UNANG KABANATA

I. PANAHON NG PAGBABAGONG DIWA

Ang kasaysayan ng panahon ng pagbabagong diwa ay nagsimula nang

payagan ng Espanya ang Pilipinas na makipagkalakalan sa labas ng bansa.
Dahil sa pangyayaring ito, nagbunga ito ng malayang pag-iisip sa bawat puso ng
mga Pilipino at naghangad ng pantay at matuwid na pagtingin. Dito umusbong
ang damdaming liberal na nagmula pa sa bansang Europa. Kasabay sa pagsibol
ng diwang ito naganap ang himagsikan na naganap sa Espanya noong 1869 at
ang pagbukas rin ng kanal Suez sa parehong taon.

Ang mga ideolohiya ng pag-aaklas ng mga Amerikano at Pranses at ang

mga pananaw sa panulat nina Montesquieu, Rousseau, Voltaire, Locke, at iba pa
ay nakarating sa ating lupain at lumikha ng mga hangarin sa bawat damdamin ng
mga Pilipino na magkaroon ng pagbabagong-bihis sa pamamahala sa lalong
ikagagaling ng taumbayan.

Sumabay ang Pilipinas sa pag-unlad ng sistemang pandaigdigan. Ang

pag-unlad nito sa produksyon sa pagsasaka at patuloy na nakikipag-ugnayan at
pakikipagkalakan sa isang bansa, ang pagtaas ng uri ng pamumuhay ay
nagluwal ng pangkat ng mga Pilipinong nakilala sa tawag na Ilustrado o Middle
Class. Ang Ilustrado ay ang salitang Kastila na tumutukoy sa mga Pilipino. Ito ay
nagangahulugang isang tao na nakabatid ng kaliwanagan.Sila ang mga
kabataang Pilipino na namulat ang mga kaisipan sa di pagkakapantay-pantay na
pagtingin o pagtrato ng mga mananakop (Kastila) at sinasakupan (Pilipino), ang
lantaran ng mga pagsasamantala’t paniniil ng mga namumuno sa
pinamumunuan, ang suliranin sa sekularisasyon at maling pamamalakad ng
simbahan at pamahalaan, ang pagkakaroon ng liberal na gobernador, ang pag-
aalsa ng mga manggagawa sa arsenal sa Cavite at pagbitay kina Padre Gomez,
Burgos at Zamora na naging dahilan ng pagsibol at pagkalat ng damdaming
makabayan.

Nakakaangat sa lipunan ang mga Ilustrados noong kapanahunan ng mga

Kastila. Sila ang mga panggitnang klase ng mga mamamayan na nakapag-aral
at nabantad sa mga ideya ng liberalismo at nasyunalismo mula sa Europa.
Naghangad ng mas makataong kasunduang pampolitika at pang-ekonomiya ang
mga Pilipinong ilustrado sa ilalim ng mga kastila. Sa kanyang inner image,
“America’s empire in the Philippines” o “Kawangis natin ang imperyo ng Amerika
sa Pilipinas”. Tinawag ni Stanley Karnow ang mga ilustrado bilang mga
mamamayang grupo ng mga marunong o rich intelligencia sapagkat ang mga ito
ay may mga anak ng maykayang may-ari ng lupa. Ikinalat nila ang ideya ng
liberalismo at nasyunalismo sa Pilipinas.

Mahalagang bahagi pa rin ng kasaysayan ng liberalismo sa Pilipinas ang

pagkakagapi ng Reyna Isabela II at ang pag-akyat sa kapangyarihan ng
liberalismo sa Espanya. Ang pagiging Gobernador Heneral ni Carlos Ma. Dela
Torre sa Pilipinas, isang mabuting pinuno na nagpakita ng demokratikong
pamamahala. Pantay-pantay ang kanyang pagtingin at pakikitungo sa mga
Pilipino at Kastila. Dahil dito, nagkaroon ng lakas ng loob ang ilang makabayan
na humingi na maging kura paroko ang mga Pilipino at magkaroon ng
kalayaan/karapatang pampulitika ang mga mamamayan. Maging ang mga mag-
aaral sa Pamantasan ng Santo Tomas ay nagtatag ng isang Felipe Buencamino.
Si Rizal ay kumatha ng isang tulang may pamagat na Ala Juventud Filipina (Sa
kabataang Pilipino) na kanyang inihandog sa kapisanang nabanggit.

Ang ganitong kalagayan ay hindi nagtagal noong 1870, natalo ang

pansamantalang Republika ng Espanya sa mga Monarkista at naging Hari si
Amadeo ng Savoy (1871-1873). pumalit naman si Hen. Carlos Dela Torre bilang
Gobernador-Henera ng Pilipinas si Heneral Rafael de Izquierdo, isang
mapagmataas at may kahigpitan sa kanyang pamamalakad. Umusbong ang
kaguluhan dahil binaligtad niya ang mabuting pamamahala ni Heneral Carlos
Dela Torre. Sumunod ang pag-aaklas ng mga kawal at manggagawa sa arsenal
sa Cavite noong Enero 1872 sa pamumuno ni Lamadrid, isang sarhentong
Pilipino. Nasupil ng mga hukbong Kastila ang paghihimagsik at napatay si
Lamadrid.

Pagkatapos nang higit sa tatlong daang taon, nagising sa pagkakahimlay

ang mga natutulog na damdamin ng mga Pilipino nang isangkot sa digmaan sa
Cavite ang tatlong paring sina Gomez, Burgos, at Zamora. Ang mga pari ay
nahatulang bitayin ng garote noong ika-17 ng Pebrero, 1872. Ito ay batid ng
lahat, maging ng Kastila man o Pilipino na sila ay walang kasalanan.
 Maliban pa sa tatlong paring martir, marami ring iba pang mga Pilipino na
walang kasalanan ang isinangkot at ipinatapon sa iba’t ibang pook sa labas ng
bansa. Sila ay ipinatapon sa mga lungsod na gaya ng Hongkong, Barcelona,
Singapore, Madrid, Londres at iba pang pook-banyaga. Sa ganitong pangyayari,
mas lalo pang naragdagan ang mga makabayang naghahangad ng pagbabago.
Itinalaga nila ang kanilang mga sarili na gumanap ng tungkulin sa pamamagitan
ng panulat at mga salita para sa ikagagaling at ikatitiwasay ng Inang Bayan.

Ang panitikan sa panahong ito ay karaniwang tumutuligsa sa pang-

aabuso ng gobyernong kolonyal, nagkikintal ng pagkamakabayan, humihingi ng
reporma, humuhubog ng sariling pagkakakilanlan ng mga Pilipino (pinauso ang
pagtukoy sa mamamayan ng Pilipinas na Filipino; ikinarangal ang pagiging
Indio). Nakasulat ito sa Espanyol sapagkat hindi pa nila ninais na maging malaya
ang Pilipinas. Nagkaroon ng mga pangkat ng mga Pilipinong nakapag-aral sa
Europa na nanguna sa paghiling at paghain ng pagbabago sa pamahalaang
Kastila ng Pilipinas. Naging daan ito ng pagkatatag ng ngayo’y kilala sa
kasaysayan ng Pilipinas sa tawag na Kilusang Propaganda.

II. ANG KILUSANG PROPAGANDA

Ang Kilusang Propaganda ay isang kilusang itinatag sa Espanya noong

1872–1892 ng mga Pilipinong ilustrado sa Europa. Ilan sa mga kasapi nitó ang
tatlong haligi sa kilusang propaganda na sina Jose Rizal, Graciano Lopez Jaena,
Marcelo H. del Pilar, Mariano Ponce, at magkapatid na Juan at Antonio Luna.

Ang propaganda ay isang uri ng patalastas, kabatiran, o komunikasyon na

may layuning maimpluwensiyahan ang asal ng isang pamayanan papunta sa
isang layunin o posisyon. Ginagamitan ito ng masistema o maparaang
pagkakalat o pagpapalaganap ng mga paniniwala o kaya nng
doktrina.Halimbawa nito ang mga babasahin nagtataguyod o nagtatangkilik ng
isang paniniwala. Kabaligtaran ito ng impomasyong walang kinikilingan dahil, sa
pinakapayak na diwa, ang propaganda ay naghaharap o nagpapakita ng
kabatirang nakakaimpluwensiya sa madla. Kadalasang nagpaparating ang
propaganda ng mga bagay na pinili, na maaaring isang pagsisinungaling sa
pamamagitan ng pagbabawas o pagtatanggal ng ibang mga kaalaman, upang
maudyok o mahimok ang isang partikular na sintesis o langkap, o gumagamit ng
mga mensaheng may "laman" upang makagawa ng pangdamdamin sa halip na
rasyonal o makatwiran tugon sa kabatiran inihaharap. Ang nais na resulta ay ang
baguhin ang asal patungo sa isang paksa mula sa puntirya o pinupukol na mga
tao upang maisulong ang isang ahenda o layuning pampulitika. Maaaring gamitin
ang propaganda bilang isang uri ng pagtutunggaling pampulitika.

Habang ang salitang propaganda ay nagkamit na malakas na negatibong

konotasyon o pahiwatig sa pamamagitan ng pagkakaroon ng kaugnayan sa mas
pinakamapandayang mga halimbawa, ang propaganda, sa orihinal na diwa, ay
walang pinapanigan o walang kinikilingan, at maaaring unawain bilang
tumutukoy sa mga paggamit na pangkalahatang pinanghahawakan bilang medyo
kaaya-aya o hindi nakakasama o hindi nakakapinsala, katulad ng mga mungkahi
o rekomendasyon na pangkalusugang pampubliko, mga karatulang humihimok
sa mga mamamayan na makilahok sa isang seksyo o halalan, o mga
mensaheng nanghihikayat na mag-ulat ng mga krimen sa pulis, at iba pa.

Hindi karahasan o paghihimagsik ang tuwirang pakay ng mga

propagandista at mas lalong hindi naglalahad ng paglabag sa batas o lumaban
sa may kapangyarihan. Ang tanging inaasam nila ay mga pagbabago sa mga
batas mga reporma, at hindi ang mapahiwalay sa Espanya. Ilan sa mga tiyak na
layunin ng kilusan ay ang mga sumusunod:

1. pagkakaroon ng pantay na pagtingin at karapatan sa mga Español at

mga Filipino
2. pagkakaroon ng representasyon ng Filipinas sa Cortes (ang kongreso
ng Espanya)
3. sekularisasyon ng mga parokya
4. pagbubuo ng sistema ng edukasyon na labas sa impluwensiya ng mga
fraile paglansag ng polo (sapilitang paggawa) at vandala (sapilitang pag
bibili ng mga produkto sa pamahalaan)
5. pagkakaroon ng batayang kalayaan sa pagpapahayag. 6. Kalayaang
pangkatauhan para sa mga Pilipino gaya ng kalayaang makapagpahayag,
makapagsalita, kalayaang makapaglunsad ng pagtitipon at pagpupulong
at gayon din sa paghingi ng katarungan sa kaapihan.

Nabuo ang kilusan dahil sa paglago ng diwang nasyonalista sa kamalayan

ng mga Pilipinong nakapag-aral, na pinaigting ng mga pangyayaring
pangkasaysayang tulad ng pagbitay sa tatlong pari na sina Mariano Gomez,
Jose Burgos, at Jacinto Zamora. Higit kaysa mga layuning politikal, nabuo ang
kilusan para sa mga tunguhing higit na pampanitikan at pangkultura.

Isinulat ni Gregorio Sanciangco ang El Progreso de Filipinas na tungkol sa

mga patakaran ng mga Kastila na di makatarungan. Tungkol din ito sa
kalagayang pang-ekonomiya ng Pilipinas noong panahong iyon. Isa sa mga
patakarang ito ay ang pagpataw ng mga Kastila ng mataas na buwis sa mga
tsino, mestisong tsino at pilipino. Hindi na ipinagbabayad ng buwis ang mga
kastila at mestisong kastila. Isinulat naman ni Pedro Paterno ang Ninay, isang
nobelang nagsasaad tungkol sa diwang makabansa. Noli Me Tangere at El
Filibusterismo naman ang inilathala ni Rizal patungkol sa mapang-aping
pamamalakad ng mga Kastila sa bansa, Ito ay nagdulot ng pagmamahal ng mga
tao sa bansa.

Naglabas sila ng pahayagang La Solidaridad, ang opisyal na pahayagan

ng kilusang propaganda na unang inilimbag sa Barcelona noong 15 Pebrero
1889. Ito ang pahayagan na inilathala sa Espanya ng mga propagandista ang
pagtuligsa sa mga prayle at kastila. Hinihikayat nito ang mga Pilipinong
ipaglaban ang kanilang karapatan laban sa mapang-abusong mga prayle at
iparating sa mga kinauukulan ang mga katiwaliang nagaganap sa Pilipinas at
ipaglaban ang katarungan at kaunlaran. Humuhingi ito ng panlipunan at
pampulitikang pagbabago upang maipalaganap ang diwa ng demokrasya. Unang
editor nito si Graciano Lopez Jaena at hinalinhan ni Marcelo H. del Pilar. Dito
inilathala ang mga tuligsa nilá sa katiwalian sa kolonya ng Pilipinas. Bukod sa
mga ilustrado, nalathala din dito ang ibang kaalyado ng mga Filipino, gaya ni
Ferdinand Blumentritt–isang Austrianong heograpo at etnologo na nakilála at
naging kaibigan ni Rizal sa Alemania.

Español ang wika ng diyaryo dahil higit na target na mambabasá ng mga

Propagandista ang mga taga-España at upang maimulat ang mga ito sa mga
abuso at korupsiyong nagaganap sa Filipinas. Palihim na iniluluwas sa bansa
mula sa Europa ang mga isyu ng pahayagan, at palihim ding binabása ng mga
edukadong kababayan ng mga Propagandista. Lumabas ang huling isyu ng
pahayagan noong 1895. Sa tuwinggabihang pahayagan na La Solidaridad, pati
narin sa mga akda ng ilan sa mga kasapi nito, naipahayag nila ang kanilang mga
saloobin at damdamin patungkol sa kung ano ba ang mga dapat baguhin sa
Pilipinas. Samantala, nanamlay at tuluyang namatay ang kilusan nga mga
propagandista matapos ang pagkakahuli kay Rizal at nang mabuwag ang La
Liga Filipina. Kinulang sila sa pondo at hindi sila pinakinggan ng mga prayle.
Nagkaroon din ng hindi pagkakaunawaan sa mga kasapi at pinuno at mas
pinansin ng mga Espanyol ang kanilang panloob na usapin na dapat nilang
tugunan. Sinundan ito ng Katipunan ngunit tungo sa higit na rebolusyonaryong
layunin—ang ganap na kalayaan ng bansa at pagpapatalsik sa mga
kolonyalistang Español.

III. MGA NAGAWA AT KINALABASAN NG KILUSAN

May mga ilan ding pagbabago ang nakamit ng Kilusan tulad ng:
1. ang pagkakaalis ng katungkulang panghukuman sa pangangasiwa ng
pamahalaang bayan;
2. pagkakatanggal ng monopoly sa tabako;
3. pagpapatibay ng Batas Maura sa pagtatag ng pamahalaang municipal;
4. ang pagbabayad ng buwis ay ibinatay sa kakayahan ng tao at tinawag
na cedula;
5. pagkakatatag ng maraming hukuman sa mga lalawigan at Maynila
upang mapadali ang pagdinig ng mga kaso;
6. pagbabago ng pamamaraan ng pagpili ng gobernador sibil na
Mangangasiwa sa mga pamahalaang panlalawigan.

IV. ANG MGA PROPAGANDISTA

Karamihan sa mga Propagandista ay may mga angking talino, may

damdaming makabayan, may dakilang katapangan at lakas ng loob, mga anak
ng mga nakaririwasang pamilya at nangagsipag-aral at nakatapos sa mga
kilalang unibersidad.
Naipaabot at napalaganap ang mga kanilang mga simulain at mithiin sa
bayan sa pamamagitan ng pagsapi sa samahang masonaria- mga kilusang
laban sa pamamalakad ng mga prayle, pagtatag ng samahang binubuo ng mga
Pilipino at mga Kastilang nagmamalasakit sa kapakanan ng bayan. Naglathala at
nagpalimbag sila ng mga pahayagan, aklat, mga artikulong tumutuligsa sa
maling pamamahala tungo sa paghingi ng reporma.
Itinuturing na pinakadakila at nakahihigit sa lahat ng Propagandista sina
Dr. Jose P. Rizal, di pangkaraniwang manggagamot, makat at
mangangathambuhay, Marcelo H. Del Pilar, abodgado at mamahayag; Graciano
Lopez-Jaena, mananalumpati at mamumuna.
Kabilang sa mga propagandistang napatala sa dahon ng kasaysayan ay
sina Mariano Ponce, nag-aral ng medisina at mananalaysay, Antonio Luna,
parmasyutiko at mananalaysay; Juan Luna at Felix Ressurrecion Hidalgo, mga
pintor; Dr. Pedro Paterno, abogado at manunulat; Jose Maria Panganiban,
tagapagsaling-wika at mananalaysay; Jose Alejandro, inhinyero; Pedro Serrano
Laktaw, guro at leksikograpo; Isabelo Delos Reyes, poklorista at mamamahayag;
Dr. Dominador Gomez, manggagamot at mananalumpati.
 IKALAWANG KABANATA

I. INTRODUKSYON KAY DR. JOSE P. RIZAL (1861-1896)

Si Dr. José Protacio Rizal Mercado y

Alonzo Realonda ay ipinanganak noong ika-
19 ng Hunyo 1861 sa Calamba, Laguna.
Isang Pilipinong bayani at isa sa pinakatanyag
na tagapagtaguyod ng pagbabago sa Pilipinas
noong panahon ng pananakop ng mga
Kastila. Siya ang kinikilala bilang
pinakamagaling na bayani at itinala bilang isa
sa mga pambansang bayani ng Pilipinas ng
Lupon ng mga Pambansang Bayani.

Kung susuriin ang pinagmulan niyang

angkan, ang kanyang ama na si Francisco
Mercado ay anak ng isang negosyanteng
Instik na nagngangalang Domingo Lam-co at ang kanyang ina ay isa ring
mestisang Intsik na ang pangalan ay Ines dela Rosa.Intsik na Intsik ang
apelyidong Lam-co kung kaya’t kung minsan ay nakararanas si Domingo Lam-co
ng diskriminasyon kaya upang makaiwas sa ganoong pangyayari at makasunod
sa ipinag-uutos ni Gobernador Claveria kaugnay ng pagpapalit ng mga
pangalang Pilipino noong 1849, ang Lam-co ay pinalitan ng apelyidong Kastila at
pinili nila ang Mercado na nababagay sa kanya bilang negosyante, sapagkat ang
ibig sabihin ng Mercado ay palengke. Ang pamilyang Lam-co ay kilalang
mangangalakal noon sa bayan ng Binan, Laguna.

Bagamat ang mga ninuno ni Rizal sa ama ay kilalang negosyante, ang

kanyang ama ay isang magsasaka. Isa siya sa mga kasama sa Hacienda
Dominicana sa Calamba, Laguna.Ang apelyidong Rizal ay naidagdag sa
kanilang pangalan sa bias ng Kautusan Tagapagpaganap na pinalabas ni Gob.
Claveria noong 1849 at ito’y hinango sa salitang Kastila na luntiang bukid.
Masasabing mayaman ang angkang Rizal sapagkat ang pamilya ay masikap,
matiyaga at talagang nagbabanat ng buto.

Si Rizal ay ikapito sa labing-isang magkakapatid:

1. Saturnina Rizal ay ang panganay sa kanilang magkakapatid at may
palayaw na Neneng. Tinulungan niya kasama ang kanyang ina
makaaral si Rizal at siya ang tumayong pangalawang ina ni Rizal noong
nakulong ang kanilang ina na si Teodora. 
2. Paciano Rizal ay ang nakatatandang kapatid ni Jose Rizal. Inalagaan at
tinulungan niya itong makarating sa Europa. 
3. Narcisa Rizal o mas kilalang “Sisa” ay ang pinakamatulungin na kapatid
ni Rizal. Isinangla niya ang kanyang mga alahas at ibinenta niya ang
kanyang mga damit para lang matustusan and pag-aaral ni Jose Rizal. 
4. Olympia Rizal ay biniyayaan ng tatlong anak ngunit ito rin ang dahilan
ng kanyang kamatayan noong taong 1887.
5. Lucia Rizal ay pinagbintangan na nagsulsol sa kanyang mga
kababayan na huwag magbayad ng upa sa kanilang mga lupa na
nagdulat ng kaguluhan.
6. Maria Rizal ay ang Sinabihan ni Rizal noong panahon na gusto ni Jose
na pakalasan si Josephine Bracken. 
7. Jose Rizal
8. Concepcion Rizal ay binansagang “Concha” ng kanyang mga kapatid
at kaanak. Sinasabing sa lahat ng kapatid na babae, si Concha ang
pinakapaborito ni Jose o “Pepe” Rizal na mas bata nang isang taon sa
kanya.
9.  Josefa Rizal kilala rin bilang si “Panggoy”. Siya ay nagkaroon ng sakit
na epilepsy ngunit sa kabila ng kanyang sakit, nagawa niya pa ring
sumali sa Katipunan at maging isang Katipunera. Si Josefa ay nahalal
bilang pangulo ng mga babae sa Katipunan.
10. Trinidad Rizal o Trining ay siyang tagapagtago at tagapamahala na
pinakahuli at pinakatanyag na tula ni Jose Rizal.
11. Soledad Rizal ay ang bunso sa pamilya Rizal. Siya ay kilala rin bilang
Choleng. Si Rizal ay saludo sa kanya dahil siya ay isang guro at siya
ang pinakaedukado sa kanilang magkakapatid.
 Si Donya Teodora ang sumubaybay sa panimulang edukasyon ng
batang Rizal. Tinuruan niya itong magbasa, magdasal, at magrosaryo.
Kalaunan ay kumuha rin ng pribadong tagapagturo ang kanyang mga
magulang para magturo sa pagbabasa, pagsulat, gayundin sa pag-aaral ng
Latin.

Dahil sa pagkakaroon ng maraming aklat sa bahay at paghikayat ng

kanyang mga magulang kung kaya't labis na nagkahilig ang batang si Pepe sa
higit pang pag-aaral at pagkatuto hanggang sa mga huling bahagi ng kanyang
buhay. Siyam na taong gulang si Jose nang dalhin siya ng kanyang ama sa
Binan, Laguna, upang ipagpatuloy ang kanyang pormal na pag-aaral.
 Noong 1872, nagpatala si Rizal sa Ateneo Municipal para sa digri sa
Batselor sa Sining. Ang kakaibang espiritu ng kumpetisyon at personal na
disiplina ay nagpaibayo sa panibagong interes para siya ay lalong pang matuto.
Ang kanilang klase ay hinati sa dalawang grupo. Ang unang grupo ay
tinawag na Romano samantalang ang ikalawa ay tinawag na Carthaginian. Ang
mga miyembro ng grupo ay inihahanay sa kanilang tagumpay sa kanilang
pang-araw-araw na leksiyon.

Nagsimula si Rizal sa grupong Carthaginian na nasa hulihan ng talaan,

pero makaraan ang isang buwan, siya ay tinanghal na emperador at ginawaran
ng estampita. Nagtamo rin siya ng mga medalya at pagkilala dahil sa kanyang
termino at nananatiling tumatanggap ng markang pinakamahusay sa halos
lahatng kanyang mga aralin.

Nang lumaon ay nag-aral siya ng medisina sa Unibersidad ng Santo

Tomaskasabay ng pag-aaral niya ng surveying sa pagtuturo ng mga Heswita.
Nangsiya ay 17 taong gulang ay nagtungo siya sa Espanya upang mag-aral sa
Universidad Central de Madrid. Noong 1885 ay pareho niyang natapos ang
kursong medisina at pilosopiya.

Noong 5 Mayo 1882, nang dahil sa hindi na niya matanggap ang tagibang
at mapansuring pakikitungo ng mga paring Kastila sa mga katutubong mag-
aaral, nagtungo siya sa Espanya. Doo'y pumasok siya sa Universidad Central
de Madrid, kung saan, sa ikalawang taon ay natapos niya ang karerang
Medisina, bilang "sobresaliente" (napakahusay).

Dahil sa espiritu ng liberalism sa Europa kaya’t mas lumawak ang

kanyang interes. . Isang polimata si Rizal; maliban sa medisina ay mahusay siya
sa pagpinta, pagguhit, paglilok at pag-ukit. Siya ay makata, manunulat, at
nobelista na ang pinakatanyag sa kanyang mga gawa ay ang nobela na Noli Me
Tángere, at ang kasunod nitong El filibusterismo. Poliglota din si Rizal, na
nakakaunawa ng dalawampu't dalawang wika gaya na lamang ng wikang Ingles,
Arabe, Katalan, Tsino,Pranses, Aleman, Griyego, Ebreo, Italyano, Hapon, Latin,
Portuges, Ruso, Sanskrit, Espanyol, Tagalog at ipa bang mga katutubong wika
ng Pilipinas.
 Hindi lamang damdaming nasyonalismo ang nagawang paningasin ni
Pepe – maging ang puso ng maraming dilag ay nagawa rin niyang paliyabin sa  
pamamagitan ng kanyang nag-aapoy na pagmamahal at angking karisma.
Maliban sa inang si Teodora Alonzo at sa kanyang Inang Bayan, maraming
babae pa ang inibig ng ating pambansang bayani sa loob o labas man ng bansa.

 Julia 
            Nakilala ni Rizal ang labing-apat na taong 
gulang na si Julia sa isang ilog sa Los Baños noong
siya’y labinlimang taong gulang pa lamang. Sabay
silang nanguha noon ng paru-paro sa tabing-ilog at
doo’y pinagsaluhan nila ang kaunting panahon ng saya
at tuwa. Ang pakiramdam na ito’y naging panandalian
lamang; isa lamang matamis na pagtatangi ng isang
binatilyo sa isang dalagita ang naganap sa kanilang
pagsasama. Ayon sa tala, hindi pa tuluyang nahulog
ang puso ni Pepe kay Julia nang mga panahong ito. Sa
wikang Ingles, maaaring ito’y infatuation pa lamang. 

 Segunda Katigbak  
            Mula naman sa Lipa, Batangas si Segunda
Katigbak na noon ay labing-apat na taong gulang
nang makilala ni Rizal. Tuwing Huwebes at Linggo
bumibisita noon  si Rizal sa Colegio de la Concordia
kung saan namamalagi ang kapatid niyang si
Olympia  at si Segunda. Sa panahong ito, tuluyan
nang nahulog ang loob ni Rizal kay Segunda. Ngunit
sa kabila nito, pagkasawi muli sa pag-ibig ang
naranasan ni Rizal. Si Segunda ay nakatakda nang
ikasal kay Manuel Luz kahit na hindi ito nais ni
Segunda. Hindi nagawang ipagtapat ni Rizal ang
kanyang pag-ibig para kay Segunda. Tila baga siya’y nawalan ng tapang at lakas
ng loob noong mga panahong iyon, hanggang sa tuluyan nang mawala si
Segunda Katigbak.                  
                                                      
 Binibining L.
    Isang misteryosang dilag naman itong si Binibining L. Hindi malaman ng
mga historyador kung ano ang ibig sabihin ng L sa pangalan ng dilag na ito.
Pagkatapos ng pagkasawi kay Segunda, ibinaling ni Rizal ang kanyang atensyon
sa dalagang ito. Dalawang magkasunod na gabi bumisita itong si Rizal kay Bb.
L. dahil na rin sa nadama niyang sakit sa piling ni Segunda. Ngunit maagang
natapos ang pagbisitang ito ni Rizal sa pagtutol na rin ng kanyang ama.

