PODRĘCZNIK GRY

. SPORT I T U R Y S T Y K A '
r-w

I
 I. MAJZELIS, M. JUDOWICZ

PODRĘCZNIK
GR Y W S Z A C H Y
IV. Naorcda
d l/a 06.

z a , zapluć; t7iia/9iex. w ro zy rywfaz&j o in-otyn/cSL<%&TUZ

m jstrzo stw o rrz. >iy sza&ficLl/j o^ux. r t y t<z
i okavp ' S h / ę f a , ?racy

% &ccroW , d-nuz, / n u i/a ,

7Som. OSejtdu. S ą,
 Tłumaczy} z rosyjskiego
T. SZCZECHURA
*
Konsultacja fachowa
i rysunek diagramów
T. CZARNECKI
*
Okładkę projektował
CZ. BOROWCZYK
*
Redaktor
K. PACZKOWSKA
*
Redaktor techniczny
J. WARDAS

A rtykuł pi. ,, Krótki zarys historii szachów'

oraz rozdziały pt. „ Prawidła g ry ", „Prost#
hońcówhi" i „ Podstawy strategii i ta ktyki "
napisał I. Majzelis, rozdziały pt. „ Partia
szachowa" i „Z praktyki mistrzów" napisał
M . Judowicz. =.

WYDAWNICTWO „SPORT! TURYSTYKA"

Warszawa 1954
Nakład 20160 egz. Objętość 10'/, ark. wyd. 67= ark. druk.
(61x86/16). Papier druk. sat. ki. VII 60g. Oddano do skła­
dania 9. XI. 1953 r. Podpisane do druku 6.11.1954 r. Druk
ukończono w lutym 1954 r.
Zakłady Graficzne „Dom Słowa Polskiego". Warszawa,
fam . 5962/A 5-B-50193 Cena zł 9,45
 s

OD W Y D A W N IC T W A
Gra w szachy w Związku Radzieckim osiągnęła niespotykany dotąd w świecie
rozwój. W turniejach szachowych biorą udział dziesiątki tysięcy obywateli miast
i wsi. To masowe zainteresowanie i udział w tej dyscyplinie sportu obywateli ra­
dzieckich świadczy wymownie o ich wysokim poziomie umysłowym. Szachiści
radzieccy nie znajdują równych sobie przeciwników nie tylko w Europie, ale
i w całym świecie.
Niezwykle bogata radziecka literatura szachowa posiada wiele bezcennych pozy­
cji, które ukazały się w tłumaczeniu na wszystkie niemal języki.
Państwowe Wydawnictwo ,,Sport i Turystyka" pragnie udostępnić naszym
miłośnikom szachów doskonalą literaturę radziecką z lego zakresu. Akcję na tym
odcinku rozpoczynamy wydaniem pracy I. Majzelisa i M Judowicza pt. Pod­
ręcznik gry w szachy" . Żywimy nadzieję że książka ta dotrze do wszystkich mi­
łośników szachów i przyczyni się do dalszego umasowienią i podniesienia pozio­
mu gry w szachy w naszym kraju.
 PRZEDM OW A

