Univerzitet Singidunum

Fakultet za medije i komunikaciju

Departman za psihologiju

Anoreksija i bulimija u adolescenciji

Seminarski rad iz Psihopatologija dece i omladine

Nastavnik:
Prof.dr Veronika Išpanović
Asistent:
Jelena Radosavljev Kirćanski

Studentkinja:
Aleksandra Milošević FII 18/09

Beograd, maj 2012

 UVOD
Poremećaji uzimanja hrane poput anoreksije i bulimije pogađaju oko 3% adolescentske
poplacije, dok se držanje dijete i opsesije vezane za hranu javljaju u svim životnim
dobima. (Pinel, 2002).
Anoreksija i bulimija nisu relativno retki poremećaji a njihova učestalost koja je u
zabrinjavajućem porastu, potvrđuje datu postavku što je jedan od značajnih razloga sve
većeg interesovanja stručnjaka i šire javnosti o načinu manifestovanja i osnovnim
odrednicama, te o mogućoj prevenciji i lečenju ovih poremećaja u ishrani.
Uopšteno gledano, poremećaje u ishrani karakteriše preterana zabrinutost i usmerenost
pojedinca ka kontroli oblika i težini tela, a propraćena je neprimerenim, neredovnim ili
haotičnim unosom hrane (Pokrajac–Bulian 2000, prema: Hsu, 1990).
Pored gojaznosti, anoreksija i bulimija spadaju u najpoznatije poremećaje israne.
Pojavljuje se tek 1980. godine se po prvi put u DSM III kao podvrsta poremećaja
nastalih u detinjstvu i adolescenciji (Davison & Naeale, 1999). Nezdrave navike i
poremećaji u ishrani poput restriktivnih dijeta, prejedanja ili korišćenja načina kontrole
težine (npr. povraćanja tek unete hrane), predstavljaju veliki zdravstveni problem
ženske adolescentne populacije, koji se javlja u razdoblju između 14 i 20 godine života.
Iako nepostoji saglasnost istraživača u nastanku poremećaja ishrane i o relativnom
značaju uloge bioloških faktora, ličnosti, porodičnih varijabli, socijalno–kulturnog
konteksa, smatra se da ovi poremećaji odražavaju neuspelo prilagođavanje na
specifične razojne zadatke adolescencije (Pokrajac–Bulian 2000, prema: Rosen, 1996).
Poremećaji u ishrani a u određenoj meri i problemi sa ishranom (bilo da je dijeta ili
prejedanje) javljaju se u prelaznom razdoblju adolescencije i tokom prelaza iz
adolescencije prema ranoj odsraloj dobi.
Razvojni zadaci tranzicije rane adolescencije odnose se na interanaliziranje vrednosti
postignutića i organizovanje relativno stabilne i kohezivne strukture mišljenja o sebi
koje reguliše raspoloženje, impulse i samopoštoovanje, tačnije razvoj osećaja ličnog
identiteta. Jedan od razvojnih zadataka u ovom periodu su i integrisanje izmenjene slike
tela u sliku o sebi, takođe se javlja kod adolescenata potreba za većom autonomijom u
odnosu na roditelje, te razvoj intimnih odnosa.
Zadaci kasne adolescencije uključuju uspostavljanje intimnosi, dostizanje obrazovanja i
zapošljavanje, razvoj ličnog identiteta odvojenog od porodice, koji se odnosi na
mogućnost samostalnog donošenja zrelih odluka i usklađivanje društvenih i ličnih
vrednosti.
 NAČIN ISHRANE - DIJETA
Uopšteno gledano, svaka restrikcija hrane koja je usmerena prema uticaju na oblik ili
težinu tela trebala bi se smatrati dijetom (Ambrosi–Randić, 2001). Rezultati brojnih
istraživanja pokazuju da se zapravo nikada ranije nije težilo takvoj mršavosti kao danas
(Vidović, 1998).
Sve do samog početka dvadesetog veka, oblo žensko telo je bilo ideal ženstvenosti i
lepote. Dvadesetih godina prošlog veka, mršavo telo masovno prihvaćaju posebno žene
koje su se želele nametnuti na socijalnoj lestvici. Zatim sledi ratni i posle ratni period,
četrdesetih i pedesetih godina prošlog veka, kada se ponovo favorizira žena istaknutih
oblina. Šezdesetih godina javnost upoznaje Twiggy (170cm/44kg), poznatu manekenku
i model koja postaje uzor mnogim mladim devojkama i ženama tog vremena, gde se
takav ideal lepote zadržao sve do danas. Premda ovaj model nije bio prisutan u svim
periodima, on je bez obzira postao dovoljno uticajan da podstakne mlade devojke da se
odluče na određene korake u dostizanju datog izgleda.
Zapadna kultura ističe lepotu kao ključnu karakteristiku ženstvenosti. Najčešći način za
dosezanje današnjeg ideala lepote , koje podrazumeva ekstremno mršavo telo, često
doprinosi nastanku poremećaja u ishrani. Ovakav zaključak proizilazi iz toga što veliki
broj mladih žena i devojaka u želji za dostizanjem „ideala mršavosti“, vrlo često i
nepromišljeno (bez savetovanja sa nutricionistom), se odlučuje za sprovođenje
redukcijske dijete, kako bi dosegle svoj cilj. Kako se dijete veoma često sprovode bez
nadzora nutricioniste, one veoma često ne daju efekat koje je osoba želela da imaju, a
samim tim poznato je da ponavljanje dijete izaziva suprotan učinak na gubljenje telesne
težine. Posledica ovakvih dijeta su takozvani jo-jo efekat, to jest osoba sa svakom
narednom dijetom usporava vlastiti metabolizam, sve sporije gubi na težini, a brže se
deblja, što na psihološkom planu dovodi do osećaja manje vrednosti, razočarenja,
sramote i poraženosti.