 Leonor Valenzuela
            Nakilala naman ni Rizal itong si Leonor o
Orang Valenzuela noong siya’y nag-aaral pa sa
Unibersidad ng Santo Tomas. Katabi ng tinutuluyan
ni Rizal ang bahay ng mga Valenzuela at palagi
silang namamalagi ng kanyang mga kaibigan doon.
Unti-unting nahulog ang loob ni Orang kay Rizal dahil
sa angking talino ni Jose. Binibigyan ni Rizal si Orang
noon ng mga liham na nakasulat sa tintang
maaaninag lamang kung itatapat sa lampara. Ngunit
para kay Rizal, higit na mainam kung ituring niya
lamang na kaibigan si Orang kaysa ituring niya itong kasintahan. Ang desisyong
ito ay bunsod na rin ng espesiyal na pagtangi ni Rizal sa isa pang Leonor, si
Leonor Rivera.

 Leonor Rivera
May mga  nagsasabing kababata ni Rizal
itong si Leonor. May mga nagsasabi ring sila ay
malayong magpinsan. Magkagayunman, noong
mga bata pa sila ay hindi  gaanong napapansin ni
Rizal si Leonor. Ngunit nang magdalaga ang dilag,
napansin ni Rizal na unti-unti nang bumubulaklak
ang dati’y tila kampupot lamang na si Leonor. Nang
nagkakamabutihan na ang dalawa,
napagpasiyahan nila na Taimis ang itawag kay
Leonor Rivera upang makatakas sa mga matang
maaaring kumondena sa kanilang dalawa. Nang
mga panahong ito, unti-unting umusbong si Rizal
bilang manunulat at nasyonalista. At noong 1882, inilihim ni Rizal kay Leonor ang
kanyang pag-alis patungong Europa, na lubha namang ikinasakit ng damdamin
ng dalaga. Kung noong una’y suportado ng mga magulang ni Leonor ang pag-
iibigan ng dalawa, bigla nila itong tinutulan dahil sa pagiging kilalang pilibustero
ng binata ng mga panahong iyon. Marami pa ang naganap na nagbunsod sa
masakit na paghihiwalay ng dalawa. Dahil sa pagharang ng mga magulang ni
Leonor sa mga sulat ni Rizal para sa dalaga, ipinagpalagay ni Leonor na
kinalimutan na siya ni Rizal – na siyang nagtulak kay Leonor upang magpakasal
sa isang Ingles na pinili ng kanyang mga magulang, si Henry Kipping. Tumagal
ang relasyon nina Rizal at Leonor Rivera nang 11 taon.

 Consuelo Ortiga y Perez

            Anak si Consuelo ni Don Pablo Ortiga y Rey, alkalde ng Maynila noon.
Nagkita sila ni Rizal sa Madrid kung saan balot pa rin
si Rizal ng pagdadalamhati dahil sa pagpapakasal ni
Leonor Rivera sa ibang lalaki. Sa Madrid, hindi
lamang si Rizal ang humanga kay Consuelo. Maging
sina Eduardo de Lete, Antonio at Maximino Paterno
ay nahulog din sa kanya. Nagkaroon ng kasunduan
sina Rizal at Lete upang malaman kung sino ang
pipiliin ni Consuelo sa kanilang dalawa. Sa
pagtatapos ng kanilang kasunduan, si Lete ang
nakabihag ng puso ni Consuelo. Inihandog ni Rizal
kay Consuelo ang tulang A la Señorita C. O. y R., isa
sa mga magagandang tulang naisulat ni Rizal. Sa
kabila ng panibagong pagkabigong ito, si Leonor pa rin ang nasa isip ni Rizal.

 Usui Seiko
            Sa pagdaan ni Rizal sa bansang Hapon
patungong Europa noong 1888, kanyang nakilala si
Usui Seiko, 23 taong gulang. O-Sei-San ang tawag
ni Rizal sa kanya. Mula si O-Sei-San sa pamilya ng
mga samurai. Muntik nang pakasalan ni Rizal si O-
Sei-San dahil sa magandang trabahong inilaan sa
kanya roon. Ngunit nanaig ang damdaming
makabayan ni Rizal kaya’t hindi na ito
naisakatuparan.
  Gertrude Beckett
             Nang makarating si Rizal sa London, namalagi
siya sa tahanan ni Charles Beckett. Si Gertrude o
‘Gettie’ ang panganay na anak ni Charles. Tuwing
umaga, bilang kaugalian na ng mga Ingles, hinahatiran
ni Gettie si Rizal ng kanyang almusal. At dahil nga sa
angking kakaibang karisma ni Rizal, nahulog ang loob
ni Gettie kay Rizal. Ngunit kagaya ng nangyari sa
kanilang ugnayan ni Consuelo, higit na pinili ni Rizal
ang sariling bayan at si Leonor.

 Nelly Boustead
  Tulad ng kanyang mga naunang dilag mula sa
Europa, hindi rin nagtagal ang relasyon ni Rizal kay
Nelly Boustead, isang Pranses. Hindi pumayag si
Rizal sa pakiusap ni Nelly na maging isang
Protestante. Hindi rin nais ng ina ni Nelly na
magkaroon ng manugang na doktor na hindi
binabayaran ng sapat ng kanyang mga kliyente.
Naghiwalay ang dalawa ngunit nanatili pa rin ang
kanilang pagkakaibigan.

 Suzanne Jacoby
          Nagtungong Brussels sa Belgium si Rizal
noong 1889 dahil sa maluhong pamumuhay sa Paris.
Namalagi siya sa tahanan ng dalawang magkapatid
na sina Marie at Suzanne Jacoby. At katulad dati,
nahulog ang loob ni Suzanne sa kanya. Ngunit noong
Hulyo 1890, umalis si Rizal patungong Madrid at
naiwan si Suzanne na nagdadalamhati.
  Josephine Bracken
            Nagkakilala sina Josephine at Rizal nang
dalhin ng una ang kinilalang ama kay Rizal upang
ipagamot noong Pebrero 1895. Dito na nagsimula
ang kanilang malalim na pagtitinginan. Bagaman
tutol ang kinilalang ama, hindi nagawang pigilan ng
tadhana ang pag-iibigan nina Josephine at Rizal.
Marami ang nagduda sa katapatan ni Josephine kay
Rizal. May mga nagsasabing kasabwat siya ng mga
prayleng noon ay kalaban ni Rizal. Hindi rin naging
maluwat para sa ibang kapatid ni Rizal ang kanilang
relasyon dahil hindi raw kapantay ni Josephine ang
katalinuhan ni Rizal. Isang hindi magandang
pangyayari ang naganap noong katapusan ng 1895 - nalaglag ang dinadalang
anak ni Josephine. Bunsod nito, nagpasya na lamang sina Rizal at Josephine na
mag-ampon ng batang babaeng nagngangalang Maria Luisa, na kaagad naman
nilang ibinalik sa mga tunay nitong magulang. Si Josephine ang naging kahuli-
hulihang babae sa buhay ni Rizal bago ang kanyang pagkamatay sa
Bagumbayan. 

Malaki ang papel ng mga akdang isinulat ni Dr. Jose Rizal sa pagmulat ng
kamalayan ng mga Pilipino noon. Kilala si Rizal sa kanyang mga nobelang Noli
Me Tangere at El Filibusterismo, ngunit mula pagkabata, marami na siyang
naisulat na mga tula, liham, at sanaysay na naging inspirasyon ng mga Pilipino
para simulan ang rebolusyon at labanan ang pagmamalupit ng mga banyaga.
Narito ang ilan sa mga akda ni Rizal:

II. MGA AKDA

II.I SA AKING MGA KABABATA 

 Isinulat noong ika-8 taong gulang.isang tula na nakasulat sa wikang
Tagalog tungkol sa pag-ibig ng isang tao sa kanyang katutubong wika. 

Sa Aking Mga Kababata

Kapagka ang baya'y sadyang isda,

umiibig
sa kanyang salitang
kaloob ng langit,
sanlang kalayaan nasa ring
masapit
katulad ng ibong nasa
himpapawid.
Pagkat ang salita'y isang
kahatulan
sa bayan, sa nayo't mga kaharian,
at ang isang tao'y katulad,
kabagay
ng alin mang likha noong
kalayaan.
Ang hindi magmahal sa kanyang
salita
mahigit sa hayop at malansang
kaya ang marapat pagyamaning
kusa
na tulad sa isang tunay na
nagpala.
Ang wikang tagalog tulad din
sa latin,
sa ingles, kastila at salitang anghel
sapagka't ang Poong maalam
tumingin
ang siyang naggawad, nagbigay
sa atin.
Ang salita nati'y huwad din sa iba
na may alfabeto at sariling letra,
na kaya nawala'y
dinatnan ng sigwa
ang lunday sa lawa noong dakong
una.

II.II Mi Primera Inpiracion/ Ang Una Kong Salamisim 

Unang tula na isinulat ni Dr. Jose Rizal sa panahon ng kanyang ikatlong

taong akademiko sa Ateneo de Municipal. Ang tulang ito ay nakasulat sa wikang
Espanyol. Ito ay tungkol sap ag-ibig sa pagitan ng ina at anak. Iniaalay niya ang
tulang ito para sa kanyang ina. Sinasabi niya rito na ang ina ang unang guro at
unang inspirasyon ng isang anak.

Ang Una Kong Salimisim

 Bakit nga ba
nagpapaligsahan
sa bango ang mga bulaklak
sa masayang araw na ito?
Bakit nga ba
may bubulung-bulong
na matamis at malamyos na himig
sa lambak na ito?
Bakit nga ba
umaawit ang mga ibon,
lumilipad nang paroo’t parito
sabay ihip ng hangin?
Bakit nga ba
ang malinaw na batis
ay ipinaghehele
ang mga namumukadkad na
bulaklak?
Tanaw ko ang bukang liwayway ng
Silangan
Na taglay ay kagandahan.
Bakit siya namimista
sa nagbabagang ulap?
Giliw kong ina, iyong kaarawan
Ipagdiriwang nila.
Ang rosas sa aking bango,
Ang ibon sa kanyang bungad.
Bumubulong sa batis
Walang humpay ngayong araw,
Binubulong-bulong na
Lumigaya ka tuwina.
Habang sa malinaw na batis
Ang malinaw na bulong
Ay marinig sa aking lira, pakinggan!
Sa aking puso’y unang awit ng pag-
ibig.

II.III LA TRAGEDIA DE SAN EUSTAQUIO 

(Ang Kasawian ni Sa Eustaquio) – dula-tulang nakasulat sa Italyano na

isinatuluyang Kastila. Ang orihinal na tula ay pinaniniwalaang naglaho
pagsiklab ng pangalawang digmaang pandaigdig. Isinagawa ang
pagtatanghal ng dula noong 1876. Ito ang pinakamahabang tulang sinulat
ni Rizal (2414 berso). Si San Eustaquio ay isang Christian martyr at
Soldier Saint.

Ito ay tungkol sa isang Roman General na nagngangalang Placidus.

Sinasabing nakita niya si Hesus habang siya ay nangangaso ng usa sa
Tivoli malapit sa Roma. Matapos ng pangyayari, ang buong pamilya ni
Placidus ay nagbinyag bilang isang kristiyano. Dahil ditto ay pinalitan ang
kanyang pangalan bilang Eustaquio.Hindi naging madali ang kanyang
buhay bilang isang kristyano. Sinubok ang kanyang pananalampalataya
 sa pamamagitan ng malaking trahedyang nangyari sa kanyang buhay.
Ninakaw ang kanyang kayamanan na naging sanhi ng kanyang
paghihirap. Noong sila ay umalis at sumakay ng barko, dinakip ng kapitan
ang kanyang asawa na si Theopista. Habang tumatawid sa ilog kasama
ang kanyang anak na si Agapius at Theopius, ang kanyang mga anak ay
kinuha ng leon at lobo. Labis siyang nalungkot ngunit di parin nawala ang
kanyang pananalig sa Dios. Nabalik naman sa piling niya ang kanyang
pamilya ngunit, matapos nito ay sinubok nanaman ang kanyang
pananampalataya. Pinakita niya ang kanyang pananalig nang tumanggi
itong mag-alay sa mga huwaf na Diyos. Dahil ditto ay inutos ni Emperor
Hadian na sunugin ang kanilang buong pamilya sa loob ng “bronze statue
of a bull.”

II.IV MEMORIAS DE UN ESTUDIANTE DE MANILA (1878)

Ito ang aklat (kwaderno) kung saan tinipon ni Rizal ang alaala ng
kanyang pinagdaanang buhay gamit ang sigasig na P. Jacinto (sa
katapusan, pinirma rin ang pangalan).

II.V A LA JUVENTUD FILIPINA (SA KABATAANG PILIPINO)

Ito ang isinulat ni Rizal sa Unibersidad ng Santo Tomas noong siya’y

labingwalong taong gulang.  Ang tulang ito ang nagkamit ng unang
gantimpala sa timpalak sa pagsulat ng tula, na itinaguyod ng Liceo
Artistico Literario, samahang binubuo ng mga taong mahilig sa panitikan
at sa sining noong 1879.  Mga Kastila’t katutubo ang lumahok sa
paligsahan nguni’t ang Lupon ng Inampalang binubuo ng mga kastila ay
humanga sa tula ni Rizal at ipinagkaloob dito ang unang gantimpala.

Ang tulang ito ang kauna-unahang lantarang pagpapahayag

ni Rizal ng kaniyang damdaming makabansa.  Hinihimok niya ang kabataang
Pilipino upang mamukadkad at linangin ang kaniyang masisining na
katalinuhan, tinatawag itong Magandang Pag-asa ng Bayan Kong Mutya, na
ngayo’y isang pariralang malimit banggitin.

Sa tula’y ipinahahayag na ang Pilipinas ay bayan ng mga Pilipino at ang

salitang Pilipino ay unang ginagamit upang tawagin ang mga
 katutubo ng Pilipinas, hindi ang mga kastilang ipinanganak sa Pilipinas, na
siyang gamit ng salitang ito. Nagpapahayag na ang Pilipinas ay bayan ng mga
Pilipino at humihiling sa mga kabataan na tumuklas ng kabantugan para sa
bayan.

Sa Kabataang Pilipino

Sa naglalagalab na lunan ay
Mga kabataan, noo ay itaas, masdan,
Huwag ikahiya lupaing marilag, Sa gitna ng likhang aninong
bayang sumilay maayang liwanag sasayaw,
At nang pag-asa ng bayan koy liyag. Handog ng Kastila sa lupa kong
Halina, ikaw na dakilang talining, hirang
sa iyong pagtupad sigliwa ay dalhin; Tanging ang koronang maningning,
Bayaang sa lakas ng kamay’t makinang
damdamin, Sa basbas ng krus at banal na
Daing ang mabilis ng ragasang kamay.
hangin
Itaas ang diwa sa ikagigiting. Kayo, Kabataang handang
umimbog,
At taglayin pa rin sa inyong Sa bagwis at pakpak ng mayamang
pananabik loob,
Silahis ng sining, agham na marikit; Sa Olimpog langit hanap ang
Sa gayo’y kadenang dusa at sakit alindog,
Inyong malalago, kabataang ibig, Na mga awiting sakdalan nang
At lalaya noon kaluluwa sa hapis. lamyos
At anaki’y ulang mahinhin ang
sutsot.

 Abdel Azis y Mahoma (1879) – tulang binigkas ni Manuel Fernandez

(Atenista) noong bisperas ng taunang pagdiriwang ng Araw ng Imaculada
Concepcion – patron ng Ateneo.
 A Filipinas (Sa Pilipinas) [1880] – tulanginihandog sa samahan ng mga
esultor.

 Junto Al Pasig (Sa baybay ng Pasig) (Dis., 1880) – dulang itinanghal ng

Academy of Spanish Literature bilang handog sa taunang selebrasyon ng
patrona ng Ateneo

 Concejo delos Dioses (Ang Konseho ng mga Diyos) –ay isang dula na

isinulat sa Wikang Espanyol ng isang Filipinong manunulat na si José
Rizal, unang nilimbag noong 1880 sa Maynila ng Liceo Artistico Literario
de Manila, at sumunod naman ang La Solidaridad noong 1883.

Ang El Consejo de los Dioses ay sinulat ni Rizal noong labinsiyam na

taóng gulang pa lámang siya, at pinakikilala nitó ang edukasyong
humanistiko ng Pilipinas noong mga panahong iyon at ang tugon ni Rizal
sa skolastisismo. Ang dulang ito ay nagpapahayag ng paghanga niya kay
Cervantes.
 El Amor Patrio – tulang sinulat sa 2 wika sa Barcelona upang bigyang-
daan ang kanyang kasabikan sa sariling bayan gamit ang ngalang Laong-
Laan. Isinulat ito ni Rizal noong 21 taong gulang palamang siya. Dito,
sinasabi ni Rizal na mas mahal pa rin niya ang kanyang bayan at mas
babalik balikan niya pa din ito kaysa sa Europa. Ang unang artikulo na
isinulat ni Dr. Jose Rizal ay kanyang ibinigay kay Basilio Teodoro.

 Me Piden Versos (Pinatutula Ako) – tulang nagpapahayag ng masidhing

pananabik ni Rizal sa kanyang bayan. Ang Pilipinas at gaano kapait ang
paglisan niya mula dito.Sinulat niya ito dahil siya ay pinatula at inaalala
ang kanyang pagkabata. Nalathala sa La Solidaridad sa Barcelona noong
Marso 31,1889.
Hiningan Ako ng Tula

Hinihinging aking tugtugin ang lira magbadya pa’y hirap, utal, naiiba

na laong panahong pipi at sira na,
ni isa mang tinig ay walang
makuha’t
nagtampo na mandin sa akin
ang Musa;
kung napapaliho ang isip kong dala;
nagsisinungaling kapag tumatawa
paris ng bulaang hibik ng pag-asa,
at sa kalungkutang lagay kong mag-
isa,
 di na makaramdam pati ng
kaluluwa!
Nagkapanahon nga at katotohanan,
ngunit yumao na ang panahong iyan
na ako ay isang Makata kung turan
ng pag-uumanhin at ng kaibigan;
sa panahong yaon, ngayo’y wala
namang
labing alaala kahit bahagya man,
gaya kung malabi sa mga handaan
ang kagiliw-giliw na mga awitan,
tugtog ng orkestrang hindi
napaparam
sa mga pakinig na naligayahan.
Ako ay halamang bagong
umaangat,
bagong tumutubo’t sa Silangan
buhat;
doon pati hangin ay may halimuyak,
may bango pati na buhay at
pangarap!
Bayang di-malimot sandali mang
oras!
Ako’y tinuruang kumantang
matimyas
ng huni ng mga ibong lumilipad
at ng mga bukal na lumalagaslas,
gayon din ng ugong ng alon sa
dagat
pagtalsik sa pampang ng mga
talampas.
Samantalang ako’y nasa
kamusmusan
nginingitian ko ang silay ng araw;
loob ng dibdib ko’y pinagngangalitan
ng sa bulkang init na
nararamdaman.
Nagmakata ako pagka’t naibigang
ibulong sa hanging pumapailanlang
ang mga tula ko’t mga panambitan
nang upang iawit sa sandaigdigan
ang dangal ng aking minumutyang
bayan
magmula sa lupa hanggang
kalangitan.
Akin ngang nilisan ang lupang sarili,
halamang natuyo’t walang dahong
labi
pagka’t nangalagas, kulang sa
kandili’t
ayaw nang umulit ang awit kong
dati…
Tinawid ko’y dagat, lawak na malaki
sa hangad mabago ang palad kong
imbi;
ang kabaliwan ko ay lubhang napipi
sapagkat ang aking hanap na
pagbuti’y
naguhit sa tubig, naging guniguni:
anino ng isang kamatayang api!
Doon sa ilalim ng masayang langit
ng isa ngang lupang sagana sa dikit,
doon nangaiwan ang aking pag-ibig,
ang aking masayang mga
panaginip,
gayon din ang lugod at sariling
hilig…
Huwag na ngang hingan ng tulang
may tamis
 yaring abang diwa sa pananahimik, tumatangis
sapagkat sa gitna ng lumbay at sakit pagka’t nangalanta ang lahat kong
na kinaguluhan niring pag-iisip, nais…
ang aking kalulwa ngayo’y

 A Las Flores Heidelberg - tulang isinulat ni Rizal noong Abril 22, 1886.
Ang mga bulaklak na nasa Heidelberg ay nagpapahiwatig ng kapayapaan,
pag-ibig, at karangalan na nais ibigay ni Rizal sa atin. Ito ay isang
napakagandang tula na isinulat ni Rizal dahil sa matinding lungkot na
nadama niya sa pagtira sa ibang bansa.nagpapahiwatig ng pananabik sa
sariling bayan.

A las Flores Heidelberg

Magsitungo kayo sa na kapiling ninyo, nagninilay-nilay

lupa kong hirang,
oh, mga banyagang bulaklak sa
parang!
na sa daa’y tanim nitong
maglalakbay;
at sa silong niyong bughaw niyang
langit
na tanod ng mga iwi kong pag-ibig,
inyong isalaysay
sa pangalan nitong nangingibang-
bayan
yaong pananalig
na sa sintang lupa’y siyang
bumubuhay.
Lakad at sabihing pag unang
binuksan
ang talulot ninyo ng bukang-
liwayway
sa may ilog Neckar na nakagiginaw,
kita ninyo siyang walang imik naman
sa kanyang tagsibol
na di-nagbabago sa takdang
panahon.
Sabihing pag yaong inyong
halimuyak
na agang simsimin ng batang
liwanag,
sa laro’y bumubulong ng awit-
pagliyag…
gayon din: sa wikang sariling
matimyas,
siya’y bumubulong ng kundimang
wagas;
na pag sa umaga’y gininto ng araw
tuktok ng Koenigsthul, at sa kanyang
taglay
na malahiningang apoy-kalikasan
ay pinasisigla
ang lambak, ang gubat, pati kasiitan,
siya’y bumabati sa araw na iyon,
 kahit pa sa kanyang pagbukang- sa tahanang banal at
liwayway, mapagtangkilik.
na sa lupa niya’y
nagpapaliwanag sa kaitaasan. Pag sumapit kayo sa
dalampasigan,
Isalaysay yaong mapalad na araw ang sa inyo’y halik na aking ikintal,
na kayo’y pitasin sa may tabing- masuyong ilagak
daan, sa di-kitang mga pakpak ng
sa kalagitnaan. amihan
Sabihin ang aking sa inyo’y sinabi upang siya’y dito sumamang
noong… buong ingat ay aking inipit magalang
niyong mga guho ng isang kastilyong at halikan niya ang lahat ng bagay
dati’y mahadlika, sa tabi ng Neckar na iniibig ko at sa aki’y mahal.
o kaya’y sa gubat na malilim naman.
Oh, mga bulaklak! Kayo ay
Sabihin ang aking sa inyo’y sinabi daratal,
noong… buong ingat ay aking kulay ninyo, mandin, ay
inipit maiingatan,
sa mga pahina ng aklat na gamit, ngunit kung malayo sa lupang
inyong mga dahong magiting,
malalambot noon. pinagkautangan ng buhay na
Dalhin, dalhin ninyo, oh, mga angkin,
bulaklak! bango’y mawawala;
pag-ibig sa aking mga nililiyag, sapagkat ang samyo’y kaluluwa’t
ang kapayapaan diwa,
sa bayan ko’t kanyang lupaing at ito ay hindi pinababayaan
mayaman; ng nunungong langit na ang
sa mga lalaki’y tanging pananalig, tangang tanglaw
sa mga babae’y kalinisa’t bait; wari’y nakasaksi sa kanyang
mabuhay ang mga taong iniibig pagsilang…
Si nakalilimot magpakailanman!

 La Vision del Fray Rodriguez (Ang Pangitain ni Pari Rodriguez) – isang

satirikong polyeto na sinulat ni Rizal laban kay Rodriguez at kanyang
ginamit na pangalan ditto ay Dimas Alang, nalathala sa Barcelona. Dito ay
labis na tinuya ni Rizal si Padre Jose Rodriguez sa labis nitong
katangahan. Sa akdang ito ay naipakita ni Rizal ang kanyang mataas na
 kaalaman sa relihiyon at kahusayan sa panunudyo.Sinulat ito ni Rizal
bilang sagot sa sinulat ni P. Rodriguez(ang mga babasa ng nobela ni
Rizal ay magkakasala).

 Sa mga Kababaihang Taga-Malolos – ang liham ay isinulat ni Rizal sa

kahilingan na rin ni Marcelo H. del Pilar upang pasiglahin pang lalo ang
nag-aalab na damdamin ng mga kababaihang taga-Malolos para sa
kanilang paninindigan at pagnanasang matuto. Bukod sa pagbati, inilahad
din niya ang kanyang mga tagubilin-hinggil sa pagkakaisa,
pagkakapantay-pantay ng tao, pagtitimbang-timbang sa wastong
pananampalataya, paggalang sa sarili at kapwa, kahalagahan ng
paninindigan at paalala sa mga may tungkuling dapat gampanan bilang
isang kabiyak at ina ng tahana

Maghunos dili nga tayo, at imulat natin ang mata, lalung-lalo na kayong mga
babae, sapagkat kayo ang nagbukas ng loob ng tao. Isipin na ang mabuting ina
ay iba sa inang lalang ng Fraile; dapat palakihin ang anak na malapit baga sa
larawan ng tunay na Dios, Dios na di nasusuluhan, Dios na hindi sakim sa salapi,
gigisingin at ihahanda ang loob ng anak sa balang mabuti at mahusay na akala,
pagmamahal sa puri, matapat at timtimang loob, maliwanag nap ag-iisip, malinis
na asal, maginoong kilos, pag-ibig sa kapwa at pagpipitagan sa Maykapal, ito
ang ituro sa anak. Dios na di tumataba sa dugo ng mahirap, na di nagsasaya sa
daing ng naruruhagi at nambubulag ng matalinong isip. Dios na ama ng lahat, na
walang kinikilingan, at dahil ang buhay ay puno ng pighati’t sakuna, patibayin
ang loob sa anumang hirap, patapangin ang puso sa anumang panganib. Huwag
mag-antay ang bayan ng puri at ginhawa samantalang liko ang pagpapalaki sa
bata, samantalang lugami at mangmang ang babaing magpalaki ng anak.
Walang maiinom sa loob ng mapait na bukal; walang matamis na bunga sa
punlang maasim.

 Noli Me Tangere - ay isang nobelang isinulat ni Jose Rizal, at inilathala

noong 1887, sa Europa. Hango sa Latin ang pamagat nito na may
kahulugang "huwag mo akong salingin (o hawakan)". Sinipi ito mula sa San
Juan 20:17 kung saan sinabi ni Hesus kay Maria Magdalena na "Huwag mo
akong salingin sapagkat hindi pa ako nakaaakyat sa aking ama".Mas
madalas itong tinatawag na Noli; at ang salin nito sa Ingles ay Social Cancer.
Kabanata I
Isang Handaan
Isang marangyang salu-salo ang ipinag-anyaya ni Don Santiago de
los Santos na higit na popular sa taguring kapitan Tiago. Kabilang sa mga
bisita ang bagong dating sa Pilipinas na si Padre Damaso na nailabas ang
kanyang mapanlait na ugali.