Gdy w 1879 r. założyciel rosyjskiej szkoły szachowej, genialny szachista

i niezmordowany działacz społeczny, M. Czigorin (1850—1908) usiłował zor­
ganizować Stowarzyszenie Miłośników Gry Szachowej, doznał gorzkiego roz­
czarowania. Czasopismo „Szachmatnyj Listok” informowało wrówczas „za­
chęcająco” : „Skoro Stowarzyszenie może rozpocząć swoją działalność dopiero
przy liczbie sześćdziesięciu członków, należy oczekiwać zgłoszenia się tych sześć­
dziesięciu” . Ostatecznie Stowarzyszenie zostało zorganizowane, jednakże prze­
trwało zaledwo dwa lata: z sześćdziesięciu członków pozostało... dwudziestu.
W późniejszym czasie zostało zorganizowane w Rosji Stowarzyszenie Szachowe,
ale działalność jego podtrzymywana była tylko przez nieliczną grupę entu­
zjastów. Do 1917 r. było w Rosji zaledwo paruset szachistów.
Nic w tym dziwnego. Rząd carski nie był zainteresowany, aby nauka i kul­
tura stały się udziałem mas ludowych. Nie życzył sobie, aby „lud prosty”
posiadał masowe organizacje społeczne, między nimi szachowe.
Wielka Rewolucja Październikowa otwarła na rozcież ludowi drzwi do wie­
dzy, nauki i sztuki. Na całym obszarze Związku Radzieckiego wyrosły setki
i tysiące ośrodków pracy kulturalno-oświatowej. Wraz z domami kultury, do­
mami pionierów, klubami, czytelniami, szachy stały się trwałym składnikiem
życia narodu radzieckiego jako środek rozumnego i kulturalnego wypoczynku.
Kulturalno-wychowaw7cze znaczenie szachów zostało uznane powszechnie.
Odtąd sport szachowy, włączony w zasięg działalności Wszechzwiązkowego
Komitetu do Spraw Kultury Fizycznej i Sportu przy Radzie Ministrów ZSRR,
rozwija się z roku na rok jako nieodłączna część kultury narodowej.
W 1947 r. w turnieju uczniów szkół moskiewskich wzięło udział ponad sie­
dem tysięcy uczestników, a ileż tysięcy chłopców w Moskwie i innych mias­
tach pragnęłoby nauczyć się grać w szachy.
Jednym z przejawów kulturalnego rozwoju wsi radzieckiej stał się prze­
prowadzony w 1950 r. wszech rosyjski turniej szachowy kołchoźników, w któ­
rym wzięło udział trzysta tysięcy kołchoźników.
Zainteresowanie szachami wzrosło szczególnie po znakomitych zwycię­
stwach mistrzów radzieckich nad najsilniejszymi szachistami Wielkiej Brytanii
i Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej I znów, na niewielkim odcinku,
jakim jest sport szachowy, cały świat miał możność przekonać się o wielo-
kierunkowości i potędze zasięgu ustroju socjalistycznego Oto kultywowana
od wielu pokoleń, udostępniona nielicznym domena szachów zachodniego
świata w spotkaniu ze Związkiem Radzieckim doznała porażki.
Dziś radziecka organizacja szachowa została uznana za najsilniejszą w świę­
cie tak co do swej liczebności, jak i co do poziomu gry jej najlepszych przed­
stawicieli. Sukces ten należy utrwalić, a utrwaliwszy kroczyć dalej naprzód,
co nie jest możliwe bez szkolenia i planowego przygotowywania nowych kadr.
Wielkie zapotrzebowanie na literaturę szachową zachęciło wydawnictwo do
oddania do druku nowego wydania niniejszego podręcznika. Powinien on uczy­
nić zadość wyrastającemu zainteresowaniu szachami i przyczynić się do odkry­
cia nowych talentów.
A teraz kilka słów' o posługiwaniu się książką. Należy ona do tego rodzaju
podręczników, z których korzystanie wymaga posługiwania się pomocami do
nauki poglądowej. Nie do pomyślenia jest, aby początkujący mógł nauczyć
się grac bez szachownicy i kompletu figur. O ile jednak prawidła gry można
sobie przyswoić bez trudu, o tyle zgłębianie dalszych rozdziałów' podręcznika
będzie celowe jedynie przy powtarzaniu i stałym doskonaleniu zdobytych
wiadomości.
W naszym podręczniku znajdują się zagadnienia trudniejsze, (np. mat goń­
cem i skoczkiem), których opanowanie będzie dość trudnym zadaniem dla
początkującego szachisty. Powinien on sobie odnotowywać podobne przykła­
dy, a gdy nabędzie dostatecznej wprawy — powrócić do nich. Wówczas bez
większego wysiłku przyswoi sobie to, co przedtem było dla niego zbyt trudne
i niezrozumiałe.
Początkujący szachista pragnie nie tylko nauczyć się grać, ale nauczyć się grać
dobrze. Dlatego powinien już przy pierwszych praktycznych krokach zapro­
wadzić notatnik i zapisywać w nim wszystkie rozegrane partie. W domu na­
leży samemu powtórzyć każdą partię i przy pomocy podręcznika odnaleźć po­
pełnione błędy. Podobna analiza jest szczególnie pożyteczna przy studiowaniu
wariantów debiutowych, gdyż w ten sposób zostaną one prawidłowo zrozumiane
i na długo utrwalą się w pamięci.
Po sumiennym i systematycznym przestudiowaniu niniejszego podręcznika
początkujący może osiągnąć poziom gry trzeciej a może i drugiej kategorii.
Niechże nie martwi się pierwszymi niepowodzeniami, niech uważnie i surow'0
ocenia swoje błędy, na których ucząc się osiągnie napewno szybkie postępy.
W. Ragozin.
 KROTKI ZARYS HISTORII SZACHÓW