Životni događaji koji pokreću „patološki“ mehanizam sprovođenja dijete su sva ona
iskustva koja dovode u pitanje nezavisnost i osećaj svemoći adolescenata–prvi izlasci
sa suprotnim polom, gubitak prijateljstva, bolest ili smrt bliskog člana porodice,
odlazak od kuće zbog školovanja. Posledica ovih „uobičajenih“ razvojnih poteškoća je
nesigurnost koja obuzima nedovoljno autonomne adolescente.
Sprovođenje dijete i gubitak na tjelesnoj težini u tom periodu izazivaju pozitivne
reakcije okoline i pružaju osjećaj moći koji devojka možda nikada prije nije doživjela.
Takva se ponašanja prilično brzo konsoliduju ili usaglašavaju, i postaju sastavni dio
ponašanja pojedinca, izvor ponosa, pa čak i superiornosti (Pokrajac-Bulian, 2000).
Premda još uvijek nije potpuno razašnjena uloga sprovođenja redukcijske dijete u
razvoju poremećaja ishrane, istraživači su uočli da su osobe koje praktikuju redukcijsku
dijetu, posebno rizična skupina za razvoj spomenutih poremećaja.
Efekti provođenja redukciske dijete manifestiraju se višestruko, kako na telesnom tako
i na psihološkom planu, što je vrlo alarmantno i zabrinjavajuće. Nagli gubitak na težini
kao posljedica sprovođenja redukcijske dijete vrlo često utiče na funkcioniranje
endokrinog sistema tj. na lučenje hormona što na kraju prouzrokuje neredovne
menstruacije ili čak njihov potpuni prestanak. Pored toga, često dolazi i do narušavanja
imunog sistema, što dovodi do lakšeg podleganja različitim oboljenjima. Držanje dijete
utiče na neurotransmitere u mozgu, posebno na proizvodnju serotonina, a taj je efekt
izraženiji kod žena nego kod muškaraca. Serotonin ima značajnu ulogu u normalnoj
kontroli ishrane i načina na koji biramo hranu, a njegovo abnormalno funkcioniranje u
mozgu uključeno je u nastanak depresivnog poremećaja. Što se tiče psiholoških efekata
sprovođenja redukcijske dijete, važno je napomenuti veliku preokupiranost tj.
zabrinutost za hranu i ishranu.
Smanjeni unos, sa druge strane, rafinisanih ugljenih hidrata kao i masti životinjskog
porekla, te uzimanje većeg broja manjih obroka tokom dana, samo su neke od
preventivnih strategija kojima vodimo brigu o zdravoj ishrani. Primenom ovakavog
načina ishrane vrši se strategija kojom se kontrolše telesna težina, a indirektno
sprečava razvoj različitih bolesti poput dijabetesa, kardiovaskularnih bolesti i slično,
koje se povezuju sa prekomernom tjelesnom težinom.
ANOREKSIJA
Reč „anoreksija“ je grčkog porekla, a odnosi se na nedostatak apetita, izbjegavanje i
osećanje gnušanja prema hrani (Pokrajac-Bulian, 2000).
Zahvata pretežno mlade djevojke u periodu od 14 do 25 godine, retko počinje prije
puberteta, te u žena starijih od 40 godina. Prema Dijagnostičkom i statističkom
priručniku psihičkih bolesti Američkog psihijatrijskog društva (DSM – IV, 1996),
prosečni period pojavljivanja anoreksije je sedamnesta godina.
U osnovi postoje dva tipa anoreksije:
1.RESTRIKTIVNI TIP- sprovodi se dijeta tj. izgladnjivanje često praćeno preteranom
telesnom aktivnošću,
2.PREŽDERAVAJUĆI/PURGATIVNI TIP -sprovodi se dijeta koju prati povremeno
prejedanje i izbacivanje hrane iz tiela laksativima, diureticima ili povraćanjem.
Amenoreja (izostanak redovitih menstruacija) je karakteristično obležje anoreksije, a
značajne su i druge fiziološke promene (Davison & Neale 1999, prema: Kaplan &
Woodside, 1987): suva koža koja lako puca, nežne povijene dlačice na licu i vratu,
krhki i lomljivi nokti ruku, žućkasti ton kože, usporen srčani rad, opstipacija, snižena
telesna temperatura, te mišićna slabost.
Prema DSM – IV (1996) anoreksiju je moguće dijagnstikovati ako su zadovoljeni
sledeći činioci:
A) Odbijanje da se održi telesna težina na ili iznad minimalne težine, karakteristične za
određeno doba i visinu (gubitak na težini dovodi do održavanja telesne težine na nivo
manji od 85% od očekivane težine; ili smanjeno dobivanje na težini tokom rasta koje
dovodi do telesne težine koja je manja od 85% od očekivane).
B) Izuzetan strah od dobivanja na težini i debljanja, čak i u slučaju smanjene težine.
C) Poremećen način na koji se doživljava oblik i težina tela, preterani uticaj oblika i
težine tela na samoprocenjivanje ili odbijanje prihvaćanja ozbiljnosti niske telesne
težine.
