa Paing watekke puniki,

lantap, bengis, dhoso,
nging sugihhan wong iku. Watekke
lahir blaba, satemenne cethil.
Weton Slasa Paing, rada dhemen padu.

Pan wus jangkep, Kaki, dipun eling!.

Gantya Rebo e-Pon,
drengki, imul, sring peteng atinne.
Nanging meneng, ora darbe uni.
Lamun darbe uni,
kadya bledheg sewu.

Rebo Wage watekkira becik,

nanging laki pindho.
Lan keringngan marang sapadhanne.
Juweh, crobo, sarta bekti laki.
Rila marang bukti,
bongsa cangkem karut.

Mung padonne sok ambuntut arit.

Gantya Rebo Kliwon,
doyan mangan, dremba sabarangnge.
Rada kebluk kalawan basiwit,
lumuh marang kardi.
Wong anom den emut.
Si n o m
Ronning kamal kang gumantya,
wirasatte Rebo Legi.
Kakon-aten, ambeg wirang, 0

mung pikirre gedhag-gedhig.

Rosa tandangngireki,
kurang-ajar, sok bragundung 1),
tan kena den ampahhan 2).
Wong kang weton Rebo Leg~,
lamun becik, yen ala kal1wat ala.

Padonne jontra lumampah.

Wani buri, wedi ngarsi
padunne. Akeh kang.ngiwa.
Dene weton Rebo Pa1ng~
lumuh marang ing kard1
sarta drengki mring.sadulur.
Saem, nanging pras~Ja.
Isinne sugih kekel1r.
Rebo t 1·t·1. Padha den udamamahha 3).
1) bregundung = nekad nggugu kareppe dhewe. 1 )
2) diampah = dicandhet, dialang-alangl~gki (~u~~::k~a;::e::r~~'wa;~n~, lsp.
3) udamamah = becik ing pangucap (na 1 a nlr

7
 Kemis Pan watekke ala.
Rada lumuh marang kardi
drengk~, imul, tanpa pr~nah.
~~tekke kanggo ing laki,
Jlnurung marang Eblis.
Sandhungngan, juweh wong iku.
Jalukkan tan wewehhan
d~emen ngiwa wong puniki.
B1sa sugih, nanging ora bisa lawas.
Kemis Wage watekkirra
puniku laki ping kalih.
Yen ora pindho lakinya,
yekti bakal luwih becik.
Yen nganti kaping kalih,
nemu rusak klantur-lantur.
Yekti wurung dandannan.
Yen sapisan, banyjur dadi,
iku pasthi kena ginawe gondhellan.

Kalamun becik wong ika,

nanging mring Kakung sru wani.
Mring wong tuwa uga lantap,
nging sora budinireki.
Sabarang pinter dadi,
endi kang cinandhak rampung.
Sandhungnganne wong ika,
yen padu kendho ing wuri.
Gelem ngiwa. Kemis Kliwon witting tuwa.

Balaba, rada isinnan,

dhemen nyengkolong 1) yen angling.
Nadyan den jar-ujarrana,
yen lagi pisan ping kalih,
durung gelem nyaurri
maksih ngalah andhekukul 2).
Ping tiga, ping sakawan,
yen wus gelem anyaurri,
pamalesse rinewangngan taker pejah.

Lawan apillan wong ika,

sabarang ingkang kaeksi.
Sok weruh anuli bisa.
watekke remen ing ngelmi.
Dene Kemis Legi,
butareppan wong punniku.
Lan gedhe melikkira.
Barang watekke ngar~wil,3),
dhemen ngiwa, padune akeh kang nakal.

1) nyengklong = nyuda, ngurangngi, nyowok.

2) andhekukul = ndhingkluk tumungkul.
3) ngruwil = cethil banget.

8
 Yaiku watekkirra.
Dene i~gk~ng Kemis Paing,
drengk1, 1mul, tur saennan.
Terk~dhang sok larang siwi,
nang1ng bekti ing laki.
Betah luwe wong punniku.
Sepen marang pakaryan,
dhemen anglakonni silip 1).
Anak, putu, samu dipun rasakkena.

Sakehhe kang nedya maca

miwah sagung kang miyarsi,
kang darbe weton punika,
aja na kang kurang pikir.
Kang antuk pethek becik,
ywa bungah lamun binagus.
Yeku tembung colongngan.
Dene pethek kang tan becik,
aja duwe serik, masgul, iku padha.
De kang muni: gelem ngiwa,
iku akeh lirre, Kaki.
Basa: ngiwa, akeh lirnya,
pan nora mung sawiji.
Aja kok kira, Kaki,
wong kang bandrek, jina, iku.
Sanadyan lagon salah
kang ora ngeblak, ing pikir,
papadhanne, yeku aran laku ngiwa!.

Asmaradana
Asmaradana winardi.
Tumrap ing . dina pasarran,
. ... .
tumindak r1na-weng1nne.
Akat, watek samudana,
becik sapangareppan.
Senen, samuwa 2) puniku,
lir pakatinining bawana.
Slasa, tan pracayeng ati.
Rebo-ne, watek sembada ..
Kemis, nyurasa bar~ng reh.
Jemungah, suci res1kkan.
Setu-ne susumbungngan 3),
ngalem-alem, mada muput.
Iku susumbungngan arannya.

1) silip = slingkuh, kanthi dhedhemitt~n (ora ngedheng).

2) samuwa = ngengreng, katon sarwa beclk.
3) sumbung = kawentar, misuwur.

9
 Kaliwon, micara wasis.
Legi, mengku barang karya,
sumengguh 1) pangarepanne.
Paing, sabarang penginnan.
E-Pon, pamerring dunya.
Wage, kaku basannipun,
nging legawa trussing manah.

TAMAT

d'ning· Koko Widayatmoko.

Kasalin ukara e 2l.Desember 1994.
Jakarta-Solo,

1) sumenggguh = umuk.

10
 S E R A T

I L A D U N I

ANYARIYOSSAKEN DHATENG WAWADOSSING LALAMPAHHAN INGKANG WINADI

PIPIRIDDAN SAKING KITAB ADAMMAKNA

(Dilindungi Hak PPengarang Stb. 1912 No. 600 Fatsal 11)

3o DRUK 1933
•

DITERBITKAN DAN TERJUAL OLEH:

TAN KHOEN SWIE

K E D I R I
 B U B U K A

Nuwun, wiyossipun anggen kula murwanni ngimpun Kawruh Petang

Iladuni punika, wigatining sedya boten pisan miminihhi utawi
nununtun dhateng Bangsa Kula Tiyang Jawi anganteppi kawruh to-
wang-tuwan~ 1) t~npa wawaton. Sayektossipun, namung angluhurraken
dha~en~ SU]ana 1ngkang kagungngan anggit, sapisan. Adhuh, saiba
angell:pun, sawastu 2) wonten wawadossip[un ingkang winadi. Manut
ombakk1ng zaman, para durjana ing wekdal punnika saya sengkut
anggennipun angudi amrih luhurring kawaskithannipun. Ingkang
anyjalarri narapraja 3) bingung anggennipun angulir budi, arnbudi
sagedda mikut dhateng para ingkang arnbek dur 4) wau.
Sarehning watakkipun Bangsa Kula Tiyang Jawi taksih lurnengket 5)
dhateng balung-sungsum, anengennaken dhateng petang awon saenning
dinten sarta sarat-masrut 6) punapa dene pasatoan 7) sapanunggal-
lannipun. Sanadyan ingkang sampun kadunungngan kawruh sumingkir
dhateng watek gugoh-tuhon, inggih taksih ngangge petang wau
punnika. Denning sampun dados kalimrahhan, tuturuttan saking
Panyjenengngannipun Ratu Jawi, bilih kagungan darnel rnikramakkaken
putra, sapanunggil1annipun, sarta yayasan punapa-punapa, taksih
sami mundhut petangngan dinten sae dhateng Kangjeng Raden Adipati
( Papatih Dalem), sarta mundhut sangat 8), wanyci ingkang sae,
dhateng Raden Pangulu, punnapa dene dhawuh rnasang tutumbal sarat-
rnasrut dhateng Nyai Adipati Sedhah Mirah.
Dados, petangngan awon-saenning dinten wau, kalebet kabetahhanni-
pun Bongsa Kula Tiyang Jawi. Mila, bah Nelmi Iladun~ ~au k':lla
wontennaken sapepakkipun. ananging kuciwa sanget, dene pun1ka
serat boten kula ci thakkaken, jalarran saking ajrih kula sarta
angaji-aji saking suraossipun wau serat. Babonnip~n punika Ng~lrni
Petang Iladuni asal kagungngannipun Ingkang M1nulya Kang]eng
Susuhunnan ing Madjaagung (Bejagung). .
Pamelengnging cipta pajampuwa 9) pangajapping sedya amr1h para
ingkang sami lampah durta 10) wau sagedda brastha 1~), d~runa 12)
kataman saking anycas tuwin larassipun Serat Iladun1 pun1ka.

1) towang-tuwang = awang-uwung, sepi ora ana apa-a~a.

2) sawastu = ing sanyatanne, satemenne (wastu = saestu}.
3) narapraja = priyayi, abdi dalem pamarintah.
4) dur = ala.
5) lengket = raket (kelet) banget. h dh kun (mejani) sajen kang diangqo sarana murih slaaet.
6) sarat-masrut = sarana, tamba, o~a an .mar~ng u. won kan bakal dijodhokkake, lsp.
7) pasatoan = petungngan ny~mur~p~I beg]a-c~laka:~~na-d~naneg(sadina diperang dadi 5 sagolonganne, nganggo
8) sangat = golongngan peprinycening wektu ~ng sb 'k dhewe ing sajronning dina kanggo ngijabbake
dijenengngi Nabi utawa Malaekat), wektu ang eci
panganten, lsp.
9) diampu-ampu = dipeksa.
10) durta = julig, ala, pial a.
11 ) brastha = rusak, si rna. .
12) daruna = sabab, jalaran, awit, marga saka Iku.