O pochodzeniu gry w szachy istnieje mnóstwo legend i różnych domysłów,

ale faktów stwierdzonych dokładnie udało się dotąd zebrać niewiele. Można
uznać za pewne, że szachy zrodziły się w Indiach przed z górą dwoma tysią­
cami lat. Nosiły one wówczas nazwę „ c z a t u r a n g a” , a doborem i
ustawieniem swoich figur naśladowały skład i szyk ówczesnego wojska in­
dyjskiego.
Z Indyj szachy, które miały od dawna wiele odmian, rozpowszechniły się
w całej wschodniej i środkowej Azji, w końcu zaś V lub z początkiem VI
wieku przeniknęły do Iranu. Tutaj gra, w której .„zwycięża się rozumem” —
jak mówi jeden ze starych rękopisów — cieszyła się wielką popularnością.
W VII stuleciu poznali szachy zdobywcy monarchii perskiej — Arabowie.
Nową dlasiebie grę nazywali ,,s z a tr a n d ż “ (zperskiego ,,s z a t r a n g ” ). W tych
odległych czasach przepisy gry różniły się w wielu szczegółach od dzisiejszych.
Arabowie rozwinęli i nieco udoskonalili dawną grę w szachy. Najwyższy roz­
kwit w świecie arabskim osiągnęła ona w IX—X wieku. Zachowane rękopisy
świadczą, że Arabów interesowała nie tylko gra praktyczna, ale i kompozycja
szachowa (zadania, ćwiczenia), a także analiza poszczególnych pozycji.
Ze względu na zmiany, jakie nastąpiły w przepisach gry, rozważania ów­
czesne nie mają dla nas większego znaczenia. Z ruchów figur jedynie posunię­
cia królem, wieżą i skoczkiem nie uległy zmianie. Hetman był wtedy nie
najsilniejszą, a odwTotnie — najsłabszą figurą, gdyż poruszał się tylko o jedno
pole po przekątnych; goniec natomiast dokonywał swoistych skoków poprzez
jedno pole również po przekątnych. Piony z pozycji wyjściowej wolno było
posuwać tylko o jedno pole. Dzisiejsza roszada nie istniała. Łatwo zrozumieć,
że przy takich przepisach starcie sił następowało znacznie później niż we współ­
czesnych „dalekosiężnych” szachach i że w ogóle tempo gry w „szatrandżu”
znamionowała wielka powolność. Zgodnym celem ówczesnych jak i dzisiej­
szych manewrów było zapędzenie króla w położenie bez wyjścia i danie mu
„m ata” , z tym, że wówczas w szczególnym przypadku dawano „pata” , co
także uważano za zwycięstwo. Biorąc jednak pod uwagę słabość hetmana i goń­
ców7, a zatem stosunkowo większą siłę króla, mat (a także i pat) w grze bywał
rzadkością (podobne zakończenie rozgrywki wywoływało podziw i niekiedy od­
notowywano rozstaw7ienie figur, co sprzyjało powstaniu i rozwojowi kompozy­
cji). Normalnie zwycięstwo osiągano przez pozbawienie nieprzyjacielskiego
króla wszystkich jego figur („ogołocony” kroi); walka toczyła się „na wy­
niszczenie” . Tym sposobem w szatrandżu istniały niektóre odmiany zwycię­
stwa, które z czasem straciły swoje znaczenie.
 Po przejściu szatrandżu do Europy kultura gry w szachy, która u Arabów
osiągnęła dość wysoki poziom, znacznie się obniżyła. Czasy od X do XV stu
tecia stały się okresem upadku sztuki szachowej. Jest to zrozumiałe. Była to
epoka niepodzielnego panowania feodalizmu i kościoła — epoka, którą charak­
teryzuje ogólne obniżenie poziomu kultury. Tchnąca martwotą atmosfera śred­
niowiecza nie sprzyjała swobodnemu rozwojowi sztuki. Szachy stawały się
niekiedy grą hazardową: grano w nie na pieniądze, podobnie jak w kości, tric-
trac i inne. Obniżał się tym samym i moralny poziom gry. W końcu X III w.
kościół zaliczył szachy do zabronionych, .,niegodnych chrześcijanina — grze­
sznych zabaw” , ale zakaz ten trwał stosunkowo niedługo i został zniesiony
w połowie XIV wieku.
Największa przeszkoda w rozwoju szatrandżu leżała jednak w nim samym,