D) Kod žena u generativnom periodu, postoji amenoreja, tj. odsutnost najmanje tri
menstrualna ciklusa. (Amenoreja se uzima u obzir ako se menstruacija ponovno
uspostavlja jedino uzimanjem hormona, npr. estrogena.).
BULIMIJA
Reč “bulimia” je grčkog porekla, i znači proždrljivost. Ovaj poremećaj se prikazuje u
“proždiranju” ogromnih količina hrane i kompenzacijskom purgativnom (povraćanje,
laksativi i diuretici) ili nepurgativnom (suzdržavanje od unosa hrane ili pretjerana
tjelesna aktivnost) ponašanju.
Dijagnostikuje se na osnovu sljedećih karakteristika u skladu sa DSM-IV:
A) Ponavljanje epizode prejedanja. Pojedine epizode prejedanja karakterišu:
(1) jedenjem u određenom vremenskom razdoblju (npr. unutar dva sata) količine hrane
koja je značajno veća nego što bi većina osoba pojela za isto vrijeme i u sličnim
okolnostima i
(2) osećajem gubitka kontrole nad uzimanjem hrane tokom epizode (npr. osećaj da se
ne može prestati s jedenjem ili da se ne može kontrolisati šta i koliko se jede).
B) Ponavljano neodgovarajuće kompenzacijsko ponašanje ne bi li se sprečilo povećanje
težine, kao što su: samoizazvano povraćanje, zloupotreba laksativa, diuretika, sredstava
za klistiranje (pražnjenje creva) ili drugih lekova, posta ili preterano vežbanje.
C) Prejedanje i neodgovarajuće kompenzacijsko ponašanje javljaju se, prosečno,
najmanje dvaput nedeljno u toku tri meseca
D) Samoprocjena preterano zavisi o obliku i težini tela.
E) Poremećaj se ne javlja isključivo tokom epizoda anoreksije.
Samoizazvanim povraćanjem služi se najveći broj bulimičnih osoba (80-90%).
Povraćanje smanjuje fizičku nelagodnost izazvanu unošenjem prekomerne količine
hrane i umanjuje anksioznost koju izaziva pomisao na debljanje (Vidović, 1998). Strah
od debljanja omogućuje razlikovanje bulimičara od “normalnih” pojedinaca. Velika
sličnost sa anoreksijom je u patološkom doživljavanju tela, nezadovoljstvu njime i
sklonosti ka preteranom naglasak na oblik tela i njegovu težinu kao glavnih odrednica
po kojoj se osoba vrednuje (Pokrajac-Bulian, 2000).
Prosečni period javljanja bulimije je između 16. i 19. godine. Pogađa adolescente i
mlade žene, a samo u 10% slučajeva odnosi se na muškarce ( DSM-IV, 1996).
U istraživanjima raznih autora dokazano je da kod bulimije postoji povećana učestalost
depresivnih simptoma ili poremećaja raspoloženja, zatim da bulimičari pokazuju
impulsivno ponašanje, samoozljeđivanje, zavisnost, nisko samopoštovanje i slično
(Pokrajac-Bulian, 2000). Dosta veliki postotak bulimičara prekomerno konzumira
alkohol i zloupotrebljava droge.
Za razliku od anoreksične osobe, osoba s bulimijom nije uvek abnormalno mršava. Kod
blulimičara dolazi do sledećih fizioloških posledica (posebno ako se pražnjenje obavlja
povraćanjem) kao što su: upale grla i ždrela, otečene pljuvačne žlezde, razaranje zubne
gleđi kiselim sadržajem povraćke, oštećenje crevnog zida, nutritivni deficiti i
dehidracija (Davison & Neale, 1999). Moguća je pojava i nepravilnog menstruacijskog
ciklusa. Nažalost to nisu jedine medicinske komplikacije koje se mogu javiti, a
karakteristično je da one ostaju neotkrivene duže vrieme jer bulimična osoba često zbog
sramote nikome ne otkriva svoje probleme u ishrani, dok njen spoljašnji izgled, za
razliku od anoreksije, ostaje i dalje isti.
ETIOLOŠKI ČINIOCI U NASTANKU POREMEĆAJA ISHRANE
Za anoreksiju i bulimiju u literaturi pronalazimo razna teorijska objašnjenja u pogledu
etiologije tj. nastanka. Pokrajac-Bulian u svojoj doktorskoj disertaciji navodi
najznačajnija tumačenja spomenutih poremećaja. Anoreksija i bulimija se porodično
nasleđuju, međutim studije blizanaca pokazuju da su specifični genetski faktori
značajniji za anoreksiju nego za bulimiju, dok se kod bulimije uočava predispozicija ka
afektivnim smetnjama i gojaznosti (Pokrajac-Bulian, 2000).
Prema najranijem psihoanalitičkom mišljenju, povraćanje se tumači kao pokušaj
odbacivanja neželjenog penisa nakon doživljene oralne seksualne traume, dok strah od
debljanja može simbolisati odbacivanje trudnoće (Alexander-Mott 1994, prema: Dally,
1969). U okviru psihodinamske teorije takođe se navodi da je za bulimičare posebno
važna karakteristika gubitka kontrole kod prejedanja što se povezuje sa sećanjem na
ranu kontrolu sfinktera. Moderna psihodinamička tumačenja poremećaja ishrane imaju
polazište u teoriji objektnih odnosa u čijoj je osnovi ideja da je doživljavanje i
funkcionisanje pojedinca određeno načinima ostvarivanja odnosa s drugim značajnim
osobama. Kognitivno-bihevioralni model se posebno bavi bulimijom i smatra se da je
središte poremećaja prekomerna zabrinutost za telesnu težinu (Fairburn et al., 1997).