Kabanata II
Si Crisostomo Ibarra
Ipinakilala ni Kapitan Tiyago si Ibarra sa pagsasabing ito ay anak
ng kanyang kaibigang namatay at kararating lamang niya buhat sa pitong
taong pag-aaral sa Europa. Tulad ng kaugaliang Aleman na natutuhan ni
Ibarra buhat sa kanyang pag-aaral sa Europa, ipinakilala niya ang
kanyang sarili sa mga nanduruong kamukha niyang panauhin.

Kabanata III
Ang Hapunan
Pinag-talunan ng dalawang pari kung sino ang uupo sa isang dulo
ng mesa. Sa tingin ni Padre Sibyla, si Padre Damaso ang dapat
umupo roon dahil siya ang padre kumpesor ng pamilya ni Kapitan
Tiyago. Pero, si Padre Sibyla naman ang iginigiit ng Paring
Pransiskano. Si Sibyla ang kura sa lugar na iyon, kung kaya’t siya
ang karapat-dapat na umupo. Maraming nakausap si Ibarra at
pagkatapos ay nagpaalam ng uuwi bagamat pnigilan ni Kapitan
Tiago dahil dadating si Maria Clara ay hindi nagpatinag ang binata.

Kabanata IV
Erehe at Pilibustero
Naglakad-lakad si Ibarra at nakilala niya si Tinyente Guevarra na
pinakiusapan niyang magkwento tungkol sa buhay ng kanyang
ama dahil wala siyang nalalaman tungkol dito. Ayon dito, ang
kanyang ama ang pinakamayaman sa kanilang lalawigan bagamat
siya ay ginagalang ay kinaiinggitan. Pinagbintangan siyang
nakapatay kaya pinagbintangan siyang erehe at pilibustero.

Kabanata V
Pangarap sa Gabing Madilim
 Sakay ng kalesa, dumating si Ibarra sa Fonda de Lala. Mula sa
bintana, natanaw niya ang isang maliwanag na bahay sa kabila ng
ilog. May isang magandang binibini na nababalot ng manipis na
habi,may suot na diyamante at ginto. Ang mga umpukan naman ng
mga Kastila, Pilipino, pari, intsik, militar ay nakatuon lahat sa
kagandahan ni Maria Clara.

Kabanata VI
Si Kapitan Tiago
Ang katangian ni kapitan Tiago ay itinuturing hulog ng langit. Siya
ay pandak, di kaputian at may bilugang mukha. Maitim ang buhok,
at kung hindi lamang nanabako at ngumanganga, maituturing na
sya ay magandang lalaki. Dahil sa siya ay mayaman, siya ay isang
impluwensyadong tao. Siya ay malakas sa mga taong nasa
gobeyerno at halos kaibigan nya lahat ng mga prayle. Ang turing
niya sa sarili ay isang tunay na Kastila at hindi Pilipino.

Kabanata VII
Suyuan sa Asotea
Nanlamig at biglang nabitawan ni Maria Clara ang tinatahi ng may
biglang tumigil na sasakyan sa kanilang tapat. Nang maulinigan
niya ang boses ni Ibarra, dali-daling pumasok sa silid si Maria
Clara. Tinulungan siya ni tiya Isabel na mag-ayos ng sarili bago
harapin si Ibarra. Nang magkita na sila ni Ibarra at nagtama ang
kanilang paningin, nakaramdam silang dalawa ng tuwa.

Kabanata VIII
Mga Alaala
Habang binabagtas ni Ibarra ang isang pook sa Maynila, marami
siyang naalala. Kabilang dito ang mga kalesa at karumatang hindi
tumitigil sa pagbibiyahe, mga taong may ibat-ibang uri ng kasuotan
na katulad ng mga Europeo, Intsik, Pilipino, mga babaing naglalako
ng mga bungang-kahoy, mga lalakinh hubad na nagpapasan, mga
ponda at restauran at pati ang mga karitong hila ng mga makupad
na kalabaw.

Kabanata IX
 Mga Suliranin Tungkol sa Bayan
May isang karwaheng nakatigil sa tapat ng bahay ni Kapitan
Tiyago. Ang nakasakay sa loob nito ay si Tiya Isabel at hinihintay
na lamang na sumakay si Maria. Biglang dumating si Padre
Damaso at kinausap si Kapitan Tiago. Tutol si Padre Damaso sa
pakikipagmabutihan ni Maria Clara kay Ibarra.

Kabanata X
Ang San Diego
Ang San Diego ay isang karaniwang bayan sa Pilipinas na nasa
isang baybayin ng isang lawa at my malalapad na bukirin at
palayan. Mula sa pinakamataas na bahagi ng simboryo ng
simbahan, halos natatanaw ang kabuuan ng bayan.

Kabanata XI
Ang mga Makapangyarbaya
Ang San Diego ay maihahalintulad sa Roma at Italya sa mahigpit
na pag-aagawan sa kapangyarihan pamunuan ng bayan. Ang
alperes at si Padre Salvi ang siyang makapangyarihan dito.

Kabanata XII
Araw ng mga Patay
Ang sementeryo ng San Diego ay nasa kalagitnaan ng isang malawak na
palayan at may bakod na lumang pader at kawayan. Sa ibang bahagi ng
libingan, may dalawang tao ang humuhukay ng paglilibingan na malapit sa
pader na parang babagsak na. Sinabi ng naninigarilyong lalaki sa
sepulturero na lumipat na sila ng ibang lugar sapagkat sariwa at
dumudugo pa ang bangkay na kanyang hinuhukay. Hindi niya matagalan
ang gayong tanawin.

Kabanata XIII
Mga Unang Banta ng Unos
Dumating si Ibarra sa libangan at hinanap ang puntod ng ama- si
Don Rafael. Nakita nina Ibarra at matanda ang sepulturero. Sinabi
nila ang palatandaan ng libingan ni Don Rafael. Tumango ang
tagapaglibing. Pero nasindak si Ibarra ng ipagtapat ng sepulturero
 na kanyang sinunog ang krus at itinapon naman ang bangkay sa
lawa dahil sa utos ni Padre Garrote.

Kabanata XIV
Si Pilosopo Tasyo
Si Pilosopo Tasyo ay dating Don Anastacio. Dahil sa katalinuhan,
pinatigil saiya sa pag-aaral ng kanyang ina dahil ang gusto nito
para sa anak ay maging isang pari.

Kabanata XV
Ang mga Sakristan
Si Crispin at Basilio ay magkapatid na sakristan. Nagtatrabaho sila
sa simbahan na taga kampana na sineswelduhan lang ng 2.00
kada buwan. Pinapalo sila at pinagbintangan na mgananakaw sa
simbahan. Kapag nalaman ito ni Sisa ay siguradong magagalit ito.

Kabanata XVI
Si Sisa
Si Sisa ay nakatira sa isang maliit na dampa na sa labas ng bayan.
May isang oras din bago marating ang kanyang tirahan mula sa
kabayanan. Kapuspalad si Sisa sapagkat nakapag-asawa siya ng
lalaking iresponsable, walang pakialam sa buhay, sugarol at
palaboy sa lansangan. Si Sisa lamang ang kumakalinga kay Basilio
at Crispin. Dahil sa kapabayaan ng kanyang asawa, naipagbili niya
ang mga alahas niya ng siya ay dalaga pa. Minsan lang umuwi ang
kanyang asawa at sinasaktan pa siya.

Kabanata XVII
Si Basilio
Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong sugatan ang ulo.
Dumadaloy ang masaganang dugo. Tinanong ni Sisa kung bakit
naiwan si Crispin. Sinabi ni Basilio na napagbintangan na
nagnakaw ng dalawang onsa si Crispin. Hindi niya sinabi ang
parusang natikman ng kapatid sa kamay ng sakristan mayor.

Kabanata XVIII
Mga Kaluluwang Naghihirap
 Dumeretso si Sisa sa ksina ng kumbento. Nakiusap si Sisa sa
tagapagluto kung maari niyang makausap ang pari. Pero, sinabi sa
kanyang hindi sapagkat may sakit ito. Tinanong niya ang
tagapagluto, Kung nasaan si Crispin. Ang sagot sa kanyang tanong
ay parang bombang sumabog sa kanyang pandinig: Si Crispin ay
nagtanan din pagkatapos na makapagnakaw ng dalawang onsa at
pagkawala ng pagkawala ng makapatid. Naipagbigay alam na ng
alila sa utos ng kura ang pangyayari sa kwartel. Ang mga
guwardiya sibil ay maaring nasa dampa na nina Sisa upang hulihin
ang magkapatid, pagdiin pa ng alila.

Kabanata XIX
Mga Suliranin ng Isang Guro
Kahit na dumaan ang malakas na bagyo,ang lawa ay hindi
gaanong nabagabag. Palibhasa ito ay napapaligiran ng mga
bundok. Sa tabi ng lawa, nag-uusap sina Ibarra at ang binatang
guro. Itinuro ng guro kay Ibarra kung saang panig ng lawa itinapon
ang labi ni Don Rafael.

Kabanata XX
Ang Pulong sa Tribunal
Ang tribunal ay isang malaking bulwagan na siyang pinagtitipunan
at lugar na pulungan mga may kapangyarihang mga tao sa bayan.
May labing isang araw na lamang ang nalalabi at pista na.
Tinuligsa ni Don Felipo ang tinyente mayor at kapitan dahil malabo
pa ang mga paghahanda sa pyesta.

Kabanata XXI
Mga Pagdurusa ni Sisa
Lito ang isip na tumatakbong pauwi si Sisa. Matinding
bumabagabag sa kanyang isip ang katotohanang sinabi sa kanya
ng kawaksi ng kura. Para siyang tatakasan ng sariling bait sa pag-
iisip kung paano maiililigtas sina Basilio at Crispin sa kamay ng
mga sibil. Tumindi ang sikdo ng kanyang dibdib nang papalapit na
siya sa kanyang bahay ay natanaw na niya nag dalawang sibil na
papaalis na. Saglit na nawala ang kaba sa kanyang dibdib.
Kabanata XXII
Liwanag at Dilim
Magkasamang dumating si Maria at ang kanyang Tiya Isabel sa
San Diego para sa pistang darating. Naging bukambibig ang
pagdating ni Maria sapagkat matagal na siyang hindi nakakauwi sa
bayang sinilangan. Ipinakiusap ni Maria sa kasintahan na huwag ng
isama ang kura sa lakad nila sapagkat magmula ng dumating siya
sa bayan nilulukob siya ng pagkatakot sa tuwing makakaharap niya
ang kura.

Kabanata XXIII
Ang Piknik
Si Maria Clara ay kaagapay ang mga matatalik nitong kaibigan na
sina Iday, Victorina, Sinang at Neneng. Habang naglalakad masaya
silang nagkukuwentuhan at nagbibiruan. Paminsan-minsa ay
binabawalan sila ng mga matatandang babae sa pangunguna ni
Tiya Isabel. Pero, sige pa rin ang kanilang kuwentuhan.

Kabanata XXIV
Sa Kagubatan
Pagkatapos na makapagmisa ng maaga si Padre Salvi, nagtuloy ito
sa kumbento upang kumain ng almusal. May inabot na sulat ang
kanyang kawaksi. Binasa niya ito. Kapagdaka’y nilamutak ang
liham at hindi na nag-almusal. Ipihanda niya ang kanyang karwahe
at nagpahatid sa piknikan.

Kabanata XXV
Sa Tahanan ng Pilosopo
Nagpatuloy na magkaroon ng tunggalian ng paniniwala sina Mang
Tasyo at Ibarra. Ayon pa rin kay Mang Tasyo ang gobyerno ay
kasangkapan lamang ng simbahan. Na ito ay matatag sapagkat
nakasandig sa pader ng kumbento at ito ay kusang babagsak sa
sandaling iwan ng simbahan.

Kabanata XXVI
Ang Bisperas ng Pista
 Sa bahay ng mga nakakariwasa,nakaayos ang minatamis na
bungang kahoy,may nakahandang pagkain ,alka na binili pa sa
Maynila na katulad ng hamon at ng relyenong
pabo,serbesa,tsanpan at iba pang klase ng alak na inangkat pa
mula sa Europa. Ang mga pagkain ganito ay inuukol sa mga
banyaga,kaibigan o kaaway,at sa mga Pilipino, mahirap man o
mayamanupang masiyahan sila sa pista.

Kabanata XXVII
Sa Pagtakip Salim
Sa lahat ng may handaan sa pista ng San Diego, isa kay Kapitan
Tiyago ang pinakamalaki. Sinadya niyang higitan sa dami ng handa
ang mga taga lalawigan dahil kay Maria at Ibarra na kanyang
mamanugangin.Dahil si Ibarra ay pinuri pa ng isang tanyag na
diyaryo sa Maynila sa pagsasabing siya ay bihasa at mayamang
kapitalista, Kastilang-Pilipino at iba pa.

Kabanata XXVIII
Sulatan
Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa Maynila ang
tungkol sa pista. Ginawa ito upang malaman ng banyaga na
interesadong mabatid ang mga pamamaraan ng pagdaraos ng
pista ng mga Pilipino. Nakasaad sa dyaryo na walng makakatulad
sa karangyaan ng pista ng pinangangasiwaaan ng mga paring
pransiskano, pagdalo ni Padre Hermando Sybila, mga kakilala at
mamamayang Kastila at ginoo ng gabinete, Batanggas at Maynila.

Kabanata XXIX
Ang Umaga
Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at ginamit ang mga
hiyas na itinatago nila.Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula
ang prusisyon. Ito ay dinaan sa ilalim ng tolda at inilawan ng
matatandang dalaga na kausap sa kapatiran ni San Francisco.
Naiiba ang prusisyon kaysa sa nagdaang araw sapagkat ang mga
nagsisilaw ay nakaabitong ginggon. Sa suot na abito ay kaagad na
makikilala ang mayayaman at mahihirap.
Kabanata XXX
Sa Simbahan
Punong-puno ng tao ang simbahan. Bawat isa ay gustong
makasawsaw sa agua bendita. Halos hindi na humihinga ang mga
tao sa loob ng simbahan. Ang sermon ay binayaran ng P250,
ikatlong bahagi ng ibinayad sa komedya na magatatanghal sa loob
ng tatlong gabi. Naniniwala ang mga tao na kahit na mahal ang
bayad sa komedya, ang manonood dito ay mahuhulog sa impierno
ang kaluluwa. Ang mga nakikinig naman sa sermon ay tuloy-tuloy
sa langit.

Kabanata XXXI
Ang Sermon
Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang magsermon sa
wikang kastila at Tagalog. Humanga si Pari Sibyla sa pagkabigkas
ni Padre Damaso at si Padre Martin ay napalunok ng laway dahil
sa alam niyang higit na maagaling ang pambungad na iyon sa
kanyang sariling sermon.

Kabanata XXXII
Ang Panghugos
Ipinakita ng taong madilaw kay Nor Juan kung paano niya
mapapagalaw ang pampakilos ng kalong ang kanyang itinayo.
Sabi nito ay mayroong walang metro ang taas , nakabaon sa lupa
ang apat na haligi. Sa haligi nakasabit ang malalaking lubid kayaq
tila napakatibay ng pagkayari at napakalaki. Ang bandang itaas
naman ay mayroong banderang iba-iba ang kulay.

Kabanata XXXIII
Malayang Kaisipan
Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias sa binata na ipaglihim
nito ang pagbibigay niya ng babala sa kanya. Isa pa, si Elias ay
nagbabayad lamang ng utang na loob sa kanya. Ipinaliwanag din
niya na dapat pa ring mag-ingat si Ibarra sapagkat sa lahat ng dako
ito ay mayroong kaaway.

Kabanata XXXIV
 Ang Pananghalian
Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre Damaso. Lahat
bumati sa kanya, maliban kay Ibarra. Nahalata ng alkalde na panay
ang pasaring ni Pari Damaso kay Ibarra. Sinikap na ibahin nito ang
usapan, pero patuloy ang pari sa pagsasaring. Walang kibo na
lamang si Ibarra. Pero, nang ungkatin ni Pari Damaso ang tungklol
sa pagkamatay ng ama ni Ibarrang may kasamang pag-aglahi.
Sumulak ang dugo ni Ibarra. Biglang dinaluhong niya si Pari
Damaso at sasaksakin nito sa dibdib. Pero, pinigilan siya ni Maria.

Kabanata XXXV
Mga Usap-usapan
Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra at Padre Damaso ay
madaling kumalat sa buong San Diego. Sa mga usapan, hindi
matukoy kung sino ang may katwiran sa dalawa. Handa ang binata
na dungisan ang kamay nito sa sinumang lumapastanganan sa
kanyang ama.

Kabanata XXXVI
Ang Unang Suliranin
Isang malaking gulo ang nangyayari sa bahay ni Tiyago dahil sa
hindi inaasahang pagdating ng Kapitan-Heneral. Si Maria ay panay
ang pagtangis at hindi pinakikinggan ang payo ng kanyang ale at ni
Andeng. Paano nga, pinagbawalan si Maria ng kanyang ama na
makipag-usap kay Ibarra habang hindi pa inaalis ang eskomonyon
sa binata.

Kabanata XXXVII
Ang Kapitan-Heneral
Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap niya kaagad si Ibarra.
Samantala, kinausap muna niya ang binatang Taga-Maynila na
nagkamaling lumabas habang nagsesermon sa misa si Padre
Damaso. Ang paglabas ng binata sa simbahan ay ikinagalit ni
Damaso. Namumutla at nginig ang buong katawan ng binata ng
pumasok siyang kausapin ng Heneral. Ngunit, ng lumabas na ito,
nakangiti na siya. Ito ay tanda ng mabuting ugali ng Kapitan-
Heneral. Mayroon siyang panahon basta sa katarungan.
Kabanata XXXVIII
Ang Prusisyon
Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na pagdupikal ng mga
batingaw ay nagbabadyang inilabas na ang prusisyon. Ang mga
binata na halos lahat ay mayroong dalang sinding parol. Kasamang
naglalakad ni Kapitan Heneral ang mga kagawad, si Kapitan
Tiyago, ang alkalde, ang alperes at si Ibarra at patungo sa bahay
ng kapitan.

Kabanata XXXIX
Si Donya Consolacion
Kahit na napatapat ang prusisyon sa bahay ni Donya Consolacion
ay pinid na pinid. Nang umagang iyon, ang asawa ng alperes at
paraluman ng mga guwardiya sibil ay hindi nakapagsimba. Paano
hindi siya pinayagang lumabas ng kanyang asawa. Ikinahihiya ng
alperes ang katawa-tawang pagdadamit nito. Ang kanya namang
amoy katulad ng kalaguyo ng mga guwardiya sibil. Pero, para sa
sarili ni Donya Consolacion siya ay higit pa ngang maganda kaysa
kay Maria Clara.

Kabanata XL
Ang Karapatan at Lakas
Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang sindihan ang mga
kuwitis. Ang huling pailaw ay parang bulkan habang ang daan ay
naliliwanagan ng ‘luces de Bengala’ na siyang nagsisilbing ilaw sa
mga taong naglalakad patungo sa liwasang bayan. Tapos na ang
unang bahagi ng dula nang pumasok si Ibarra. Umugong ang
bulungan, pero hindi ito pinansin ni Ibarra. Malugod na binati niya
ang kasintahan at ang mga kasama nito.

Kabanata XLI
Dalawang Dalawa
Dahil sa nangyari hindi dalawin ng antok si Ibarra, kaya naisipan
nitong gumawa sa kanyang laboratoryo. Pamaya-maya pumasok
ang kanyang utusan at sinabing mayroon siyang panauhing taga-
bukid. Pinapatuloy niya ito ng hindi man lamang lumilingon. Ang
 kanyang panauhin ay si Elias. Tatlo ang pakay ni Elias sa pagpunta
niya kay Ibarra. Una, ay upang ipaalam na nilalagnat o may sakit si
Maria Clara. Ikalawa, magpapaalam na siya kay Ibarra sapagkat
nakatakda siyang magtungo sa Batangas at ikatlo, itatanong niya
sa binata kung wala itong ipagbibilin sa kanya. Hinangad ni Ibarra
ang maluwalhating paglalakbay ni Elias.

Kabanata XLII
Ang Mag-asawang De Espadaña
Dumating sa bahay ni Kapitan Tiago sina Dr. Tiburcio de
Espadana, na inaanak ng kamag-anak ni Pari Damaso at tanging
kalihim ng lahat ng ministro sa Espanya at ang kanyang asawa na
si Donya Victorina na sa biglang tingin ay napapagkamalang isang
Orofea.

Kabanata XLIII
Mga Balak o Panukala
Ipinakilala ni Donya Victorina si Linares. Sinabi ni Linares na siya
ay anaanak ng bayaw ni Damaso na si Carlicos. Ibinigay ni Linares
ang sulat sa pari na binasa naman niya. Lumitaw na si Linares ay
nangangailangan ng trabho at mapapangasawa. Ayon kay Damaso
madali niyang maihanap ng trabaho ang binata sapagkat ito ay
tinanggap na abogado sa Universidad Central. Tungkol naman sa
pag-aasawa, sinabi ni Damaso na kakauapin nila si Tiyago.

Kabanata XLIV
Pagsusuri sa Budhi
Nabinat si Maria pagkatapos na makapagkumpisal. Sa kanyang
pagkahibang walang sinasabing pangalan kundi ang pangalan ng
kanyang inang hindi man lamang nakikilala.Siya ay binabantayang
mabuti ng kanyang mga kaibigang dalaga. Si Tiyago naman ay
nagpamisa at nangako na magbibigay ng tungkod na ginto sa
Birhen ng Antipolo. Unti-unti namang bumaba ang lagnat ni Maria.
Takang-taka naman si Don Tiburcio sa naging epekto ng gamot na
inireseta niya sa dalaga. Sa kasiyahan ni Donya Victorina hindi niya
nilabnot ang pustiso ng asawa.
Kabanata XLV
Ang mga Pinag-uusig
Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na siya ay nagkapalad
na makilala at makatulong sa isang binatang mayaman, matapat,
may pinag-aralan at nag-iisang anak ng isang taong marangal na
hinamak din ng isang pari, maraming kaibigan sa Madrid kabilang
na ang Kapitan-Heneral. Bilang pagbibigay diin, tiniyak ni Elias sa
matanda na makakatulong daw ang binatang ito sa kanilang
pagnasang maipaabot sa heneral ang mga hinaing ng bayan.

Kabanata XLVI
Ang Sabungan
Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may sabungan din sa
San Diego. Nasa loob ng sabungan sina Kapitan Pablo, Kapitan
Basilio at Lucas. Habang hindi magkamayaw sa pagpusta ang ilang
sabungero sa gagawing pagsusultada, ang dalawang binatang
magkapatid na sina Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa mga
pumupusta.

Kabanata XLVII
Ang Dalawang Senyora
Habang nakikipaglaban ang lasak ni Kapitan Tiyago, magkaakbay
naman na namamasyal sina Donya Victorina at Don Tiburcio upang
malasin ang bahay ng mga Indio. Nang mapadaan ang Donya sa
tapat ng bahay ng alperes nagkatama ang kanilang mga paningin.
Parehong matalim. Tiningnan ng alperes ang Donya mula ulo
hanngang paa, ngumuso at dumura sa kabila. Sinugod ng Donya
ang alperes at nagkaroon ng mainitang pagtatalo… Binanggit ng
Donya ang pagiging labandera ng alperesa samantalang
pinagdidikdikan naman ng huli ang pagiging pilay at
mapagpanggap na asawa ng Donya. Puyos sa galit, Habang
hawak na mahigpit ang latigo ng alperes na nanaog si Donya
Consolacion, upang daluhugin si Donia Victorina. Pero, Bago mag-
pang-abot ang dalawa, dumating ang alperes. Umawat si Don
Tiburcio. Ang pangyayari ay sinaksihan ng maraming tao na
nakatawag pansin ng kanilang pagtatalakan.
Kabanata XLVIII
Ang Talinhaga
Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng kanyang hindi
pinasabing pagdalaw. Nakatingin lamang sa kanya si Maria na
parang inuunawa ang bawat katagang namutawi sa kanyang labi.
Malungkot si Maria, kaya nakuro ni Ibarra na bukas nalamang siya
dadalaw.Tumango ang dalaga. Umalis si Ibarra na ang puso ay
ginugutay ng matinding pag-aalinlangan, gulo ang kanyang isip.

Kabanata XLIX
Ang Tinig ng mga Pinag-uusig
Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay hindi
nasisiyahan. Kaya, kaagad na humingi ng paumanhin si Elias sa
pagkagambala niya sa binata. Hindi na nag-aksaya ng panahon si
Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya ang sugo ng mga
sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng
mga tulisan (Si Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang mga
pag-aalinlangan at pagbabala.

Kabanata L
Ang mga Kaanak ni Elias
Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra upang
malaman nito na siya ay kabilang din sa mga sawimpalad. May 60
taon na ang nakakalipas, ang kanyang nuno ay isang tenedor de
libros sa isang bahay- kalakal ng kastila.Kasama ng kanyang
asawa at isang anak na lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila.Isang
gabi nasunog ang isang tanggapang pinaglilingkuran niya.
Isinakdal ang kanyang nuno sa salang panununog. Palibhasay
maralita at walang kayang ibayad sa abogado, siya ay nahatulan.
Ito ay ipinaseo sa lansangan na nakagapos sa kabayo at pinapalo
sa bawat panulukan ng daan. Buntis noon ang asawa, nagtangka
pa ring humanap ng pagkakakitaan kahit na sa masamang paraan
para sa anak at asawang may sakit. Nang gumaling ang sugat ng
kanyang nuno, silang mag-anak ay namundok na lamang.
Nanganak ang babae, ngunit hindi nagtagal namatay ito. Hindi
nakayanan ng kanyang nuno ang sapin-saping pagdurusang
kanilang natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito naipalibing ng babae.
 Nangamoy ang bangkay at nalaman ng mga awtoridad ang
pagkamatay ng asawa.Nahatulan din siyang paluin.Pero, ito ay
hindi itinuloy at ipinagpaliban sapagkat dalawang buwan siyang
buntis nuon. Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang hatol.

Kabanata LI
Mga Pagbabago
Hindi nakaimik si Linares sapagkat nakatanggap siya ng liham
mula kay Donya Victorina. Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang
Donya. Kailangang hamunin niya ang alperes subalit sino naman
kaya ang papayag na maging padrino niya, ang kura kaya o si
Kapitan Tiyago. Pinagsisisihan niya ang kanyang paghahambog at
pagsisinungaling sa paghahangad lamang na makapagsamantala.
Labis siyang nagpatianod sa kapritso ng Donya.

Kabanata LII
Ang Baraha ng Patay at ang mga Anino
Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa
mga dahong tuyo at alikabok ng makipot ng daang patungo sa
libingan. May tatlong anino na paanas na naguusap sa ilalim ng
pinto ng libingan. Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng
kaharap si Elias. Hindi raw pero siguradong kasama ito sapagkat
nailigtas na minsan ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang
anino na ito nga ay pumayag na sumama sapagkat ipapadala ni
Ibarra sa Maynila ang kanyang asawa upang ipagamot. Siya ang
sasalakay sa kumbento upang makaganti siya sa kura.

Kabanata LIII
Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na
nakita sa libingan ng nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno
ng mga kapatiran ni San Francisco, may 20 ang nakita niyang
kandila na sinindihan. Panaghoy at paghikbi naman ang narinig ni
Ermana sipa kahit na malayo ang kanyang bahay sa libingan. Sa
pulpito, binigyang diin naman ng kura sa kanyang sermon ang
tungkol sa kaluluwa sa purgartoryo.
Kabanata LIV
Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at Walang Di Nagkakamit ng Parusa
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga
kasulatan, nabasa niya ang tungkol kay Don Pedro Eibarramendia
at tinanong niya kay Ibarra kung ano ang relasyon nito sa kanya.
Halos nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang sabihin ni Ibarra
na iyon ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa,
ito ay isang Baskongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing
lumikha ng matinding kasawian sa kanilang buhay.