w jego przepisach, w powolnym charakterze gry. Dlatego naturalne było dą­
żenie do skrócenia przebiegu giy, uczynienia jej bardziej wartką i prowadzącą
do rychlejszego rozwiązania. To właśnie doprowadziło do wypracowania obec­
nych przepisów.
Współczesne przepisy gry powstały w okresie Odrodzenia, aczkolwiek ich os­
tateczne brzmienie ustaliło się dopiero przed 100 laty*).
W związku z reformą prawideł gry nastąpił dla szachów okres nowego roz­
kwitu. Decydujące znaczenie miały tu: rosnąca popularność wśród mas ludowych
i wynalazek druku, umożliwiający rozwój literatury szachowej. Od tego czasu
zaczyna się historia szachów współczesnych. Wielu teoretyków i praktyków
szachowych z zapałem oddało się badaniu tajników i możliwości wyłaniających
się z gry w wyniku jej reformy. Na przełomie XV i XVI wieku pojawiły się
pierwsze książki z zakresu szachów i choć znaczenie ich jest dziś raczej doku-
mentarne. przecież wpłynąć musiały na podniesienie i ugruntowanie poziomu
gry.
Zachowane partie z XVII w. świadczą o tym. że gra w owych czasach była
jeszcze dość naiwna; charakteryzowały ją ostre kombinacyjne ataki na nie­
przyjacielskiego króla połączone z ofiarami figur, a przede wszystkim pionów.
Najlepszym szacłiistą praktykiem w XVI11 w. był Francuz Philidor (1726—
1795). Znany był on również jako teoretyk, sformułował bowiem i umotywo­
wał szereg ogólnych zasad rozwijania i prowadzenia partii. Szczególne zna­
czenie przypisywał Philidor ruchom pionów. „Piony to dusza szachów” —
głosił. Teorię swoją wyłożył w 1749 r. w pracy pt. „Analiza gry szachowej” ,
która uzyskała wielki rozgłos i osiągnęła szereg wydań.
Gra według systemu Philidora nadawała partii powolny i ostrożny, pozy­
cyjny charakter. Figury odgrywały rolę podrzędną; działanie ich było skrępo­
wane. gdyż podstawową zasadą był planowy pochód pionów. Przeciwko ta­
kiemu jednostronnemu kierunkowi w grze wystąpiło w drugiej połowie XVIII w.
wielu teoretyków, jednak dopiero w początkach wieku następnego rozpoczął
się powolny nawrót do kombinacyjnej gry figurami. Za najsilniejszych sza­
chistów w latach trzydziestych i czterdziestych XIX w. uważani byli La Bour-
ionnais a potem Staunton.
Taka była w ogólnych zarysach droga rozwoju szachów w Europie zachod­
niej od chwili zapoznania się z nimi do połowy XIX stulecia.
Inaczej przedstawiał się w tymże okresie rozwój szachów w Rosji. Drogi
i czas przeniknięcia szachów do dawnej Rusi do dziś nie zostały jeszcze w pełni
wyjaśnione, jednak należy uważać za niezaprzeczalny fakt, że szachy przy­
wędrowały tu bezpośrednio ze Wschodu. Dowodem tego jest czystość rosyj­
skiej terminologii szachowej, zachowującej wschodnie miana wszystkich uczest­
*) Należy zaznaczyć-, że przy ostatecznym wypracowywaniu współczesnych przepisów
wielki wkład wnieśli szachiści rosyjscy. Tak np. K. Janisz opublikował w 1854 r. znako­
mitą rozprawę dająca głęboką analizę prząpisów gry pod względem logicznym i historycz­
nym.
niczących w grze figur w przeciwieństwie do skażeń i zmian charakteryzują­
cych terminologię narodów Zachodniej Europy. Czas poznania szachów różni
badacze określają rozmaicie: od IX do XII w.
Polityczne i społeczne warunki mało sprzyjały rozwojowi szachów w dawnej
Rosji. W ciągu paru stuleci (od XIII do X \ 11 w.) szachy ulegały prześlado­
waniu ze strony cerkwi. Dopatrywała się ona w nich cech pogaństwa i trakto­
wała na równi z grami hazardowymi jak kości i tp. Był okres, kiedy prawo­
