Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

BÖLÜM 3
EMPEDANS DÖNÜŞÜMÜ VE EMPEDANS UYGUNLAMA
3.1. GİRİŞ
Bir yük empedansı, birkaç dalga boyu uzunluğundaki iletim hattı vasıtasıyla bir
kaynağa bağlanırsa, yük ve kaynak empedanslarının iletim yapısına uygunlaştırılması
tercih edilir. Tabii olarak, bunun bazı nedenleri vardır. Bunların en önemlisi,
uygunlaştırmanın frekansa karşı hassasiyetini büyük ölçüde azaltmaktadır. İletim
hattının kaynak tarafından görülen dönüştürülmüş yük empedansı yani, Z(d)
empedansı maksimum güç transferi için kaynağa uygunlaştırılmış olsa dahi, çalışma
frekansındaki küçük bir değişim hattın elektriksel uzunluğu olarak adlandırılan
θ = βd ’de bir değişime neden olacaktır. Bu yüzden, kaynak tarafından görülen
efektif yük empedansı önemli ölçüde değişecek ve böylece uygunlaştırma
şartlarında da sapmalar meydana gelecektir. Uygunlaştırma şartlarının bu şekilde
ortaya çıkan frekans hassasiyetini önlemek için, yük ve kaynağın ayrı ayrı iletim
yapısına uygunlaştırılması gerekir.

1 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

Yük empedansının iletim hattı ile uyumsuz olmasının başka bir dezavantajı da şudur: Bir
uygunlaştırma devresi sadece kaynak tarafında kullanılırsa, orijinal yük uyumsuz
olduğu sürece, hat boyunca büyük bir duran dalga alanı olabilir. Bu ise, belirli bir
gücün transferi için maksimum alan şiddetine ulaşıldığında dielektrik bozulması meydana
geleceğinden, güç kapasitesini azaltır. Buna ilave olarak, hat boyunca bir duran dalga
akımı varsa, daha büyük iletim kayıpları oluşacaktır.
3.2. EMPEDANS DÖNÜŞÜMÜ
Bilindiği gibi, bir iletim hattının yükten d-uzaklığındaki bir noktasında empedans eşitlikleri
kayıplı ve kayıpsız hatlar için,

Kayıpsız Hat Kayıplı Hat (Az kayıp dahil)

1 + ΓL e − j 2 βd 1 + ΓL e − 2 γd
Z (d ) = Z 0 − j 2 βd
Z (d ) = Z 0
1 − ΓL e 1 − ΓL e − 2 γd
Z L + jZ 0 tan βd Z L + Z 0 tanh γd
= Z0 = Z0
Z 0 + jZ L tan βd Z 0 + Z L tanh γd

2 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

eşitlikleriyle verildi. Bu eşitlikler esas olarak yük empedansının hat üzerindeki bir d-
noktasındaki başka bir empedansa dönüşümünü veren ifadelerden başka bir şey değildir.
Ancak, bu kısımda mikrodalga devrelerinde özel öneme sahip olan yarım dalga boyu ve
çeyrek dalga boyu empedans dönüştürücüleri (transformatörleri), kayıpsız hatlar için,
ayrıca incelenecektir.

3.2.1. YARIM DALGABOYU EMPEDANS DÖNÜŞTÜRÜCÜ (TRANSFORMATÖRÜ)

Daha önce söz edildiği gibi, hat empedansı her yarım dalga boyu uzaklıkta tekrarlanır. ZL
yük empedansı ile sonlandırılmış yarım dalga boyu hat parçasının giriş empedansı,

⎛ 2π λ⎞
Z L + jZ 0 tan ⎜ ⎟
⎛ λ⎞ ⎝ λ 2⎠
Z (d ) = Z ⎜ ⎟ = Z 0 = ZL
⎝2⎠ ⎛ 2π λ⎞
Z 0 + jZ L tan ⎜ ⎟
⎝ λ 2⎠
şeklinde yazılabilir. Buna göre, yarım dalga boyu hat parçası 1/1 oranında bir empedans
dönüştürücüdür. Böyle bir hattın giriş empedansı doğrudan doğruya yük empedansına
eşittir yani, daha önce de belirtildiği gibi, bir iletim hattında empedans her yarım dalga boyu
mesafede aynı değeri alır.

