Alati i pribori

Alati u obradi metala rezanjem

Mjesto i uloga reznih alata

§ Rezni alati omogućavaju uklanjanje određenog sloja materijala,

oblikovanje polufabrikata i formiranje dijelova zahtijevanog oblika i
dimenzija.

§ Da bi ispunili svoju ulogu, rezni alati moraju biti izrađeni od takvih

materijala i imati odgovarajući oblik i svojstva kako bi obezbijedili
oblikovanje predmeta obrade.

§ Zavisno od namjene alati su različitog oblika, svojstava i materijala.

Kvalitet, postojanost, rezne sposobnosti i pouzdanost alata
obezbijeđuju proizvodnost i efikasnost procesa obrade, i mogućnost
dobijanja proizvoda zahtijevanog oblika, kvaliteta i tačnosti.
2
Klasifikacija reznih alata
§ Opšta podjela reznih alata je na:
§ ručne i

§ mašinske

§ Podjela mašinskih alata se izvodi na bazi različitih kriterijuma i to

prema:
§ vrsti obrade,

§ materijalu predmeta obrade,

§ vrsti alatnog materijala,

§ broju reznih ivica,

§ obliku alata i položaju površina obrade,

§ tipu alata,

§ načinu postavljanja alata itd.

3

§ Prema vrsti obrade razlikuju se rezni alati za: struganje,

proširivanje i razvrtanje, glodanje, rendisanje, brušenje,
provlačenje, izradu zupčanika, izradu navoja i dr.

1. Alati za struganje su standardni alati izrađeni od brzoreznog

čelika, sa zalemljenim pločicama od tvrdog metala ili sa
mehanički izmenljivim pločicama od tvrdog metala, keramike i
super tvrdih materijala.
2. Alati za bušenje su zavojne burgije, ravne burgije, burgije za
duboko bušenje, burgije za zabušivanje, proširivači, upuštači i
razvrtači različitih tipova i noževi za bušenje.
3. Alati za glodanje su glodala sa glodanim zubima (pločasta i
vretenasta), glave za glodanje, kružne testere i sl.
4. Alati za rendisanje su noževi za horizontalno i vertikalno
rendisanje.
5. Alati za izradu navoja su noževi za izradu navoja na
strugovima, ureznici za ručnu izradu navoja ili izradu navoja na
bušilicama, nareznice, glave za navoj, glodala za navoj, tocila
za brušenje navoja i sl.
4
§ Prema vrsti materijala predmeta obrade razlikuju se rezni
alati za obradu metala, alati za obradu drveta, plastičnih
masa i nemetala (kamen, staklo, hartija, grafit i sl.).

§ Prema vrsti alatnog materijala alati se dijele na alate od

alatnog čelika, brzoreznog čelika, tvrdih metala, keramičkih
materijala, dijamantske alate, alate od super tvrdih materijala i
sl.

§ Prema broju reznih ivica razlikuju se jednosječni alati

(noževi za rendisanje, struganje, bušenje, rezanje navoja i
sl.), dvosječni alati (spiralne i ravne burgije i sl.), višesječni
alati (proširivači, razvrtači, upuštači, glodala, ureznici,..) i
mnogosječni alati (alati za brušenje-tocila).

§ Prema obliku alata odnosno položaju površina koje se

obrađuju podjela je na alate za obradu spoljašnjih površina,
izradu navoja, izradu otvora, izradu zupčanika i sl. 5

§ Prema tipu alata alati se razvrstavaju na alate izrađene iz

jednog dijela od alatnog materijala, alate sa lemljenim zubima
i alate sa mehanički pričvršćenim pločicama.

§ Standardni alati su rezni alati opšte namjene. Definisani su

standardima i izrađuju se u serijama od strane
specijalizovanih firmi (strugarski noževi, zavojne burgije,
razvrtači, ureznici, glodala).