dawstwo świeckie zabraniało giy. Jasne, że te czy owe restrykcje nie mogły
wpłynąć dodatnio na poziom i kulturę gry w dawnej carskiej Rosji.
Okazuje się jednak, że siła przyciągająca szachów była tak wielka, że wszel­
kie zakazy i ograniczenia nie były w stanie zahamować jej rozwoju.
Świadectwem znacznego rozpowszechnienia szachów jest stary ruski epos
ludowy — byliny, dawne pieśni i przysłowia, w których często spotyka się
wzmianki o grze szachowej i zapożyczone z niej porównania i zwroty. Natu­
ralnie żadne zakazy nie przeszkadzały grać w szachy carom, bojarom i ducho­
wieństwu, aczkolwiek właśnie w stosunku do duchownych zakazy były szcze
golnie surowe. W drogiej połowie XVII w. prześladowania stopniowo straciły
swą siłę. Znamienne jest jednak, że jeszcze w 1731 r. pewien metropolita os­
karżał drugiego, że ten nakazał zdjąć dzwony, aby ich dźwięk nie przeszka­
dzał mu grać przez całą noc w szachy
0 znacznym rozpowszechnieniu szachów mówią nam także informacje cudzo­
ziemców odwiedzający h w tej epoce Księstwo Moskiewskie w celach dyploma­
tycznych i handlowych Są one zgodne nie tylko co do szerokiego rozpow­
szechnienia szachów, ale ze zdumieniem wskazują na umiejętność, z jaką Rosja­
nie grają w szachy. Najbardziej dosadna co do tego jest wzmianka jednej z kro­
nik francuskich XVII w., która opowiada o poselstwie skierowanym w 1685 r.
z Moskwy do Ludwika XIV w składzie ponad 50 osób. Notatka brzmi: ,,Ci
ruscy świetnie grają w szachy: nasi najlepsi gracze wobec nich to uczniaki” .
Ujmując w całości okres do końca XVIII w. wypada zaznaczyć, że wiele
czynników historycznych wpływało hamująco na rozwój szachów w Rosji
Prześladowania cerkwi, brak aż do XIX w. rękopisów i prac drukowanych
w zakresie szachów oraz inne przyczyny spowodowały dość późne ukazanie
się mistrzów rosyjskich na arenie międzynarodowej.
1 cóż się okazuje? Mimo ograniczeń, mimo braku rozwoju tak w zakresie
teorii jak praktyki, wyłaniają się od czasu do czasu talenty nowe, samorodne,
zdumiewające obcokrajowych graczy przy okazji rzadkich z nimi spotkań.
Sytuacja taka trwa do końca XVIII i początku XIX w., kiedy to w Rosji
zaczynają powstawać szachowe kółka i ukazują się w języku rosyjskim pierwsze
książki w tej dziedzinie.
Pierwsze dziesięciolecie XIX w. charakteryzuje w Rosji rozwój postępowej
myśli społecznej i ruchu rewolucyjnego oraz ogólny wzrost kultury narodowej
Okres ten otwiera również nowy rozdział w dziejach szachów. Ukazuje się
szereg poważnych talentów, zaczyna się poważna praca badawcza w dziedzinie
teorii.
Pierwszym rosyjskim mistrzem szachowym, który zdobył szeroki rozgłos nie
tylko we własnym kraju ale i poza jego granicami, był Aleksander Petrow
(1794—1867). Zagranicą nazywano go „Philidorem Północy” , przez co praw­
dopodobnie chciano podkreślić wyjątkową siłę jego gry.
Byłoby jednak błędem na podstawie tego przydomka utożsamiać styl gry
Petrowa ze stylem Philidora. Petrow był jednym z najbardziej wykształconych
i przodujących szachistów swej epoki. W 1824 r. ukazał się jego znany pod­
ręcznik szachowy, pierwsza oryginalna praca szachowa w języku rosyjskim
(wydane wcześniej opracowania innych autorów były bądź przekładami, bądź
kompilacjami). W książce swojej Petrow okazał wybitną samodzielność myśli
Dowiódł w niej. na podstawie rozegranych partii, że wyprzedził znacznie Phi
lidora, wykazując jednostronny i doktrynerski*) charakter jego szkoły. W od­
różnieniu od tamtej, gra Petrowa ma żywy, kombinacyjny charakter, jest pla­
nowa i energiczna.