3 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

Buna ilave olarak, yarım dalga boyu hat frekanstan bağımsız değildir. Bu ise, pek çok
avantajı beraberinde getirir. Mesela, yük empedansının doğrudan ölçülemediği
durumlarda, yükten nλ/2 uzaklıklarda bağlanan bir hat boyunca yapılacak ölçmelerle yük
empedansını belirlemek mümkündür. Bundan başka, iletim hattını belirli bir noktada kısa
devre etmek için yine yarım dalga boyu hat bölmelerinden faydalanır. Sonu kısa devre
yarım dalga boyu hat, bir ana iletim hattına paralel bağlanırsa ana hat, paralel hattın yarım
dalga boyu olduğu frekansta kısa devre olacaktır, o frekans iletilmeyecek, fakat diğerleri
iletilecektir. Bu yüzden, böyle bir sistem filtre görevini yerine getirebilecektir.

3.2.2. ÇEYREK DALGABOYU EMPEDANS DÖNÜŞTÜRÜCÜ

Çeyrek dalga boyu uzunluğundaki bir iletim hattı da, başka bir empedans dönüştürücüdür
ve giriş empedansı,

⎛ 2π λ⎞ ⎡ ⎛ 2π λ ⎞ ⎤
Z L + jZ 0 tan ⎜ ⎟ ⎢ Z L tan ⎜ ⎟⎥ + jZ 0 2
⎛ λ⎞ ⎝ λ 4⎠ ⎝ λ ⎠ Z
= Z0 ⎣ ⎦
4
Z (d ) = Z ⎜ ⎟ = Z 0 = 0
⎝ 4⎠ ⎛ 2π λ⎞ ⎡ ⎛ 2π λ ⎞ ⎤ ZL
Z 0 + jZ L tan ⎜ ⎟ Z
⎢ 0 tan ⎜ ⎟⎥ + jZ L
⎝ λ 4⎠ ⎣ ⎝ λ 4 ⎠⎦

4 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

şeklinde verilir. Görüldüğü gibi, çeyrek dalga empedans dönüştürücünün giriş empedansı
hattın karakteristik empedansına bağlıdır ve böyle bir hat parçası, empedans uygunlama
için kullanılabilir. Bu amaçla kullanılacak uygunlama bölmesi,

Z 0 = Z (λ / 4 )Z L
ile verilen bir karakteristik empedansa sahip olmalıdır. Bu eşitlik yardımıyla, karakteristik
empedansları farklı olan iki iletim hattını ve rezistif yük empedansını iletim hattına
uygunlaştırmak için çeyrek dalga boyu iletim hatlarından faydalanmak mümkündür.

Z01=50 Ω Z02=61 Ω RL=75 Ω

S=1 S=1.22

λ/4

5 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

Z0 Z0 Z0
ZL
S=1 S S>1

λ/4 dmin

Ayrıca, kompleks yük empedansını iletim hattına uygunlamak için de, çeyrek dalga boyu
empedans dönüştürücüleri kullanılabilir. Çeyrek dalga dönüştürücü, bir kompleks
empedansı başka bir kompleks empedansa dönüştüreceğinden, ilk olarak, yük
empedansına dmin uzunluğunda bir hat parçası eklenerek, yük empedansı saf rezistif
empedansa dönüştürülmelidir. Minimum voltaj noktasında,
Z0
Rmin =
S
dır. Eğer hattın karakteristik empedansı Z0 ise, çeyrek dalga boyu dönüştürücünün
karakteristik empedansı Z01,

6 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

Z0
Z 01 = Rmin Z 0 =
S
şeklinde verilir. Maksimum voltaj noktasında da empedans saf rezistif olacağından,
maksimum voltaj noktasına göre de, benzer işlemler yapılarak empedans uygunlaştırma
yapılabilir. Daha geniş ve farklı örnekler aşağıda verilecektir.
Yarım dalga boyu empedans dönüştürücüye benzer şekilde, çeyrek dalga boyu
dönüştürücü de frekansa bağımlıdır. Sadece, hat uzunluğunun çeyrek dalga boyu olduğu
merkez frekansta ana hat üzerindeki DDO 1’e eşit olacaktır. Bu frekansın üzerinde
dönüştürücü uzunluğu çeyrek dalga boyundan daha uzun, altında ise daha kısadır ve her iki
durumda da DDO 1’den büyüktür. Genellikle, 1.5’den daha küçük olan DDO’nın sağlandığı
frekans bölgesi çeyrek dalga boyu dönüştürücünün band genişliği olarak tanımlanır. İkiden
fazla yani, çok katlı çeyrek dalga boyu empedans dönüştürücüleri kullanmak suretiyle,
frekans hassasiyeti azaltılabilir. Örnek olarak, 400 ohm’luk yük empedansını 50 ohm’luk
iletim hattına uygunlamak için, bir tek dönüştürücü kullanılırsa, 300 MHz’lik merkez
frekansta band genişliği 64 MHz olurken, iki katlı transformatörle band genişliği,
yaklaşık olarak iki katına çıkar. Dört bölmeden sonra band genişliğindeki artışlar daha az
olacaktır.