Kabanata LV
Ang Pagkakagulo
Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang
kumain. Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-
walo rin ng gabi ang nakatakdang paglusob sa kumbento at sa
kwartel. Nang sumapit ang ikawalo, napaupo sa isang sulok ang
pari samantalang ang magkaibigan ay hindi malaman ang gagawin.
Nang tumugtog ang kampana, silang lahat ay tumindig upang
magdasal.

Kabanata LVI
Ang mga Sabi at Kuro-kuro
Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang buong bayan
ng San Diego. Ni isa mang tao ay walang makitang naglalakad sa
gitna ng daan. Tahimik na tahimik ang buong paligid. Pamaya-
maya, isang bata ang naglakas loob na magbukas ng bintana at
inilibot ang paningin. Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga
iba na magbukas ng bintana. Ang mga magkakapit-bahay ay
nagbalitaan. Lubhang kalagim-lagim daw ang nagdaang gabi tulad
noong mandambong si Balat. Sa kanilang pag-uusap, lumilitaw na
si Kapitan Pablo raw ang sumalakay.

Kabanata LVII
Vae Victus! Sa Aba ng Mga Manlulupig
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang
tinatanong kung kaalam si Ibarra sa nasabing paglusob. Ngunit,
iginigiit din niyang walang kamalay-malay si Ibarra sapagkat ang
 ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang amang pinatay sa palo
ng mga sibil. Dahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa
limang bangkay, ito ay umiling. Nakita niya ang kanyang kapatid na
si Bruno sa tadtad ng saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay
Lucas na may tali pang Lubid sa leeg. Dahil sa patuloy itong
walang immik kahit sa sunod-sunod ang pagtatanong sa kanya.
Nagpuyos sa galit ang alperes. Iniutos na paluin ng yantok si
Tarsilo hanggang sa magdugo ang buong katawan nito.

Kabanata LVIII
Ang Sinumpa
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Nakakapaso
ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis. Mag-
iikalawa ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila ang isang
baka. Tinangka ng mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at
kalagan ang mga hayop na humihila sa kariton. Pero pinagbawalan
sila ni Kapitana Maria at sinabing kapag ginawan nila iyon,
mahihirapan sa paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo.
Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang salitaan na
kung sino pa ang may sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito
ay inutusan ni Ibarra na gapusin siya ng mga kawal ng abot-siko.

Kabanata LIX
Pag-ibig sa Bayan
Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay nakarating
at napalathala sa mga diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang
nagmula sa kumbento. Iba-iba ang estilo ng mga balitang
lumaganap. Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan.
Ang mga nag-aaral daw sa mga heswita sa Ateneo ay lumalabas
na nagiging pilibustero. Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa
Intramuros na dinaluhan ng mga dalaga, mga asawa at mga anak
ng kawani ang tema ng kanilang pag-uusap ay ang tungkol din sa
naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang lalaking komang galit na galit
daw ang heneral kay Ibarra sapagkat naging napakabuti pa nito sa
binata. Sinabi naman ng isang ginang na talagang walang utang na
loob ang mga indio kaya’t di dapat silang ituring na mga tunay na
tao.
Kabanata LX
Ikakasal na si Maria Clara
Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-asawang de
Espadaña na kapwa itinuring na pangkat ng makapamahalaan.
Sinarili ni Donya Virtorina ang usapan. Sinabi na kung babarilin si
Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat siya ay isang pilibustero.
Bagama’t namumutla at mahina si Maria, kanyang hinarap ang
mga bisita. Humantong ang usapan tungkol sa pagpapakasal nina
Maria at Linares. Nagkayarian din na magpapapista si Tiyago.
Sinabihan niya si Tiya Isabel na kung ano ang nasa loob ni Maria
tungkol sa napipinto nitong pakikipag-isang dibdib. Sa wari,
desidido na si Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat nakini-kinita
niyang siya’y maglalabas-masok sa palasyo sa sandaling maging
manugang niya si Linares. Si Linares ang tagapayo ng Kapitan
Heneral, kaya’t inaakala ni Tiyago na siya ay kaiinggitan ng mga
tao.

Kabanata LXI
Ang Barilan sa Lawa
Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na
itatago siya sa bahay ng isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang
salapi ni Ibarra na itinago niya sa may puno ng balite sa libingan ng
ninuno nito ay kanyang ibabalik upang may magamit si Ibarra sa
pagpunta nito sa ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang
katiwasayan ni Ibarra at hindi nababagay na manirahan sa
Pilipinas, dahil ang buhay niya ay hindi inilaan sa kahirapan. Inalok
ni Ibarra na magsama na lang sila ni Elias, tutal pareho na sila ng
kapalaran at magturingan na parang magkapatid. Pero, tumanggi si
Elias.

Kabanata LXII
Ang Pagtatapat ni Padre Damaso
Hindi napansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa
itaas ng hapag. Ang mga mata niya ay nakapako sa diyaryong
nagbabalita tungkol sa pagkamatay o pagkalunod ni Ibarra. Pero,
hindi naman binabasa ni Maria ang dyaryo. Pamaya-maya
 dumating si Pari Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na sirain
ang kasunduan ng kanyang kasal kay Linares at pangalagaan ang
kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria na ngayong patay na si Ibarra
walang sinumang lalaking kanyang pakakasalan. Dalawang bagay
na lamang ang mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang
kumbento.Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan ni Maria
ang kanyang sinabi, kaya humingi ito ng tawad sa kanya.
Napahagulgol pa ito ng malakas habang binibigyan diin niya ang
walang kapantay na pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa
kundi pahintulutan na pumasok sa kumbento si Maria kaysa piliin
nito ang kamatayan.

Kabanata LXIII
Ang Noche Buena
Noche buena na, ngunit ang mga taga-San Diego ay nangangatog
sa ginaw bunga ng hanging amihan na nagmumula sa hilaga. Hindi
katulad ng nakaraan na masayang-masaya ang mga tao. Ngunit
ngayon lungkot na lungkot ang buong bayan. Wala man lamang
nakasabit na mga parol sa bintana ng bahay. Kahit na sa tahanan
ni Kapitan Basilio ay wala ring kasigla-sigla. Kausap ng kapitan si
Don Filipo na napawalang sala sa mga bintang na laban dito nang
mamataan nila si Sisa na isa ng palaboy pero hindi naman
nananakit ng kapwa.Nakarating na si Basilio sa kanilang tahanan.
Pero, wala ang kanyang ina. Paika-ika niyang tinalunton ang
landas patungo sa tapat ng bahay ng alperes. Nanduon ang ina,
umaawit ng walang katuturan. Inutusan ng babaing nasa
durungawan ang sibil na papanhikin si Sisa. Subalit nang makita ni
Sisa ang tanod, kumaripas ito ng takbo. Takot. Hinabol ni Basilio
ang ina, pero binato siya ng alilang babaing nasa daan.

Kabanata LXIV
Katapusan
Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria, nanirahan na si Padre
Damaso sa Maynila. Namatay si Padre Damaso sa sama ng loob.
Sa kabilang dako, si Padre Salvi habang hinihintay niya ang
pagiging obispo ay nanungkulan pansamantala sa kumbento ng
Sta. Clara na pinasukan ni Maria Clara. Kasunod nito ay umalis na
 rin sa San Diego at nanirahan na sa Maynila. Ilang linggo naman
bago naging ganap na mongha si Maria, si Kapitan Tiyago ay
dumanas ng sapin-saping paghihirap ng damdamin, nangayayat ng
husto, naging mapag-isip at nawalan ng tiwala sa mga kainuman.
Pagkagaling niya sa kumbento, sinabihan niya si Tiya Isabel na
umuwi na ito sa Malabon o sa San Diego sapagkat gusto na
lamang mabuhay mag-isa.

PAGSUSURI:

Sumulat ang ating pambansang bayani na si Dr. Jose Rizal ng

isang nobelang nais ipabatid kung anong uri ng lipunan mayroon ang
Pilipinas at ang mga sinapit ng mga Pilipino sa pagmamalupit ng mga
Kastila na pinamagatang "Noli Me Tangere". Ito ay galing sa salitang Latin
na ang kahalugan sa Tagalog ay "Huwag mo akong Salingin" at "Touch
me Not" sa Ingles. Itinulad niya ito sa isang bulok sa lipunan na
nagpapahirap sa buhay ng mga tao. Itong nobelang ito ay isinulat ni Rizal
na naglalarawan sa nangyari sa ating lipunan noong sinakop tayo ng mga
dayuhan at kung ano ang mga problema at suliranin ng ating bansang
Pilipinas.
Pinagusapan sa nobela ang mga suliranin ng bayan na
nararanasan ng mga Pilipino mula sa mga dayuhan na hindi nila kayang
solusyonan at ipaglaban dahil kapag ginawa nila iyon, sila ay
makakaranas ng pagmamalupit. Tinawag na mga mang-mang ang mga
mamamayang Pilipino dahil ang mga may mataas na katungkulan at mga
makapangyarihan ay mga mapang-api at matapobre, sila ay naniniwala
lamang sa kanilang sariling kakayahan.
Ang nobelang ito ay nakatutulong na mas lalo pa nating buksan at
palawakin ang ating mga isipan na gumawa ng mga magandang
pagbabago sa ating bayan. Makakatulong ang edukasyon sa pagsolusyon
sa mga problemang kinahaharap nga bansa at matatakwil nito ang mga
kanser sa lipunan. Dahil sa edukasyon, nahuhubog ang ating pagkatao na
gumawa ng mga bagay na masasabing ang ating bayan ay maunlad na
bayan at hindi puro kamalian at problema.
Ang nobelang Noli Me Tangere ay nakatutulong upang mamulat
tayo sa realidad na nangyayari sa ating bansa. Nakakatulong ito na
gumawa tayo ng pagbabago sa ating bayan at bigyang pansin ang mga
 mali na nangingibabaw sa ating lipunan. Na huwag magpaapi sa mga
dayuhan at huwag matakot na ipaglaban ang ating kalayaan at mga
karapatan.