Wybitnymi szachistami współczesnymi Petrowowi bjr1i K. Janisz, I. Szumów,
bracia S. i D. Urusowowie, W. Michajłow (ten ostatni uzyskał szczególny roz­
głos jako utalentowany redaktor pierwszego w Rosji specjalnego czasopisma
,,Szachmatnyj Listok” , ukazującego się od 1859 do 1863 r.).
Spośród nich szczególnie godnym uwagi mistrzem był profesor mechaniki
Petersburskiego Instytutu Dróg Komunikacyjnych, K. Janisz (1813—1872) —
poważny teoretyk szachowy swoich czasów. Stało się z nim do pewnego stop­
nia to samo, co z wielu rosyjskimi wynalazcami i uczonymi, którzy pierwsi
poczynili nowe odkrycia w nauce i technice: pozostali w cieniu, nie uzyskali
zasłużonego rozgłosu. Posiadając ogromną erudycję szachową (jego osobista
biblioteka zawierała wszystkie najważniejsze książki szachowe, od najwcześ­
niejszych wydań XVI w. począwszy) i duże uzdolnienia analityczne, Janisz
w 1842-43 r. wydał swoją dwutomową „Nową analizę debiutów szachowych” ,
zawierającą szereg oryginalnych analiz rozmaitych systemów gry, przez nikogo
do owego czasu nie badanych. W wykładzie swoim Janisz nadał teorii debiu­
tów charakter naukowy, który cechuje ją do chwili obecnej. Książka Janisza
wydana została w Petersburgu w języku francuskim a następnie tłumaczona
była dwukrotnie na angielski. Stała się ona w istocie podstawą dla wydanych
później zagranicą podręczników debiutowych, których autorzy, wykorzystawszy
szeroko badania Janisza, przemilczeli wyjątkowe zasługi rosyjskiego mistrza
w tej dziedzinie.
Ten okres (pierwsza połowa XIX w.) rozwoju szachów7 powala nam stwier­
dzić że jeśli nie osiągnęły one wówczas szerokiego rozpowszechnienia w spo­
łeczeństwie, to jednak przodująca myśl teoretyczna znakomitych rosyjskich
szachirtów wyprzedziła znacznie ich zachodnioeuropejskich rywali.
Kiedy kontakty między szachistami stały się ściślejsze, kiedy zaczęto wy­
dawać pisma fachowe, organizować spotkania i turnieje, rozwój szachów w świę­
cie stal się powszechny. Jest to druga połowa XIX wieku.
Pierwszy w dziejach szachów turniej międzynarodowy, w' którym wzięli
udział najsilniejsi szachiści różnych państw, odbył się w Londynie w' 1851 r.
Od tego czasu podobne spotkania organizowano często co spowodowało osta­
teczne ujednolicenie przepisów gry.
Zaproszenie do udziału w turnieju londyńskim wysłane zostało także do
A. Petrowa, ten jednak odmówił przybycia. „Daleki jestem od myśli dobija­
nia się sławy pierwszego gracza” — powiedział. Słów tych jednak nie podyk­
tował Petrowowi ani brak wiary, ani ambicji sportowej. Jak w kilka lat póź­
niej przyznaje sam na łamach pisma „Szaehmatnyj Listok” , po prostu nie
posiadał środków materialnych na wyjazd, wobec zaś słabego w owym czasie
rozwoju życia szachowego w społeczeństwie oraz braku tego rodzaju organiza­
cji, nikt nie mógł okazać mu pomocy. W ten sposób wielkiemu rosyjskiemu
mistrzowi tych czasów, A. Petrowowi, nie było dane zmierzyć się z rozsławio
nym na Zachodzie mistrzem kombinacji A. Anderssonem (1818—1879), zwy­
cięzcą turnieju londyńskiego w 1851r„ ani z występującym w7 kilka lat póź­
niej P. Morphym Nie trzeba dodawać, że spotkania rosyjskiego mistrza z part­
nerami tej klasy byłyby oczywiście bardzo interesujące.
P. Morphy (1837—1884) był wybitnym mistrzem ataku. Zająwszy w 1857 r.
pierwsze miejsce na turnieju w Nowym Jorku, odwiedził on w 1858 r. Europę
I w meczach z najsilniejszymi mistrzami uzyskał szereg zwycięstw, które do­
wiodły przekonywająco, iż był wtedy najsilniejszym szachistą świata. Siła