7 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

3.2.3. ÇEYREK DALGABOYU EMPEDANS DÖNÜŞTÜRÜCÜ İLE EMPEDANS

UYGUNLAMA İÇİN ÇEŞİTLİ DURUMLAR

Bir iletim hattının karakteristik empedansı ile yük empedansı uyumsuz olduğunda,
yansımaları yok etmek için birçok yöntem kullanılabilir. Empedans uydurma yöntemleri,
belirli bir çalışma frekansında (dar band yöntemi) veya belirli bir frekans bandında (geniş
band yöntemi) etkin olacak şekilde tasarlanabilir.
Empedans uygunlama yöntemlerinden biri, iletim hattı ile yük arasına bir empedans
dönüştürücü bağlamaktır. Bu yöntemi kullanırken, hatların kayıpsız olduğunu kabul
edeceğiz.

Empedans
Z0 Dönüştürücü ZL

8 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

Basit bir dar band empedans dönüştürücü, λ/4 uzunluğundaki bir iletim hattı bölmesinden
ibarettir.

ZB ZA

Z01 Z02 Z01 ZL

λ/4
dmax veya dmin

Bu yöntemde, empedans dönüştürücü, ZA reel empedansına bağlanacak şekilde

konumlandırılır. Eğer, VDD’nin maksimum veya minimumunun konumu seçilebilirse, bu her
zaman mümkündür.

9 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

Yük empedansı ve yük yansıma katsayısı,

Z L − Z 01
Z L = RL + jX L ; ΓL = = ΓL ⋅ e jθ L
Z L + Z 01
şeklinde olsun. Empedans dönüştürücü, maksimum voltaj noktasında (dmax noktasında)
bağlanırsa,

1 + Γ (d ) 1+ ΓL
Z A = Z 01 = Z 01
1 − Γ (d ) 1− ΓL
olur. Bunun aksine, dönüştürücü, minimum voltaj noktasında (dmin noktasında) bağlanırsa,

1 + Γ (d ) 1− ΓL
Z A = Z 01 = Z 01
1 − Γ (d ) 1+ ΓL
olur.

10 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

Şimdi λ/4 uzunluğundaki iletim hattının giriş empedansına bakalım.

1 + Γ (d ) 1+ ΓL
Z A = Z 01 = Z 01
1 − Γ (d ) 1− ΓL
olduğundan,

Zin Z02 ZA

d=λ/4

Z A + jZ 02 tan βd 2
Z 02
Z in = Z B = lim Z 02 →
tan βd → ∞ Z 02 + jZ A tan βd ZA
elde edilir. Eğer yük reel ise, ZL > Z0 olduğunda yük üzerinde voltaj duran dalgası
(VDD) maksimumdur ve S=ZL/Z0, ZL < Z0 olduğunda ise minimumdur ve S=Z0/ZL. Bu

11 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

durumda, empedans dönüştürücü, yükte veya yükten λ/4’ün katları olan uzaklıklarda
doğrudan bağlanabilir.

ZB ZA= Reel

Z01 Z02 Z01 ZL= Reel

λ/4 d1

nλ/4, n=0,1,2,3,…

Eğer yük empedansı reel ve empedans dönüştürücü yükte ve yükten λ/4’ün çift katlarına
eşit bir uzaklıkta bağlanmış ise,
λ λ
ZA = ZL ; d1 = 2n = n
4 2
12 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

olur. Eğer yük empedansı reel ve empedans dönüştürücü yükten λ/4’ün tek katlarına eşit bir
uzaklıkta bağlanmış ise,
2
Z 01 λ λ λ
ZA = ; d1 = (2n + 1) = n +
ZL 4 2 4
olur. Bu bağlantıdan sonra, empedans transformatörünün giriş empedansı,
2
Z 02
ZB =
ZA
ile verilebilir. Empedans uyumu için,
2
Z 02
Z 01 = ⇒ Z 02 = Z 01 ⋅ Z A
ZA
olması gerekir. Buna göre, empedans dönüştürücünün karakteristik empedansı,
dönüştürücünün gördüğü yük empedansı ile orijinal hattın karakteristik empedansının
geometrik ortalamasıdır. Şimdi basit örneklere bakalım.

13 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

™ Reel Yük Empedansı

ZB ZA

Z01=50 Ω Z02=? RL=100 Ω

λ/4

2
Z 02
ZB = = Z 01 ⇒ Z 02 = Z 01 ⋅ RL = 50 ⋅ 100 ≈ 70.71 Ω
RL

14 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

Eğer yük empedansı ile ana hattın karakteristik empedansı yer değiştirirse, yine aynı sonuç
elde edilir.