 El Filibusterismo - Ang nobelang El filibusterismo (literal na

"Ang Pilibusterismo"). Ang Paghahari ng Kasakimanay ang pangalawang
nobelang isinulat ng pambansang bayani ng Pilipinas na si José Rizal, na
kaniyang buong pusong inialay sa tatlong paring martir na lalong kilala sa
bansag na Gomburza o Gomez, Burgos, at Zamora. Ito ang karugtong o
sikwel sa Noli Me Tangere at tulad sa Noli, nagdanas si Rizal ng hírap
habang sinusulat ito at, tulad din nito, nakasulat ito sa Kastila. Sinimulan niya
ang akda noong Oktubre ng 1887 habang nagpapraktis ng medisina
sa Calamba.
Kabanata I
Sa Ibabaw ng Kubyerta
Umaga ng Disyembre, ang bapor tabo ay naglalakbay sa liku-likong
daan ng Ilog Pasig patungong Laguna.
Sakay sa bapor sina Donya Victorina, Don Custodio, Benzayb, Padre Salvi,
Padre Sibyla, Padre Camorra, Padre Irene, at si Simoun. Paksa sa usapan nila
ang pagpapatuwid ng Ilog Pasig at ang mga gawain ng Obras del Puerto.
Nagmungkahi si Simoun na maghukay ng isang tuwid na daan mula pagpasok
hanggang sa paglabas ng Ilog Pasig. Ang mga lupang nahukay ay siyang
gagamitin upang takpan ang dating ilog.
Pagtatrabahuhin ang mga bilanggo upang hindi mag-aksaya ng malaking
halagang pera. Kung hindi sapat ay pagtatrabahuhin din ang mamamayan ng
sapilitan at walang bayad.
Hindi sinang-ayunan ni Don Custodio ang paraang iminungkahi ni Simoun dahil
maaari itong magsimula ng himagsikan.
Sa halip, pilitin na mag-alaga ng itik ang lahat ng naninirahan malapit sa Ilog
Pasig. Sa gayon ay lalalim ang lawa sa kanilang pagkuha ng susong pagkain ng
pato. Ito’y hindi rin sinang-ayunan ni Donya Victorina dahil dadami ang balot na
pinandidirihan niya.
Kabanata II
Sa Ilalim ng Kubyerta
Marami ang sakay sa ilalim ng kubyerta. Katabi nila ang mga
maleta, tampipi, at bakol. Malapit sila sa makina at init ng kaldero kung
 kaya’t halu-halo na ang mabahong singaw ng langis at singaw ng tao.
Kabilang sa naroon sina Basilio, Isagani, at Kapitan Basilio.
Tungkol naman sa Akademya ng Wikang Kastila ang paksa ng
usapan nila. Sinabi ni Basilio na magbibigay ito ng salapi, ngunit ang
magtuturo ay kalahating Pilipino at kalahating Kastila. Ang bahay naman
ay magmumula kay Makaraeg
Bumaba si Simoun sa ilalim ng kubyerta at lumapit sa magkaibigan
Isagani at Basilio. Pinakilala ni Basilio si Isagani kay Simoun. Hindi
tinanggap ng magkaibigan ang paanyaya ni Simoun na uminom ng
serbesa.
Binanggit ni Basilio na ayon kay Padre Camorra kulang sa lakas ang mga
Pilipino dahil ito ay palainom ng tubig at hindi ng serbesa. Sinagot ito ni Isagani,
aniya ang tubig ay matamis at naiinom ngunit lumulunod sa serbesa at
pumapatay ng apoy.
Habang nag-uusap ay may dumating na utusan. Pinapatawag ni Padre
Florentino ang kaniyang pamangkin na si Isagani. Ayon sa iba ay anak daw ito ni
Padre Florentino sa dating katipan nang mabalo.
Kabanata III
Alamat ng Ilog Pasig
Habang nag-uusap ay dumating si Simoun. Pinanghinayangan ni
Don Custodio dahil hindi nakita ni Simoun ang tanawin habang
naglalakbay ang bapor.
Ani Simoun walang halaga ang magandang tanawin kung ito’y
walang alamat. Sumagot si Don Custodio at sinabing may mga alamat
ang nasabing ilog. Unang isinalaysay ni Don Custodio ang alamat ng
Malapad na Bato.
Ikinuwento naman ni Padre Florentino ang alamat ng yungib ni
Donya Geronima. Si Donya Geronima ay tumandang dalaga dahil sa pag-
iintay nito sa kaniyang kasintahan. Nag-arsobispo ang lalaki at pinatira
naman niya ang Donya sa isang yungib.
Nagsalaysay naman si Padre Salvi ng ginawang himala ni San
Nicolas kung saan ay nagawa nitong maging bato ang isang buwaya.
Habang nag-uusap ang lahat ay may nabanggit si Ben Zayb
tungkol sa pagkamatay ni Crisostomo Ibarra. Itinuro ng kapitan ng bapor
kung saan tinugis si Ibarra labing-tatlong taon na ang nakalipas.
Kabanata IV
Si Kabesang Tales
 Si Telesforo o mas kilala sa tawag na Tales ay anak ni Tandang
Selo. Inalagaan niya ang isang bahagi ng kagubatan dahil sa palagay niya
ay walang nagmamay-ari nito. Kasama niya roon ang kanyang ama,
asawa, at mga anak.
Nagkaisa ang kanyang mga kanayon na gawin itong Kabesa ng
barangay dahil kita naman ang naging pag-unlad nito. Plano sana niyang
pag-aralin ang kaniyang dalaga sa Maynila ngunit ito ay di nangyari dahil
sa taas ng buwis.
Nang umabot sa dalawang daang piso ang buwis na hinihingi ng
korporasyon ay napilitan na itong tumutol. Ngunit tinakot siya ng
nangangasiwa na kung hindi ito makakapagbayad ng buwis ay sa iba
nalang ipapatanim ang lupa.
Naubos na ang kanyang salapi sa pakikipaglaban sa hukuman
subalit nanatili parin itong bigo. Madalas siyang may dala-dalang baril sa
tuwing pupunta sa bukid upang ipagtanggol ang sarili kung sakaling may
tulisan.
Napilitang ipagbenta ni Huli ang lahat ng kaniyang alahas maliban
sa agnos na bigay ni Basilio. Ngunit hindi parin ito sapat upang matubos si
Tales kaya namasukan ito bilang utusan.
Kabanata V
Ang Noche Buena ng Isang Kutsero
Dumating si Basilio sa San Diego habang kasagsagan ng
prusisyon. Naabala ito sa daan nang bugbugin ang kutserong
kaniyang sinasakyan noong dumaan sa kwartel. Nalimutan ni
Sinong na dalhin ang kanyang Sedula.
Iniutos ni Basilio na palakarin nalang ang kaniyang sinasakyan
nang makaraan ang prusisyon. Nalibang ito sa mga nakikita niya habang
naglalakd kung kaya’t hindi na niya napansin ang pagkawala ng ilaw sa
parol ng karitela. Nang muling mapatapat sa kwartel ay nabugbog ulit ang
kutsero dahilan kung bakit naglakad nalang ito.
Tanging ang bahay ni Kapitan Basilio ang nag-iisang masaya sa
lahat ng nadaanan niya. Nagulat ito nang makita niyang kinakausap ni
Kapitan Basilio, kura, at alperes si Simoun.
Nagpatuloy ito sa paglalakad hanggang sa makarating sa tahanan
ni Kapitan Tiago na kaniyang tinutuluyan.
Nalaman niya ang balitang pagkabihag kay Tales dahilan kung
bakit hindi ito nakakain ng gabing iyon.
Kabanata VI
Si Basilio
Hatinggabi nang palihim na tumungo si Basilio sa kagubatan na
pagmamay-ari ni Ibarra na nabili naman ni Kapitan Tiago. Tumigil si
Basilio sa bunton ng mga batong malapit sa kinalalagyan ng punong
balite, kung saan nakalibing ang kanyang ina.
Sa tuwinang umuuwi si Basilio sa bayan na iyon ay una niyang
dinadalaw ang yumaong ina ng palihim. Muli nitong naalala ang
pagkamatay ng ina at ng lalaking sugatan na si Elias labingtatlong taon na
ang nakaraan.
Sa pamamagitan ng perang ibinigay ni Elias ay lumisan si Basilio
sa bayan na iyon at nagtungo sa Maynila. Walang sinuman ang
tumanggap dito dahil sa ito ay may sakit, marumi, at gula-gulanit na
kasuotan.
Nagtangka siyang magpasagasa sa dumadaang sasakyan mabuti’t
nakita siya ni Kapitan Tiago. Dito ay pumasok siya bilang alila nang
hindibinabayaran. Pinahintulutan ni Kapitan Tiago na mag-aral si Basilio
sa San Juan de Letran.
Mula ng pumasok si Maria Clara sa kumbento ay kinamuhian na ni
Kapitan Tiago ang mga pari. Pinalipat ito sa Ateneo Municipal at mas lalo
pang nagpakadalubhasa sa pag-aaral.
Ngayon ay nasa huling taon na siya sa Medisina. Dalawang buwan
pa at magiging isang ganap na doktor na si Basilio. Pagkatapos ay muling
babalik sa bayan at papakasalan si Huli.
Kabanata VII
Si Simoun
Pabalik na si Basilio ng bayan nang may nabanaag na liwanag sa
gubat at may narinig na mga yabag. Pumunta ang anino sa kanyang
kinaroroonan. Nagtago ito at nakitang nandoon si Simoun na mag-
aalahas. Inalis nito ang kanyang salamin at nag-umpisa sa paghuhukay.
Habang pinapanood ni Basilio si Simoun ay may nagbalik na ala-
ala sa kanya labing tatlong taon na ang nakalipas. Siya ang tumulong sa
paglilibing sa kaniyang ina na si Sisa at kay Elias.
Nagulintang si Basilio sa kanyang natuklasan ngunit ito ay lumapit
upang tumulong nang makita niyang pagod at patigil-tigil na si Simoun sa
paghuhukay. Nagpakikila si Basilio at sinabing tinulungan siya nito na
 ilibing ang bangkay ng kanyang ina at ni Elias kaya’t siya naman ang
nagbigay ng tulong kay Simoun.
Binalak ni Simoun na patayin si Basilio upang manatili ang kanyang
lihim ngunit alam niyang parehas lang sila ni Basilio na nais
makapaghiganti. Ipinagtapat ni Simoun kay Basilio ang kaniyang ginawa
sa loob ng paaralan ng wikang Kastila.
Sa huli ay hinikayat ni Simoun si Basilio na makisali sa kanyang
planong paghihimagsik laban sa pamahalaan ng Kastila. Ngunit
hindipinaunlakan ni Basilio ang panghihikayat ni Simoun dahil naniniwala
ito na walang katapusan ang karunungan. Ang galing ng tao ang siyang
magiging paraan upang maging ang lahat ng tao.
Kabanata VIII
Masayang Pasko
Madilim pa ay gising na si Huli. Naisip niya na baka gumawa ng
himala ang Birhen kaya hindi sumisikat ang araw. Ngunit mali siya dahil
sumikat ang araw.
Sunod naman niyang tinignan ang ilalim ng imahen ng Birhen
upang silipin kung may salapi ngunit nanatili itong bigo. Dahil sa
magkasunod na pagkabigo ay inaliw nalang ni Huli ang kanyang sarili.
Malapit lang ang kanyang paglilingkuran na tahanan at balak nitong
umuwi tuwing makalawa upang dalawin ang kaniyang lolo. Iniayos ni Huli
ang kanyang tampipi at agad na lumapit sa kanyang lolo na si Tandang
Selo upang halikan ang kamay nito.
Ibinilin ni Huli kay Selo na sabihin sa kanyang ama na siya ay
napasok sa pinakamurang kolehiyo. Dali-daling umalis si Huli ang makita
nitong natitigmak na sa luha ang kaniyang lolo.
Araw ng Pasko, marami ang dumalaw na kamag-anak ni Selo.
Ngunit marami ang nagtaka dahil hindi makapagsalita si Selo kahit isang
kataga. Ito’y napipi.
Kabanata IX
Si Pilato
Mabilis na kumalat ang balitang pagkapipi ni Tandang Selo. Nang
marinig ni Hermana Penchang, amo ni Huli ay sinabing iyon ay parusa ng
langit dahil hindi marunong magdasal ang dalaga.
Nang mabalitaan din nito ang pagluwas ni Basilio upang kumuha
ng perang pantubos kay Huli ay higit itong nangamba sa kaligtasan ng
 dalaga. Si Hermana Penchang ay may paniniwalang ang mga kabataan
na nag-aaral sa Maynila ay nasasawi at nagsasama pa ng iba.
Iniutos ni Hermana Penchang kay Huli na basahin ng paulit-ulit ang
aklat na may pamagat na “Tandang Basiong Makunat” at ibinilin na
makipagkita lagi sa pari upang maligtas nag kaluluwa nito.
Sa kabilang dako ay nagdidiwang ang mga pari dahil sa
pagkapanalo sa usapin. Nang dumating si Tales buhat sa pagkabihag ng
mga tulisan ay naipamigay na sa iba ang kaniyang lupain.
Nakatanggap din siya ng kautusan na lisanin ang kanilang tirahan
sa loob ng tatlong araw. Walang ginawa si Tales kundi tahimik na
nakaupo sa tabi ni Selo maghapon.
Kabanata X
Kayamanan at Karalitaan
Si Simoun ay nagtungo sa bahay ni Kabesang Tales upang magbili
at makipagpalitan ng alahas. Kabilang sa mga mamimili sina Kapitan
Basilio, ang kanyang asawa at anak na si Sinang, at si Hermana
Penchang.
Marami ang humanga nang ilabas ni Simoun ang mamahaling
hiyas. Marami ang nagsibili.
Inalok ni Simoun na bilihin ang agnos ni Maria Clara na napunta
kay Huli, ngunit kailangan munang puntahan ni Kabesang Tales si Huli
upang isangguni ang tungkol dito.
Nangakong babalik ito bago mag takipsilim ngunit hating gabi na ay
di parin bumabalik si Tales. Nakatulog si Simoun sa kakaintay.
Nang magising kinaumagahan ay wala na ang dala niyang rebolber
ngunit may isang liham na mula kay Tales.
Ayon sa sulat, kinuha ni Tales ang rebolber dahil kailangan niya ito sa
panunulisan sa halip iniwang kapalit ni Tales ang agnos ni Maria Clara.
Kabanata XI
Sa Los Baños
Pumunta ang Kapitan Heneral sa Busobuso upang mangaso
kasama ang banda ng musiko. Ngunit wala itong nahuli kaya ipinag-utos
din na bumalik sa Los Baños.
Naglaro si Kapitan Heneral kasama sina Padre Irene, Padre Sibyla,
at Padre Camorra ng tresilyo. Sinadyang magpatalo ng dalawang pari
upang mabigyang kasiyahan ang heneral, habang galit naman si Padre
Camorra.
 Hindi lingid sa kaalaman ni Padre Camorra ang sadyang
pagpapatalo ng dalawa ay para sa akademya ng wikang Kastila na nais
ipatayo ng mga mag-aaral. Nagkaroon ng talakayan at pagtatalo tungkol
dito ang mga prayle at si Simoun.
Sumang-ayon din ang Kapitan Heneral na palayain si Tandang Selo.
Kabanata XII
Placido Penitente
Masama ang loob ni Placido Penitente habang patungo sa
Pamantasan ng Sto. Tomas. Dalawang beses nang sinulatan ng liham
ang kanyang ina upang sabihin na nais na niyang tumigil sa pag-aaral
ngunit sinabi nitong magtiis pa ng konti dahil malapit na itong magtapos.
Habang naglalakad ay sinalubong ito ni Juanito Pelaez na noo’y
naatasan upang mangolekta ng ambag para sa pagpapatayo ng bantayog
ng isang paring Dominiko.
Nang papasok na ay may tumawag sa kaniya upang lagdaan ang
isang kasulatan na tumututol sa pagpapatayo ni Makaraeg ng akademya
ng wikang Kastila.
Hindi naman ito nilagdaan ni Placido dahil wala itong panahon
upang basahin ang nasabing kasulatan. Natawag na ng propesor ang
pangalan nito nung siya ay pumasok.
Upang mapansin ay nilakasan niya ang tunog ng kaniyang takong.
Tiningnan siya ng kanyang propesor na may lihim na pagbabanta.
Kabanata XIII
Klase sa Pisika
Ginaganap ang klase sa pisika sa isang bulwagang pahaba na may
bintanang rehas. Meron ditong gabinete na naglalaman ng mga
kagamitang pampisika ngunit ito ay inilalaan lamang sa mga panauhing
dumadalaw at hindi sa mga mag-aaral.
Ang dominikanong pari na si Padre Millon ang siyang propesor sa
pisika. Tungkol sa salamin ang diskusyon sa araw na iyon. Unang tinawag
ang isang antuking estudyante ngunit nang hindi makasagot ay tinawag
ng propesor si Juanito Pelaez.
Nang walang mabulong na sagot sa kaniya si Placido Penitente ay
inapakan nito ang kanyang paa dahilan kung bakit napasigaw si Placido
dahilan naman kung bakit ito sunod na tinawag.
 Wala ding maisagot si Placido kaya nilait ito ng kanyang propesor.
Galit na umalis si Placido sa bulwagan matapos magkaroon ng sagutan
sa pagitan niya at ng pari.
Kabanata XIV
Isang Tahanan ng mga Mag-aaral
Ang bahay ni Makaraeg ay malaki at mayroong dalawang palapag.
Tahimik dito tuwing umaga at magulo pagsapit ng hapon.
Unti-unting-unting napawi ang ingay nang magsidatingan ang mga
kamag-aral na inanyayahan ni Makaraeg upang ibalita ang nilalakad
nilang akademya ng wikang Kastila.
Unang dumating si Isagani at Sandoval. Sumunod sina Pecson at
Pelaez. Dumating si Makaraeg dala-dala ang magandang balita.
Sinabi niya ang pakikipag-usap ni Padre Irene sa Kapitan Heneral.
Ibnalita din niya ang pagsalungat ni Don Custodio sa planong akademya
ng wikang Kastila. Nakaisip sila ng dalawang paraan kung paano nila
mapapapayag si Don Custodio.
Una ay paki-usapan si Ginoong Pasta, isang manananggol na
pinangangayupapaan ng Don, ikalawa ay si Pepay na isang mananayaw.
Napagkaisahan ng lahat na unang kausapin si Ginoong Pasta dahil ayon
kay Isagani kailangang maging marangal ang kapamaraanang gagawin
nila.
Kabanata XV
Ginoong Pasta
Nagtungo si Isagani sa bahay ni Ginoong Pasta upang ito ay
hikayatin na sumang-ayon sakaling sumangguni si Don Custodio dito.
Ngunit ito ay nabigo dahil napagpasyahan na ng ginoo na huwang
makialam sa panukala.
Ayon sa kaniya ay kailangan niyang maging maingat dahil siya ay
maraming pagmamay-ari kung kaya’t kailangan niyang kumilos ng ayon
sa batas.
Pag-alis ni Isagani ay naiwang nag-iisip si Ginoong Pasta. Siya ay
humanga sa katalinuhan at estado ng pag-iisip ni Isagani ngunit para sa
ginoo ito ay kaawa-awa.
Kabanata XVI
Ang Kapighatian ng Isang Intsik
Araw ng sabado ay naghandog ng isang hapunan si Quiroga, isang
Intsik na naghahangad magkaroon ng konsulado ng kaniyang bansa.
 Naroon sa hapunan ang ilang panauhin kabilang ang kilalang
mangangalakal, mga prayle, mga militar, mga kawani ng pamahalaan, at
ang kaniyang mga suki. Nang dumating si Simoun ay kinausap niya ang
mga mangangalakal na nagsisidaing sa takbo ng kanilang negosyo.
Si Quiroga man ay dumaing din nang singilin siya ni Simoun sa
utang na siyam na libong piso. Ayon kay Simoun babawasan niya ng
dalawang libong piso ang utang ni Quiroga kung papayag ito na itago sa
kanyang bodega ang mga dumating na armas.
Sa huli ay sumang-ayon na din si Quiroga bagaman may pag-
aalinlangan sa una. Sa isang pulutong na kinabibilangan nina Ben Zayb,
Juanito Pelaez, mga pari, at Simoun ay nag-uusap-usap tungkol sa
ibinalita ni Pelaez na ulong nagsasalita.
Kabanata XVII
Ang Perya
Maganda ang gabi at puno ng tao ang liwasan. Si Padre Camorra
ay libang na libang na pinagmamasdan ang mga magagandang dalaga.
Labis ang kanyang paghanga kay Paulita Gomez.
Napadaan sila sa tindahan na nagbebenta ng mga tau-tauhang yari
sa kahoy. Marami sa mga inukit ay anyong pari katulad ni Padre Irene.
Nang makakita sila ng kamukha ni Simoun ay naalala nila ito at hinanap
ngunit di nila ito natagpuan.
Ayon kay Padre Camorra, natakot ito na pagbayarin ng tiket sa
tanghalan ni Mr. Leeds. Habang si Ben Zayb ay nangangambang
malaman ni Simoun na panlilinlang lamang ang kaniyang palabas.
Kabanata XVIII
Mga Pandaraya
Sa tanghalan ay malugod na sinalubong ni Mr. Leeds ang mga
manonood kabilang ang mga prayle at mga kasama nito.
Bago magsimula ang pagtatanghal ay binigyan si Ben Zayb ng
pahintulot upang magsiyasat ngunit bigo siyang makita ang salamin na
kanyang tinutukoy. Dahil dito ay napahiya ang mamahayag.
Pumasok si Mr. Leeds sa isang pinto at bumalik na may bitbit na
isang kahong gawa sa kahoy. Ang kahong iyon ay natagpuan sa libingan
nasa piramide ni Khufu. Ipinasiyat niya ito sa mga manonood.
May ilang nagsabi na ang kahon ay amoy bangkay. Para kay Ben
Zayb iyo’y amoy simbahan. Ang kahon ay naglalaman ng abo at kaputol
na papirong kinatatalaan ng dalawang salita.
 Kinaumagahan, iniutos ng gobernador eklesiyastiko na ipagbawal
ang ganung uri ng palabas. Ngunit wala na si Mr. Leeds, siya ay nagtungo
sa Hong Kong dala-dala ang kaniyang lihim.
Kabanata XIX
Ang Lambal
Umalis si Placido Penitente sa klase na puno ng poot ang
kalooban. Wala siyang ibang inisip kundi ang paghihiganti. Buo na ang
kanyang desisyon na tumigil na sa pag-aaral dahil sa paghamak na
natanggap mula sa kaniyang propesor. Muli siyang gagawa ng liham para
sa kaniyang ina.
Nalungkot naman ang kaniyang ina dahil hindi nito natupad ang
pangako sa asawa na pagtatapusin ng pag-aaral ang kanilang anak.
Nagpatuloy sa pangangaral ang ina kaya napilitang umalis sa bahay si
Placido. Nagpalaboy-laboy ito sa lansangan ngunit umuwi din nang
makaramdam ng gutom.
Sa pag-uwi ay naroroon parin ang ina nito. Muling pinangaralan ng
ina si Placido kung kaya’t muli itong lumabas at nagtungo sa daungan.
Doon ay nag-intay siya ng kaibigang mandaragat ngunit nabigo ito.
Sa halip ay nakarating ito sa perya. Nakita niya doon si Simoun na
nagsama sa kaniya sa mga pook na hindi niya inaasahang mararating ng
mayamang mag-aalahas. Hatinggabi na ng makauwi si Placido galing sa
bahay ng mag-aalahas.
Samantala, naiwang nag-iisip si Simoun. Naisip niyang bahagi siya
ng kasamaang nais niyang puksain. Muli niyang naalala ang mukha ng
kaniyang ama at ni Elias, na kapwa namatay dahil sa paggawa ng mabuti.
Kabanata XX
Ang Nagpapalagay
Ang pagdedesisyon sa akademya ng wikang Kastila ay nasa mga
kamay ni Don Custodio. Si Don Custodio de Salazar y Sanchez de
Monteredondo ay tanyag sa lipunan ng Maynila.
Bawat kilos niya ay pinapansin ng mga mamahayag. Tinagurian
siyang Buena Tinta. Bata palang siya nang dumating siya sa Maynila.
Siya ay nakapag-asawa ng isang maganda at mayamang mestisa. Aktibo
siya at nahirang sa maraming posisyon sa pamahalaan.
Kabaliktaran naman ang sinapit nito nang bumalik siya sa Espanya.
Walang pumapansin dito ni hindi siya makahalubiho sa mga mayayaman
 dahil sa kakulangan sa pag-aral. Wala pang isang taon ay
napagpasyahan nitong bumalik sa Pilipinas.
Kabanata XXI
Mga Ayos-Maynila
Magdaraos ng ikaunang palabas ang samahan ng operang
Pranses ni Mr. Jouy sa dulaang Variedades. Ikapito’t kalahati palang ng
gabi ay wala nang mabiling tiket. Sa ikawalo’y malaking halaga na ang
itinatawad sa mangisa-ngisang nabibiling tiket.
Ang pagbabawal na manood ay mas lalong nakakaakit upang
manood ng palabas. Akala naman ng iba ay may itinuturo ang palabas
kung kaya’t pinagbabawal ng mga pari ang panonood. Nahati ang Maynila
sa dalawa dahil sa nasabing palabas.
Tutol ang mga prayle, ang mga babaing may asawa’t kasintahan,
samantalang ang mga pinuno ng hukbo, mga marino, kawani at maraming
matataas na tao ay nagtanggol dito. Sa pag-iisa ni Camaroncocido ay
marami itong napuna sa kaniyang pagmamatyag.
May narinig siyang “ang palatandaan ay isang putok” ngunit hindi
niya ito pinansin.
Kabanata XXII
Ang Palabas
Punong-puno ng tao ang dulaan. Huli na ng labinlimang minuto
bago nagsimula ang palabas dahilan bakit di na napigilang mag-ingay ng
mga tao.
Ang mga mag-aaral ay nakapuwesto sa palkong katapat ng
kinalalagyan ni Pepay. Ipinuwesto din malapit dito si Don Custodio upang
mapasang-ayon ito.
Nang hapon ding iyon ay sumulat si Pepay at tinipan si Don
Custodio, kaya hindi naiwasan nitong di dumalo sa dulaan.
Masaya ang lahat maliban kay Isagani sapagkat nakita niya si
Paulita na kasama si Juanito Pelaez.
Habang nagpapatuloy ang palabas ay patuloy ding sinasalin ni
Tadeo sa Kastila ang mga salitang Pranses. Ganun din si Pelaez sa
magtiyahing kasama niya.
Sinang-ayunan na ni Padre Irene ang kahilingan ng mga mag-aaral
na magtayo ng akademya ngunit sasailalim pa ito sa isang korporasyon
kung sakaling hindi iibigin ng mga Dominikanong masama ang akademya
sa Unibersidad.
Kabanata XXIII
Isang Bangkay
Sa ikapito ng gabi ay naroon na si Simoun. Naroong umalis at
bumalik nang makalawa sa kaniyang bahay na may kasamang ibang tao.
Naroong may binabantayan sa isang daang kalapit ng kumbento ng Sta.
Clara at naroong nakita si Camaroncocido sa dulaan na may kausap na
mag-aaral.
Tapat ang hangarin ni Basilio na mapagaling ang kaniyang
tagapag-ampon. Ngunit ipinagtataka nito kung bakit sa kaniyang
panggagaling sa ospital ay dinaratnan niya si Kapitan Tiago na tulog,
naglalaway, at namumutlang parang isang patay. Hindi niya malaman
kung sino ang nagbibigay ng apyan gayung si Simoun at Padre Irene
lamang ang dumadalaw dito.
Nang gabing iyon ay nagsadyaa si Simoun sa bahay ni Basilio
upang ipaalam ang gagawing himagsikan noong gabing iyon. Nais ni
Simoun na pangunahan ang isang pulutong ng manggigiba ng pinto ng
kumbento upang makuha si Maria Clara.
Subalit huli na ang lahat dahil si Maria Clara ay namatay ng hapon
ding iyon. Sa una ay di makapaniwala si Simoun ngunit naniwala lang ito
nang may ipadala si Padre Salvi kay Padre Irene upang ipaalam kay
Kapitan Tiago ang pagkamatay ng dalaga.
Halos sumabog ang puso ni Simoun sa balitang natanggap dahil ito
ang dahilan ng kaniyang paghihimagsik. Samantala’y naiwan si Basiliong
awang-awa kay Simoun.
Kabanata XXIV
Mga Pangarap
Kinabukasan, bago magtakipsilim ay naglalakad si Isagani patungo
sa Malecon upang kitain si Paulita. Inaasahan ng binata na pag-uusapan
nila ang nangyari sa dulaan.
Sa kaniyang paghihintay ay naalalang muli ni Isagani ang sari-
saring gunita ng kanilang maliligayang sandali. Naisumpa niya tuloy ang
dulaan at ang nakikipag-tunggalian na si Juanito Pelaez.
Marami na ang sumagi sa isip ni Isagani at unti-unti naring
dumidilim. Nang lumingon ay nakita niya ang karwaheng dumarating lulan
si Paulita, ang kaibigang kasama niya sa dulaan, at si Donya Victorina.
 Lumapit si Donya Victorina kay Isagani upang makibalita sa
nawawala nitong asawa, subalit hindi maituro ng binata sapagkat sa
tahanan ng kaniyang amain nagtatago.
Nang magkaniig na ang magkasintahan, si Paulita ang unang
nagpahayag ng kanyang nararamdaman. Hindi man lang daw siya
pinansin ni Isagani dahil sa mga mananayaw nakatitig. Sa halip na si
Isagani ang manumbat ay siya pa ang nagpaliwanag.
Nag-aalinlangan si Paulita sa mga pangarap na ito ni Isagani.
Ngunit di naman mawawala ang pananalig na ito ng binata. Kahit ang
nag-iisang buhay niya ay handa niyang isugal para makamit ang
karapatang hinihingi ng bayan.
Kabanata XXV
Tawanan at Iyakan
Labing-apat na binata ang nagsama-sama sa bulwagan ng
Pansiteria Macanista de Buen Gusto. Dito magdadaos ng piging na
iminungkahi ni Padre Irene alang-alang sa kapasiyahang iginawad ni Don
Custodio tungkol sa akademya ng wikang Kastila.
Naghalong tawanan at iyakan ang naramdaman ng mga binata.
Nagtatawanan at nagbibiruan sila ngunit ito ay pilit lamang sapagkat
dinaramdam nila ng labis ang kapasyahan ginawa ni Don Custodio.
Nagkaroon ng talumpatian dahilan kung bakit may mga lumapit sa
durungawan at nanood sa kanila. Napansin ng mga mag-aaral na may
nagmamanman na binata kasama ang isang taong di-kilala na lumulan sa
sa isang sasakyang naghihintay. Ang sasakyan ay kay Simoun.
Kabanata XXVI
Mga Paskin
Maagang bumangon si Basilio dahil sa marami siyang nakatakdang
gawin sa araw na iyon. Dadalaw siya sa kaniyang mga maysakit, tutungo
sa Pamantasan para sa kaniyang lisensyura, at makikipagkita kay
Makaraeg upang manghiram ng salapi para sa kanyang pagtatapos.
Nang makarating si Basilio sa San Juan de Dios at tanungin ng
kaniyang mga kaibigan tungkol sa paghihimagsik ay napalundag si Basilio
at naalala ang binalak ni Simoun na hindi natuloy dahil sa sakunang
nangyari dito.
Nalaman ni Basilio na maraming mag-aaral ang nasasangkot.
Lumayo ito sa mga nag-uusap. Sa kaniyang paglalakad ay may
nakasalubong siyang isang propesor sa Klinika. Tinanong ang binata kung
 kasali ba ito sa piging at kung kasama ba ito sa kapisanan ng mga mag-
aaral.
Ang pinaghihinalaang may kagagawan ay ang mga mag-aaral. Nang nagtungo si
Basilio sa Pamantasan ay nakita niyang itinataboy ng gwardiya sibil ang mga
estudyanteng lumalabas sa paaralan. Tumuloy si Basilio sa loob ng
Pamantasan.
Nagtungo ito sa bahay ni Makaraeg upang manghiram ng salapi nang matapos
pumunta sa Pamantasan. Sa kanyang pagpasok ay may sumalubong na
dalawang gwardiya sibil at tinanong ang kaniyang pakay.
Nang malamang siya’y si Basilio ay dinakip ito kasama ni Makaraeg.
Kabanata XXVII
Ang Prayle at ang Pilipino
Kasalukuyang nagsasalita sa mga kaibigan nito si Isagani nang
siya ay ipatawag ni Padre Fernandez. Dinatnan niyang malungkot at
nakakunot ang noo ng pari nang ito’y pumasok sa silid.
Agad naman itong tumindig nang makapasok si Isagani. Ayon sa
pari, narinig niya itong nagsasalita. Itinanong ng pari kung kasama ba si
Isagani sa nangyaring hapunan, hindi naman itinatwa ito ng binata.
Pinuri ng prayle ang binata dahil sa pagkakaraon ng sariling
panghulo. At sa lahat ng mag-aaral na kaniyang nakasalamuha ay isa si
Isagani sa mga kakaunting mag-aaral na nakakapagsalita ng tapat o
harapan kung sila ay pinupulaan.
Ayon kay Isagani, hindi ang mga mag-aaral ang may kasalanan
kundi ang mga gurong nagtuturo sa kanila ng pagbabalatkayong ugali.
Sinabi ng pari na malayang makapaglahad ng anuman si Isagani nang
walang pag-uusig, bagkus ay itinatangi pa niya ito.
Kabanata XXVIII
Pagkatakot
Naibalita sa pahayagang El Grito ang nagkatotoong hula ni Ben
Zayb na makakasama ang ang pag-aaral sa Kapuluan ng Pilipinas.
Ang balita tungkol sa pagkuha ng mga paskin sa pinto ng
Pamantasan ay ikinatakot ng mga Intsik maging ang Heneral. Maging ang
mga prayle na pumupunta sa tindahan ni Quiroga ay hindi nagsiputan.
Malas naman si Quiroga dahil napataong natanggap niya ang bagong
bahay.
Nagtungo ito sa bahay ni Simoun dahil sa pag-aakalang iyon na
ang oras upang gamitin ang mga armas na nasa kaniyang bodega. Ngunit
 ayaw makipagkita ni Simoun kaninuman. Sunod itong pumunta kay Don
Custodio upang itanong kung dapat ba nitong balutihan ang kaniyang
tindahan.
Katulad ni Simoun, ayaw ding makipagkita ni Don Custodio kahit
kanino. Pinili nitong tumuloy sa bahay ni Ben Zayb upang doon makibalita.
Dinatnan niya itong nakabaluti mula ulo hanggang paa, at ang ginagamit
na pabigat sa mga papel ay dalawang rebolber.
Dali-dali itong umuwi, nahiga at nagdahilang maysakit. Patuloy
parin sa pagkalat ang balitang magtutulong ang mga mag-aaral at ang
mga tulisan. May mga kumakalat ding nagtungo sa Malakanyang ang
mag-aaral upang magpahayag ng pagkamaka-Kastila.
Kabanata XXIX
Mga Huling Salita Tungkol Kay Kapitan Tiago
Nagkaroon ng maringal na libing si Kapitan Tiago.
Bagaman may ilang pari ang pumuna sa kanya dahil ito ay hindi
nakapagkumpisal bago ito mamatay, pinagtanggol naman ito ni Padre
Irene. Ayon sa pari, ang paghihigpit ay ginagawa lamang sa mga hindi
nagbabayad.
Si Padre Irene ang inatasan na maging tagapamahala ng huling
habilin ni Kapitan Tiago. Ipinamana sa Sta. Clara, sa Papa, sa Arsobispo,
sa mga korporasyon ng mga pare, at ang dalawampung piso para sa
matrikula ng mga dukhang mag-aaral. Ang dalawampu’t limang piso na
sana’y pamana kay Basilio ay napunta sa bulsa ni Padre Irene.
Kinabukasan, sa bahay ni kapitan Tiago ay pinag-uusapan ang
himala. Nagpakita raw si Kapitan Tiago sa mga mongha ng Sta. Clara
nung ito’y kasalukuyang naghihingalo.
Tatlong pari ang lumapit sa inilibing. Lahat ng magagawang
palatuntunan ay ginawa.
Kabanata XXX
Si Huli
Marami ang hindi naniniwala sa mga paskin at paghihimagsik. Sa
palagay ng ilan ito ay paghihiganti ng mga prayle dahil sa pagkakatubos
kay Huli na anak ng tulisang mahigpit na kalaban ng isang korporasyon.
Ayon kay Hermana Penchang ay mabuti’t pinaalis na nito si Huli
dahil ayaw niyang magalit ang mga prayle sa kanya; gayong dinamdam
naman talaga niya ang pagkakatubos sa dalaga.
 Sa simula’y di makapaniwala si Huli sa balita ni Hermana Bali na
patay na si Kapitan Tiago. Ngunit nang malaman ang totoo ay nahimatay
ang dalaga.
Dahil wala na si Kapitan Tiago ay wala nang tagatangkilik ang
binata. Naging malungkutin si Huli simula noon. Binalak nitong
magpatiwakal ngunit hindi natuloy dahil sa takot na sa impyerno ito
mapunta.
Nagbigay ng abuloy ang mga kamag-anak ni Basilio ngunit kulang
parin ito upang mailigtas ang binata. Kung kaya’t umisip si Hermana Bali
ng mas mabuting paraan.
Sumangguni sila sa tagasulat ng bayan ngunit wala itong nagawa
kundi ituro sila sa Hukom. Ang Hukom naman ay ipinayong sadyain si
Padre Camorra.
Kabanata XXXI
Mga Mataas na Kawani
Ang pahayagan sa Maynila ay patungkol lang sa nabunyag na
patayan sa Europa, pagbibigay karangalan sa mga predikador sa Maynila
at sa tagumpay ng operatang Pranses. Wala man lang nabalita tungkol sa
nangyari kay Huli.
Balita din ang pag-alis sa bayang iyon ni Padre Camorra upang
manirahan sa kumbento ng Maynila. Dahil sa pagsisikap ng mga kamag-
anak ng mga bilanggo ay unti-unti silang nakalaya.
Sunud-sunod na nakalaya ang mga mag-aaral, sina Makaraeg, at
Isagani. Hindi parin nakakalaya si Basilio dahil sa kasalanang
pagkakaroon ng mga aklat na bawal.
Ipinagtanggol ng mataas na kawani si Basilio ngunit lalo iyong
nakasama nang malaman ng Kapitan Heneral na ito’y naging utusan
lamang.
Pinangatawan ng mataas na kawani ang pagtatanggol kay Basilio.
Dahil dito, higit naging malubha ang alitan sa pagitan ng mataas na
kawani at ng Kapitan Heneral.
Kabanata XXXII
Mga Ibinunga ng mga Paskin
Dahil sa mga sunud-sunod na nangyayari, maraming magulang
ang napilitang patigilin ang kanilang mga anak sa pag-aaral, sa halip ay
harapin na lamang ang pagsasaka. Kasama sa mga tumigil sina Pecson,
Tadeo, at Pelaez.
 Sinigaan ni Tadeo ang kanilang aklat. Habang si Pelaez ay
namahala sa tindahan ng ama. Si Makaraeg ay napunta sa Europa at si
Isagani nama’y sa asignatura lang ni Padre Fernandez nakasulit.
Dahil sa husay sa pagtatalumpati ay nakapasa si Salvador. Si Basilio ay
nananatiling nakabilanggo. Habang si Sinong naman ang nagbalita dito ng
pagkamatay ni Huli at pagkawala ni Tandang Selo.
Si Simoun naman ay gumaling na. Ayon kay Ben Zayb, ito ay hindi na mag-uusig
sa halip ay magdaraos ng isang handaan bilang pasasalamat sa kaniyang
paggaling.
Si Simoun ang nakaatang na mamahala sa lahat. Samantalang ang Kapitan
Heneral naman ang magiging inaama ng ikakasal.
Kabanata XXXIII
Huling Matuwid
Dumating na ang araw na pinakahihintay. Umaga palang ay abala
ni Simoun sa pag-aayos ng kaniyang mga hiyas at sandata. Kasama niya
ang Kapitan Heneral sa kaniyang pag-alis.
Dumating ang kahambal-hambal na si Basilio. Payat na payat,
gusot ang buhok at walang kaayusan ang damit. Ito ay lumapit kay
Simoun at sinabing siya ay masamang anak at kapatid.
Habang nagsasalita si Basilio ay tahimik lang na nakikinig si
Simoun. Kung noong una’y ipinagkait ni Basilio ang tulong kay Simoun,
ngayon ay handa na itong sumama at tumulong dahil utang nito kay
Simoun ang kaniyang kalayaan.
Kinuha ni Simoun ang isang rebolber at iniabot ito kay Basilio.
Nagbilin si Simoun na maghintay sa tapat ng simbahan ng San Sebastion
sa ganap na ikasampu para sa susunod na utos.
Matapos siyasatin ni Basilio ang armas ay agad itong itinago sa
kaniyang bulsa.
Kabanata XXXIV
Ang Kasal
Nasa daan na si Basilio ikapito palang ng gabi. Wala siyang
mapuntahan at ginugulo ng lampara ang kaniyang isip.
Nang mga sandaling iyon ay may dumaan sa harap niyang sunud-
sunod na sasakyan. Sa isang karuwahe ay nakita niya ang bagong kasal.
Naawa si Basilio kay Isagani.
 Nakita ni Basilio na lumabas si Simoun ng bahay bitbit ang
lampara. Nakita rin niya ang kutsero ng karuwaheng sinasakyan nito
walang iba kundi si Sinong.
Maliwanag ang dating bahay ni Kapitan Tiago. Dinig din ang
masasayang tunog na gawa ng orkestra at ang mga tawanan at salitaan
ng mga tao sa loob. Malaki na ang pinagbago ng dating bahay ni Kapitan
Tiago.
Kabanata XXXV
Ang Pista
Mag-iikapito na ng gabi nang magsimulang magsidatingan ang
mga panauhin. Nandoon ang ibanag panauhin nang dumating ang
bagong kasal kasama si Donya Victorina. Huling dumating ang Kapitan
Heneral kasama ang asawa nito.
Habang nagsasaya ang lahat, si Basilio naman ay nasa harap ng
tahanang iyon at pinapanood ang mga panauhin.
Nakaramdam ng awa si Basilio sa mga taong walang sala, ngunit
nang makita nito si Padre Salvi at Padre Irene ay muling nagsiklab ang
kaniyang kalooban.
Maya-maya pa’y dumating ang karuwaheng sinasakyan ni Simoun.
Bumaba ito dala-dala ang lampara at pumanhik ng bahay. Marami ang
pumalibot kay Simoun upang bumati at marami din ang humanga sa dala
nitong lampara.
Kabanata XXXVI
Ang Kagipitan ni Ben Zayb
Nang malaman ang balita ay dali-daling umuwi si Ben Zayb upang
gumawa ng balita. Nais niyang bigyan ng papuri sa kaniyang balita ang
heneral.
Pinalabas niyang bayani ang Kapitan Heneral, si Padre Irene, si
Don Custodio, at Padre Salvi. Ipinadala niya agad ito sa pasulatan ngunit
ito ay pinabalik dahil mahigpit na ipinagbabawal ng heneral na pag-
usapan ang nangyari noong gabing iyon.
Nalungkot si Ben Zayb nang hindi nailathala ang kanyang balita.
Nanghihinayang siya dahil malapit na niyang iwan ang Pilipinas. Ang
bawat magaganap na pangyayari ay pinapalaki niya upang makuha ang
atensyon ng madami.
May bagong balitang umaalingawngaw. Ang isa sa mga tulisan ni
Matanglawin ay nagsabing tinipon sila sa Sta. Mesa upang makasama sa
 mga manloloob sa kumbento. Pinangakuan din sila na babahaginan sa
mga nasamsam.
Kabanata XXXVII
Ang Hiwaga
Kumalat ang balita sa madla bagaman ito ay pilit na nililihim. Ang
lahat ay nakikinig sa mga kwento ni Chichoy.
Aniya, nung siya’y maghatid ng hikaw kay Don Timoteo para sa
bagong kasal ay napansin niyang ginigiba ang kiosko at nakita din nito
ang mga bayong ng pulburang nasa ilalim ng lamesa, sa bubong, at sa
mga suluk-sulok. Mamutla-mutla si Chichoy habang ibinabalita niya ang
nakita.
Si Momoy na ilan din sa mga dumalo ay natakot sa mga narinig.
Ayon kay Ginoong Pasta maaaring ang may gawa noon ay taong may
galit kay Don Timoteo o di kaya’y kaagaw ni Juanito kay Paulita.
Napatingin ang mga dalaga kay Isagani dahil batid ng lahat na siya
ang dating kasintahan ni Paulita.
Pinayuhan ni Kapitan Loleng na magtago si Isagani dahil baka raw
ito pagbintangan. Ang binata ay di sumagot, sa halip ay ngumiti lang.
Kabanata XXXVIII
Ang Kasawian
Si Matanglawin ay naghasik ng lagim sa iba’t-ibang parte ng Luson.
Sinunog niya ang kabyawan ng Batangas at sinira ang mga
pananim sa Tiyani, nangloob sa isang bahay sa Kabite at sinamsam ang
lahat ng armas. Maging sa lugar ng Tayabas hanggang Panggasinan,
Albay hanggang Cagayan ay pininsala nito.
Tinanggalan ng armas ang bawat bayan dahil sa kawalan ng tiwala
ng pamahalaan. Dahil dito, mas madali silang nahulog sa mga kamay ni
Matanglawin.
Sinasabing nasa anim o pito ang pinaghihinalaang nadakip ng mga
sibil. Sila ay nakatali sa isa’t-isa habang naglalakad sa ilalim ng tirik na
araw ng Mayo. Ang mga bilanggo ay punong-puno ng alikabok at
nagpuputik na dahil sa pawis.
Habang pinapahirapan ay nilalait din ang mga ito ng mga
guwardiya. May isang sibil ang tutol sa gayung pagpaparusa. Nang di na
makatiis ay sinaway nito si Mautang.
Ayon kay Mautang ay dapat pinaparusahan ang mga bilanggo para
kung sakaling may manlaban ay mabaril na nila. Ang isa sa mga nakatali
 ay nakiusap na tumigil dahil sa isang pangangailanagn ngunit ito ay hindi
pinagbigyan.
Kabanata XXXIX
Wakas
Naiwang malungkot si Padre Florentino dahil sa pag-alis ng
kaniyang kaibigan na si Don Tiburcio. Si Don Tiburcio ay umalis upang
magtago dahil sa pag-aakalang siya ang darakpin sa gabing iyon.
Umaga ng araw na iyon ay nakatanggap ng telegrama si Padre
Florentino galing sa tinyente ng gwardiya sibil. Dahil hindi masyadong
malinaw ang nakalahad sa telegrama, inakala ni Don Tiburcio na siya ang
tinutukoy bagama’t si Simoun ang nabanggit.
Dalawang araw na ang nakakaraan nang sugatang dumating si
Simoun sa bayan ni Padre Florentino. Sapagkat di pa nakakatanggap ng
balita ang pari ay inakala nitong may naghiganti na kay Simoun dahil wala
na ang Kapitan Heneral.
Kinuha ni Padre Florentino sa taguan ang maletang bakal na
kinalalagyan ng mga kayaman ni Simoun. Pagkatapos ay tumungo ito sa
bato na inuupuan ni Isagani upang masdan ang kalaliman ng dagat.
Doon ay hinagis ng pari ang kayamanan ni Simoun.