Uopšteno gledano, svaki model se usmerava na samo jedan aspekt poremećaja, pa je
jako važno napomenuti da se danas težište stavlja na multifaktorske modele koji
predstavljaju rezultat složenih odnosa socio-kulturnih, porodičnih i individualnih
činioca (uključujući ličnost i biološke karakteristike) u objašnjavanju nastanka i razvoja
poremećaja u ishrani.
Biološki činioci u nastanku poremećaja u ishrani
Usprkos brojnim dosadašnjim istraživanjima, još uvijek ne možemo sa sigurnošću
potvrditi koji je to genetski mehanizam u osnovi poremećaja u ishrani. Ali u ovom
segmentu ću se detaljnije osvrnuti na neke biološke činioce važne za njihov nastanak
(Ambrosi-Randić, 2001):
PERIOD ŽIVOTA
Poremećaji u ishrani predstavljaju poremećaje tipičan za mlade žene iako se neki
pojavljuju već u detinjstvu to jest pre 14 godine. Najčeši je poremećaj hranjenja u
dečijem periodu anoreksija neuroza, dok se pravi sindrom bulimije vrlo rijetko viđa
prije 14. godine.
Istraživanja poremećaja u ishrani dece u školskoj dobi pokazuju da već u osnovnoj
školi deca žele biti mršavija nego što jesu: oko 45% dece želi biti mršavije, 37% djece
pokušava na neki način smanjiti svoju težinu (Maloney, McGuire, Daniels & Specker,
1989).
U srednjoškolskom periodu, devojke su rizična grupa za razvoj poremećaja u ishrani.
Poremećaj u ishrani koji se javljaju u tom periodu mogu se kretati od nezadovoljstva
vlastitim telom preko nepatološkog držanja dijete, sve do čistih poremećaja u ishrani
(kao što su anoreksija i bulimija). I dok samo 3-5% svih adolescentnih devojaka pati od
otvorenih, čistih poremećja u ishrani, većina njih drži DIJETU (Rosen & Gross, 1987).
Držanje dijete možemo smatrati problematičnim ponašanjem jer može dovesti do
fluktuacije u težini i prejedanja, što narušava zdravlje. Istraživanja takođe pokazuju da
devojke koje rano sazrevaju iskazuju negativnije stavove prema vlastitom tijelu i drže
dijetu u većem procentu nego što to čine njihove vršnjakinje koje su u trenutku
dostizanja puberteta bile starije (Brooks-Gunn, 1987 & Crisp, 1980).
Kumulativni stres deluje negativno na psihosocijalno funkcionisanje. Dokazano je da
devojke imaju veću šansu nego dečaci da dožive prelaz iz osnovne u srednju školu
paralelno sa nastupom puberteta i početkom izlaženja (Simmons & Blyth, 1987).
Takođe je potvrđeno da pojava prve menstruacije i sastanaka unutar iste godine
predstavlja jedinstveni stres za mlade devojke u odnosu na predrasude o vlastitom telu,
dijeti i poremećene navike u ishrani (Levine & Smolak, 1992).
Longitudinalna studija je isto potvrdila da se poremećaji u ishrani javljaju kao odgovor
na pubertetske promene (Attie & Brooks-Gunn, 1989). Devojke koje su se odnosile
negativno prema vlastitom telu u pubertetu bile su pod većim rizikom za razvoj
problema u ishrani.
POL
Poremećaji u ishrani tipično se vezuju za ženski pol, s odnosom od 9:1 u korist žena
(Rastam, Gillberg & Garton, 1989; Fairburn i Beglin, 1990; Wolf, 1991). Istraživanja
pokazuju da su nezadovoljstvo telom i ograničavanje unosa hrane ponašanja koja su
uobičajenija za žene, nego za muškarce (Pokrajac-Bulian 2000, prema: Connors &
Johnson, 1987; Striegel-Moore, Silberstein & Rodin, 1986 ). Istraživanja sprovedena na
adolescentima isto tako sugerišu da su zabrinutost telesnim izgledom i težinom od
većega značenja za devojke nego za mladiće (Pokrajac-Bulian, 2000).
TELESNA TEŽINA
Telesna težina predstavlja temeljni problem kod poremećaja u ishrani. Kod osoba sa
poremećajima u ishrani prisutna je izrazita zabrinutost zbog težine koja se često
pokušava smanjiti i kontrolisati.
Proporcionalnost telesne visine i težine poznata je pod nazivom Indeks telesne mase
(ITM) tj. Quetletov indeks (Garrow & Webster, 1985). Izračunava se tako da se telesna
težina izražena u kilogramima, podeli kvadratom telesne visine izražene u metrima.
Indeks telesne mase može se kretati u rasponu od 10 do 50, a vrednosti se interpretiraju
na sljedeći način:
- ispod 16 – ekstremno ispodprosečna telesna masa,
- 16-18 – umereno ispodprosečna na telesna masa,
- 18-20 – blago ispodprosečna na telesna masa,
- 20-25 – prosečna telesna masa,
- 25-27 – blago iznadprosečna telesna masa,
- 27-30 – iznadprosečna telesna masa,
- 30-40 – umereno iznadprosečna telesna masa,
- iznad 40 – ekstremno iznadprosečna telesna masa (Fairburn, 1996).