ZB ZA

Z01=100 Ω Z02=? RL=50 Ω

λ/4

2
Z 02
ZB = = Z 01 ⇒ Z 02 = Z 01 ⋅ RL = 100 ⋅ 50 ≈ 70.71 Ω
RL

15 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

Diğer bir reel yük durumu ise, aşağıdaki gibi örneklenebilir.

ZB ZA

Z01=75 Ω Z02=? RL=300 Ω

λ/4

2
Z 02
ZB = = Z 01 ⇒ Z 02 = Z 01 ⋅ RL = 75 ⋅ 300 = 150 Ω
RL

16 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

Bu devre için, yukarıdaki aynı empedanslar geçerli olmak üzere, empedans dönüştürücü
yükten λ/4 uzaklığa (yani minimum voltaj noktasında) bağlanırsa,
2
Z 01 752
ZA = = = 18.75 Ω
RL 300
2
Z 02
ZB = = Z 01 ⇒ Z 02 = Z 01 ⋅ Z A = 75 ⋅ 18.75 = 37.5 Ω
ZA
elde edilir.

ZB ZA

Z01=75 Ω Z02 Z01 RL=300 Ω

λ/4 λ/4

17 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

™ Kompleks Yük Empedansı – Maksimum Voltaj Noktasında Bağlanan

Dönüştürücü

ZB ZA

Z01=50 Ω Z02 Z01 ZL=100+j100 Ω

λ/4 dmax

100 + j100 − 50
ΓL = ≈ 0.62
100 + j100 + 50
1 + ΓL
ZA = Z 01 ≈ 213.28 Ω
1 − ΓL
Z 02 = Z 01 ⋅ Z A = 50 ⋅ 213.28 = 103.27 Ω

18 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

™ Kompleks Yük Empedansı – Minimum Voltaj Noktasında Bağlanan

Dönüştürücü

ZB ZA

Z01=50 Ω Z02 Z01 ZL=100+j100 Ω

λ/4 dmin

100 + j100 − 50
ΓL = ≈ 0.62
100 + j100 + 50
1 − ΓL
ZA = Z 01 ≈ 11.72 Ω
1 + ΓL
Z 02 = Z 01 ⋅ Z A = 50 ⋅ 11.72 = 24.21 Ω

19 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

Eğer, çeyrek dalga boyu hat ile empedans dönüştürücü gerçekleştirmek önemli değilse,
gerekli reel değere sahip giriş empedansı sağlayacak uygun uzunlukta ve karakteristik
empedansta bir iletim hattı seçilebilir. Bunun için,

ZA

Z01 Z02 ZL = RL + jXL

RL + jX L + jZ 02 tan βL
Z 01 = Z A = Z 02
Z 02 + j ( RL + jX L ) tan βL
empedans denkleminden yararlanılır. Bu eşitliğin reel ve imajiner kısımları ayrıştırılırsa,
Z 02 X L
Z 02 ( Z 01 − RL ) = Z 01 X L tan βL , tan βL =
Z 01 RL − Z 02
2

20 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

elde edilir. Buradan da,

Z 01RL − RL2 − X L2 (1 − RL Z 01 )(Z 01RL − RL2 − X L2 )

Z 02 = , tan βL =
1 − RL Z 01 XL
çözümü bulunur. Z02 empedansı reel olduğu sürece empedans dönüştürücü
gerçekleştirilebilir. Ayrıca, bunun dar band yaklaşımı olduğuna dikkat ediniz.

PROBLEM: 50 ohm’luk bir iletim hattında DDO 3, ardışık iki minimum voltaj noktası
arasındaki mesafe 20 cm ve ilk minimum voltaj noktasının yükten uzaklığı 15 cm olduğuna
göre;
a) Yük empedansını hesaplayınız.
b) Yük empedansını hattın karakteristik empedansına uygunlamak için gerekli çeyrek
dalga boyu transformatörün karakteristik empedansını hesaplayınız.
ÇÖZÜM: a) Yük yansıma katsayısının faz açısı,
2π π
θL = 2 d min − π =
λ 2
ve genliği,

21 / 22
 Adnan GÖRÜR Empedans Dönüşümü ve Uygunlama

s −1
ΓL = = 0.5
s +1
elde edilir. Böylece yük empedansı,

1 + ΓL e jθ L
Z L = Z0 jθ L
= 30 + j 40 Ω
1 − ΓL e
şeklinde elde edilir.
b) Gerekli çeyrek dalga boyu empedans dönüştürücünün karakteristik empedansı ise,
Z0
Z 01 = ≅ 29 Ω
s
bulunur.

22 / 22