§ Specijalni alati se koriste samo za određene operacije na

konkretnim predmetima obrade i mašinama. Izrađuju se
pojedinačno ili u malim serijama. Veoma su skupi, pa se
koriste uglavnom u serijskoj i masovnoj proizvodnji. To su na
primjer, alati za provlačenje, profilni strugarski noževi, profilna
glodala i slični alati.
6
Osnove projektovanja reznih alata
§ Rezni alati treba da su tako projektovani i konstruisani da
obezbijede formiranje predmeta obrade zadatog oblika,
dimenzija, kvaliteta i tačnosti i da posjeduju visoku reznu
sposobnost, postojanost i pouzdanost rada.

§ Polazni podaci za projektovanje reznih alata su podaci o:

§ predmetu obrade (oblik i dimenzije obrađenih površina, potrebna
tačnost i kvalitet obrade, materijal i njegova tehnološka svojstva) i
§ tehnički podaci o opremi na kojoj se izvodi obrada.

§ Prema tim podacima utvrđuje se:

§ tip alata,
§ konstrukcija alata,
§ materijal reznog dijela i
§ ostali relevantni parametri. 7

§ A zatim:
§ izvode potrebni proračuni konstruktivnih i geometrijskih parametara,
§ određuju dimenzije reznog dijela,
§ utvrđuje potrebna tačnost i određuju dozvoljena odstupanja i
§ razrađuje radionička dokumentacija.

§ Mogućnost obrade se, najvećim dijelom, obezbijeđuje

izborom materijala reznog dijela i njegovim osobinama
(vrsta, fizičko-mehaničke karakteristike,..), kao i
geometrijskim parametrima reznog dijela alata.

§ Tačnost i kvalitet obrade su, najvećim dijelom, uslovljeni

konstrukcijom alata, kvalitetom reznih površina alata,
režimima obrade i vrstom primjenjenog sretstva za hlađenje i
podmazivanje.
8
§ Ekonomska efikasnost alata podrazumijeva maksimalnu
proizvodnost i minimalnu cijenu obrade. Maksimalna
proizvodnost zavisi od materijala alata, konstrukcije alata,
postojanosti i reznih sposobnosti alata, broja reznih ivica i
režima obrade.

§ Pri projektovanju reznih alata, posebno alata za obradu

složenih profila površina, izvode se složeni proračuni
geometrijskog oblika reznih elemenata alata, potrebnog
oblika i tačnosti obrađenih površina, čvrstoće i krutosti
alata, otpora rezanja i sl. Ovi proračuni obuhvataju, pored
proračuna profila alata i proračun krutosti konstrukcije.

Osnovni konstruktivni elementi

reznih alata
§ Svaki rezni alat se sastoji od najmanje dva osnovna dijela:
§ tijela alata na kome se nalaze rezni elementi alata (rezne ivice-
sječiva) i
§ drške ili otvora u tijelu alata, preko kojih se izvodi postavljanje i
pričvršćivanje alata na nosač alata u mašinu.

Tijelo alata
Drška Tijelo alata Drška

Osnova
Tijelo alata

Otvor za
postavljanje na
10
mašinu
§ Rezni dio alata ispunjava osnovnu ulogu reznih alata,
obezbijeđujući rezanje, odnosno uklanjanje viška materijala.
Sastoji se od jedne ili više reznih ivica (glavnih i pomoćnih)
utvrđene geometrije, grudne i leđne površine. Grudna i leđna
površina može biti ravna ili zakrivljena

11

§ Tijelo alata sa reznim dijelom čini jedinstvenu konstruktivnu i

funkcionalnu cjelinu formiranu na različite načine i to kao
alat: iz jednog komada, sa lemljenim ili mehanički
pričvršćenom pločicom. Konstrukcija tijela reznog alata se
izvodi tako da ima odgovarajuće dimenzije koje obezbeđuju
potrebnu čvrstoću i krutost reznog alata. Pri mehaničkom
vezivanju reznog dijela potrebno je obezbediti jedinstvenu,
dovoljno krutu i stabilnu vezu.

§ Drška alata odnosno prihvatni i stezni dio treba svojom

konstrukcijom da obezbijedi pravilno postavljanje-baziranje,
prihvatanje i pouzdano stezanje alata u odgovarajući pribor
mašine, uzimajući u obzir sile rezanja, sile stezanja i sl. U
nizu slučajeva ovaj dio alata se koristi i za centriranje alata.