1
 BAB I
Pamilihhipun pasiten.

Ma~a~i tiy~n~ .badhe ang~deggaken griya, langkung rumiyin kedah

am1l1hha S t 1 ~ngkang sae, sampun pisan angenggenni pasiten ing-
1
kang aw~n. Sa~1ng ~won-saenning siti wau, sageddipun kasumereppan
kedah n1ngal~1 sak1ng lumahhing siti. Katrangngannipun kados ing
ngandhap pun1ka:
1. Bi~ih ~onten .siti miring mangetan, punika nami Retna Kenycana,
sa~, ~1n~en 1ngkang ngenggenni pikantuk barkah ageng, kathah
re]ek1nn1pun, ageng begjannipun.
2. Bilih wonten siti miring mangidul, punika nami Kala Salaba, a-
won, sinten ingkang ngenggenni tansah nandhang sisah sarta
asring kapejahhan.
3. Bilih wonten siti miring mengilen, punika nami Kala Benycana,
awon, sinten ingkang ngenggenni tansah nandhang prihatos Ian
asring kenging ing sasakit. ·
4. Bilih wonten siti miring mangaler, punika nami Retna Supudya,
sae, sinten ingkang ngenggenni pikantuk kamulyan sarta lumin-
tir sandhang-tedhannipun.
5. Manawi wonten siti miring mangaler-ngetan, punika nami Kala
Murka, awon, sinten ingkang ngenggenni asring kecallan Ian
cendhak umurripun.
6. Manawi wonten siti miring ngidul-ngetan, punika narni Kala
Drubiksa, awon, sinten ingkang ngenggenni tansah kasorang-
sorang 1).
7. Manawi wonten siti miring ngidul-ngi1en, nami Kala Geni, puni-
ka awon sinten ingkang ngenggenni asring kobongngan.
8. Manawi ~onten siti miring nga1er-ngilen, punika nami Retna
Munycar, sae, sinten ingkang ngenggenni ~inung :aja brana . .
9. Manawi wonten siti katingal waradin, pun1ka nam1 Retna :akaJa,
sinten ingkang ngenggenni kathah anakkipun sarta sugi emas-
picis 2).

BAB KAPING II
Amrih rahayu ingkang pinanggih.

Manawi ngadanni andamel griya uta~i angalih griy~ (~oyongngan),

punika kedah ngangge petang kados 1ng ng~~adh:~k~~Pn~~~~ken lajeng
N t ·ng dinten Ian pekennan, punn1 '
ep unn1 ,
kadhawahhaken petang.. GURU , RATU ' ROGOH ' SEMPOYONG, tegessipun
makaten:
, badhe sinudarsana 3), ginuronnan, lumi~tir_san-
1. Guru, sae, . 1. .1 b'kala cepak beg]ann1pun.
dhang tedhannipun~ t ~ h. ~~hsami~g sa~ami, tebih sambekala
1
2. Ratu, langkung sae, k1na]r1 an
nipun, lumintu rijekinnipun.
3. Rogoh, awon, asring kepandun~~~a~~ndhang sisah sarta asring
4. Sempoyong, langkung awon,asr1
sasakitten kemawon.

1 ) kasurang-surang = ketula-tula, tansah nandhang cilaka.

2) emas-picis = emas lan dhuwit. . .
3) sinudarsana (sudarsana = tuladha) = dltuladhannl.

2
 •

Neptunning dinten:
~umuwah = 6, Saptu = 9, Ngahad = 5, Senen =
Neptunning pekenan , S~lasa = 3, Rebo = 7, Kemis = 8.
: K~~won = 8, Legi = 5, Paing = 9 Pon = 7
Wage = 4. ' '

BAB KAPING I I I
Sarat-masrut anumbali griya.

Tiyang in~kang ~ndamel griya, kedah waspada dhateng sarat-masrut

tut~all ~n~ gr~:ya · .supados sampun ngantos kapandungngan, awi t
kap~ ~u~an ~ng w~ngk:ng badhe dados sasanggemmannipun pribadi.
Wonden~ng tumany]ann~ng sarat-masrut tutumballan wau kula ter-
angngaken kados ing ngandhap punika: '
Bi~ih .saka-g~ru sampun ngadeg, ing dalu wanyci jam 1.00,
POJOkk~ng gr~ya sakawan pi san kedah dipun isingngi. Manawi
dhawah malem dinten Jumuwah jam 1.00, pojokking griya sakawan
pi san wau kedah dipun pendhemmi tigan ingkang wukkan 1).
Kawiwitanna saking pojok ler-wetan, ngantos saged kemput
dhateng sakawan pojok wau. Saben wau tigan kapasang, kedah
ngungellaken japa montra makaten:
"Alif, be, be, bayan, bayan, ora ana penggawe padha
wurung, be, bae-bae!''.
Kaungellaken kaping tiga tanpa ambekkan. Sasampunnipun lajeng
mendhem wau tigan, ngantos sarampungngipun sakawan pisan.
Manut pangandikannipun Kangjeng Susuhunnan ing Bejagung dhateng
ingkang wayah Nyai Ageng Mruwun, onder-distrik Kanar, distrik
Pel em ( Sumberja), Bojanegara, sarat-masrut tuwin tutumba1 wau
supados kasumereppamn dhateng para putra-wayahhipun. Awit saupami
katindakkaken kanthi tumemen, sarta kande1 kumandel1ing tekad,
ing salaminnipun boten pisan badhe kenging dipun pandungngi utawi
dipun lebetti dening durjana, kampak 2) utawi kecu. Awit sinten
ingkang badhe lampah awon, manawi sampun lumebet dhateng p~ka­
rangngan, lajeng santun paningal: griya ingkang badhe d~pun
lebetti punika katingal wana ageng utawi saganten.

BAB KAPING IV
Daya sarana saged angicallaken lemut utawi jingk1ong.

Manawi kapengin tilem sakeca ja1aran pun 1emut uta~i jingklong.3)

boten purun manggen wonten salebetting griya~ pun~ka k7dah an 1 n-
dakkaken daya sarana kados ingkang kula pratelakkaken 1 ng ngand-
hap ~u~ika: . saka uru ngantos wau griya dados, tukang
W1 w1 t pamasangng1.pun g . -k 1 .
1 ingkang sami anggarap
batu, tukang kaJ eng sarta .ku 1 1 u
dh a t eng wau g riya ' mugi kaaw1ssan:
. g-omong kosong kajawi re-
a. boten kenging ura-u~adu~~~ pu~onandame 1
1
utawi' nindakkaken
rembaggan bab tum1n a .
pakaryan ingkang dipun lampahh:· utawi madhang jajan won
b. beten kenging udud (rokok), ng1nang

1) tigan wukkan = endhog kang wis diengremmi nanging ora dadi.

2) kampak = malingkang kehhe 4 utawa 5.
3) jingkl ong = lemut gedhe.

3
 tensalebettipun griya ingkang nembe k
c. menawi badhe sarappa dh ~garap.
. . _n, rna ang, ngombe, utawi sasaminnipun,
kedah su~1.ngk1.r s~k1.ng griya ingkang kagarap ngriku.
~anut. p~pac_uhhl.pu:n 1) J.ngkang minulya Kangjeng Susuhunnan Ratu
1.ng G1.r1., ~l.~~en J.ngkang nindakkaken dhateng daya sarana wau, pun
lemut utaw1. J 1 ngklong sam~un dipun papacuhhi boten kenging pisan-
pisan lumebet dhateng gr1.ya kados ingkang kasebat ing nginggil
wau.

BAB KAPING V
Saged nyumereppi barang ingkang ical, punapa ical saestu utawi
botennipun.

Manawi badhe nyumereppi barang ingkang ical, punapa ical saestu

utawi botennipun, punika petangngannipun makaten:
Neptunning dinten pekennan nalika kecallan, kakempallaken
dados satunggal, tumunten kadhawahhaken dhateng petangngan:
UWIT, EPANG, GODHONG, KLEYANG.
Terangngipun makaten:
1. Menawi dhawah uwit, punika barang boten ical. Sanadyan ical
la, inggih saking pangreka-dayannipun ingkang gadhah griya
utawi ingkang gadhah barang piyambak. Pramila, manawi
dhawah ing petang 'uwit', para narapraja (priyantun utawi
polisi) kedah prayitna, pamariksannipun kedah salesih.
Sampun kasesa, kawawassa ulat utawi solah-bawannipun ing-
kang gadhah barang utawi griya. Awit sadaya solah, muna Ian
muni, dados pratondha panengerranning batos. Jer salugunni-
pun wau, barang boten ical sayektos.
2. Manawi dhawah petang: epang, ingkang mendhet wau barang tak
sih sanakkipun ingkang gadhah griya utawi barang.
3. Manawi dhawah petang: godhong, ingkang mendhet wau barang
tetepangngannipun ingkang gadhah griya utawi bar~ng, nang-
ing saking estri. Kenging ugi mambet sanak, nang1.ng sampun
tebih.
4. Manawi dhawah petang: kleyang, ingkang mendhet wau barang,
tiyang sanes.
'

BAB KAPING VI
Saged nyumerepp1.• dhateng barang ingkang ical, enggal pinanggih
utawi botennipun.