Potrebno je napomenuti da je jako važno prilikom dijagnostikovanja poremećaja u
ishrani obratiti pažnju, osim na vrednost indeksa telesne mase i na telesnu građu osobe,
dosadašnju telesnu težinu, te očekivani prosek indeksa telesne mase u pojedinoj
populaciji za pojedini period života kojoj osoba pripada.
Važno je takođe naglasiti da se navedene norme mogu primenjivati za muškarce i žene
iznad 16 godina, dok je za decu i adolescente do šesnaeste godine života neophodno je
koristiti tablice distribucije indeksa telesne mase s obzirom na godine života i pol.
Razlozi koji opravdavaju upotrebu posebnih tablica distribucije ITM-a, odnose se na
intenzivan rast i razvojne promene karakteristične za razdoblja dojenačkog perioda
života, djetinjstva i puberteta tj. adolescencije.
Poznato je da gojaznost u spomenutim razdobljima varira s obzirom na period života,
pol i rasu. Vasta je u svojim istraživanjima opisao čovekov rast i razvoj u spomenutim
životnim razdobljima, tako da su sve do uzrasta do oko deset godina dečaci i devojčice
približno iste visine (Vasta et al., 1998). Nagli rast obično počinje u periodu između
10 i 12 godina kod devojčica, a između 12 i 14 godina kod dečaka, tako da su u periodu
od 11 do 14 godina devojčice u proseku više nego dečaci. Međutima u periodu od
nekoliko godina kasnije taj se odnos naglo menja u korist dečaka. U Severnoj Americi,
te Severnoj i Zapadnoj Evropi, poznato je da je do uzrasta od 15.5 godina kod
devojčica a 17.5 godina kod dečaka rast gotovo završen, te se nakon toga raste manje
(Malina, 1990 & Tanner, 1990).
Proporcija masnog tkiva u odnosu na mišićno tkivo takođe se mijenja s uzrastom i
razlikuje se kod dečaka i devojčica. Kod rođenja devojčice imaju nešto više masnog
tkiva od dečaka. Tokom detinjstva ta se razlika postepeno povećava do otprilike osme
godine života, a nakon toga povećava se znatno brže. Tokom naglog rasta u
adolescenciji devojčice nastavljaju dobivati masno tkivo brže od ječaka, iako u vreme
kada najbrže rastu postoji nagli pad brzine nakupljanja masnog tkiva. U adolescenciji
dolazi i do povećanja mišićne mase, i to izrazitije kod dečaka nego kod devojčica.
Promene u skeletnom sistemu, okoštavanje, rast unutrašnjih organa, pojedinih delova
tela i organizma u celini takođe značajno doprinose psihofizičkomrazvoju mlade osobe.
Poznato je da su mlade žene koje u odnosu na svoje vršnjakinje, imaju veću telesnu
težinu i više telesne masnoće, manje zadovoljne vlastitim telom i češće drže dijetu te
stoga i pokazuju simptome poremećaja u ishrani.
Međutim, nalazi brojnih autora potvrđuju da telesna težina nije jedini i dovoljan
prediktor u nastanku poremećaja u ishrani.
Psihološki činioci u nastanku poremećaja u ishrani
Psihološkim činiocima se u savremenim istraživanjima poklanja velika pažnja.
Najčešće istraživane psihološke činioce u nastanku poremećaja u ishrani su
depresivnost, samopoštovanje, nezadovoljstvo telom, problemi autonomije,
perfekcionizam, poremećaji ličnosti, te anksioznost.
SAMOPOŠTOVANJE
Uopšteno gledano, samopoštovanje se definiše kao rezultat formiranog mišljenja o sebi
tj. vrednovanje ili evaluacija sebe bilo na pozitivan ili na negativan način.
Samopoštovanje razni autori različito definišu i opisuju, u zavisnosti od teorijskog
polazišta, od korištenih mernim instrumentima, načina istraživanja, ispitanika i slično.
Navodi se da se pod tim terminom podrazumevamo procena koju pojedinac iskazuje o
samome sebi (Coopersmith, 1967). Na osnovu takve procene pojedinac pokazuje
koliko sebe smatra sposobnim, značajnim, uspešnim i kompetentnim. Samopoštovanje
je procena sopstvene vrednosti koja se izražava kroz stav koji pojedinac ima o sebi.
Posmatra se kao subjektivno iskustvo koje pojedinac upućuje drugima verbalnim
iskazima ili nekim drugim očitim iskazima ponašanja.
Fleming i Courtney definišu samopoštovanje kao multifaktorski konstrukt ili konstrukt
specifičnih domena (Fleming & Courtney, 1984). Data perspektiva faktore
samopoštovanja smešta u hijerarhijski sistem, gde se na vrhu date strukture nalazi
globalno samopoštovanje, a ispod tog opšteg konstrukta smešteni su akademski,
socijalni, emocionalni i telesni domeni samopoštovanja, od kojih se svaki još može
raščlaniti.
Vulić-Prtorić ističu da adolescenti sa visokim samopoštovanjem koriste pozitivne
načine rešavanja životnih problema (Vulić-Prtorić 2000, prema: Dacey & Kenny,
1994). Međutim, porast životnog stresa može rezultirati gubljenjem samopoštovanja.
Postoji veća vjerojatnost da će mladi niskog samopoštovanja imati poremećaje kao što
su anksioznost, depresija, delikvencija, poremećaji u ishrani od mladih s visokim
samopoštovanjem.