Maikling pagsusuri sa kwento (El Filibusterismo)

Ang El Filibusterismo ay nakatutok sa aspetong pulitikal ng Pilipinas, kung paano
ang sistema ng pamahalaan at pagpapatupad ng mga batas. Mapapansing ang
mga tauhang lalaki ang may mabibigat na linya dahil na rin sa rebolusyon at
matinding galit ng may akda. Ngunit ang rebolusyon ay hindi nagtagumpay dahil
sa hindi pa handa sa moral at intelektwal na aspeto ang mga Pipino. Sa huli, ang
gustong iparating ni Rizal ay, walang maidudulot na mabuti ang paghihiganti
dahil sa marami kang naransang pagpapahirap mula sa mga nang aalipin.
Lumaban hindi para sa sarili kundi para sa bayan.
 Por Telefono/Sa pamamagitan ng Telepono- Dalawang paring naguusap
tungkol sa plano sa Pilipinas na gamit ang telepono.
 Una Profanacion/Isang Kalapastangan – bilang handog kay Mariano
Hewosa dahil hindi siya binigyan ng Katolikong libing.
 Kundiman – ito ay isang tulang isinulat ni Rizal sa wikang Tagalog na
nagpapahayag na ang baying inapi ay ililigtas sa darating na panahon
dumanak man ang dugo.
Tunay ngayong umid yaring dila’t puso,
 Bayan palibhasa’y lupig at sumuko,
Sa kapabayaan ng nagturong puno.

Datapuwa’t muling sisikat ang araw,

Pillit maliligtas ang inaping bayan,
Magbalik man din at muling iiral
Ang ngalang Tagalog sa sandaigdigan.

Ibubuhos namin ang dugo’t babaha,

Mauubos nga lamang ang sa amang lupa.
Hanggang di sumapit ang panahong tadhana’y
Sinta’y tatahimik, tutulog ang nasa.
 Sobre La Indolencia de los Filipinos/Tungkol sa Kawalang sipag ng
mga Pilipino – ito ay isang sanaysay na may malalim na pagsusuri sa mga
dahilan ng palasak na sabing ang mga Pilipino ay tamad, isang bukas at
tapat na paglalahad ng katotohanan. Ipinagtanggol ni Rizal ang mga Pilipino
sa paninirang-puri ng mga dayuhang Kastila sa pamamagitan ng masusing
paglalahad na:
 Tayo’y nasa tropiko, mainit ang panahon kaya’t madaling mapagod.
 Biniyayaan tayo ng Diyos ng matabang lupa, hindi na kailangan ang
puspusang pagkilos upang umani nang Malaki.
 Ang sipag at tiyaga ng mga Pilipino ay nangawala dahil sa maling
pamamalakad ng mga Kastila. Napabayaan ng mga katutubo ang
kanilang hanapbuhay dahil sa pagpapadala sa kanilang pakikidigma.
 Ang halosikatlong bahaging natira sa populasyon na naiwan sa bayan
ay sinalakay ng mga mandarmbog at pirata.
 Napabayaan ang pagsasaka dahil sa sapilitang paggawa at hindi sapat
na sahod.
 Lubhang mapagsamantala ang mga enkomendero at pinipilit ipagbili
ang mga ani ng mga magsasaka sa murang halaga.
 Ang simbahan ay nagtututro ng pgwawalang bahala.
 Sinasarili ng Gobernador ang lahat ng negosyo. Iniimbak ang ga
kalakal na binili sa murang halaga at ipinagbibili nang mahal.
 Kailangan ang panunuyo at pagreregalo sa mga tauhan ng gobyerno.
 Walang dulot na pmpasigla sa mga tao ang pamahalaan.
 Maling Sistema ng edukasyon.
  Masamang halimbawa ang mga Kastila na pinarisan ng mga Pilipino,
ang palibutan sila ng mga utusan.
 Mi Ultimo Adios/Huling Paalam- ito ay itinuturing na Obra Maestra n Rizal.
Isinalin ito sa Tagalog at ginamit sa Pambansang Kilusan ng Himagsikan na
sinulat ni Andres Bonifacio, ang kauna-unahang salin sa Tagalog.
Inilarawan ni Rizal sa tulang "Mi Ultimo Adios" ang kanyang
pagpapahalaga saInang Bayan, sa mga mamamayan, sa mga ingat yaman,
at sa mga kulturanito.Ipinakita nya ang kanyang pagmamahal dito sa
kaniyang mga hulingsandali.Marahil ay binalikan nya ang mga ala ala ng
kanyang pagkabata hanggangsapagkamulat tungo sa paghangad ng isang
perpektong konsepto ng isangbayan. Sakanyang pagbabalik tanaw nakita
nya kung ano ang naging silbi nyabilang taongpinagkalooban ng Diyos ng
buhay, at ng isang magaling na utak. Atnainilarawannya kung paano nya
minithiing balang araw ay makikita nya ang bayannyangmalaya at payapa.
Buong dignidad nyang tinanggap ang kamatayan sakaloobangnakita nya na
natupad nya ang kanyang layunin,bihira ang mga taongnamamatayna
natupad ito kahit man lang nakita ito.

Ang Huli Kong Paalam

Pinipintuho kong Bayan ay paalam,

Lupang iniirog ng sikat ng araw,
mutyang mahalaga sa dagat Silangan,
kaluwalhatiang sa ami'y pumanaw.
Masayang sa iyo'y aking idudulot
ang lanta kong buhay na lubhang malungkot;
maging maringal man at labis alindog
sa kagalingan mo ay aking ding handog.
Sa pakikidigma at pamimiyapis
ang alay ng iba'y ang buhay na kipkip,
walang agam-agam, maluag sa dibdib,
matamis sa puso at di ikahapis.
Saan man mautas ay dikailangan,
cipres o laurel, lirio ma'y patungan
pakikipaghamok, at ang bibitayan,
yaon ay gayon din kung hiling ng Bayan.
 Ako'y mamamatay, ngayong namamalas
na sa silinganan ay namamanaag
yaong maligayang araw na sisikat
sa likod ng luksang nagtabing na ulap.
Ang kulay na pula kung kinakailangan
na maitina sa iyong liway-way,
dugo ko'y isabong at siyang ikinang
ng kislap ng iyong maningning na ilaw
Ang aking adhika sapul magkaisip
ng kasalukuyang bata pang maliit,
ay ang tanghaling ka at minsan masilip
sa dagat Silangan hiyas na marikit.
Natuyo ang luhang sa mata'y nunukal,
taas na ang noo't walang kapootan,
walang bakas kunot ng kapighatian
gabahid man dungis niyong kahihiyan.
Sa kabuhayang ko ang laging gunita
maningas na aking ninanasa-nasa
ay guminhawa ka ang hiyas ng diwa
hingang papanaw ngayong biglang-bigla.
pag hingang papanaw ngayong biglang-bigla.
Ikaw'y guminhawa laking kagandahang
akoy malugmok, at ikaw ay matanghal,
hiniga'y malagot, mabuhay ka lamang
bangkay ko'y masilong sa iyong Kalangitan.
Kung sa libingan ko'y tumubong mamalas
sa malagong damo mahinhing bulaklak,
sa mga labi mo'y mangyayaring itapat,
sa kaluluwa ko hatik ay igawad.
At sa aking noo nawa'y iparamdam,
sa lamig ng lupa ng aking libingan,
ang init ng iyong paghingang dalisay
at simoy ng iyong paggiliw na tunay.
Bayaang ang buwan sa aki'y ititig
ang iwanag niyang lamlam at tahimik,
liwayway bayaang sa aki'y ihatid
magalaw na sinag at hanging hagibis.
Kung sakasakaling bumabang humantong
sa krus ko'y dumapo kahit isang ibon
doon ay bayaan humuning hinahon
at dalitin niya payapang panahon.
Bayaan ang ningas ng sikat ng araw
ula'y pasingawin noong kainitan,
magbalik sa langit ng boong dalisay
kalakip ng aking pagdaing na hiyaw.
Bayaang sino man sa katotang giliw
tangisang maagang sa buhay pagkitil;
kung tungkol sa akin ay may manalangin
idalangin, Bayan, yaring pagka himbing.
Ang mga bao't pinapangulila,
ang mga bilanggong nagsisipagdusa;
dalanginin namang kanilang makita
ang kalayaan mong, ikagiginhawa.
At kung an madilim na gabing mapanglaw
ay lumaganap na doon sa libinga't
tanging mga patay ang nangaglalamay,
huwag bagabagin ang katahimikan.
Ang kanyang hiwagay huwag gambalain;
kaipala'y maringig doon ang taginting,
tunog ng gitara't salterio'y mag saliw,
ako, Bayan yao't kita'y aawitin.
Kung ang libingan ko'y limat na ng lahat
at wala ng kurus at batang mabakas,
bayaang linangin ng taong masipag,
lupa'y asarolin at kauyang ikalat.
At mga buto ko ay bago matunaw
maowi sa wala at kusang maparam,
alabok ng iyong latag ay bayaang
siya ang babalang doo'y makipisan.
Kung magka gayon na'y aalintanahin
na ako sa limot iyong ihabilin
pagka't himpapawid at ang panganorin
mga lansangan mo'y aking lilibutin.
Matining na tunog ako sa dingig mo,
 ilaw, mga kulay, masamyong pabango,
ang ugong at awit, pag hibik sa iyo,
pag asang dalisay ng pananalig ko.
Bayang iniirog, sakit niyaring hirap,
Katagalugang ko pinakaliliyag,
dinggin mo ang aking pagpapahimakas;
diya'y iiwan ko sa iyo ang lahat.
Ako'y patutungo sa walang busabos,
walang umiinis at berdugong hayop;
pananalig doo'y di nakasasalot,
si Bathala lamang dooy haring lubos.
Paalam, magulang at mga kapatid
kapilas ng aking kaluluwa't dibdib
mga kaibigan bata pang maliit
sa aking tahanan di na masisilip.
Pag pasasalamat at napahinga rin,
paalam estranherang kasuyo ko't aliw,
paalam sa inyo, mga ginigiliw;
mamatay ay siyang pagkakagupiling!

Nang siya ay magbalik sa Pilipinas noong 1892, ipinatapon siya sa

Dapitanng pamahalaang Espanyol, dahil sa umano'y pag-iingat ng mga
subersibongpapeles. Papunta siya sa Cuba upang magsilbi bilang boluntaryong
doctor nang sumiklab ang rebolusyon sa Pilipinas. Hinuli siya at kinasuhan ng
rebelyon jat sedisyon.

Noong Disyembre 3, 1896, binaril siya sa Luneta. Ayaw ni Rizal na barilin

siya nang nakatalikod kagaya ng isang traydor, pero hindi pinayagan ang
kanyang hiling na barilin na nakaharap sa firing squad. Sa oras ng
eksekyusyon, nang marinig ni Rizal ang mga putok, ay ipinihit niya ang
kanyang katawan. Bumagsak siyang patihaya, paharap sa sumisikat na araw
sa umagang iyon ng Disyembre - kagaya ng isang kagalang-galang na tao na
dapat na pagkilala sa kanya.
 GRACIANO LOPEZ-JAENA (1860-1896)
Talambuhay
Dukha ang mga magulang nang isilang si
Graciano Lopez-Jaena sa Jaro, Iloilo, nuong
Deciembre 18, 1856. Ang ina niya, si Maria Jacoba
Jaena, ay isang mananahi lamang habang ang ama,
si Placido López, ay hamak na taga-kumpuni ng kahit
ano na lamang. Subalit nagkapag-aral nang kaunti si
Placido samantalang lubhang matimtiman si Jacoba
kaya tatag sa pag-aaral at sa pagsamba ang tinubuan
ni Graciano. Anim na taon si Graciano nang ipadala
ng mga magulang kay Fray Francisco Jayme upang
maturuan. Agad napansin ng frayle ang dunong ni
Graciano at ang galing niyang magsalita.
Seminarista. Kasalukuyang naglalabanan nuon sa España ang mga
mapagpalaya (liberals) at mga makaluma (conservatives). Nagkataong nanaig
nang ilang taon ang mga mapagpalaya, umabot sa Pilipinas nang dumating si
Carlos de la Torre bilang governador general (1869-1871) ng makalumang
pamahalaan sa Manila. Isa sa mga makabagong palakad niya ay ang padamihin
ang mga pari na katutubo (indios, natives). Isa sa mga nabuksan ay ang
Seminario de San Vicente Ferrer sa Jaro. Pangarap ng ina na maging pari si
Graciano kaya sinamantala ang pagbukas ng seminario at duon ipinadala ang
binatilyo. Uli, natanyag siya duon sa dunong at husay magsalita. Habang nag-
aaral, nagsilbi si Graciano bilang kalihim ng kanyang tio, si Claudio Lopez, na
pang-2 sugo (vice consul) ng Portugal sa Iloilo.
Manggagamot. Labag sa nais ng ina, hangad ni Graciano na maging
manggagamot (medico, physician). Nang sa wakas ay pumayag ang mga
magulang, tinangka niyang pumasok sa Universidad de Santo Tomas sa Manila
subalit tinanggihan siya. Hindi kasi siya nakatapos ng bachelor of arts na hindi
itinuro sa seminario sa Jaro. Sa halip, ayon sa payo sa kanya, sa ospital ng San
Juan de Dios siya nagsilbi bilang turuan (apprentice) ng mga manggagamot
duon. Hindi pa tapos ang pag-aaral ni Graciano nang naubos ang tustos ng
dukhang mga magulang, at napilitan siyang bumalik sa Iloilo. Ginamit niya kung
ano na lamang ang natutunan, nanggamot sa mga barrio at baranggay sa pali-
paligid.
Manunulat. Sa kanyang mga namasdan, lalong sumidhi ang puot niya
sa lupit ng pag-api ng mga frayle sa mga tao. Nuong 1874, nang 18 taon gulang
lamang, nakainitan na siya ng mga frayle dahil sa sinulat niyang “Fray Botod,”
frayleng bundat na matakaw at mahilig sa babae.
“Lagi nang banggit ang Dios at Mahal na Birhen samantalang panay ang
daya at pagsamantala sa mga tao.”
Hindi ito nalathala kailanman subalit maraming sipi (copias, copies) ang
umikot-ikot sa Visayas. Lalong napuot ang mga frayle kay Graciano nang patuloy
siyang kumalampag (campaña, campaign) ng katarungan para sa mga tao.
Talagang nagpahamak siya nang patayin ng Español na alcalde ng Pototan ang
ilang bilanggong katutubo. Pinilit, tumanggi si Graciano na ipahayag na “natural”
ang pagkamatay ng mga bilanggo.
Nagsimula siyang tumanggap ng babala na
papatayin siya ng mga frayle. Nuon siya
tumakas sa España.
Takas. Nuong 1880 dumating sa
España si Graciano at nakahabilo sa iba
pang mga ilustrado sa Madrid at sa mas
maluwag na Barcelona. Pumasok siya sa
Universidad de Valencia subalit hindi niya
tinapos ang pag-aaral ng medicina
sapagkat, sabi niya kay Jose Rizal, “Hindi
angkop sa alipin ang balabal ng isang manggagamot.” Sunod sa kalampag ni
Gregorio Sancianco, ang unang propagandist nuong 1891, sumulat na lamang
siya sa mga pahayagan upang mabigyan ng mga karapatan ang mga katutubo
sa Pilipinas. Nabantog siya sagaling ng kanyang mga talumpati, mahigit 1,000 sa
iba’t ibang bahagi ng España bagaman at 9 lamang ang nailathala at buo pa
hanggang ngayon. Ayon kay Mariano Ponce, palakpakan, hiyawan at daupang-
palad (apretones, handshakes) lahat ng nakarinig kay Graciano at binansagan
siyang “Principe de Oradores Filipinos” (Prince of Filipino Orators, principe ng
mga manulumpating Pilipino).
Dapat asahan lamang na siya ang tinanghal na patnugot (editor) nang
simulan ang pahayagang “La Solidaridad” sa Barcelona nuong 1889 upang
bigyan tinig ang panawagan ng mga ilustrado. Katulong niyang sumulat si
Marcelo del Pilar, dumating nuong Enero 1889 patakas mula sa higanti ng mga
frayle sa Manila matapos niyang hilingin (petition) sa Malacañang na palayasin
lahat ng frayle sa Pilipinas. Nagpadala rin ng mga ulat si Rizal mula sa London,
England, kung saan niya tinatapos ang kanyang mga kuro sa “Sucesos de las
Islas Filipinas” ni Antonio de Morga, at ang kanyang pang-2 novela, “El
Filibusterismo.”
Manulumpati. Pagbalik ni Rizal sa
Barcelona nagsimula ang hinanakitan nila ni
Graciano at Marcelo del Pilar. Ibinuhos ni
Graciano lahat ng kanyang panahon sa talumpati
at politica, “ang dalawa niyang pag-ibig,” ayon
kay Rizal, at nang ilipat ang “La Solidaridad” sa
Madrid, si Del Pilar ang pumalit na patnugot.
Inalok ito ni Del Pilar kay Rizal upang hindi
malansag ang kilusang ilustrado (propaganda
movement) subalit buo na ang pasiya ni Rizal na
bumalik sa Pilipinas upang tulungan ang mga
magulang na kasalukuyang inaapi ng mga
frayleng Dominicano nuon, at upang duon, hindi
sa España, isugid ang pagbuti sa mga Pilipino.
Napilitan ding bumalik sa Manila si Graciano, nagpanggap sa pangalang
Diego Laura, upang himukin ang mga makabayan (patriots) duon na ipagpatuloy
at dagdagan ang tustos sa kilusan sa España, nabawasan tapos lubusang natigil
dahil sa pag-usig ng mga frayle sa Pilipinas. Natuklasan ang balatkayo ni
Graciano at napilitan siyang tumakas sa Hongkong, bago tumuloy uli sa España.
Ipinagpatuloy niya ang politica at talumpati subalit, salat sa tustos mula Manila,
naghirap siya at nagkasakit ng tuberculosis dahil sa gutom at ginaw. Namatay
siya nuong Enero 20, 1896, mahigit 7 buwan lamang bago sumabog ang
himagsikan ng Katipunan ni Andres Bonifacio. Ang kanyang pagyao, sinundan
ng pagkamatay ng naghirap ding Del Pilar nuong sumunod na Julio 4, ang
naging katapusan ng kilusang ilustrado.

Kontribusyon na naibigay sa panahon

Si Graciano Lopez-Jaena ay kinikilala bilang isang mahalagang bahagi ng
Rebolusyong Pilipino. Ang rebolusyon na ito, na kilala rin bilang Digmaang
Tagalog, ay nakatulong upang palayain ang Pilipinas mula sa pamamahala ng
Espanya. Tumulong si Graciano Lopez Jaena upang maisulong ang rebolusyon
na ito sa kanyang iba't ibang mga akdang pampanitikan na nakatulong upang
malikha ang pangangailangan at pagnanais para sa kalayaan. Si Jaena kasama
ang dalawang iba pang mga propagandista ay nakatulong para sa kanilang mga
gawa sa sambayanang Pilipino.
Bilang karagdagan siya ay natatandaan para sa kanyang mga
kontribusyon sa panitikan sa kilusang propaganda. Nagtatag ng pahayagang La
Solidaridad noong 1889 at siya ang naging unang patnugot nito. Bukod sa
pagiging patnugot ay nagsulat siya ng mga lathalaing mapanuligsa sa nasabing
pahayagan. Sa pahayagang ito nagsulat ang mga propagandistang Pilipino para
sa mga reporma sa Pilipinas.

Mga Akda
 La Hija Del Fraile (Ang Anak ng Prayle) – isang nobela natungkol sa
pagmamataas ng mga prayle. Inilahad nito ang mga kahihinatnan ng
nakatali sa kasal sa pagitan ng mga Espanyol at Pilipino.

 En Honor de los Filipinas (Ang Dangal ng Pilipinas) – isang talumpati na

nagbibigay parangal sa mga pagsisikap at mga nagawa nina Juan Luna,
Felix Ressureccion Hidalgo, at Joaquin Pardo de Tavera sa exposisyon
ng Paris na ginanap noong Mayo 6, 1889.

 Mga Kahirapan sa Pilipinas – ito ay nagpapahayag ng mga pagtutol ni

Jaena sa mga patakaran at regulasyon na itinakda ng naghaharing bansa
pati na rin ang hindi makatarungang sistema ng edukasyon sa Pilipinas.
 Ang Lahat ay Pandaraya – isang artikulo tungkol sa isang Pilipina na
ipinagmamalaki ang kanyang kinabukasan bilang isang pag-asa dahil sa
palagay niya ay magpapakasal siya sa isang bilang mula sa isang
mayamang pamilya ng Espanya sa Madrid. Sa kalaunan ay nalaman niya
na ang ama ng lalaki ay isang tigdas na tagabaril.

 Fray Botod – isang maikling nobela kung saan ay inihalintulad ang mga
prayle sa isang payat na lamok na nang dumating sa Pilipinas ay tumaba
sa kakain ng mga papaya't saging. Ang akdang ito ay isang satire na
tumutuligsa sa moralidad, kamangmangan, kayabangan at
pagmamalabis ng mga prayle.

 Sa mga Pilipino – isang talumpati na ang layunin ay mapabuti ang

kalagayan ng kanyang mga kababayan.

 En Honor de los Presidente de la Assosasion Hispano-Filipino – binigyang

papuri ni Lopez-Jaena si Heneral Morayta sa pantay-pantay na
pamamalakad sa mga pinamumumunuan.

Pagsusuring salin sa wikang Filipino ng Fray Botod ni Magdalena P. Limdico

Sino si Botod?
 May dalawang taong nag-uusap at ang kanilang pinag-uusapan ay
tungkol kay Pari Botod. Nasa plasa sila at nakita nila ito na may kasamang
babae. Sinampal ang babae at napaluhod, ito'y nagmamakaawang wari'y
humihingi ng kapatawaran. Kasumpa-sumpang pari diyata't magagwa niya ito –
sanay kami sa ganung eksena. Sabi ng kausap. Siya ang Kura Paroko sa aming
bayan. Ang mga prayle pala ang may-ari ng paroko rito? Di kapani-paniwala.
Talagang naririto sila at nagmamalabis hindi lamang sa ispiritwal na bagay kundi
sa (pulitiko) pamahalaan at sa kalaswaan. Dapat ay lasunin ang mga ganyang
uri ng tao. Darating ang araw at pagbabayaran din nila ang kanilang
pagkukulang.
Daig pa pala sa Tsina.

Paglalarawan
Ang Pari Botod ay di niya pangalan o apelyido. Ang kahulugan ng Botod
ay malaking tiyan at ito ang tinataguri sa kanya ng tao. Ang ngalang binyagan
niya ay Ana dahil sa ipinamganak siya sa Kapistahan ni Santa Ana – ina ng
mahal na Birhen. Nais pa niyang tawaging Fray Botod kaysa Pari Ana.
Siya ay taga-Aragon at ang mga magulang niya ay di niya kilala. Siya ay
natagpuan ng isang mangingisda sa ilog ng Ebro malapit sa simbahan ng Our
Lady of Pillar – nang sumapit sa ika-14 na taon tumakas at nagpunta sa
Villadolid sa kumbento ng mga Agustino.
Siya ay 21, nang maatasang magtungo sa Pilipinas at isa pa rin sa mga
ugali niya ay ang pagiging magaslaw. Siya ay nag-anyong mahiyain ngunit
pagkaraan ng ilang taong pagkain ng saging, papaya at pagkatapos na maging
paroko sa bayan nila ay naging mapagmalaki na at napakayaman. Malaking tao
na siya ngayon, di kapani-paniwala. Pandak, bilugang mukha na parang buwan,
bilugang pisngi, makapal na labi, maliit na mga mata, mapulang ilong, na malaki
ang butas na kay daling makaamoy. Mamula-mulang buhok, bilugan ang ulo
tulad ng baso ng niyog. Kunot ang noo at matalas tumingin. Napakalaking tiyang
nakausli. Maikli ang leeg – iyan si Padre Botod.
Ang buong katauhan ay kuha kay Don Quijote at katawa-tawang si
Sancho Laza.