Manawi badhe nyumereppi dhateng barang ing~ang~ ical, pun;~~ ~=~:~

pinanggih utawi boten, punika kedah ngangge _petangngan. Kang-
. k smpun kagem dhateng Pany]enengngann1pun
bat Rasul, 1ng ang_ .. a Ananging sarannannipun kedah
jeng Susuhunnan 1ng Kall.J~9 · . .. wau arta kedah ingkang
40 1
kapetang ngangge arta. kat~hhl.p.un ih ;~~ sadya; manawi kethip,
sami, upaminipun rupl. sen, 1.ngg n i un wau arta, jangkep 40.
inggih kethip sadaya, asal gunJgung ;tJnggal turnunten kawacakna
Wau art a 1 aj eng katurnpuk da ~0 8
am rambah kaping 3, tanpa
dhateng donga atinning Surat n~~ dinamonnan rambah kaping 3,
arnbekkan. Lajeng ( tumunten) wa~ ar wau arta lajeng kapendhet,
ugi tanpa arnbekkan, Sasampun~J.~un, Pal Sakabat rasul kados ing
sakajengngipun kadhawahhaken d a eng

1) papacuh = laranganl wewaler.

4
ngandhap punika:
2
Abubakar

3 1 5
Ngumar Mukammad Ngali
•

4
Ngusrnan
1. Manaw~ pungkassanni~u~ wau arta dhawah Mukarnrnad, barang ing
kang 1cal wau rnesth1 enggal pinanggih. Ananging sarannanni-
~un kedah slarnettan sekul wudhuk 1) burnbu sapikajengngipun
1ngkang.ngolah. Ingkang kinurrnattan Kangjeng Nabi Mukarnrnad.
Dongann1pun: kabulla Ian selarnet.
2. Manawi dhawah Abubakar, barang ingkang ical boten saged pi-
nanggih.
3. Manawi dhawah Ngurnar, barang ingkang ical wau ugi saged pi-
nanggih, ananging radi larni. Saranannipun kedah slarnettan
sekul punnar 2), burnbu sakeparengngipun. Ingkang kinnurrnat-
tan Sakhabat Bagendha Ngumar. Dongannipun: slarnet.
4. Manawi dhawah Ngusrnan, barang ingkang ical wau enggal pi-
nanggih. Saranannipun kedah slarnettan sekul golong 3),
pecel ayarn. Ingkang kinnurrnattan Sakhabat Bagendha Ngusrnan.
Dongannipun: kabulla.
5. Manawi dhawah Ngali, barang ingkang ical wau rnesthi pinang-
gih. ananging sarannannipun kedah slarnettan sekul turnpeng
(buceng) bubu sawontennipun. Ingkang kinurrnattan Sakhabat
Bagendha Ngali, dongannipun: slarnet.
Wondening atining Serat Anngam wau rnakaten: "Latud dri kuul ab
saru wau wayul drikul ab sara, wau wal latiful khabir''.

BAB KAPING VII

Saatting lumarnpah ngupados katrangan.

Manawi badhe bidhal ngupados katrangan, kedah rnanut .Ian rni turut
dhateng saating dinten ingkang kula terangaken kados 1ng ngandhap
punika: .
1. Dinten Akad, kedah lurnarnpah wiwit wanyc1 ngasar.
2. Dinten Senen, kedah lumampah wiwit wanyc~ tengange.
3. Dinten Slasa, kedah lumampah wiwit wanyc1 enyjing.
4. Dinten Rebo, kedah lumampah wiwit wanyci paletheking surya.
5. Dinten Kemis, kedah lumampah wiwit wanyci lingsir wetan.
6 Dinten Jumuwah, kedah lumampah wiwit lingsir kilen.
. Dinten Saptu, kedah lumampah wiwit serapping surya.
~~derengngipun lumampah, l~ngkung rumiyin kedah maos dhateng
atining Surat Anngan (pirsan1: Bab KaP 109 VI).

1) sekul wudhuk = sega gurih (disantenni}.

2) sekul punnar = sega kuning.
3) sekul golong = sega kurnpul, sega kepellan.

5
Badhe jumangkah medal sak 1·n k . .
hh ·
lampa 1ng napas ingkang medal9 or1nn1ng
. g · k
r,1ya, . edah angyektossi
lampahhing napas banter in k saklng. lengng1ng grana. Manawi
rumiyin kedah suku ingkanggt!ng kanan, 1 ~gkang jumangkah langkung
ingkang kering, ingkang jumang:~ ~ana~ 1 lampahhing napas banter
ring. Sarta kedah mangesthi ng a :ngglh ke~ah suku ingkang ke-
gampang ewuh satemennipun b~~~~paw 1 ngkang .s1nedya. Katokidna 1) I

sampun kawengku sarta kawasesa d~nten, ]alarran ~adaya pu~ika

sanadyan ewetta inggih badh~ d d ateng gesang k1ta. Pram1la,
' e a os gampil.

BAB RAPING VIII

Punika ~etangngan ingkang kagem dhateng
Susuhunan
dinten.
Manawi wonten tiyang kecallan ing dintenn·1 · · malem-
mipun dinten: Pun Slyang utaw1
1. J~muwah. Tiyang ingkang mendhet, dedeggipun respati 2) rambut
tlpun kathah, darijin~ing asta cendhak, kaken ingkang,tingkah
polah. Kas~neng~gann1pun asring kekesahhan utawi saba ing
t~ngga. Gr1yann1p~n wonten saler-wetannipun tiyang ingkang
kecallan. B~rang 1ngk~ng kapendhet kadhelikkaken wonten ing
longan utaw1 sacelakk1ng sumur. Amrih pinanggihhipun, kedah
slamettan sekul, ulammipun dagingnging kewan suku sakawan
kaolah sapikajengngannipun. Ingkang kinurmattan Kangjeng Nabi
Mukamad, dongannipun: rasul.
2. Saptu. Ingkang mendhet kempal sagriya, utawi sapakarangan. De-
deggipun pideksa 3), rambuttipun cemeng, darijinning asta
cekappan. Barang ingkang kapendhet wau taksih kadhel ikkaken
wonten salebetting griya, prenahhipun wonten ing ler. Supados
enggal pinanggih, kedah slametan sekul golong, jangan menir 4)
ulam pecel sawung. Ingkang kinurmattan Kangjeng Nabi SAleh,
dongannipun: kabulla.
3. Akad. Ingkang mendhet tetepangngannipun. Watakkipun lamun keke
sahhan, seneng anyanynyangking, kulit bambang-awak 5). Griyan-
nipun salerripun ingkang kecallan. Barang ingkang kapendhet,
kabekta kesah mangidul. Amrih pinanggihhipun, sagedda slamet-
tan sekul punnar, ulammipun lembaran 6) ayam. Ingkang dipun
urmatti Kangjeng Nabi Ngisa, dongannipun: slamet.
4. Senen. Ingkang mendhet, kempal sagriya, rambuttipun lemes lan
lemes tingkah-polahhipun, kupingngipun panyjang. Amrih enggal-
ling pinanggih, kedah slamettan sekul wuduk, ulammipun eloh.
Ingkang kinurmattan Kangjeng Nabi Dawud, dongannipun: kubur.
5. Slasa.Ingkang mendhet, manis ulattipun, kul~ttipun bam~angawak
rambuttipun akas, irungngipun cendhek (pese~, dung1k 7)).
Barang ingkang kapendhet kadhelikkaken wonten 1ng ~akarangngan
utawi wana. Amrih pinanggihhipun, kedah ngangge ~lametta~
kupat 44, bumbu kados adat. Ingkang kinurmattan Kang)eng Nab1
Suleman, dongannipun: slamet.

1) tokid = tekad kalawan yakin, antep.

2) respati = ngreseppake ati, patut, sernbada pideksa ing pawakan.
3) pideksa = gedhe Ian dhuwurre timbang.
4) rnenir = tutuwuhhan kang godhongnge digawe tomba.
5) banghang-awak = sernu abang.
6) lernbaran = jangan iwak-pitik disantenni. . .
7) dungik = cilik njengat, bangsa endhang (baturre pendhlta).

6
6. Reba. Ingkang mendhet rupin· .
lemes tingkah-palahhipun. W~~U~ kUnlng., lemes rambuttipun, lan
dhelikkaken wanten sangandh ~rang lng~ang kapendhet, dipun
ing kidul-kilen. Amrih pina:PP.~ng. kaka]engngan, prenahhipun
1
galang, pecel ayam, jan annig hlpun., kedah slamettan sekul
Kangjeng Nabi Yakub danggan . pun menlr · Ingkang kinurmattan
. ' n1pun: kabulla
7. Kem1s. Ingkang mendhet sanakk. · · .
rupinnipun kuning juweh lpun Plyambak. Dedegg1pun cekapan
asta, lemes tin~kah-pal h~~ngucappipun, nglading baunning
raraassan, dhateng lalam a h;pun, ~asenen~ngannipun asring
kedah slamettan bubur kpa. anh sae. Amr1h pinanggihhipun,
Ingkang kinurmattan Lan . aclnga. (abrit, pethakl cemeng)1).
~ , . Q]eng Nab1 Ibrahim danga · · k b
Pepenget. B1lih ngupadassi katran . , nn1~un. u ur:
dinten Jumuwah Sabtu S , gngan saklng baya pun1ka, manaw1
• enen, sarta Reba, sampun kasupen ingkang
' I

kem~al ~agrlya, sa~ekarangngan, utawi tangga-tepalihhipun Awit

pun1ka 1ngkang badhe dadas jalarran pinangg 1· hh 1pun
· wau b arang.
·

BAB KAPING IX
Punika petangngan ingkang kagem dhatenq
Kangjeng Susuhunnan Ratu ing Giri, ngangg wawatan saking pekenan.