U svojoj doktorskoj disertaciji, Ambrosi-Randić (Ambrosi-Randić, 2001) iznosi neke
vrlo važne spoznaje vezane za problematiku samopoštovanja, kao i karakteristične
osobine ličnosti i njihovu povezanost u nastanka poremećaja u ishrani. Izgleda da žene
imaju više problema u područiju samopoštovanja (Tschirhart & Donovan, 1984) zato
što je njihovo samopoštovanje vezano za spoljašnnje faktore, kao što su telesni izgled
ili situacije u kojima čine nešto za drugoga. Zbog nesigurnosti u interpersonalnim
odnosima ili sumnje u vlastite sposobnosti, pretpostavlja se da se devojke, posebno u
zapadnoj kulturi, okreću kontroli telesne težine kao sredstvu kojim će osigurati uspeh i
prihvaćanje. Poznato je takođe da je samopoštovane devojaka pre puberteta a i u
adolescenciji važan činioc u njihovoj predispoziciji za razvoj poremećaja u ishrani
(Shisslak & Crago, 1987).
Žene su uverene da je važnije kako izgledaju nego ko su i šta znaju. Prisutnost
siniženog sampoštovanje primećeno je i kod osoba s anoreksijom i bulimijom
neurozom. U sklopu poremećaja u ishrani, dijeta i gubitak težine predstavljaju
ponašanja kojima osobe uspostavljaju osećaja kontrole nad svojim životom.
Na studentskom uzorku nisko je samopoštovanje je takođe povezano s anoreksičnim
ponašanjem (Grant & Fedor, 1986), pokušajima da se poveća ili smanji težina (Rosen,
Gross & Vara, 1987), i s poremećenim navikama u ishrani (Fisher, Schneider, Pegler &
Napolitano, 1991). Žene s poremećajem u ishrani imaju ekstremno nisko
samopoštovanje, misle o sebi da su loše osobe i strahuju da će biti odbačene ili
napuštene (Garfinkel & Garner, 1982; Johnson & Connors, 1987). Dakle, iz navedenih
istraživanja proizlazi da je sniženo sampoštovanje u osoba ženskog pola povezano s
pred kliničkim i kliničkim poremećajima u ishrani, i to od predadolescencije do mlađe
odrasle dobi. Pokrajac-Bulian (Pokrajac-Bulian, 2000) iznosi da će verovatno osobe
negativnijeg samopoštovanja lošije procenjivati svoje telo, obezvređujući ga kao što to
čine za svoje sposobnosti i preostale aspekte slike o sebi.
PREDRASUDA O VLASTITOM TELU
Veći broj autora pojam o sebi defiiše kao deskriptivni aspekt sebe, a samopoštovanje
kao evaluativni aspekt sebe. Telesno samospoimanje mladih (fizički self, body image)
ima značajan udeo u opštoj slici o sebi, odnosno opštem samopoštovanju.
Prema Lacković-Grgin (Lacković-Grgin, 1994), telesno samopoimanje determinisano
je subjektivnom percepcijom svoga tela (njegovog izgleda i funkcija), internalizovanim
emocionalnim iskustvom o telu, inernalizacijom reagovanja okoline na telo subjekta, te
time kakve je standarde i očekivanja o svome telu osoba izgradila, odnosno kakva je za
nju idealna slika tela.
Nezadovoljstvo vlastitim telom jedan je od poremećaja predrasuda o telu, koji se može
kretati od laganog nezadovoljstva specifičnim delovima tela sve do ekstremnog
omalovažavanja izgleda, pri čemu osobe smatraju svoje telo odbojnim i odvratnim.
Ispituje se tako što ispitanici procenjuju zadovoljstvo, odnosno nezadovoljstvo svojim
telom ili njegovim pojedinim delovima. Poznato je takođe da je nezadovoljstvo vezano
za težinu pojedinih delova tela, prisutno kod oba pola i da je velik broj ispitanika
nesretćan barem zbog jednog aspekta svog izgleda.
Pubertet je razdoblje u čovekovom razvoju koje je kod devojaka povezano s porastom
masnih naslaga čime se indirektno povećava razlika između tela adolescentica i
kulturalnog ideala telesnog izgleda žene. Takav nesklad u poimanju vlastitog tela loš je
za mlade devojke, koje su u pubertetu vrlo osjetljive na mišljenje o sebi. Suprotno
tome, porast visine i razvoj mišićne mase za vrijeme puberteta približava dečake
kulturalnom idealu muškosti. Normalne elesne promjene do kojih dolazi u pubertetu, na
primeru razvoja sekundarnih polnih oznaka, mogu izazvati zabrinutost tlesnim
izgledom (Pokrajac-Bulian 2000, prema: Rosen, 1992). Do toga može doći u slučaju
negativnih povratnih informacija iz okoline, upućenih mladoj osobi u razvoju.
Za objašnjavanje razvoja i /ili održavanja nezadovoljstva vlastitim telom ponuđena su
četiri tumačenja (Ambrosi-Randić 2001, prema: Thompson, 1992): socijalno
upoređivanje, socio-kulturni pristup, negativni verbalni komentar i razvojni pristup.
SOCIJALNO UPOREĐIVANJE-polazi se od toga da su osobe koje često upoređuju
svoj izgled s izgledom drugih osoba, posebno s „vrlo atraktivnim“ osobama, u većoj
opanosti za razvijanje nezadovoljstva telom.