Pag-uugali
Mas matakaw kaysa Heliogabalus, usurero, masahol sa hudyong
nagpapahiram ng pera, mahilig sa babae katulad ng isang sultan. Sa katapusan,
ibig din niya ng magagarang regalo.
 Sa pagbubuo – kung ilalarawan siya si Zola, ay humigit kumulang sa mga
sumusunod:
Si Padre Botod ay patabaing baboy na kumakain, umiinom, natutulog at
walang iniisip kundi ang malamang (apetite) sarap.
Ayan, lumabas na naman na may kasunod na batang babaing umiiyak.
Nilalambing siya ni Padre Botod, dinadamayan. Ang paghikbi ay
napipigilan ng takot at sumusunod siya ayon sa ipinag-uutos ng prayle.
Maraming kabataang babae na magaganda at may magagarang
pananamit ang nakakasama niya, sila'y lalabas at kakain sa labas ng bayan. Sila
ang mga canding – canding she kids, bataan o bata iyan.
Silay tinatawag na bataan – galing sa mahihirap na pamilya at
pinangakuang papag-aralin, tuturuan ng Doctrina Cristiana at catesismo,
magbasa, sumulat at mga bagay na makapagpahintulot sa mga magulang.
Maaring ito'y sapilitan o lubos na pagbibigay.
Wala bang gurong babae rito?
Mayroon, ngunit kaisa ni Padre Botod.
Itinulad ang mga babae sa mananayaw na taga-India.
Isa sa kanilang diyosa at nakipagtalik sa isang mortal na naakit sa mga
awitin niya. Nanganak ng isang babae na di maaaring mabuhay sa langit dahil sa
ama kaya ibinigay sa mga Brahman na siyang nagpaaral sa kanya sa loob ng
pagoda at nagsasayaw sa harap ng Diyosa.
Sa kanyang pag-ibig ay nagkaroon siya ng 7 anak na babae na
mananayaw sa templo at 3 lalaki na naging musikero.
Ang mga mananayaw ay di nagpakasal, naglilingkod lamang sila sa mga
Diyosa. Itinutulad ang mga mananayaw sa mga canding-canding. May
nagkakagulo at nang tingnan nila ay 5 batang lalaki ang ibig bumugbog kay Fr.
Botod. Mabuti ngunit kaawa-awa sila sapagkat mapupunta lang sila sa
bilangguan.
Magbabayad kaya balang araw.
Bumaba ka, duwag, baboy, malaswa. Bumaba ka at magbuntalan tayo.
Tumakbo siya sa kumbento at noong hapon ay natakot siya at nagkaroon ng
pananakit ng tiyan. Di siya nakatulog nang magdamag. Madaling araw pa ay
nagpunta na siya sa Kapitolyo at nagsumbong tungkol sa pag-aaklas, ngunit di
binganggit ang katotohanan ng mga pangyayari.
Sinermunan pa ang mga magulang tungkol sa pagdadala ng anak sa
Maynila.
Paano niya inaaliw ang sarili?
 Halos araw-araw ay nagsusugal siya maliban kung araw ng linggo pagkat
nagsasabong siya.
Kung siya'y naglalaro at may mangungumpisal na mamamatay na ay
itinataboy niya ang kumakaon at sinasabing magdasal na lamang ng
“Sumasampalataya” at doon na niya ibibigay ang kanyang bendisyon.
Nang mamatay ang taong yaon:
Humiling ng 3 ang pari.
Tama na ang isa na lang at ang bayad ay ₱150 segunda klase. Hinanap
ng tao si Pari Marcelino at sa kanyaraw ay ₱50-tatlong pari pa. Wala ponh pera
ang namatayan.
Magdelihensiya kayo kundi ay di malilibing iyan.
Naglasing si Padre Marcelino nang malaman ito at nang ibalita sa kanya
ito ay ipinasara ang kumbento.
Baba ka riyan Botod kung talagang matapang ka, nakakahiyang pari, ulol,
baba ka at pipilipiton ko ang leeg mo. Wala kang kahihiyan!
Nanahimik si Pari Botod at pagkatapos ng 3 araw ay ipinatawag niya sa
obispo si Pari Marcelino at ipinakulong sa seminaryo.
Paano nagpipista ng patron sa bayan?
Ipasasabi biya sa sakristan na sabihin sa mga mamamayang ginang na
magbigay ng iba't ibang pagkain para sa bisita niya. Ang kanyang paroko ay
gagasta ng marangya sa pista.
Paano siya napapakalakal?
Isa siyang userero.
Pag humihiram ng 300 ay di lamang niya pababayaran ng 600 kundi
bibilhin niya ang palay ng mura at ipagbibili niya nang mahal kapag tag-araw.
Gigipitin niya ang magsasaka.
Sasabihin pa nang lahat para sa mahal na birhen.
Paano siya nagiging pulitiko?
Masahol pa siya sa Canovas o Lagasta.
Pag may pupunta para mag-ayos ng daan – sasabihin niya na gawin
muna ang kusina ng simbahan niya.
Paano siya nagsisinungaling?
Mayaman kami sa Espanya – lumalayo kami sa pinto.
Pumupunta kami rito para maging sibilisado ang mga Indio.
Ayaw niyang ipaturo ang Kastila. Baka labanan daw siya ng mga Indio.
Paano siya kumain?
Sa umaga, malaking tasang tsokolate – 4 na hiwang bibingkang kanin.
 Sa tanghali alak – 15 duke.
Siesta – lagi siyang may syesta sa tanghali.

Kuwarto – Paglalarawan
Resurreccion ni Hidalgo
Asawa ni Putifar (halfnude)
Kama – yari sa kamagong – Greco Romano – Tsina
Kama – may seldong jusi
Larawan nakakaaliw
May malalaki at malalambot na unan sa tabi. Sa tabi, may mesang marble
na may sinturon at pangkamot na maabot ng kamay.
Ang sinturon ay pamalo sa mga kabataang babae na matigas ang ulo o
lumalaban.

Gawain ng mga batang babae:

Kikay – mamamaypay
Paula – nangingiliti sa paa
Loleng – naghihilot sa ulo
Titay - nag-aalis ng kuto
Manay – nangingiliti sa tainga sa tulong ng pakpak ng manok
Arang – nanghihila ng daliri
Ansay - nag-aalis ng putting buhok
Biray – pinakamaganda – nanghihimas ng tiyan
Calay – bumubulong ng mga istorya sa tainga upang makatulog
Para mag-isip ng sarap sa buhay. May iba pa, ayokong sabihin. Kapag
naghihilik na, isa-isang umaalis.

May misteriosang pintuan na spring:

2 dalagang magaganda ang papasok, uupo sa silya sa tabi ng pari at
maghihintay sa nais mangyari ng pari.
Imahinasyon na ninyo ang bahalang humabi sa dapat mangyari.
Paano siya nagpaparusa?
Pag may Indio na di nagtrabaho sa maysakit na asawa.
Palo – 50 x 3 = 150
Lagyan ng suka at paminta para madali.
Pagkaraan ng maraming araw may kausap si P. Botod naloka,
nagmumura sa prayle.
Maikling pagsusuri mg kwento
Ang Fray Botod ay tungkol sa isang paring Espanyol na ginagamit ang
relihiyon upang apihin at abusuhin ang iba at upang busugin ang sarili sa
pagkain, salapi, at babae. Ang pangalan ng fraile ay hango sa salitang
Hiligaynon na “botod” na nangangahulugang bundat o malaki ang tiyan dahil sa
sobrang pagkain.
Isa itong katawa-tawang paglalarawan ng tao na isinagawa sa
pamamagitan ng diyalogo ng isang Filipino at ng liberal na kaibigang Espanyol.
Pinagusapan nilá ang masamâng ugali ng fraile sa iba’t ibang sitwasyon, gaya
ng pagsusugal, pagdaraos ng misa at pista, pamumulitika, pagsisinungaling at
pagyayabang, grabeng katakawan sa pagkain, mahabàng pagtulog sa tanghali,
at pagpaparusa. Ilan sa mga ipinakitang ugali ay ang pagkakaroon nitó ng
relasyong inmoral sa mga batàng babae, pananakot at pagpaparusa sa mga
estudyante, pagpapabaya sa kaniyang responsabilidad bilang pari para
makapagsugal, at malupit na pagpaparusa sa isang manggagawang Indio na
hindi nakapagtrabaho sa kaniya nang tatlong araw dahil sa asawang maysakit.
Ang karakter na Fray Botod na nilikha ni Graciano Lopez Jaena ay
mahalaga sa kapanahon dahil nagsisilbi itong paalala na hindi lahat ng pari o
ibang relihiyosong tao na naglalakbay sa mga lugar ay may magagandang
hangarin na ang ilan sa mga ito ay gumagamit lamang ng kanilang relihiyon
upang abusuhin at samantalahin ang mga tao.
Ang sitwasyon na kahawig nito sa kasalukuyan ay ang korupsiyon ng
ating gobyerno. Hindi naman lingid sa ating kaalaman na mayroong nagaganap
na korupsiyon sa gobyerno sapagkat mayroong mga buwaya na naka upo sa
pamahalaan.
 IKATLONG KABANATA

I. INTRODUKSYON

Si Marcelo Hilario del Pilar y Gatmaitan (Agosto 30, 1850 - Hulyo 4, 1896),
kilala rin bilang ang "Dakilang Propagandista", ay isang ilustrado noong panahon
ng Espanyol. Ang kanyang pangalan sa dyaryo ay Plaridel. Binili niya kay
Graciano Lopez Jaena ang La Solidaridad at naging patnugot nito mula noong
1889 hanggang 1895. Dito niya isinulat ang kanyang pinakadakilang likha ang La
Soberania Monacal en Filipinas at La Frailocracia Filipina. Isinulat rin niya ang
“Dasalan at Tuksuhan” na tumitira sa mga mapangabusong prayle.

II. TALAMBUHAY

Isinilang si del Pilar sa isang nayon sa

Kupang, San Nicholas, Bulacan noong Agosto
30, 1850. Siya ang bunso sa sampung
magkakapatid ng mayamang pamilya nina Don
Julian del Pilar, isang gobernadorcillo at Doña
Blasa Gatmaytan. Hilario ang dating apelyido ng pamilya niya. Ang apelyido ng
pamilya nila'y isina-Kastila bilang pagsunod sa kautusan ng Gobernador-heneral
Narciso Claveria noong 1849. Ang kanyang kapatid na si Padre Toribio H. del
Pilar ay isang pari na ipinatapon ng mga Kastila sa Guam noong 1872.

Si del Pilar ay nagsimulang mag-aral sa kolehiyong paaralan ni Ginoong

Jose A. Flores at lumipat sa Colegio de San Juan de Letran at muling lumipat sa
Unibersidad ng Santo Tomas kung saan huminto siya ng walong taon sa pag-
aaral pero natapos din sa kursong abogasya noong 1880. Noong Hulyo 1, 1882,
itinatag niya ang Diariong Tagalog (ayon kay Wenceslao Retana, isang Kastilang
manunulat, ang unang labas ay inilathala noong Hunyo 1, 1882) kung saan
binatikos niya ang pang-aabuso ng mga prayle at kalupitan ng pamahalaan.
Humingi siya ng mga kaukulang pagbabago. Ilan pa sa kanyang mga isinulat ay
ang mga sumusunod: Dudas, Caiingat Cayo, Kadakilaan ng Diyos, Dasalan at
Toksohan, Sagot ng Espanya sa Hibik ng Pilipinas, Pasyong Dapat Ipag-alab
nang Puso ng Taong Babasa, La Soberania Monacal en Filipinas, at La
Frailocracia Filipina.nakipag tulungan si marcelo sa kaniyang mga kakampi
upang mapatalsik nila ang mga kalaban.

Noong 1888, sumulat siya ng manipesto na naglalayong patalsikin ang

mga prayle sa Pilipinas, na nilagdaan ng 810 katao sa isang pambayang
demonstrasyon at iniharap sa Gobernador ng Maynila. Ipinagtanggol din niya
ang mga sinulat ni José Rizal kagaya ng Noli Me Tangere laban sa mga prayleng
sumasalakay rito. Nang pinag-uusig siya ng mga Kastila at noong 1888, tumakas
siya patungo ng Espanya sanhi ng kanyang panawagang pagpapatapon sa
Dominikanong Arsobispo Pedro P. Payo.

Pagdating sa Espanya, pinanguluhan niya ang pangkat pampulitika ng La

Asociacion Hispano-Filipino (Ang Samahang Kastila-Pilipino) noong Enero 12,
1889, isang samahang pambayan na binubuo ng mga Pilipinong propagandista
at mga kaibigang Kastila sa Madrid upang manawagan sa pagkakaroon ng
pagbabago sa Pilipinas. Pagkatapos, pinalitan niya si Graciano Lopez Jaena
bilang editor ng La Solidaridad noong Disyembre 15, 1889, isang pahayagang
pampulitika na inilathala minsan tuwing ikalawang linggo na siyang nagsilbi
bilang tinig ng Kilusang Propaganda. Naglathala din siya ng mga liberal at
progresibong artikulo at sanaysay na nagbunyag sa kalagayan ng Pilipinas.

Labis na naghirap si del Pilar sa pagpapalimbag ng La Solidaridad. May

panahong hindi kumakain at may panahong hindi natutulog ang manunulat.
Upang makalimutan ang gutom, may panahong namumulot siya ng mga nahithit
na sigarilyo sa mga daan. Ang pondo para sa pag-papalimbag ng pahayagan ay
paubos na. Malaking suliranin sa kanya ang walang tulong pinansyal na
dumarating mula sa Pilipinas. Ito ang dahilan kung bakit huminto ang
paglalathala ng pahayagan noong Nobyembre 15, 1895 sanhi ng kakulangan sa
pondo. Kahit gaano ang hirap na dinadanas niya, nagpatuloy pa rin siya sa
pagsusulat para sa ikalalaya ng Pilipinas. Namatay siya sa sakit na tuberkulosis
sa isang maliit na ospital sa Barcelona, Espanya noong Hulyo 4, 1896 sa gulang
na 46.

III. MGA AKDA

III.I ANG KADAKILAAN NG DIYOS

Ang akdang ito ay nakatukoy sa mga magagandang ginawa ng Diyos para

sa mamamayang Pilipino at maging pagbigay-galang din sa kagandahan ng
kalikasang Pilipinas. Ang Cadaquilaan ng Dios ay isang sanaysay na pagtuligsa
laban din sa mga prayle, ngunit nagpapahayag ng pilosopiya at pag-ibig sa
kalikasan ni del Pilar.

“Di kailangan, kapatid ko ang magbukas ka’t bumasa ng pilosopiya o

teolohiya at iba pang karunungan, upang maranasan mo ang kadakilaan
ng Diyos.”

“Sukat ang pagmasdan iyang di marilatang hiyas na inilaganap sa

mundong pinamamayanan mo! Sukat ang pagwariin mo ang sarisaring
bagay na rito sa lupa ay inihandog sa iyong kahinaan, pampawi sa iyong
kalumbayan, panliwanag sa iyong karimlan, at aling makapangyarihang
lumalang at namamahalang walang tigil sa lahat ng ito?”

“Masdan mo ang iyong kaparangan, masdan mo ang mga halamang

diya’y tumutubo, buhat sa hinahamak mong damo hanggang sa di-
mayakap na kahoy na pinumumugaran ng ibon sa himpapawid; masdan
mo’t pawang nagpapapahayag na ang kanilang maikli o mahabang
buhay ay hindi bunga ng isang pagkakataon; wariin mo’t maranasan ang
kamay ng Diyos, na naghahatid oras-oras sa mga halamang iyan ng dilig
na ipinanariwa, ng init na nagbibigay lakas at pumipigil ng pagkabulok ng
hangin at iba’t-iba pang kinakailangang ilago at ikabuhay hanggang sa
dumating ang talagang takda nang paggamitan sa kanila.”

“Tingnan ang pagkahalaylay nila’t isang malawak na harding wari’y

simoy na naghahatid-buhay at nagsasabog ng masamyong bango ng
kanilang bulaklak, ay isang halik wari na ikinikintal sa inyong noon ng
lumalang sa atin, kasabay ang ganitong sabi, “Anak ko, ayan ang buhay,
ayan ang ligaya, hayo’t lasapin mo’t ito’y handog na talaga ng aking
ganap na pagmamahal; bundok, ilog at karagatan pawing may inimpok
na yamang inilalaan ko sa iyo; paraparang kakamtan mo, huwag ka
 lamang padaig sa katamaran, gamitin mo lamang ang isip at lakas na
ipinagkaloob sa iyo, huwag mong alalahanin ang dilim sa lupa; nariyan
ang bituing mapanuntunan mo kung naglalayag ka sa kalawakan ng
dagat; wala akong hangad anak ko, kundi ang kamtan mong mahinusay
ang buong ginhawa, buong kasaganaan at mapayapang pamumuhay.
Talastas kong kapos ang kaya mo sa pagganti sa akin, talastas kong
salat ang lakad, salat ang buhay mo sa ikasusunod ng nais na
matumbasan ang biyayang tinatanggap; kaya huwag kang lubahng mag-
alala. Sukat na ang mahalin ang kapwa mo tao, alang-alang man lamang
sa pagmamahal mo sa lahat; mahalin mo ang nilikha ko; mahalin mo ang
minamahal ko at bukas makalawa’y may tanging ligaya pang pilit na
tatamuhin mo.”

“Diyan ay sukat mo nang mabanaagan, nanasang irog, ang kadakilaan

niyang Diyos di nililingat sandalI man sa pagkalinga sa atin. Dakila sa
kapangyarihan, dakila sa karunungan at dakila sa pag-ibig; sa
pagmamahal at pagpapalagay sa kanyang mga anak dito sa lupa; at
pantas man o mangmang, mayaman man at dukha ay walang
mawawaglit sa mairog at lubos niyang paglingap.”
III.II ANG KALAYAAN

Isa itong nobela kung saan ipinahayag ni Marcelo H. del Pilar ang
kahalagahan ng kalayaan. Nag-lalaman ito ng mga huling habilin sa
mamamayang Pilipino tungkol sa kalayaan na buot nyang ipabatid. 

Maikling pahayag galing sa sulatin:

“Ang kalayaan ay dili iba kundi ang kapangyarihang sumunod o

sumuway sa sariling kalooban; ang tinawag nating malaya ay yaong
panginoon sa kanilang kalooban. 

Ang kalayaan ay isa sa mahahalagang biyaya ng Diyos sa tao, dahil sa

kalayaan ay nakailag sa masa at nagagawa ang inaakala nating
magaling.
Tunay na dahil sa kalayaan ay nagagawa ang masasama at nangyaring
pabayaan ang magaling, dataputa sukat taguring ito ang
pinagbubuhatan ng matuwid na malasariling tauo and ouri o kahihiyang
bunga ng mabuti o masama niyang gawa.

Ang hayop ay walang kalayaan, gaya ng kalayaan ng tao; ang hayop ay

hindi panginoon ng kanyang sarili, ang hayop na simula na kapua hayop
ay alipin ng kanyang gutom, ng kanyang galit, ng sariling pitang hindi
 mapaglaanan kaya hindi man mananagot sa kanyang gawa, hindi
magkakamit ng puri, hindi nagkakasala.

Ang tauo ang hindi gayon. Sakaling gawin sa ibabaw ng lupa, mabuti o
masama ay talo ng kasunod ang karapatan ang karapatan o kasalanan;
ang gauang mabuti ay ikanararapat sa Dios at sa sariling concensia; ang
gauang masama ay ikinasasawi at dahil dito’y bumubukal pala sa ating
pusi ang kahihiyan, isang pighating sumisisi sa sarili, palibhasa’y nasa
kamay natin ang kalayaang sukat ikailag sa ikasasawi.

Linikha ng Dios and tauo, sinankapan niya ang isip at loob at kalakip ang
buhay na ipinagkaloob sa kanya ang ganap na kalayaan.

Alinsunod dito, kung matuid ang gamitin at pagyamanin ang lahat ng

ipinagkaloob ng Dios, kung pananagutan natin sa Maykapal ang
pagpapaubaya sa mga biyayang handog ng kanyang pagmamahal; kung
dapat nating pagyamanin ang sariling buhay, liuanagan ang sariling isip
at loob, ay katuiran din namang igalang natin ang kalayaang sangkap ng
ating pagkata. Dapat nating gamitin at ipagmalasakit at huag
pababayaang apihin ng iba ang sariling kalayaan.

Ang lahat ng bayan sa ibabao ng lupa ay nagtatag ng mga kautusang

dapat alinsunurin ng mamamayan. At may mga pinuno namang tagapag-
alaga ng ikatutupad ng kautusan.”

III.III KAIINGAT KAYO

Ito ay sagot sa libritong isinulat ni Paring Jose Rodriguez na ang pangala'y

Kaiingat Kayo na nagsasabing sumunod lamang sa kaniyang pangaral at huwag
bumasa ng mga ibang libro ang mga Pilipino dahil sa pamamagitan ng pagsunod
sa kanya masisiguradong inyo na ang langit, inyo na ang kaluwalhatiang walang
hanggan sa tuligsa sa “Noli Me Tangere” na may adhikaing mapulaan si Dr. Jose
Rizal.

“Ngayon ang panahong tigmak sa kakulangan ng katotohanang

mapanghahawakan ng sinuman. Ngayon ang panahong kay hirap
mawawaan ang tunay at ang kasinungalingan. Nyagon ang panahong
lukob ang diwa't isipan natin ng mga patalastas na tila kalugud-lugud,
ngunit nagdudulot kaipala kadiliman ang katahimikang labis at halos
mala-paraiso.”
“Kaiingat kapatid! Magpunyaging tagusin ng katuwiran and piring na
tumatakip sa mga mata. Huwag bulagin ang sarili sa mga balatkayo, at
sa halip, pagsikapang makita ang katotohanang umiiral. “

“Ito at ito lamang: walang karalitaang-madla na mapapalis sa loob ng

isang libo, siyam-napu't limang araw; di-maikakaila ang karukhaan ng
angaw-angaw sa ating kapatid; naroon pa rin ang yagit na may tsapa;
lalong nag-iibayo ang agwat ng bagong ilustrado at bagong indiyo.”

“Buong-kusang ipinipinid ng mapagimbot na nakaririwasa ang kanilang

budhi sa daing at panaghoy ng Katagalugan; buong tiwasay na nating
tinanggap – tayong manhid at mapagparaya sa sariling pagnanasa – ang
isang laksang pahatid sa atin.”

“Huwag humimlay sa naglalakihan nating awto, sa ating tahanang

malapalasyo, sa nagsasawalang-kibo nationg pamantasan na tila ba
nakaluklok natayo sa panibagong Eden. Kasalanang di-mapapatawad
ang matulog nang panatag sa mga kamang dekutson nang hindi man
lamang isinasaisip kahit saglit ang tablang amoy-estero, galisin at lipos
sa libag na higaan ng kapatid na maralita.”

“Maikakaila ba ang pagdarahop ng nakararami? O tuluyan na ba tayong

nalulong sa huwad nating daigdig na kasaganan at katiwasayan? Mag-
isip kayo at huwag magsa-tanga! Napakadaling marahuyo, lalo na
tayong walang ibang talos kundi ang tangos ng ilong nating mestisuhin.”

“Napakadaling paglalangan ang sarili habang hitik sa de-sampung papel

ang nagpuputok nating kartamoneda. Napakadaling patahimikin ang
budhi habang kusang binubulag ang sarili sa katotohanan na
kamuhimuhi tayo sa malas ng angaw-angaw nakalahi.”

“Tiyak na mamumuhi at mapopoot ka rin kung araw-araw mong

mapapanood ang landian, ang talsikan ng mga pinintahang daliri ng
pulutong na anak-mayaman – samantalang kalapit-bahay lamang ang
umpukan ng mga dampang mahihiya sa bahay ng aso. Titiim din ang
bagang kung masisilayan ang mga kansusuwit na mestiso at mestisang
walang pakundangan kung magparaya sa sarili na tila walang
katapusang pista ang buhay.”

“Kaiingat kayo kapatid! Malayo't matagal pa ang pagsapit ng tunay na

Eden sa kalupaan natin. Huwag kalilimutan ang nakaraan sapagkat sa
nakaraan nakasalalay ang pagkamulat sa katotohanan.”
 III.III.I MITHIIN NG SANAYSAY

1. Makapanghikayat at humingi ng pagbabago mula sa mga isinambulat na

katotohanan sa ating kalagayang panlipunan na marapat lamang na ating
malaman.

2. Matuto tayong magkaroon ng paninindigan at ipagpatuloy ang nasimulan kahit

na marami sa ating paligid ang nagnanais na tayo ay mapabagsak.

3. Kailangnan maging matibay tayo at ipagpatuloy ang ipinaglalaban nating

tama.

III.IV LA SOBERANÍA MONACAL EN FILIPINAS

Ito ay sanaysay n anaglalarawan sa kakulangan at hindi pagsunod ng

gobyerno sa mga pangako nito at hangarin noong unang mabungang
engkwentro ng Espanya at Pilipinas.

III.V LA FRAILOCRACÍA FILIPINAS

Ito ay sanaysay tugon sa pamphlet na Los Frailes en Filipinas na isinulat ng

mga Espanyol. Ang argumento ay isinulat sa limang bahagi: Una, patatalo sa
problemang filibusterismo; ikalawa, ang pagyayabang na pag-ibig ng mga prayle
para sa Espanya; Ikatlo, ang di-pagkasundo ng sibilisasyong Pilipino sa mga
prayle; ikaapat, ang impluwensya ng mga prayle sa mga Pilipino; at ikalima, ang
hangarin ng mga Pilipino. 

III.VI DUPLUHAN, DALIT AT MGA BUGTONG

Dupluhan

Nagugul nang lahat, oh! Sinta co't

ibig Katuiran lamang sa bunying
ang boo cong caya sa Monarca,
pagmamasaquit ang nagagamit kong mabisang
ay hindi pinalad na naipaalis sandata,
ang parusang lagda ng sentenciang pagca't siyang lalo bayang may
lihis halaga.
 sa bolag cong bait na puno't Justicia.
Dalit

Cung sa langit nabubuhay Guinto't pilak sa pucpucan

ang sa lupa'y namamatay, ng platero'y umiinam,
ano't kinatatakutan ang puring lalong maquinang
ang oras ng kamatayan? sa pucpuc ay pumupusiao.

Palatuntunan

Aco'y tantong nagtataca

sa jarding sinabi co na,
lihim cung turingin nila,
ang susi'y nasa sa iba.

III.VII DASALAN AT TOCSOHAN

Ang Tanda 
“Ang tanda nang cara- i- cruz ang ipangadya mo sa amin, Panginoon naming
Fraile, sa manga bangkay namin, sa ngalan nang Salapi at nang Maputing binte,
at nang Espiritung Bugaw. Siya naua.“

Pagsisisi
“Panginoon kong Fraile, Dios na hindi totoo at labis nang pagkatuo gumaga at
sumalacay sa akin: pinagsisihan kong masakit sa tanang loobang dilang pag-asa
ko sa iyo, ikaw nga ang berdugo ko. Panginoon ko at kaauay ko na inihihibic
kong lalo sa lahat, nagtitica akong matibay na matibay na dina muli-muling
mabubuyo sa iyo: at lalayuan ko na at pangingilagan ang balanang makababacla
nang loob ko sa pag-asa sa iyo, macalilibat nang dating sakit nang manga bulsa
ko, at nagtitica naman acong maglalathala nang dilang pagcadaya ko umaasa
akong babambuhin ka rin, alang-alang sa mahal na pasyion at pangangalakal
mo nang Cruz, sa pagulol sa akin. Siya naua.”

Ang Amain Namin

  “Amain naming sumasaconvento ka, sumpain ang ngalan mo, malayo sa
amin ang kasakiman mo, quitlin ang liig mo ditto sa lupa para nang sa langit.
Saulan mo cami ngayon nang aming kaning iyonh inaraoarao at patauanin mo
cami sa iyong pagungal para nang pag papataua mo kung cami’y nacucualtahan;
at huag mo kaming ipahintulot sa iyong manunukso at iadya mo cami sa
masama mong dila. Amen.”

Ang Aba Guinoong Baria

“Aba guinoong Baria nakapupuno ka nang alcancia ang Fraile’I sumasainyo
bukod ka niyang pinagpala’t pina higuit sa lahat, pinagpala naman ang kaban
mong mapasok. Santa Baria Ina nang Deretsos, ipanalangin mo caming huag
anitan ngayon at cami ipapatay. Siya naua.”