Manawi wanten tiyang kecallan saking pekennan:

1. M~nis (Legi) . .Ingka?g mendhet barangl rupinnipun pethak, griya
n1pun wanten 1ng wetan. Amrih pinanggihhipun kedah slamettan
sekul buceng 2), ulammipun ayam pethak mulus. Ingkang kinur-
mattan Kangjeng Susuhunnan ing Ngampel dangannipun: rasul. 1

2. Paing. Ingkang mendhet wau barangl rupinnipun ppethak sarta a-

britl griyanipun wanten ing kidul. Amrih pinanggihipunl kedah
slametan sekul galang pecel pi tik, jangan menir. Kang den
I

mumule 3) Kangjeng Susuhunnan ing Kalidjaga, dangannipun:

kunnut 4).
3. Pan. Ingkang mendhet wau barangl rupinnipun kuning, griyanipun
ing kilen. Amrih pinanggihhipunl kedah slamettan sekull ulam-
mipun sawung abrit. Ingkang dipun urmatti Kangjeng Susuhunnan
ing Kudus, dangannipun: slamet.
4. Wage. Ingkang mendhet rupinnipun cemengl griyannipun ing ler.
Amrih pinanggihhipun kedah slamettan sekul wuduk, ulammipun
ayam cemeng. Ingkang kinurmattan Kangjeng Susuhunnan ing Giri 1

dangannipun: kabul.
5. Kliwan. Ingkang mendhet rupinnipun bambangngawak, griyannipun
wanten ing tengahhing kampung utawi dhusun. Amrih pinanggihi-
pun kedah slametan sekul punnarl ulamipun sawung blarak abrit.

BAB KAPING X
Punika petangngan ingkang ka~em dhateng
Kangjeng susuhunnan Siti Jenar, ngangge watan Sastra Arab.

Manut kawruhhipun Kangjeng susuh~nnan Siti Jenar, namannipun

tiyang ingkang lampah durjana pun1ka sampun kapathakkan mesthi
ngangge Sastra Arab. Sastra wau dumunung wanten salah satunggal-

1) kenycing = legi.
2) sekul buceng = sekul tumpeng. . . 15 ngaji-aji, mulyakkake.
3) mumule = ngurmati para leluhur kang w1s a]al sarana slamettan p,
4) kunut = aranne dong a'

7
ling wanda narnannipun tiyang wau.
Katrangngannipun kados ing ngandhap punika·
1. Dinte~ Akad. Narninnipun tiyang ingkang ~andung wau wonten sas-
~rannlpun ~a!· ~arang ingkang kapendhet kabekta mangaler,
1ngk~ng
( rarne) . kaJUJUg 1ng panggennan utawi ing dhusun ingkang reja
2. Dinten Senen. N~innipun tiyang ingkang rnendhet wau barang ugi
wont~n sastrann1pun kaf. Barang ingkang kapendhet kabekta
rnang1dul.
3. Dinten Slas~. Nam~nnipun tiyang ingkang mandung barang wau won
ten sastran1pun s1n. Barang ingkang kapendhet kabekta mangidul
4. Dinten Reba. Narninnipun tiyang ingkang rnandung barang wau won-
ten sastrannipun re utawi ra. Barang ingkang kapendhet kabekta
rnangetan.
5. Dinten Kernis. Naminnipun tiyang ingkang mandung wonten sastran
nipun ~· Barang ingkang kkapendhet kabekta rnengaler.
6. Dinten Jurnuwah. Naminnipun tiyang ingkang mandung wonten sas-
trannipun jim. Barang ingkang kapendhet kabekta rnangilen.
7. Dinten Saptu. Naminnipun tiyang ingkang mandung wonten sastran
nipun sin. Barang ingkang kapendhet kabekta rnangaler-ngetan .

•
BAB KAPING XI
Petung Iladuni warni kalih.
Wondening bah prakawis Iladuni punika, kajawi ingkang kasebut ing
nginggil, wonten rnalih miturut katrangannipun Bagus Ngarpah~ Ngu-
larna Dalern ing Surakarta Hadiningrat, kados ing ngadhap pun1ka:
Petung Iladuni iku tansah dadi parebuttan dening sulayanning
panemu. Siji ngaranni tiba pati, sijin~ ~atekan k~repp~. _Iba
sulayanne, mongka witting petung mung SlJl: saka d1na p1p1t~.
Kangjeng Parentah Gedhe andangu marang Bagus Ng~rpah, aturre:
Menggah Iladuni warni kakalih punfk~ sarni_ leres1pun,_sanadya~
sulaya dhawahhing petang awon-sa~nn1n~ d1~ten. Nang1~g pan:
cen dhasar makaten, amargi Iladun1 pun1ka 1ngkang kac1:e~an.
aksara a. Anggittannipun Pandhita ajujuluk Empu Hartat1 1ng
Wiratha,
aksara b. Anggittannipun ajar boten terang narnannipun.
Awit saka iku, kang sayoga milih dinna becik kang tumbuk
tibanne padha becik.

Anggitannipun Pandhita Ajujuluk Empu Hartati ing Wiratha

DINA TANGGAL 1 TANGGAL 2 TANGGAL 3 TANGGAL 4 TANGGAL 5

Jumuwah arja satruning Allah pati katekan kareppe arja

•

Setu satruning Allah tunna luput suka gedhe begja ar)a

•
ar)a satruning Allah begja af) a
•

Ngahat tunna luput neau suka

Senen tnnna luput
•
ar]a suka gedhe satruning Allah
suka gedhe kaget
•
ar]a karta 1}
Selasa tunna luput satruning Allah
Rebo suka gedhe
•
ar]a pati af)• a
satruning Allah arja antuk sannak ing jero pati
Kern is tunna luput
1) karta = tata (karta-karti = tata tentrem}

8
 Punika anggitannipun Ajar, boten terang namannipun
DINA TANGGAL I TANGGAL 2 TANGGAL 3 TANGGAL 4 TANGGAL 5
Jumuwah arja satruning Allah
Setu dadi tilikkan pati •
arJa
satruning Allah tunna luput napsu •
Ngahat tunna luput arja arJa •
arJa
susah •
arJa ana•
Senen tunna luput arja susah •
Selasa satruning Allah arJa satruning Allah
tunna luput kaget •
ana
Rebo nyertu 1) •
arJa pati
pati arja satruning Allah
Kemis tunna luput satruning Allah arja dadi rubungngan satruning Allah
1} nyertu -- ngemohh1, emoh lelawannan •
•

Katrangan Isining Serat Iladuni

Bubuka.

1. Pamilihhipun pasiten.

2. Amrih rahayu ingkang pinanggih.

3. Sarat masrut anumbali griya.

4. Daya sarana saged angicallaken lemut utawi jingklong.

5. Saged nyumereppi dhateng barang ingkang ical.

6. Barang ingkang ical inggal pinanggih utawi boten.

• 7. Saatting lumampah pados katrangngan .

8. Petangngan ingkang kagem Kangjeng Susuhunan Bonang.

9. Petangngan ingkang kagem Kangjeng Susuhunan ing Giri.

10. Petangngan ingkang kagem Kangjeng susuhunan Siti Jenar.

11. Petang Iladuni warni kalih .

•

Kasalin ukara dening: Koko Widayatmoko.

Surakarta, 9 September 1994.

9
 Serat

YUSWA WIDADA
INGGIH

KAWRUH UMUR PANYJANG

PIWULANG SAKING:
PANYJENENGNGAN DALEM KANGJENG RADEN ADIPATI ARYA DANOEREDJA
PAPATIH DALEM INGKANG KAPING 6
INGKANG PAWINGKINGNGIPUN LAJENG ASMA
KANGJENG PANGERAN HARYA CAKRANINGRAT
ING NGAYOGYAKARTA HADININGRAT

CAPCAPPAN INGKANG KAPING 2

1 9 3 9

N. v. ELECTR. DRIJ. "MAREM MOELJO" DK.

 S I N0 M
I

~angkana malih kawignyan

1ng pangawruh, saupami.
Wijilling wong sudra papa
teka pilalanen. Ugi,
tan cacad amrih budi.
Kalamun sabda rahayu
nuntun marga utama,
nadyan wijil ing wong cedhis 1)
yogya tutten saujarre kang raharja.
Mangkana, ta, Sang Pandhita
saking tembenne udanni.
Kang tineki-teki 2) sabda
rahayu, kang den karemmi.
Wulan lintang kinardi
damarre kalaning dalu, •
srengenge ing rahina
kang dadi damarring bumi.
Ing sajagad padhang kenycarring raditya.
Kang minongka damarring tyas
manungsa sajagad iki,
tan liyan werdining sastra.
Kang anuduhken-ning becik.
Tegesse suputreki,
anak lanang ingkang sinung
limpat wadining sastra.
Tur sadu 3) guna, madhangngi
kulawarga, yayah-renanne sadaya.
Winurukking sastra darna,
yaiku kang den aranni
suputra, punniku nyata
weh harjanning yayah-bibi.
Anakking Pandhiteki
kalamun padha katungkul
mring manah suka-suka,
wekassanne nora dadi
kautaman, tan mirib wong tuwannira.
sutaning para sujana, iya lamun nora sami
wong-ngatuwanne, sayogy?
tininggalla ing pawestr1.
Ingkang padha ngluluri,
lamun-ning Bapa tinemu
kasusilanning ngulah
kabecikkan sarta widdhi,
wanita keh luput asihhing sujana.