SOCIO-KULTURNI PRISTUP- temelji se na uverenju da društveni faktori, posebno
oni koji uključuj utisak i vizualne medije, pružaju snažne poruke u vezi s
prihvatljivošću ili neprihvatljivošću nekih telesnih osobina (Heinberg, Thompson &
Stormer, 1995). Podršku ovom pristupu daju sva ona istraživanja koja ukazuju na
povezanost između poremećaja u ishrani, nezadovoljstva telom i porukama iz medija
(dijeta, mršavost i telesni ideali).
Rana izloženost NEGATIVNOM VERBALNOM KOMENTARU u obliku zabinutih
izjava vezanih za izgled ili telesnu težinu povezana su sa nezadovoljstvom telom,
poremećajima u ishrani i opštim psihološkim funkcionisanjem (Brown, Cash & Lewis,
1989; Cattarin & Thompson, 1994).
Autori koji podržavaju RAZVOJNI PRISTUP usmereni su na vreme pojave prve
menstruacija kao bitnog čnioca u razvoju nezadovoljstva sopstvenim telom. Rani
telesni razvoj, ili ulazak u pubertet pre svojih vršnjaka, kao i rana menstruacija (11
godina ili ranije) povezani su sa visokim telesnim nezadovoljstvom (Thompson, 1990).
Kasnija istraživanja istog autora ne podržavaju ove podatke što ukazuje na to da je
potrebna dodatna provera ovih rezultata.
Stormer i Thompson (Stormer & Thompson, 1995) su utvrdili da kada se izuzme uticaj
samopoštovanja i gojaznosti, socijalno upoređivanje i društveni faktori predstavljaju
značajne prediktore nezadovoljstva vlastitim telom i poremećaja u ishrani. Negativni
verbalni komentari isto tako objašnjavaju mali dio varijanse, dok se razvojni status nije
pokazao kao značajan prediktor niti u jednoj analizi.
Pokrajac-Bulian (Pokrajac-Bulan, 2000) izvodi zanimljive podatke i zaključke na
osnovu svojih istraživanja u vezi slike o sebi i njene povezanosti sa poremećajem u
ishrani u svojoj doktorskoj desertaciji. Kao što je potvrđeno i u predhodnim
istraživanjima osobe sa poremećajima u ishrani imaju nerealnu percepciju vlastitog tela
i bez obzira na informacije iz okoline ovi pojedinci ostaju verni svojoj distorzivnoj
percepciji. Posledica ovih distorzija je obezvređivanje vlastitog izgleda usled
upoređivanja sa prisutnim kulturnim idealom. Zbog uverenja u svoju prekomernu
težinu osoba postaje osetljiva na telesne senzacije kao što su glad, sitost, probava, bol,
mučninu čija se osetljivost zbog negativne percepcije i nezadovoljstva sopstvenim
telom, uvećavaju.
Pojedinci sa ovakvim poremećajem slike o sebi pribegavaju različim ponašanjima od
konstantnog proveravanja vlastitog tela u ogledalu, nošenja tamnih boja kako bi prikrili
svoje telo, do izbegavanja svih situacija kao što su plaže, bazeni, restorani, izlasci pa
čak i odnos sa partnerima. Drugačije rečeno dolazi do izbegavanja svih situacija u
kojima bi moglo doći do izlaganja njihovog tela pogledima drugih.
Ovakva disfunkcionalna uverenja o vlastitom telu utiču na sliku o sebi a ona posle utiče
na pojedinčeve misli, emocije i ponašanje. Rana iskustva tokom adolescencije kada
dolazi do razvojnih zahteva na polju identiteta i telesnih promena, smatraju se bitnim
činiocem u nastanku disfunkcionalnih uverenja u pogledu sopstvene telesne slike.
Međutim to ne isključuje činjenicu da porodica svojim stavovima i ponašanjem može
uticati na to da pojedinac pridaje počne da pridaje veliki značaj izgledu. (Garfinkel
& Garner, 1982). Majke svojom brigom o težini i preokupiranošću
izgledom nude model ponašanja vlastitoj deci, posebno svojim
ćerkama. (Striegel-Moore & Kearney-Cooke, 1994).
Istraživanja su potvrdila da je ranije telesno sazrevanje kod devojčica
povezano sa negativnom slikom o telu. Rizik od nastanka poremećaja
u ishrani je veći kod devojaka koje počinju da izlaze sa madićima u
vreme pojave njihove prve menstruacije (Levine et al, 1994).
Maladaptivni perfekcionizam se smatra jednom od karateristika
osoba sa poremećajem u ishrani. Ovakva vrsta perfekcionizma u
svojoj osnovi ima naglašenu anksioznost oko izvršenja zadatka,
preveliku zabrinutost za greške, prevelika očekivanja, odlaganje
zadataka. Zbog toga osobe sa maladaptivnim perfekcionizmom
gledaju stalno kako da izbegnu neuspeh i nikad nisu zadovoljni svojim
uspehom koliko god da je dobar ili nadprosečan. U okviru konteksta
poremećaja i problema u prehrani posebno je zanimljiv način na koji
pefrekcionisti misle, a to se odnosi na „sve ili ništa“, gde je iz tog
razloga osoba ograničena da prihvati prosečnost i nesavršenost
povodom svog fizičkog izgleda.
Sklonost mladih ljudi perfekcionističkom mišljenu „sve ili ništa“ u
okviru poremećaja u ishrani može se objastini uticajem masovnih
medija, posebno televizija i časopisa gde se modeli u tim medijama
shvataju kao realistične vizije stvarnih ljudi. Osim uloge medija
snažan je i uticaj vršnjaka na psihofizički razvoj adolescenata, gde
socijalna upoređivanja koja su izražena u ovom periodu mogu dovesti
do nezadovoljstva telom.