12
 Alati i pribori
Materijali reznih alata

Materijali reznih alata

§ Pri izvođenju procesa rezanja alati su izloženi promjenljivim

mehaničkim i termičkim naprezanjima. Ova činjenica uslovila je
primjenu različitih vrsta alatnih materijala. Alatni materijali treba da
posjeduju :

§ visoku žilavost-otpornost na udare i vibracije (dinamička

opterećenja) i
§ visoku tvrdoću (otpornost na habanje).

§ Rješavanje ova dva suprotna zahtjeva dovelo je do širokog

asortimana alatnih materijala , značajnog povećanja brzine rezanja i
skraćenja vremena izrade.
2
 § Uticaj vrste alatnog materijala na brzinu i vrijeme obrade

Vrijeme Brzina
obrade obrade

1905 2015

§ Zavisno od vrste alatnog materijala mijenja se i ponašanje alata

na visokim temperaturama, a time i njegova postojanost. Sa
porastom temperature u procesu rezanja dolazi do pada
mehaničkih karakteristika alatnog materijala, smanjenja
njegove rezne sposobnosti, a time i postojanosti alata.

4
§ Osnovne osobine koje se zahtijevaju od svakog alatnog
materijala su:
§ visoka tvrdoća i otpornost na visokim temperaturama,

§ visoka otpornost na habanje, naročito na visokim

temperaturama,
§ dovoljna čvrstoća i žilavost (otpornost na udarna
dinamička opterećenja) i
§ dobre tehnološke karakteristike (obradivost, posebno u
uslovima završne obrade alata – brušenje alata pri
oštrenju),

6
 § Rješenje ovih zahtjeva dovelo je do razvoja alatnih
materijala različitog tipa i kvaliteta kao što su:
§ ugljenični alatni čelici,

§ legirani alatni čelici,

§ brzorezni čelici,

§ tvrdi metali sa i bez prevlaka,

§ alatna keramika,

§ super tvrdi materijali (sintetički dijamant i dr.).

§ Pored ovih alatnih materijala za izradu alata koriste se i

materijali nedefinisane geometrije, namijenjeni izradi alata
za brušenje, poliranje, honovanje i sl. To su različiti brusni
materijali tipa korunda, silicijum karbida i sl.

§ Pored osnovnih alatnih materijala za izradu reznih alata koriste se i

različiti pomoćni materijali. To su materijali namijenjeni izradi drške,
tijela, nosača, raznih produžetaka, nastavaka i sl.

§ Kao pomoćni materijali koriste se:

§ konstrukcioni čelici,
§ sivi liv,
§ čelični i aluminijumski liv i drugi materijali.

§ Najveću primjenu za izradu reznih alata imaju brzorezni čelici i tvrdi

metal. Brzorezni čelik se pretežno koristi za izradu alata za prekidno
rezanje (bušenje, glodanje, rendisanje, provlačenje, ...). Tvrdi metal se
pretežno koristi za izradu alata koji rade u uslovima neprekidnog
rezanja (strugarski noževi, čeona glodala,.. ).

8
§ Ugljenični alatni čelici pripadaju grupi alatnih čelika
historijskog značaja. Koriste se za izradu alata namijenjenih
obradi metala malim brzinama rezanja (ručni ureznici, ručni
razvrtači i sl.) i obradi drveta. Razlozi leže u činjenici da se
ovi čelici odlikuju niskom tvrdoćom i niskom postojanošću na
povećanim temperaturama.

§ Legirani alatni čelici su čelici poboljšanih karakteristika,

posebno u pogledu otpornosti na visokim temperaturama i
otpornosti na habanje. Međutim, ni ta poboljšanja nisu
dovoljna pa se ovi čelici koriste za izradu alata koji rade sa
malim opterećenjima i malim brzinama rezanja, a to znači da
se u savremenim proizvodnim uslovima ovi čelici praktično i
ne koriste za izradu reznih alata.