1) cedhis = wong kang asor banget.

2) teki = tapa.
3) sadu = tandur ing mongsa ketiga.

1
 W~ng anak-anak candahala 1)
11r alas tuwa, upami
:~kayo~ aking angarang
gger1t, temahan agni
dadya, atas kabesmi
a~uw~ra 2) dai awu.
L~rr1ng para sujana
den samya amardi siwi
aja kongsi sujana, weka, dursila.

Gambarripun:
Panyjenengngan Dalem Kangjeng Raden Adipati Harya Danoeredja
Pepatih Dalem Ingkang Kaping: 6, ing Karaton Dalem Ngayogyakarta
Hadiningrat.
Ingkang pawingkingngipun lajeng asma:
Kangjeng Pangeran Harya Cakraningrat.

1 ) candhala = nistha, ala kalakuwanne.

2) puwara = pungkasan, wusana, temahan.

•
 Serat Yuswa Widada
Kulanuwun,
. punika
. Serat Yuswa Widada, 1·ngg ·h
1 Kawru h u mur p any-
Jang, a~yarly~ssaken wa~yci dhawahhing wiji. Ingkang kuwasa
ma~anann1 ~any]ang-celakklng yuswannipun putra ing tembe.
Amll~, mur1h sag_ed andarbenni putra ingkang kasinungngan yuswa
panyJ ang' prayo~g1 angagem kawruh punnika. Ingkang supados Rama
I~u bote_n badhe kalampahhan nandhang kasungkawan, margi saking
p1nurudd1ng putr~ dhateng kahhyangngannipun Sang Hyang Yama.
Kaw:uh Yus~a W1dada punnika sampun kina-makina wontennipun.
Kapetang ug1 dados pusakannipun bongsa kita Jawi, ananging sampun
dang~ sanget _kesil~ppi~un. Dene tuwuhhipun malih jalarran saking
Kang]eng Raden Ad1pat1 Harya Daboeredja, Pepatih Dalem Ingkang
Kaping-6 ing Karaton Dalem Ngayogyakarta Hadiningrat. Ingkang
pawingkingngipun, sasampunnipun lereh saking kalenggahhan
anggenning ngembanni dados warongka dalem, margi saking kathah-
hing yuswa. Lajeng nampi sih kanugrahhan Dalem Sampeyan Dalem
Ingkang Sinuwun Kangjeng Sultan Hamengkoe Boewana, Senapati Ing
Ngalaga, Ngabdul Rahman Sajidin Panatagama Khalifatallah, Ingkang
Kaping VII. Saking kaparengnging Karsa Dalem, kawisudha Pangeran,
saha Paring Dalem nama: Kangjeng Pangeran Harja Cakraningngrat.
Dene Kangjeng Pangeran Harja Cakraningrat wau, kapetang bongsa
luhur ingkang ageng tapa-bratannipun. Salaminnipun sugeng, prasa-
sat boten nate dhahhar sekul, tuwin boten karsa sare wonten ing
papan pagulingngan ingkang samesthinnipun. Makaten ugi, abodha-
bandhu. Lirring abondha-bandhu: sugih mas picis raja brana tuwin
putra santana. Punapa dene, Kangjeng Pangeran Harya Cakraningrat
wau, migatossaken sanget dhateng kasusastran. Inggih kawruh
kapuj anggan. Kagungngannipun buku angundhung-undhung, bot en
namung atussan kemawon, nanging ngantos ewon kathahhing cacahhi-
pun. Ingkang sadaya wau buku kina seserattan asta. Sasedannipun
Kangjeng Pangeran Harja Cakraningrat, kagungannipun tetilarran
buku-buku lumintir dhateng ingkang wayah, inggih punika Bandara
Pangeran Harja Soerjamataram. Inggih Putra Dalem Sampeyan Da~em
Ingkang Sinuwun Kangjeng Sultan Hamengkoe Boewana Ingkang Kap1ng
VII. . h
Menggah tumrapping Kangjeng Pangeran Harja ~akra?1ngrat, Kawru
Yuswa Widada punnika namung dipun agem par1ng p1wulang <:lhateng
putra wayah kemawon. Ewasamanten, ugi wonten_p?tra wayah 1ngk~ng
boten dipun paringngi. Inggih jalarran, b1l1h kawawas sak1ng
kawaski thanning panggal ih Dalem, putra wayah. wau panycen b<:>ten
purun utawi boten saged nindakkaken lampahhl_ng kawruh pun~ka ·
Salah satunggalling wayah, inggih ingkang ngr1pta serat pun~ka,
anggennipun nampi ngleressi nalika Panyjenengng~n Dalem Kang]~ng
Pangeran Cakraningrat paring piwulang kawruh_pu~lka dhateng pulra
mantu Raden Panydj i Ima Wi jaya, . Lurah PraJU~l t Ka:~~~~~a ·kad~~
kala samanten' kapinuj on ngadhep_ lng nga:san:l~U~~i P Awi t bot en
punapa kemawon sukanning manah lngka~g anp wa:ana . lajeng saked
pisan-pisan yen ta g~dhahha pany~na ny:::i.n9
dhawuh pangandika
kaparingngan pisan ~ p wulan~ p~n:ka~ingrat, Kawruh Yuswa Widada
1
Dalem Kangjeng Pangeran HraJ? a _rannanni sanget tumrap tiyang
. k
pun1 a, b. 1. h dipun lampahh1, m1gu
1 1 M gi sadangunnipun gesang o en b t
gesang wonten ing ngalam dunya. , armakaten nama kabegjan ageng,
badhe kasripahhan putra. Dados.yen ageng-a~engngipun kabingahhan
awit putra punnika dunnungng1ng
ingkang tanpa pipidhon.

3
 Wondene bilih badhe kaserennan kawruh wau, kedah saged anglam-
pahhi sesanggemman cacegah sekawan prakawis, kados ing ngandhap
punika:
1. Sa~pun ~remba 1), mangertossipun, bilih kagungngan karsa, ang-
ngenna 1ng mongsa kala; tuwin sampun tilar dudugi lan prayogi.
Sanadyanna saweg miturutti sengsemming karsa, nanging
ngengettanna badhe kadadossanning kawontennannipun ing tembe.
Dados, sampun ngantos kaladuk utawi kemlakarren, ibaratting
tiyang dhahar. Yen lestantun makaten panindakkipun, badhe
tinebihhan ing sakathahhing rubeda. malah-malah saged amim-
buhhi bagas-kasarassanning jiwa-raga. Sarassing raga, kalis
dening sawarnining kasmala 2). Dene sarassing j iwa, kuwasa
sumingkir saking sakwehhing godha-renycana, sasaminnipun.
Puwara tiyasa 3) ngenggenni alamming katentremman lan kayuwa-
nan 4).
2. Sampun baruwah 5) utawi branycah 6), mangertossipun, sampun ka
rem lelangngen estri sanes kajawi ngemungna lalawannan kaliyan
garwa piyambak. Menggah pikantukkipun:
sapisan, boten darnel sangaring jagad, amargi wiji = wadi, kang
ugi kasebut retna-dumi lah utawi Hyang Kamajaya, inggih
rahsa wawadining jagad; boten kaecer-ecer dhawah ing
sawiyah papan
(mriksannana: Serat Paramayoga; Akakking 7) cariyos maka-
ten:
Sang Hyang Jagadnata mider-mider ing gagana kaliyan
Prameswari Dewi Uma, anitih Lembu Andini. Ing
wanyci sandyakala 8) ngajengngaken serap, surya
nyunarri mega-mega, langkung asri kawuryan, anda-
dossaken kumenyutting galihhipun Sang Hyang Jagad-
nata. Sanaliika tuwuh pepenginnannipun, adreng
karsa apulang 9) asmara, boten kenging sinayuttan
nanging boten kalanggattan 10). Saking kapia-
drengnging karsa wau, temah Hyang Jagadnata ango-
ruttaken kama, dhawah ing samodra. Sang Hyang
Wisesa 1ajeng dhawahhaken deduka dha~eng Hyang
Jagadnata, sanalika wau 1ajeng amawa s1yung kados
danawa. Lajeng ajujuluk Sang Hyang Ratdhuw~kdha,
tegessipun: Ratdhu = bledugging jagad, utaw1 ~e­
regedding jagad; wakdha = cacad. Dene dhawahh1n~
kama wau mawi prabawa sabawa jumegur angeb~kk1
jagad toya ing saganten kados kinebur. Kama la]eng
murub,hakara-kara 11) mawa sesenen 12) kados sorot-

1) dremba = yen mangan akeh tadhahheo

2) kasmal a = sangsara o
3) tiyasa = bisa o
4) yuwana = wenang o
5) baruwah = memangan apa-apa bae sakareppe dheweo
6) bran yeah = ora tampikan.
7) kak = kanyataan, kang sanyata, wenang o
8) sandyakala =wayah surup (sandya, sandyawela).
9) pulang-asmara = salulut, sacumbanao . .
10) nglanggatti : nimbangio nglayani, nanggap1 wong kang n)awat lspo
11) hakara-kara (ngarab-arab) = mubyar-mubyar o
• 12) senen = sorot, cahya, endah .