ZAKLJUČAK
U poslednjih petnaestak godina beleži se znatan porast problema u
ishrani koji isključivo pogađa žene. Veliki broj žena u našem društvu
je izložena činiocima koji se smatraju značajnim za nastanak
poremećaja u ishrani. Istraživanje etioloških faktora u nastanku ovog
poremećaja govori o samoj složenoj prirodi ove problematike, gde
nije još u potpunosti jasan uticaj bioloških, psiholoških i sociokulturnih
varijabli u kontekstu nastanka i razvoja spomenutih poremećaja.
Dosadašnja istraživanja u pogledu nastanka i razvoja poremećaja u
ishrani ističu povezanost varijabli kao što su slika o sebi,
perfekcionizam i nezadovoljstvo telom. Za poremećaje u ishrani su
karakteristične posledice kako na telesnom tako i na psihičkom planu
gde dolazi do narušavanja imunog sistema, lošeg funkcionisanja
endokrinog sistema, abnormalno funkcionisanje serotonina u mozgu
što dovodi do nastanka depresivnog poremećaja. Edukacije roditelja,
mladih devojaka i ostalih članova društva u pogledu poremećaja u
ishrani može omogućiti prevenciju ovakvih problema, pošto porodica,
društvo i njegovi članovi predstavljaju bitne činioce koji direktno i
indirektno utiču u razvoju ovih poremećaja
LITERATURA:
1. Ambrosi-Randić, N. (2001). Biološki, psihološki i socijalni faktori u razvoju
poremećaja hranjenja. Doktorska disertacija. Zagreb: Filozofski fakultet.
2. Američka psihijatrijska udruga (1996). Dijagnostički i statistički priručnik za
duševne poremećaje (četvrto izdanje). Jastrebarsko: Naklada Slap.
3.Ashby, J. S., Kottman, T., et al. (1998). Perfectionism and eating disorders
reconsidered. Journal of Mental Health Counseling, Vol. 20 Issue 3, p261, 11p.
4. Brownell, K. D. & Fairburn, C. G. (1995). Eating disorders and obesity: A
comprehensive handbook. New York: The Guilford Press.
5. Coopersmith, S. (1967). The Antecedents of Self-esteem. San Francisco: W. H.
Freeman and Company.
6. Davison, G. C. & Neale, J. M. (1999). Psihologija abnormalnog doživljavanja i
ponašanja. Jastrebarsko: Naklada Slap.
7. Fairburn, C. G. (1997). Eating Disorders. In C. G. Fairburn and D. M. Clark (Eds.).
Science and practice of Cognitive Behaviour Therapy (pp. 209 – 241). Oxford: Oxford
University Press.
8. Fleming, J. S. & Courtney, B. E. (1984). The dimensionality of self-esteem: II.
Hierarchical facet model for revised measurement scales. Journal of Personality and
Social Psychology, 46, 404 – 421.
9. Frost, R. O., Marten, P., Lahart, C. & Rosenblate, R. (1990). The Dimensions of
Perfectionism. Cognitive Therapy and Research, Vol.14, No.5, pp. 449 – 468.
10. Grubišić, I. (2002). Depresivnost i perfekcionizam kod srednjoškolaca. Diplomski
rad. Reka: Filozofski fakultet.
11. Hewitt, P. L., Flett, G. L. & Ediger, E. (1995). Perfectionism Traits and
Perfectionistic Self-Presentation in Eating Disorder Attitudes, Characteristics, and
Symptoms. International Journal of Eating Disorders, Vol.18, No.4, 317-326.
12. Kostanjčar, D. (2002). Odnos svjesnosti i internalizacije sociokulturalnih stavova o
tjelesnom izgledu, maskulinosti, femininosti i zadovoljstva tjelesnim izgledom.
Diplomski rad. Zagreb: Filozofski fakukultet.
13. Lacković-Grgin, K. (1994). Samopoimanje mladih. Jastrebarsko: Naklada Slap.
14. Mayhew, R. & Edelmann, R. J. (1989). Self-esteem , irrational belifs and coping
strategies in relation to eating problems in a nonclinical population. Personality and
Individual Differences, 10, 581-584.
15. Pinel, J. P. J. (2002). Biološka psihologija. Jastrebarsko: Naklada Slap.
16. Pokrajac-Bulian, A. (2000). Nezadovoljstvo vlastitim tijelom i teškoće emocionalne
prilagodbe kao odrednice nastanka poremećaja hranjenja. Doktorska disertacija.
Zagreb: Filozoski fakultet.
17. Pokrajac-Bulian, & A. Kandare, A. (1999–2000). Povezanost općeg nezadovoljstva
tjelesnim izgledom i nekih aspekata samopoimanja u studentskoj populaciji.
Psihologijske teme, No 8-9, 63-77.
18. Vasta, R., Haith, M. M. & Miller, S. A. (1998). Dječja psihologija. Jastrebarsko:
Naklada Slap.
19. Vidović, V. (1998). Anoreksija i Bulimija: psihodinamski pogled na uzroke i
posljedice bitke protiv tijela u adolescentica. Zagreb: 4P (Biblioteka _asopisa „Psiha“).
20. Vulić-Prtorić, A. (2000). Struktura anksioznosti i depresivnosti u djece: Provjera
hijerarhijskog modela. Doktorska disertacija. Zagreb: Filozofski fakultet.
21. Novaković, G. (2003). Odrerdnice provođenja dijete kod adolescenata. Diplomski
rad. Zagreb.