§ Brzorezni čelici predstavljaju najvažnije i najčešće primenjivane

visokolegirane alatne čelike sa većim sadržajem legirajućih
elemenata, prije svega: kroma, volframa, molibdena, vanadijuma i
kobalta. Variranjem sadržaja legirajućih elemenata mijenjaju se
tvrdoća i otpornost na habanje, žilavost i otpornost na udarna-
dinamička opterećenja, otpornost na povišenim temperaturama i
sl.

§ Prema osnovnim legirajućim elementima brzorezni čelici se

razvrstavaju na:
§ volframove brzorezne čelike: namijenjene izradi normalno
opterećenih reznih alata,
§ volfram – molibdenske brzorezne čelike: namijenjene izradi
alata povećanog opterećenja,
§ molibdenske brzorezne čelike: namijenjene izradi alata za
prekidno rezanje, jer ih odlikuje povećana žilavost,
§ vanadijumske brzorezne čelike: koje odlikuje povećana
otpornost na habanje i visoke temperature, a namijenjeni su izradi
alata za završnu obradu i
§ kobaltske brzorezne čelike: koje karakteriše otpornost na
10
visokim temperaturama i namijenjeni su izradi jače opterećenih
alata
§ Metalurgija praha je tehnologija kod koje se rastopljeni
metal pretvara u prah. Prah se podvrgava presovanju na
visokim pritiscima (oko 1000 bara) i visokim temperaturama
(oko 1150°C). Nakon presovanja izvodi se obrada
deformisanjem (valjanje, kovanje) u cilju dobijanja
polufabrikata željenog oblika i dimenzija i poboljšanja
osobina materijala.
§ Osnovne odlike ovih brzoreznih čelika u odnosu na klasične
su ravnomjerniji raspored sitnih kristala - povećanje žilavosti,
poboljšanje obradivosti pri brušenju i smanjenje grešaka
nakon termičke obrade (pukotine, deformacije i sl.).
§ Savremeni brzorezni čelici sa prevlakama, najčešće titan-
nitrida (TiN) poskupljuju alat za 20-30%, ali obezbeđuju
povećanje postojanosti alata 2-3 pa i više puta.

11

§ Savremeni brzorezni čelici sa prevlakama, najčešće titan-

nitrida (TiN) poskupljuju alat za 20-30%, ali obezbeđuju
povećanje postojanosti alata 2-3 pa i više puta.

12
§ Tvrdi metali su fizičko-metalurška smjesa tvrdih karbida osnovnog
materijala WC, TiC, TaC, NbC,... i žilavih komponenti vezivnog
materijala (Co, Ni,...). Promjenom sadržaja osnovnog materijala i
variranjem sadržaja vezivnog materijala prilagođavaju se tvrdoća i
žilavost tvrdih metala širokom području primjene.

§ Rezne karakteristike tvrdog metala zavise od njegovog sastava, i to

ne samo od količine i vrste karbida nego i od veličine zrna karbida i
količine vezivnog metala i mikrostrukture. U tabeli 1. prikazan je uticaj
sastava i mikrostrukture na osnovne karakteristike tvrdog metala.

§ Tvrdi metali se odlikuju visokom postojanošću i tvrdoćom na visokim

temperaturama (i do 1250°C), što obezbijeđuje povećanje brzine
rezanja i proizvodnosti, kao i smanjenom žilavošću odnosno
13
otpornošću na udarna dinamička opterećenja.

Tabela 1. Karakteristike nekih tipičnih vrsta tvrdog metala

Relativna
Pritisna Modul
otpornost na
Sastav Veličina zrna Tvrdoća, HRA čvrstoća, elastičnosti,
abrazivno
MPa GPa
trošenje, %