4
 ~ing Hyang Bagas~ara. Wusana lajeng maujud Danawa
dg~ng,
sarandunn 1 ng badan kaebekkan sakathahhing
ta arne 1 · Tumunten kesah muruggi Sang Hyang Jagadna-
a, nyuwun_ ingaken putra, Sang Hyang Jagadnata
anyembadann1
t 1 ) pa nyuwunn1pun,
· ug1· la]eng
· kaaken
pu ra _sar:a kaparingngan nama Sang Hyang Kala,
tegess 1 pun._kama salah. Kacariyos Bathara Kala wau
~alamp~hann1pun namung tansah adamel reretunning 2)
. _Jagad 1ng salaminnipun).
kap1ng kal 1 ~' b~ten badhe kataman ing sasakit ingkang kawastan
nan ra]a-s1nga, tegessipun: raja = ratu, nagari, pakum-
p~ll~n, kathah, ageng; tegessipun: singa = macan, mengku
P1kaJeng g?lak_ = ker~s, landhep, mandi, ampuh. Mila
kasebut raJa-s1~ga aw~ t ampuhhipun kagi la-gi la, kuwasa
ngasorraken k~t1yasann1ng sanyjata Pasopati, pusaka ing
Madu~ara, tuw1n pusakannipun Sri Kresna ingkang nama
Sa~yJa~a Cakra. Mila, sinten ingkang kataman sasakit
~~Ja-s1ng wau, boten lepat saking panandhang kasmalaning
J~wa-rag~, sarta ?oten cekap kasandhang ing sarira priba-
d~, . nang1ng badhe numussi dhateng trahhipun ugi! . Mila
b1l~h nurunnaken wiji ing mongka saged dados, lah, ing
ngr1ku, putra wau tamtu badhe katarambassan 3) ing sasa-
kit raja-singa wau. Ateges, boten saged onycat saking
babaya ingkang mawujud mamalanning raga. Makaten ing
salajengngipun, terah-tumerah, timbal-tinimbal, ingga
kasandhang dhateng darahhipun ( tembung darah = darah,
rah, roh) ingkang gesang wonten ing pungkasanning jaman.
3. Sampun anganiaya, dhustha tuwin cidra dhateng pamengkuning gar
wa, tegessipun: panganiaya = dak-menang, angegungaken ing pri-
yannipun; dhustha = ngalap bondha tuwin tenaganning wani ta,
lampah pangupajiwa; cidra = goroh, slingkuh, lan sasaminnipun
ingkang angganggu saged dados pasulayanning apala-krama. Dene
menggah wajibbipun pamengkunning garwa, inggih punika: awatak
samudra, ambeg Narendra, tuwin ambeg pinandhita. Tegessipun:
watak samudra = momot pamengkunning garwa; ambeg narendra =
tansah mamayu rahayunning garwa; dene, ambeg pandhita = tansah
rnulang muruk murih tata, tentrem, bagya tuwin yuwana, puwara,
kuwasa asasana ing jagadding kamulyan, sarta lestantunna, ing
salajengngipun kasambetta ing putra ingga terah-tumerah ing
salami-laminnipun. Sabab, anak punika sanyata slira lan nyawa
pribadi. Mila kasebut putra, ateges: puter rah utawi puter
roh, inggih puterranning rohhing Rama Ibu. Awit saking pun~ka,
mila jajodhowan inggih panggihhing Rama lan Ibu wau, laJeng
kasebut: palakrama. Tegessipun: pal a = woh; krama = karma,
kama; tegessipun: krana = tata, taklim; krama = panggawe; kama
= wetunning karsa. Ing ngriki, tembung palakr~ma, ateges. :
wohhing panggawe wetunning karsa, inggih: woh~1ng karsann1ng
Rama Ibu ingkang kuwasa mahananni jiwa raga m1nongka panyam-
betting yuswa. . .
4. sampun ngantos anggarwa wanita ingkang k1rang sembada, 1barat~
. ·t· .l.hha
t 1UQ S1 1, ffi1 1 siti sorottan ingkang loh. Sanadyanna
~ 1 ·
upam1
kirang angsal ing sasawangngan ama:gi kirang ngeg an:ng papan,
prayogi kapilihha. Amargi ing tembe boten adamel rubeda, malah

1) nyembadanni = nuruti.
2) retu = piala, sangsara.
3) katrabas = diternbus, ditlasak.

5
 malah kuwa~a asu~g. pa~a~a (woh) ingkang andrebala. Sampun
ngantos ka~entu m1l1h s1~1 tadhahhan ingkang cengkar jalarran
1
n~mung sak1ng kayungyu~ endahhing sasawangngan. Amargi wonten-
n1ng papan . banar 1) 1ngkang tansah kasorran wimbanning 2)
Hyang Arkar1 3) .sedheng wanyci bambang-wetan. Utawi ing wanyci
s~n~yakalal nga]engngaken surupping Hyang Surya, inggih wany-
c1n1ng Hyang Haruna ngumbara lumarap ing mega, langkung asri
kawuryan andadossaken lam-lamming tingal. Bi1ih kapiluyu,
badhe mumurung gagayuhhanning sedya. Pramila 1 den waspada ing
tindak, aywa kasesa, kang supadya ing wuri tan manggih cuwa!.
Menggah siti sorottan ingkang loh punika 1 kangge pralampitan-
ing wanita ingkang susetya, bekti ing kakung. Tembung siti =
lemah, kangge pipindhanning badan; tembung: sorottan. tegessi-
pun ilining toya. Siti sabin sorottan, mangertossipun, sabin
ingkang angsal toya ilen saking wangan, lepen lan sasaminipun.
Utawi tembung so rot tan saking 1 ingga sorot
I I dene so rot =
cahya, sunar; Sansekri ttipun: praba 1 mengku pikajeng: resik
utawi suci; tembung: loh = lwahl jarwannipun: wangan, lepen
utawi inggih atehes: toyal punapa dene ugi mengku pikajeng
amastanni kawruh, kasuciyan utawi katentremman; tumrapping
Agami H~ndhu, lepen utawi wangan (lepen Gangga = silu Gongga)
punika kaanggep suci; Ing Tanah Bali ingga samangke taksih
I

limrah (pun pangripta nyipatti) tiyang sami dereng purun utawi

wani bebucal tuwin sasaminnipun bangsanning rereged, wonten
ing lepen. Panindak ingkang makaten punika sanyatannipun
adamel kapi tunnan ageng. Dene sababbipun won ten kadadossan
wau, margi taksih sami kabonda ing gugon-tuhon, inggih ja~ar­
ran saking agengnging kapiandellan. Ananging menggah P1k~­
jengnganning suraos, panycen inggih leres. Dene katrangngann1-
pun makaten:
Tembung: wangan, suraossipun sami kaliyan: ilhaml wawen-
ganl wectya = temen, utawi: wacan = pangandika ghaib;
inggih kenging kawastannan: pangandikanning Hyang Kang
Murbeng Jagad. . . . .
Tembung: lepen = kal i, tegess1pun el1ng utwa1 padhang
narawang, inggih padhangnging pangangen-ange~.
Dados, tembung: siti sorottan in~kang _loh kaJ~m 4) ~a~os
pralampitanning wanita ingkang suc11 sus1la, tu~1n ~ekt1 1ng
kakung. Ugi kangge pasemonning kawruh luhur_, 1n~g~h kawruh
kaleressan, kasuciyan utawi katentremman. Am1la . b1~ 1 h kawru~
wau ngantos kacorocobban 5) ing rereged, ateges la]eng katu
wuhhan ing angkara murka 1 boten sande saged salah kad~dossan,
tuwuh wiwinihhing pasulayan ingkang kuwasa andamel kar1sakkan-
ning jagad raya ingga lebur tanpa kukuppan. . lam ittanning
Dene si ti tadhahhan ingkang cengka~, kankgge prsa· t. Ptadhahhan
l"k
1 6) sedheng 1ng ka ung. 1 1
wani ta ingkang cu a ' t a ilen saking wangan
punika pasi ten ingkang boten angsa.1 oy . wah = udan. Tem-
utawi lepen. Angsallipun namung sak1ng toya Ja

1) banar = tenggar lan padhang, ora sumpeg. •

2) wimba = wetu.
3) hyang arkari (arka) = srengenge.
4) kajam = dietung.
5) kacarocobban = buyar, pating salebar.
6) culika = ckemer, dhemen ngapusi.

6
 bung: tadhahhan, saking lingga: tadhah, jarwinnipun: pangan,
tedha, .songga; utawi, tembung tadhahhan ateges: karem mangan,
resah 1ng .pamangan, tanpa tampik ing pangan; utawi, ingkang
saged namp1 samubarang punapa kemawon sarana boten madal-sumbi
1). Tembung: toya jawah, utawi udan, tegessipun: jawah =
dhawah,. udan = udara, awang-awang. Dados pikajengngipun:
dhawahh1ng toya ngawang-awang, inggih ingkang kadadossan
saking mendhung asallipun. Tembung: mendhung = ima, tedhuh,
pandhuta, irawan, lan sanes-sanessipun, kangge pralampitanning
pepeteng, kabingungngan, kabodhowan, kaculikan, kaangkaran,
kamurkan, lan sapanunggillannipun. Tembung: cengkar, pika-
jengngipun amastanni siti nela 2), inggih kang tansah ngajeng-
ajeng tumurunning Sang Hyang Warsa (jawah). Menggah tumrapping
wanita, inggih punika ingkang tansah ngajeng-ajeng tumurunning
sindu-retna 3). Dados, tembung: siti tadhahan ingkang cengkar,
kajawi dados pasemonning wanita culika, sedheng ing kakung,
kados kasebut ing nginggil, ugi ateges dados pralampitanning:
kabodhowan, kaangkaran, kamurkan, lan sasaminnipun. Ingkang
sadaya wau dados pamurungnging lampah kautamen, karaharjan,
kayuwanan lan sapanunggillannipun.