Ang Aba Po Santa Baria

“Aba po Santa Bariang Hari, inagao nang Fraile, ikao ang kabuhayan at
katamisan. Aba bunga nang aming pauis, ikaw ang pinagpaguran naming
pinapanaw na tauong Anac ni Eva, ikaw nga ang ipinagbubuntonh hininga
naming sa aming pagtangis dito sa bayang pinakahapishapis. Ay aba
pinakahanaphanap naming para sa aming manga anak, ilingon mo sa aming ang
cara- i cruz mo man lamang at saka bago matapos ang pagpanaw mo sa amin
ay iparinig mo sa amin ang iyong kalasing Santa Baria ina nang deretsos,
malakas at maalam, matunog na guinto cami ipanalangin mong huag
magpatuloy sa aming ang manga banta nang Fraile. Amen.”

Ang Manga Utos Ng Fraile

Ang manga utos nang Fraile ay sampo:
1. Sambahin mo ang Fraile na lalo sa lahat.
2. Huag kang mag papahamak manuba nang ngalang deretsos.
3. Mangilin ka sa Fraile lingo man at fiesta.
4. Isangla mo ang catauan mo sa pagpapalibing sa ama’t ina,
5. Huag kang mamamatay kung uala pang salaping pang libing.
6. Huag kang makiapid sa kanyang asaua.
7. Huag kang makinakaw.
8. Huag mo silang pagbibintangan, kahit ka masinungalingan.
9. Huag mong ipagkait ang iyong asaua.
10. Huag mong itangui ang iyong ari.
 Itong sampong utos nang Fraile’I dalaua ang kinaoouian.
1. Sambahin mo ang Fraile lalo sa lahat.
2. Ihayin mo naman sa kaniya ang puri mo’t kayamanan. Siya naua.

Ang manga kabohongang asal, ang pangala’i tontogales ay tatlo.

1. Igalang mo...
2. Katakutan mo...
3. Pagmanuhan mo...

III.VII.I PAGSUSURI

Ito’y isang akdang nakakatawa dahil ipinapakita dito kung paano sobrang
kaiba o kabaliktaran ang ginagawi ng mga prayle noon sa kanilang mga sinasabi
sa mga Pilipino. Kitang-kita dito ang matinding kabalintunaan ng pagiging “banal”
ng mga prayle noon sa Pilipinas. Subalit sa isang banda, nakakalungkot din ang
akda at kung mababasa mo ito’t ilalagay mo ang sarili mo sa kalagayang
panlipunan noon sa Pilipinas, masasabi mong nakakapukaw ito ng isipan at
damdaming mapanghimagsik dahil binigyang diin sa akdang ito ang mga
panlilinlang at pagsasamantalang ginagawa noon ng mga prayle sa mga Pilipino.

Sa pagkakabasa ng mga parody na ito, masasabi natin na matindi talaga ang

pagbibigay diin ni Del Pilar sa mga pagsasamantalang ginagawa ng mga prayle
noon sa mga Pilipino. At ayon nga sa aklat na “CCP Encyclopedia of Philippine
Art,” sinabi dito na ang mga akdang katulad nito ay nakatulong sa
pagpapabagsak ng “friarcracy” o ng mas sukdulang pagpapasinaya ng mga
Kastilang prayle ng mga kumbentong patakaran imbes ng panggobyerno—na di
kalaunan nga ay nagbunsod sa rebolusyon noong 1896.

Subalit kahit wala na si Del Pilar sa kasalukuyang panahon, maraming Pilipino

pa rin ang mala-Del Pilar ang istilo ng pagsusulat at nakakagulat din na buhay na
buhay pa rin magpahanggang ngayon ang parody niya na “Aba Guinoong Barya”
subalit hindi na ito patungkol sa mga Kastilang prayle.

Kung dati ay naisulat ni Del pilar ang mga parody na ito dahil sa mga di
kanais-nais na karanasan niya sa mga prayle noon, sa kasalukuyang panahon,
nagkaroon ito ng mga bagong bersyon na nagpapatungkol naman sa katiwalian
at pagkadismaya ng mga mamamayan sa mga pangulong nanunungkulan sa
Pilipinas.
III.VIII ISANG TULA SA BAYAN
Sa iyong kandungan tinubuang
lupa,
pawang nalilimbag ang lalong dakila;
narito rin naman ang masamang
gawa
na ikaaamis ng puso’t gunita.
Ang kamusmusan ko kung
alalahanin,
halaman at bundok, yaman at
bukirin;
na pawang naghandog ng galak sa
akin,
ay inaruga mo, bayang ginigiliw.
Ipinaglihim mo nang ako’y bata pa,
ang pagdaralitang iyong binabata;
luha’y ikinubli nang di mabalisa,
ang inaandukha mong musmos
kong ligaya.
Ngayong lumaki nang loobin ng
langit,
maanyong bahagya yaring pag-ibig
magagandang nasa’y tinipon sa
dibdib
pagtulong sa iyo, bayang iniibig.
Ngayon na nga lamang, ngayon ko
natatap
ang pagkafusta mo’t naamis na
palad;
sa kaalipinan mo’y wala nang
mahabag,
gayong kay raming pinagpalang
anak!
Sa agos ng iyong dugo ipinawis,
marami ang dukhang agad
nagsikinis,
samantalang ikaw, Bayang iniibig,
Ay hapung-hapo na’t putos ng
gulanit.
Santong matuwid mo ay iginagalang
ng Diyos na lalong
makapangyarihan
na siya na dapat na magbigay-
dangal,
bagkus ay siya pang kinukutyang
tunay.
Ngunit mabuti rin at mapupurihan,
Sa paghahari mo itong pamamayan,
Sapagkat nakuhang naipaaninaw,
Na dito na ang puno’y di na
kailangan.
Kung pahirap lamang ang ipadadala
Ng nangagpupuno sa ami’y sukat
na;
Ang hulog ng langit na bagyo’t
kolera,
Lindol, beriberi’t madla pang balisa.
 III.VIII.I PAGSUSURI

Ang akdang ito ay tumutukoy sa panlipunang antas ng pamayanang Filipino.

Itinatalakay dito na bagama't nanggaling sa Pilipinas ang mga magigiting at
dakilanh bayani, nagsilbi din bilang midyum ang bansa para sa mga
masasamang gawa tulad na lamang ng mga kaapihang ipidinaranas ng mga
prayle sa mga Pilipino. Ang simpleng simot mula sa kalikasan at kapaligiran sa
Pilipinas ang iilan sa mga nananatiling salik na nagpapaalala sa mga
mamamayan sa kanilang identidad. Ipinagkaloob rin sa tula ang nosyon na sa
kabila ng mga paghihirap na naranasan ng mga Pilipino ay marapat lamang na
sa pamamagitan ng gabay ng Diyos ay mananatiling patriyotiko ang bawat
mamamayang Pilipino para sa bansang inapi man ngunit babangon muli.

III.IX PACIONG DAPAT IPAG-ALAB NANG PUSO NANG TAONG BABASA

O Fraileng lubhang malupit Fraile na lubhang suwail

na wala nang iniisip wala munti mang panimdim,
kundi manlupig, manggahis! ang parati mong hangad din
Fraileng hundi na nahapis ang lumigaw at manikil
sa dugo ng inocentes. siya mong minamagaling.

Fraileng lubhang aligasa, Di ka nagdadalang-awa

mataas magmanukala sa bangkay ng mga dukha,
at palalo kang maghaka ang gawa mo'y pawang daya,
isipin mong matiyaga mang-ulol, mag-upasala,
lahat mong lihis na gawa. manlupig, mangalunya.

III.IX.I PAGSUSURI

Ang akdang ito ay kinikilala din sa tawag na Pasyong Genesis. Sa tulang ito,
gumamit si Del Pilar ng mga taktiks na siya ding ginamit ng mga misyonaryong
dumayo dito sa Pilipinas noong ika-16 na siglo. Ang unang walong taludtod ay
inialay ni Del Pilar sa mga prayle dahil sa pagkakatugma ng kanilang mga
karumal-dumal na pinaggagawa sa mga karakter na may mga hindi kapata-
patawad na kalasanan sa akdang Pasyon. Ang huling walong taludtod ay bilang
pambukas-mata sa mga prayle para sa kaapihang naidudulot nila sa mga
mamamayang Pilipino. Sa makatuwid, ang tulang ito ay nagsilbing protesto laban
sa pamumuno noong panahon ng kolonyalismo dito sa Pilipinas.

III.X.I SAGOT NG ESPANYA SA HIBIK NG PILIPINAS

Puso ko’y nahambal ng aking sa kaparangan mo’y tumutubong

marinig
bunso, ang taghoy mo’t mapighating
hibik,
wala ka, anak kong, sariling hinagpis
na hindi karamay ang in among ibig.
Wala kang dalita, walang sa
kahirapan
na tinitiis kang di ko dinaramdam:
ang buhay mo’y bunga niring
pagmamahal,
ang kadustaan mo’y aking
kadustaan.
Pagsilang mo, bunso, sa
sangmaliwanag
nang panahong ako’y di pa
nagsasalat
walang inadhika ang in among liyag
kundi puspusin ka ng ginhawa’t
galak.
Sa awa ng langit ikaw ay sagana
ng sukat iyamang malalagong lupa,
lahat ng pananim wala mang alaga
kusa.
Ang tabako’t kape, palay, tina’t bulak
abaka at tubo’y kailangang lahat,
sa mga lupa mo’y tantong
naggugubat
itong sa sangmundo’y hirap
mahagilap.
Sarisaring kalap na sakdal ng tibay
sakdal ng la-laki sa dikit ay sakdal;
hindi makikita sa sangdaigdigan,
ngunit sa budok mo’y nangagkalat
lamang.
Ang asupre’t tingga, ang tanso at
bakal
ang ginto at pilak ay nangahuhukay
sa mga lupa mo’t sa dagatan nama’y
sarisaring perlas ang matatagpuan.
Tantong naliligid ang mga lupa mo
ng dagat ng China’t dagat Pacifico
balang mangangalakal sa buong
sangmundo
pawang naakit dumalaw sa iyo.

Talaga nga manding ikaw ang
hantungan
ng sa ibang nasyong sinimpang
puhunan;
ikaw nga’t di iba dapat makinabang
nang yaman sa iyo’y gawad ng
Maykapal.
Sa gayo’y kailangan mata mo’y
mamulat
isip ay gisingi’t nang makatalastas
ng sukat asaliing ipagkakapalad
sa buhay na ito’t nang di ka
maghirap.
Akong iyong ina’y taga-tupad bilang
ng mga tadhana ng Poong
Maykapal,
ipinaiwi ka’t ang hangad ko lamang
musmos na isip mo’y sakiting aralan.
Ituro sa iyo ang utang na loob
sa nagkakandiling maawaing Diyos;
matuto ka namang sumamba’t
umirog,
puso mo sa kanya’y huwag
makalimot.
At para mo na ngang pasalamat
bilang,
makapagtanggol ka sa kapanahunan
ng aring tinamo’t maapamahalaan
tapat na paggamit ng santong
katwiran.
Ang tagapagturo’y pinakapili ko,
hinirang sa lalong mabait na tao;
ako’y nabighani’t umaasang totoo
sa may sinumpaang mahigpit na
boto.
Ang lahat ng prayle ay may
sinumpaan
sa harap ng Diyos, na anaki’y tunay,
na ito raw mundo’y kusang
tatalikdan,
kusang tumatangi sa lahat ng
yaman.
Saan di nga baga, bunsong ginigiliw;
prayle ang siyang aking hihirangin
na tagapag-iwi blang taga-tingin
sa iyo’t nang di ka baga pagliluhin.
Mahigit na ngayon tatlong daan taon
na iniiwi kang prayle ang may
kandong;
katiwala akong sa gayong panahon
ang isip mo’t yaman nama’y
yumayabong.
Katiwala akong nagpapanuto ka
sa landas ng iyong sukat iginhawa;
katiwala akong dangal mo’t ligaya
ngayo’y tinatanghal na walang
balisa.
Tatlong sacerdote ang ipinabitay,
bukod sa maraming pinahihirapan,
at dili umano’y nakapipigil daw
ng iyong ligaya, bunsong
minamahal.
 Hindi ko inino’t ang buo kong asa
ay pagmamasakit ang ginawa nila,
sa pagkabuhay mo’t hindi ko
napunang
magdarayang udyok ng masamang
pita.
Sa abang-aba ko’t laking kamalian!
laking pagkasawi! laking
kadustahan!
ng ipagpabaya sa kapahamakan,
ang dapat mahaling usbong niring
buhay.
Ngayon ko nga lamang, bunso,
natalastas
na ang nangaaba at kinulang palad
ay pawing mabait, pawing
nagsisikap
dangal ta’t katwira’y igalang ng lahat.
Prayle’y napoot sa magandang nais
ng sa ati’y tapat kung magmalasakit
ngayon ko natanto, ngayon ko
nabatid
ang kandili niya’y bagkus
panggagahis,
Sa kayamanan mo’y sila ang
sumamsam
ngalan pa ng Diyos ang
sinasangkalan
at dinadaya kang di mo raw
kakamtam
ang langit kung hindi sila ang
bayaran.
Di ka raw titingnan ngMahal na
Birhen
kung di ka bumili ng sintas at
kalmen;
pag hindi mainam ang pagpapalibing
ang harap ng Diyos, hindi sasapitin.
Sa paniniwala ng mga anak mo,
maraming naghirap, at nasa
kombento
ang kanilang yama’t sila’y ingkilino
na namumuwisan sa paring natuto.
Ang lupang nilawag at pinaghirapan
ng magulang nila’t mga kanunuan
ngayo’y asyenda na’t nahulog sa
kamay
ng hindi nagpagod at di namuhunan.
Ang laki at higpit sa pana-panahon
ng pagpapabuwis ay sulung ng
sulong,
makasingil lamang ay di nililingon
hirap ng magsaka;t pawis na
ginugol.
Salapi at pagod ng nagsisibuwis
ay walang katumbas kung di ang
maghapis,
tanghaling sagana ang hindi
nagpawis,
maibaon sa utang at tumangis-
tangis.
Ang lahat ng ito’y ninanais sana
ng malagyang lunas ng sinta mong
ina,
ngunit paanhin ko, ngayo’y matanda
na,
hapo na sa hirap ako’t walang kaya.
Ang mga balitang Legazpi’t Salcedo
at iba’t iba pang inaasahan ko
sa pagkakalinga ng tapat sa iyo,
ngayon ay wala na’t inulila tayo.
Sa nangangatirang ngao’y
nabubuhay
oo’t may mabait, bayani at paham;
ngunit sia-sila’y nangag-iiringan
di magkasundo sa anumang pakay.
Sa ibig ng isa’y hahadlang ang iba,
sa balang kuruin ay di magkaisa
walang mangyayari tungol may
halaga
sa gayo’y paanong aasahan sila!
Kaya kailangan bunsong iniirog,
matutong magtiis iayon ang loob,
sa madlang dalita, kung ayaw
kumilos
ang mga anak mo sa pagkakatulog.
Mga taga-rine, Pransuay, Alemanya
at iba pang nasyon ditto sa Europa
ay nangaghirap din sa prayle ng una
pawang nangday, pawa ring ginaga.
Kanilang nasayod lahat ng hinagpis
sa paniniwala’t maling pananalig,
sa prayleng nagpanggap ng taong
malinis
na nagpakadukaha’t nag-anyong
mabait.
Bayan, palibhsang marunong
mahabag,
ay nahambal ngani sa nakitang
hirap,
ang prayle’y kinandong, pinuspos ng
lingap,
ang mga kumbento’y sumaganang
lahat.
Prayle’y hindi naman nagpapahalata
daddaga’t dagdagan pag-aanyong
aba,
hindi napapansin lihim nilang banta
na ang namamaya’y kanilang
mapiga.
Sapagkat ang prayle’y hindi kaparis
nitong mga Paring itim kung
manumit,
ang prayle ay anak sa bundok at
yungib
ng mga magulang na napakagipit.
Anak sa dalagita’y buong pagsasalat
walang nalalamang gawaing
paghahanap
kaya kailangang tuyuin ang lahat
upang manariwa ang sariling balat.
Pag may mamatay na tila mayaman
prayle ang aagap magpapakumpisal,
at inuukilkil na ang pamanahan
ng aring inumpok ay kumbento
lamang.

Hinlog, kamag-anak ay dapat limutin
sa oras na iyon, siyang sasabihin,
kalulwa’t yaman dapat na ihain
sa prayle’t ng huwag impyerno’y
sapitin.
Ang lahat ng ito’y nadaragdagan pa
ng bala-balaking panilo ng kuarta
kalmen, sintas, kordon, palibing,
pamisa,
ay pawing pandukot sa maraming
bulsa.
Sa gayon nang gayo’y lumaki nga
naman
ang ari ng prayle’t naghirap ang
bayan;
mahalinhang bigla ng kapalaluan
ang binalatkayong kababaang asal.
Diyan na naninghal, diyan na nang-
api
buong kataksilan ang pangyayari,
ang bawa’t pinuno sa prayle ang
kampi
baya’y namighati sa pagkaduhagi.
Ganda ng babae, ang dunong ang
yaman
ay nagiging sanhi ng kapahamakan,
walang sumaklolong may
kapangyarihan
sa kualita’t nayuko baras ng
katwiran.
Ang balang magsabi, ang balang
mag-isip
ng magpaaninaw ng santong
matuwid,
walang nararating kungdi ang
maamis
luha’y patuluin hanggang sa mainis.
Sapagka’t ang balang
mapaghinalaan
na sa hangad nila’y di maaasahan
ay ipapahuli at pararatangan
ng salang dakila’t madlang
kataksilan.
At sa bilanggua’y agad kukulungin
sa gutom at uhaw ay papipitiin,
ang lamig ng lupa’y siyang babanigin
ng sa kanyang baya’y natutuong
gumiliw.
Hindi tutulutang magtamong liwanag
sa araw at gabi ay kahabag-habag
kung hapong-hapo na sa gayong
paghirap
ay paaamining siya nga’y nagsukab.
May ipinapangaw ang dalawang paa
kamay at katawa’y gagapusin muna,
saka tatapatan ang sakong ng baga
hanggang di umamin sa paratang
nila.
At kung masunod na ang kanilang
nasa
umamin sa sala ang lipos-dalita
tali nang kasunod, parusa’y ilalagda
 sa martir ng prayle’t
mapapanganyaya.
Ang parusa noo’y samsamin ang
yaman
Saka unti-unting alisan ng buhay;
Idaraan muna sa isang simbahan
Ang kinulang-palad . . . at saka
sisigan.
Sa gitna ng plasa ay may nakahanda
na naglalalagablab na malaking siga,
diyan igagatong sa harap ng madla
ang sa kanyang baya’y ibig
kumalinga.
Taghoy ng sinigan at madlang
kaharap
luha ng magulang, hinlog, kamag-
anak
pagtangis ng madla ay walang
katapat
kundi ang sa prayleng tawa at
halakhak.
Yutang-yutang tao ang nanguuyam
ng panahong yaon sa gayong
paraan,
ang payapa’t aliw noon ay pumanaw
nalipos ng luksa libo-libong bayan.
ang yaman nasamsam, buhay na
nakitil
ay di babahagya’t noo’y walng tigil,
ang sipag ng pralye sa gawaing
magtaksil.
magsabog ng dusa, gutom at hilahil.
Ano pa nga’t noon ay kulang na
lamang
Ang nangaulila’y magpapatiwakal;
Niloob ng langit,
nanangagsangguinian
at nangagkaisang sila’y
magdamayan.
Diyata nga kaya, ang winika nila,
at wala nang lunas sa ganitong
dusa?
diyata nga baga’t itong binabata
sa inaanak nati’y ipapamana pa?
Huwag magkagayo’t yayamang
namalas,
na sa daang ito’y nasubyang ang
landas,
ay hawanin nating, sakitin ng lahat,
ilayo ang madla sa pagkapahamak.
Lalaki’t, babae, matanda at bata,
ngayo’y manalangin, sa langit
paawa,
ang santong matwid sa kusang
dinusta
ay ibangon nati’t Diyos ang bahala.
Kanilang nilusob ang mga kombento,
prayle’y inusig pinutlan ng ulo,
ang balang makitang prayleng
nakatakbo
kung hindi barilin, kanilang binato.
Higanti ng baya’y kakila-kilabot
 walang pagsiyahan ang kanilang
poot,
ang mga kombento’y kanilang
sinunog
inuring pugad ng masamang hayop.
Prayle’y nanglalaban, ngunit lalin
kaya
sa galit ng bayan ang magiging kuta!
ang payapang dagat, pasiyang
nagbala
ay walang bayaning makasasansala
Yaong bayang supil, dating
mahinahon,
dating mapagtiis, at mapagpasahol,
inunos ng dusa’t malalaking alon
ng paghihiganti noo’y luminggatong.
Walang nakapigil, walang
nakasangga,
palibhasa’y bayan ang magpaparusa
ang mga pinuno’y nawalan ng kaya,
umayon sa baya’t nang di mapag-
isa.
Kaya nga bunso ko’t magpahangga
ngayon
ang Prayleng lumakad sa kanilang
nayon,
kahit na bata ay nagsisipukol
inu-using nilang parang asong ulol.
Sa paraang ito, bunsong minamahal,
ang dating dinusta’y makatighaw-
tighaw;
ang prayle’y lumayas, iniwan ang
bayan
at muling naghari ang kapayapaan.
Ngunit hindi naman ako nagpapayo
ang ganoong paraan baga’y asalin
mo,
ako’y walang sukat na maisaklolo,
kaya katitii, magtiis, bunso ko.
Walang natimawa sa pagka-duhagi,
na di namumuhunan ng
pamamayani;
kung hindi mo kayang prayle’y iwaksi
magtiis ka, irog, sa palad mong imbi.
Ang mga anak mo’y
nangagugupiling,
sa dusting lagay mo’y di nahihilahil,
magdarayang hibo ng kaaway na
lihim
siiyang diniringig, luha mo’y di
pansin.
Diyata ay sino ang dapat mag-adya
sa iyo, bunso ko, kung hindi nga
sila?
kung sa mga anak mo’y di
makaaasa,
walang daan, irog, kundi ang
magbata.
Ang araw na sila’y magka-isang loob
at mangagkagising sa pagkakatulog;
ang araw na iyan, ang araw ng Diyos
baya’y maniningil . . . Sino ang
sasagot?
 Kailangan bunsong, sila’y mahirati
sa pagmamasakit sa bayang sarili:
Kay Rizal na librong pamagat ay Noli
...
huwag lilimuting ganito ang sabi:
Walang iba, bunso, na dapat hiliin
sila ng sa iyo’y tapat na pagtingin:
ang pagpapabaya’y pananagutan
din,
sa harap ng Diyos sila’y sisisihin.

“Panaho’y matamis sa tinubuan Mapanglaw na sumpa ng Poong

bayan May-kapal,
“at pawang panglugod ang balang sa tamad na puso ay kalumbay-
matanaw, lumbay
“ang simoy sa bukid ay panghatid “kayong nagpabaya sa sariling
buhay, bayan,
“tapat ang pag-irog, subalit ang “anya’y dapat naming Aking
namatay.” pabayaan!”

Alinsunod dito’y aling hirap kaya Ilayo ng langit sa ganitong sumpa

ang sukat indahin sa pagka-kalinga,
sa sariling baya’t upang matimawa,
sa madlang pahirap at sumapayapa?
Ang lahat mong anak, ginhawa’t
dukha man,
maging taga bukid, maging taga
bayan,
lalaki’t babae, pantas man at
mangmang,
santong matwid mo’y dapat
ipatanghal.
ang mga anak mo, bunsong
minumutya:
sa iyo’y matuto ng pagkakalinga
matutong umampat ng iyong
pagluha.
Ito na nga lamang ang maisasagot
ng salantang ina sa hibik mo, irog;
sasakyan mo’y gipo, huwag
matutulog
ang mga anak mo’t masigwa sa laot

III.X.I PAGSUSURI

Ang tulang “Sagot Nang Espanya sa Hibik Nang Filipinas” ay masasabi nating
isang mahabang pagtuligsa sa pang-aabuso ng mga prayle at Kastila sa mga
Pilipino noong mga kapanahunan ni Marcelo H. del Pilar. Kilala naman natin si
del Pilar bilang isang magaling na abogado, ,manunulat at naging patnugot din
siya ng pahayagan ng mga propagandista noon, ang La Solidaridad. At dahil
likas sa kanya ang angking talino sa iba’t ibang larangan, naging mahusay siya
sa panunudyo o panunuya sa kasamaan ng mga prayle sa Pilipinas.

Ang “Sagot Nang Espanya sa Hibik Nang Pilipinas” ay isang sarkastikong

tugon sa tula ni Herminigildo Flores na may pamagat na “Hibik Nang Pilipinas sa
Inang Espanya.” Ang tula ni Flores ay isinulat noong 1888 at nasa wikang
Tagalog samantalang ang tula naman ni del Pilar ay isinulat noong 1889 sa
Europa. Kung paghahambingin natin ang dalawa, malinaw na ang lalabas na
layunin nito ay pag-alabin ang mga damdamin ng mga Pilipino sa pamamagitan
ng paghahayag ng mga kwento, impormasyon at komentaryo tungkol sa
katiwalian ng mga prayle.

Sa tulang “Sagot ng Espanya sa Hibik ng Pilipinas”, napansin ko na nagsimula

si del Pilar sa paraan ng isang mapagpukaw na pagkilala ng “ina” sa “anak.” Sa
mga unang bahagi ay madarama ang kalungkutan ng isang ina sa sinsapit ng
Pilipinas mula sa mga Prayle. Ipinahiwatig ng ‘buhay ng anak ay bunga niring
pagmamahal kaya’t anumang kadustaan na maranasan ay kanya ring
kadustaan,’ ang ideya na waring naroroon ang malasakit ng ina at handa ito’ng
makinig sa mga hinaing ng kanyang anak.

Bilang isang persona ng Inang Espanya, inilahad naman ni del Pilar ang
kasaysayan ng Pilipinas mula taludtod 3-8, ang pagdating ng iba’t ibang lahi ng
mga tao mula taludtod 9-10, hanggang sa pananakop ng mga Kastila na
ipinalalagay ni del Pilar isang pagtupad sa itinakda ng Diyos sa taludtod 12.

Sa pagpapatuloy ng tula, magkakaroon tayo ng pang-unawa na ang mga

Prayle daw ay itinalaga ng Espanya upang maging “taga-tingin” sa mga anak ni
“Pilipinas” upang sila ay hindi mapariwara (taludtod 17). Pagsapit natin sa ika-20
taludtod ay mababanggit ng ina ang pag-garote sa tatlong paring Pilipino
(Gomez, Burgos at Zamora) at ang marami pang mga pinahirapan na talaga
naming binabata ng Pilipinas. Ang tula ay lalong naging matapang sa ika-36
hanggang 58 na mga taludtod. Isinasaad na dito ang mga buhay-prayle at kung
paano sila naging hadlang sa Espanya. Sinasabi naman sa ika-68 na taludtod na
lalong umigting ang pagdududa sa kapangyarihan ng mga prayle. Sa naging
kasaysayan ng ilang bansa sa Europa ay nagbago ang pagtrato ng mga tao sa
mga dating modelo ng pagka-makatao. Pagtagal-tagal, ang mga prayle ay
binastos ng taong bayan at tuluyan na silang pinalayas. Ang kanilang pagkawala
ay nagdulot ng kapayapaan (taludtod 68 at 69).