97%WC – 3%Co Srednje 92,5 do 93,2 5860 641 100

Fino 92,5 do 93,1 5930 614 100

94%WC – 6%Co Srednje 91,7 do 92,2 5450 648 58

Grubo 90,5 do 91,5 5170 641 25

Fino 90,7 do 91,3 5170 620 22

90%WC – 10%Co
Grubo 87,4 do 88,2 4000 552 7

Fino 89 4070 524 5

84%WC – 16%Co
Grubo 86,0 do 87,5 3860 524 5

75%WC – 25%Co Srednje 83,0 do 85,0 3100 483 3

71%WC – 12,5%TiC –
Srednje 92,1 do 92,8 5790 565 11
12%TaC – 4,5%Co
72%WC – 8%TiC –
Srenje 90,7 do 91,5 5170 558 13
11,5%TaC – 8,5%Co 14
 § Prema sadržaju volfram karbida (WC) razlikuju se:

§ tvrdi metali sa visokim sadržajem WC i neznatnim dodatkom ostalih

karbida (TiC, TaC) namijenjeni za obradu tvrdih i krtih materijala kada
se formira kidana strugotina, i
§ tvrdi metali sa povećanim sadržajem TiC i TaC namijenjeni za obradu
žilavih materijala kada se formira neprekidna strugotina.

§ Prema ISO standardu oznaka tvrdog metala sadrži slovni i

brojni dio. Slovni dio oznake ukazuje na osnovnu grupu tvrdih
metala. Prema slovnoj oznaci tvrdi metali se razvrstavaju u tri
grupe:
§ Grupa P(komercionalna boja-plava)koja obuhvata vrste PO1 do P50,
§ Grupa M(komercionalna boja-žuta)koja obuhvata vrste M10 do M40 i
§ Grupa K(komercionalna boja crvena)koja obuhvata vrstu K01 do K50

15

§ Klasifikacija tvrdih metala-označavanje TM

§ Dakle, oznaka tvrdog metala prema ISO standardu sastoji se od

slovne oznake P,M,K koja označava jednu od glavne tri grupe i
brojne oznake kojom se označava vrsta ili podgrupa tvrdih
metala.Veličina broja u ovoj oznaci koraspodentna je nivou
osnovnih karakteristika tvrdog metala.

16
§ S povećanjem broja,povećava se žilavost(otpornost prema
opterećenjima usljed sila rezanja),a tvrdoća opada
(otpornost protiv trošenja).

17

§ Nanošenjem prevlaka obezbijeđuje se povećanje tvrdoće

površinskih slojeva (otpornosti na habanje) pri
nepromijenjenoj žilavosti, koja zavisi od kvaliteta osnovnog
materijala-tvrdog metala. Time se obezbijeđuje značajno
povećanje brzine rezanja ili postojanosti alata. Nedostaci
prevlaka se ogledaju u nemogućnosti preoštravanja alata.

18
 § Rezna ili alatna keramika predstavlja presovani ili
sinterovani aluminijum-trioksid Al2O3 čistoće 99.98% i
vezivnog materijala-oksida ili karbida (SiO2, B2O2, B4C,
TiC...) u različitim količinama, zavisno od kvaliteta rezne
keramike.

§ Presovanjem ili sinterovanjem na temperaturi od 1600-

1800°C izrađuju se pločice različitog oblika, koje se isključivo
mehanički vezuju za nosač alata.

§ Prednosti rezne keramike u odnosu na tvrde metale su veća

tvrdoća, veća otpornost na habanje i veća otpornost na
povišenim temperaturama. Nedostaci su niska žilavost i
visoka osetljivost na dinamička-udarna opterećenja i
promjenu termičkih naprezanja.
19

§ Supertvrdi materijali odlikuju se visokom tvrdoćom i

otpornošću na habanje, kao i niskom žilavošću i otpornošću
na dinamička-udarna opterećenja.

§ Supertvrdi materijali su:

§ prirodni dijamant,
§ sintetički dijamant i
§ kubni nitrid bora (borozan ili elbor)

§ Sintetički dijamant i kubni nitrid bora se danas široko

primjenjuju kao materijali za prevlake na tvrdim metalima.
Time se postiže i visoka žilavost i visoka tvrdoća površinskih
slojeva, kao i mogućnost obrade sa većim presjecima
strugotine i kod prekidnog rezanja.
20
§ Opšte preporuke za upotrebu reznih materijala

21