Mangsull i bab Kawruh Yuswa widada wau. Ing sarehning sapunika

kula meningngi jaman kamajengngan, perlu sanget kawruhhing ma-
nungsa sumebar ing kathah. Amila, nempuh byat, kawruh wau kula
gelarraken. Ing pangangkah, sad~ngunnipun Sang ~yang Diwangkara
taksih kuwasa nyunarraken sorott1pun, kawruh pun1ka sampun ng~n­
tos sirna saking marcapada. Dene wontenning kawruh wau, kados 1ng
ngandhap punika. ·
Ing salebettipun satunggal-tunggalling. di~ten pepitu punika, isi
dinten malih, pitu-pitu, miturut wanyc1nn1pun. Inggih punika:
1 ~ Dinten Radite (Ngahad):

1.1. Ing antawissipun jam 6 dumugi jam 8, nama dinten: Ngahad,

1. 2. Ing antawissipun Jam 8 dumugi jam 10, nama dinten: Senen,
•

1. 3. Ing antawissipun Jam 10 dumugi jam 11, nama dinten: Slasa,

•

1. 4. Ing antawissipun jam 11 dumugi jam 1, nama dinten: Reba,

1. 5. Ing antawissipun jam 1 dumugi jam 3, nama dinten: Kemis,
1. 6. Ing antawissipun jam 3 dumugi jam 5, nama dinten: Jumuwah,
1. 7. Ing antawissipun jam 5 dumugi jam 6, nama dinten: Saptu.

2. Dinten Soma ( senen):

2. 1. Ing antawissipun jam 6 dumugi jam 8, nama dinten: Senen,

2. 2. Ing antawissipun jam 8 dumugi jam 9, nama dinten: Slasa,
2. 3. Ing antawissipun jam 9 dumugi• jam 11, nama din ten: Rebo,
2.4. Ing antawissipun jam 11 dumug1 jam 1, nama dinten: Kemis,
2. 5. Ing antawissipun jam 1 dumugi jam 3, nama dinten: Jumuwah,
2. 6. Ing antawissipun jam 3 dumugi jam 4, nama dinten: Sabtu,
2. 7. Ing antawissipun jam 4 dumug1
•
jam 6, nama dinten: Ngahad.
. t nan
1) madal-sumbi = ana kang brenyjul (njlekethut) tumrap enu ' ngendheg-endheggi, nyulayani.
2) nela = rnblegag, bengkah.
3) sindu-retna = inten kang warnane abang enorn.

7
 3. Dinten Anggara (S1asa):
3. 1. Ing antawissipun Jam 6 dumugi ]am 7, nama
•
•

3.2. Ing antawissipun ]am

• dinten: S1asa,
7 dumugi •
]am 9, nama dinten: Rebo,
3. 3. Ing antawissipun Jam 9 dumugi ]am 11, nama
•
•

Ing antawissipun ]am dinten: Kemis,

3.4. •
11 dumugi •
]am 1, nama dinten:
3. 5. Ing antawissipun ]am 1 dumugi ]am 2, nama
• •
Jumuwah,
Ing dinten: Saptu,
3. 6. antawissipun ]am
•
2 dumugi •
]am 4, nama dinten:
Ing antawissipun ]am 4 dumugi ]am 6, nama
• Ngahad,
3.7. •
dinten: Senen.

4. Dinten Buda (Rebo):

4. 1. Ing antawissipun •
]am 6 dumugi Jam 8, nama dinten: Rebo,
•

4.2. Ing antawissipun •

]am 8 dumugi ]am
•
10, nama dinten: Kemis,
4. 3. Ing antawissipun •
]am 10 dumugi Jam 12, nama dinten: Jumuwah,
•

4.4. Ing antawissipun •

]am 12 dumugi ]am
•
1, nama dinten: Saptu,
4.5. Ing antawissipun •
]am 1 dumugi ]am 3, nama dinten: Ngahad,
•

4.6. Ing antawissipun •

]am 3 dumugi ]am
•
5, nama dinten: Senen,
4.7. Ing antawissipun •
]am 5 dumugi ]am 6, nama dinten: S1asa.
•

5. Dinten Respati (Kemis):

5. 1. Ing antawissipun •
]am 6 dumugi ]am 8, nama dinten: Kemis,
•

•
5.2. Ing antawissipun ]am 8 dumugi •
]am 10, nama dinten: Jumuwah,
5.3. Ing antawissipun •
]am 10 dumugi ]am
•
11, nama dinten: Saptu,
5.4. Ing antawissipun •
]am 11 dumugi ]am 1, nama dinten: Ngahad,
•

5.5. Ing antawissipun •

Jam 1 dumugi Jam
•
3, nama dinten: Senen,
•
5. 6. Ing antawissipun ]am 3 dumugi Jam 4, nama dinten: S1asa,
•

5.7. Ing antawissipun •

Jam 4 dumugi •
]am 6, nama dinten: Rebo.

6. Dinten Sukra (Jumuwah):

6. 1. Ing antawissipun •
Jam •
6 dumugi Jam 8, nama dinten: Jumuwah,
6.2. Ing
•
antawissipun •
Jam 8 dumugi jam 9, nama dinten: Saptu,
6.3. Ing antawissipun •
Jam 9 dumugi Jam 11, nama dinten: Ngahad,
•

6.4. Ing antawissipun •

Jam 11 dumugi jam 1, nama din ten: Senen,
6. 5. Ing antawissipun •
Jam 1 dumugi jam 2, nama dinten: S1asa,
6.6. Ing antawissipun •
Jam 2 dumugi Jam 4, nama din ten: Rebo,
•

6.7. Ing antawissipun •

Jam 4 dumugi jam 6, nama dinten: Kemis.

7. Dinten Tumpak ( Saptu):

7. 1. Ing antawissipun Jam 6 dumugi jam 7, nama dinten: Sabtu,
•

7.2. Ing antawissipun •

Jam 7 dumugi jam 9, nama dinten: Ngahad,
Jam 9 dumugi Jam 11, nama dinten: Senen,
• •
7.3. Ing antawissipun
7.4. Ing antawissipun •
Jam 11 dumugi jam 12, nama dinten: S1asa,
7.5. Ing antawissipun •
Jam 12 dumugi jam 2, nama dinten: Rebo,
7.6. antawissipun Jam 2
•
dumugi jam 4, nama dinten: Kemis,
Ing Jumuwah.
7.7. Ing antawissipun •
Jam 4 dumugi jam 6, nama dinten:

8
Dinten pepi tu wau,_ ingkang awon kalih: dhawah ing dinten Slasa
tuwin ~etu. D~ngun1pun na~ung nyatunggal jam, kasebut saat pejah.
saness1pun d1nten kekal1h wau, sae sadaya. Dene dangunnipun
ngalih jam, kawastannan: saat gesang.
Manawi mijekkaken putra kaleres ing dinten awon, ing mongka
lajeng dados (wawrat), lare punika umurripun boten saged panyjang
jalarran duumadossipun (dhawahhing wiji) ngleressi ing wanyci
saat pejah. Bilih dadossipun ing wanyci saat pejah, saged numussi
ing benyjing lahirripun, ugi dhawah ing saat pejah!. Ananging,
manawi sampun ngagem Kawruh Yuswa Widada, bilih mijekkaken,
sampun temtu milih dinten ing wanyci ingkang sae, inggih ing
wanyci saat gesang. Sanadyan derengnging karsa saking pamadegging
asmara ing mongsa ri sedheng kumarukking papasihhan, parandene
bilih ngleressi ing dinten wanyci ingkang awon, inggih wanyci
saat pejah, kadya punapa kemawon derengnging karsa wau ugi kuwawa
anyegah. Inggih bawanning sampun angagem Kawruh Yuswa Widada
punika wau. Bilih sampun saged tumindak makaten, artossipun
saben-saben mijekkaken, tansah ngleressi ing dinten sae, inggih
ing wancyi saat gesang. Ing mongka saged dados, ing benyj ing
lahirripun lare punika ugi wonten ing wanyci saat gesang sarta
lare wau badhe panyjang umurripun. Inggih ingkang makaten punika
ingkang dipun wastanni tiyang gesang wonten ing ngalam dunya
boten kasripahhan putra!.

Murih gampi 1 ipun anggenning mengetti din ten dhawahhing wanyci

saat pejah, inggih wanyci ingkang kedah kasirik bilih badhe awor
jiwa amijekkaken putra, wontenning wanyci saat pejah wau
kaprateklakaken kados ing ngandhap punika:

ING DINTEN: WANCI INGKANG KEDAH KASIRIK (siyang utawi dalu)

1 . Ngahad, 1ng antawissipun Jam 10 dumugi jam 11

• •

•
ing antawissipun Jam 5 dumugi jam 6
•
2. Senen,
•
ing antawissipun Jam 8 dumugi Jam 9
•
ing antawissipun Jam 3 dumugi jam 4

3. Slasa, ing antawissipun jam 6 dumugi jam 7

ing antawissipun jam 1 dumugi jam 2

4. Rebo, ing antawissipun jam 12 dumugi jam 1

•

ing antawissipun jam 5 dumugi Jam 6

ing antawissipun jam 10 dumugi jam 11

5. Kemis, 4
ing
• •
antaw1ss1pun jam 3 dumugi jam

ing antawissipun jam 8 dumugi jam 9

6 . Jumungah, 2
ing antawissipun jam 1 dumugi jam

jam 6 dumugi jam 7

7. Sabtu, ing antawissipun jam 12
ing antawissipun jam 11 dumugi

9
Murih sagedda anambahhi piandelling para ingkang
kersa sami
migatossaken Kawruh Yuswa Widada, kados inggih perlu ugi angand-
harraken sawatawis bab kawontennipun Panyjenengngan Dalem Kang-
jeng Pangeran Harja Tjakraningrat, inggih ingkang anggegesang
utawi angluberraken Kawruh Yuswa Widada wau.
Dene Kngjeng Pangeran Harja Tjakraningrat punika putrannipun
Raden Mas Tumenggung Nitinagara, inggih Wayah Dalem Sampeyan
Dalem Ingkang Sinuhun Kangjeng Sultan Hamengkoe Boewana Ingkang
Kaping IV ing Ngajogjakarta Hadiningrat.
Kangjeng Pangeran Harja Tjakraningrat wau anggarwa putrinnipun
Raden Adipati Poerwanagara, Bupati ing Magetan, saha lajeng
puputra 10 kathahhipun. Kajawi saking garwa, ugi taksih kagungn-
gan putra malih ingkang patuttan saking klangennan, kathahhipun 7
sarta sami dhawah dados putra nem sadaya. Dados cacahhing putra
sadaya wonten 17, kados ing ngandhap punika:

PUTRA ONGKA: ASMANING PUTRA SALAH SATUNGGALLING PANGKAT INGKANG

KAKUNG PUTRI URUT SEPUH
PUTRA SAKING GARWA:
1 R.A.Mangkudigdaya
2 R.A.Mangunwinata
3 K.R.M.T. Mangkuyuda
4 R.A.Kudadiwirya
5 B.R.A.Retnamurcita
6 R.A. Imawijaya
7 R.M.Ng.Kartaasmara
8 R.A.T. Wiryadirja
9 B.R.A.Retnamandaya
10 R.A.Prawirawerdaya
SAMPUN NATE DIPUN LAHPAHHI
Lurah Punakawan Ordenas
Lurah Punakawan Kursi
Bupati Nayaka, saha
Mantu Dalem Sampeyan Dalem Ingkang Sinu
wun Kangjeng Sultan Ingkang Kaping VI,
Nanging B.R.A.Gusti Mangkuyuda seda,
Lajeng kaparingngan momongan malih, Pu-
tra Dalem Sampeyan Dalem Ingkang Sinu-
wun Kangjeng Sultan Ingkang Kaping VII.
Lurah Sumatali
Klangennan Dalem Sampeyan Dalem Ingkang
Sinuwun Kangjeng Sultan Ingkang Ka-VII.
Panyji Kawandasa.
Panyji Distrik (Wadana)
Inggih Pangarang Serat Wawasan Candra
Sangkala lan sanes-sanessipun, ingkang
ugi salong wonten ingkang kawedallaken
dening: Bale Poestaka.
Bupati Pangreh Praja
Klangennan Dalem Sampeyan Dalem Ingkang
Sinuwun Kangjeng Sultan Ingkang Ka-VII.
Lurah Kadipaten

PUTRA SAKING KLANGENNAN:

11 R.M.Ng.Kartaarja Panyji Distrik (Wadana)

12 R.M.Ng.Harjadarwa . Panyji Distrik (Wadana)
13 R.M.Lurah Prawirasar]ana Lurah Kadipaten
14 R.M.Lurah Prawiradicakra Lurah Kadipaten
15 R.M.Wujail --
16 R.M.Sindudireja Panewu Sepuh Bumija
17 R.M.Prawiraprameya Jajar Kadipaten

10 •
Saking .wonten?ing putra-putrannipun Kangjeng Pangeran Harja
Tjakran1ngrat 1ngkang semanten kathahhipun, ing mongka sadaya wau
ugi sami matrappaken: amila sugengngipun Kangjeng Pangeran Harja
Tjakraningrat sakal1yan, kuwasa meningngi wayah tuwin buyut
ngantos pinten-pinten kathahhipun, punapa dene ugi saged me-
ningngi canggah.Ing salebetting taun 1916, Kangjeng Pangeran
Harja Tjakraningrat yuswannipun sampun dumugi 87 taun. Ing ngriku
katungkaning pepesthen andhatengngi, inggih yuswa samanten punika
pupungkassanning Kangjeng Pangeran Harja Tjakraningrat kedah
murud saking jaman rame, kondur dhateng ing kasidan jati. Dene
garwa, inggih punika R. A. Pangeran Tjakraningrat, sedannipun
angrumiyinni, dumugi yuswa 82 taun. Wondene putra-putrannipun
swargi Kangjeng Pangeran Harja Tjakraningrat, ing wekdal pangrum-
pakanning serat punika, ugi salong sampun wonten ingkang sami
seda. Dene sedannipun wau kapetang sampun sami mongsa dumuginning
yuswa sepuh. Makaten ugi, putrannipun mantu, inggih punika Raden
Panyji Imawijaya kados ingkang kasebut ing nginggil, inggih
ingkang rikala kaparingngan Piwulang Kawruh Yuswa Widada punika
pun pangripta nyumereppi, ugi sampun seda dalah garwannipun.
Sedannipun Raden Panyji Imawijaya wau dumugi yuswa 89 taun, dene
R.A. Panyji Imawijaya namung 64 taun.
wondene putrannipun Raden Panyji Imawijaya, sadaya wonten 13,
ingga dumugi samangke (wedalling serat punika) taksih wetah
dereng kalong satunggal-tunggalla. Dados, Raden Panyji Imawijaya
wau ing salaminnipun gesang wonten ing dunya, boten nate kasri-
pahhan putra. Inggih margi saking ngagem Kawruh Yuswa Widada
punika. Dene putra-putrannipun Raden Panyji Imawijaya wau, kase-
but ing ngandhap punika:

1. R.M. Prawirawiharja
2. R.M. Prawirawiwara
• 3. R.A. Pringga Wignyadipura
4. R.M. Prawira Manyjaya
5. R.A. Prawira Pranata
6. R.M. Jayaseputra
7. R.A. Sudarsana
8. R.A. Sulastri
9. R.A. Subiyah
10. R.A. Jayeng Sumarta
11. R.A. Suweni
12. R.A. Siwi
13. R.M. Sunu

SEJARAH SAKING NAGAR! CEMPA

Sang Prabu Kiyan, Ratu Cempa, mutrakkaken terah tumerah:

Grad 1 •• Dewi Siyanjati

Grad 2 •• Sunan Ngampel Dent a
Grad 3 •• Nyai Ageng Ratu,
garwa Sunan Giri Kaping I (Prabu Satmata)
Grad 4 •
• Sunan Giri Kaping II
Grad 5 •
• Sunan Giri Kaping III
Grad 6 •
• Sunan Giri Kaping IV

11
 Grad 7 : R. Adipati Tumapel ing Balega,
Mantu Sultan Madura.
Grad 8 : R. Rongga Sedayu,
anggarwa putranipun R. Adipati Mangun Ho-
neng ing Pathi.
Grad 9 : Kyai Mas Tirtaadimanggala,
Wadana Prajurit, Surabaya.
Grad 10 : R. Tumenggung Mangundirana
Bupati Kalangbret. '
Grad 11 : R. Adipati Mangunnagara,
Bupati Trenggalek.
Grad 12 : R. Ayu Adipati Purwanagara,
garwa Bupati Magetan.
Grad 13 : B. R. Ayu Murtiningrum,
Klangennan Dalem Sampeyan Dalem Ingkang
Sin~wun Kangjeng ~ultan Lngkang Kaping VI
tuw1n R. Ayu Pangeran Tjakraningrat.

SUJARAH SAKING MADURA •

Panembahhan Tjakkraningrat ing Madura, sumare ing Kagungngan

Dalem Astana Imagiri (Ngayogyakarta), mutrakkaken terah-tumerah:
Grat 1 : Panembahan Tjakraningrat, ing Madura,
seda kapal.
Grat 2 •• R. Harya Purwanagara, ing Madura .
Grat 3 •
• R. Tumenggung Sasrawinata, ing Pasuruan .
Grat 4 •• Kyai Adipati Purwadiningrat, ing Magetan.
Grat 5 •• R. Ayu Sasradipura, ing Magetan .
Grat 6 •
• R. Adipati Purwanagara, Bupati Magetan.
Grat 7 •• B. R. Ayu Murtiningrum,
Klangennan Dalem Sampeyan Dalem Ingkang
Sinuwun Kangjeng Sultan Ingkang Kaping VI
tuwin R. Ayu Pangeran Tjakraningrat.

SUJARAH SAKING SURABAYA

Kyai Onggawangsa (Tumenggung Jangrana) ing Surabaya, mutrakkaken
terah-tumerah:
Grat 1 : Kyai Adipati Jangrana, ing Surabaya,
sumare Nglaweyan.
Grat 2 •
• Nyai Tumenggung Secanagara, ing Surabaya.
Grat 3 •• Nyai Tumenggung Sumayuda, ing Wirasaba.
Grat 4 •• Nyai Adipati Purwadiningrat, ing Magetan.
Grat 5 •
• R. Ayu Sasradipura, ing Magetan.
Grat 6 •
•
R. Adipati Purwanagara, Bupati Magetan.
Grat 7 •• B. R. Ayu Murtiningrum,
Klangennan Dalem Sampeyan Dalem Ing~ang
Sinuwun Kangjeng Sultan Ingkang Kap1ng VI
tuwin R. Ayu Pangeran Tjakraningrat.
Tamat •

Kasalin ukara dening: Koko Widayatmoko.

Jakarta, September 1993.

12