•) doktrynerski — oparty na abstrakcyjnych podstawach, oderwany od rzeczywistości

Morphy’ego w zasadzie opierała się na odkryciu przez niego nowej metody
gry: szybkiej mobilizacji sił przy jednoczesnej koncentracji icb w centrum sza­
chownicy. Kariera szachowa Morphy'ego nie była jednakże długotrwała, gdyż
już w początkach lat sześćdziesiątych całkowicie porzucił szachy. Twórczość
Morpby’ego. mimo krótkotrwałości, wywarła wielki wpływ na rozwój sztuki
szachowej.
Pierwszym szachistą, który oficjalnie uzyskał tytuł mistrza świata, był
W. Steinitz (1837—1900), rodem z Pragi. Po zwycięstwie nad Anderssenem
w 1866 r., Steinitz zachował swój tytuł w przeciągu 28 lat.
Stworzył on naukę o silnych i słabych punktach, o pozycyjnej przewadze
i pozycyjnych słabościach; nadto znacznie udoskonalił sztukę obrony oraz
sformułował zasadę „umotywowanego ataku” . Atak ten jego zdaniem rozpo­
czynać można dopiero wtedy, gdy się ma odpowiednią pozycyjną przewagę.
Stąd jego dążenie do przygotowywania ataku przez rozbijanie krok za kro­
kiem pozycji przeciwnika i tworzenie w niej szczerb i słabych punktów; stąd
równieżj wywodzi się głoszona przezeń znamienita zasada „stopniowego groma­
dzenia drobnych przewag” . Liczne tezy Steinitza były prawidłowe, ale nie­
które z nich posiadały zupełnie abstrakcyjny i ogólnikowy charakter; nie mogły
przeto być przydatne w przeróżnych zdarzających się na szachownicy sytua­
cjach. Nie mniej Steinitz obstawał przy swoich zasadach z uporem odkrywcy,
wierzącego fanatycznie w słuszność swoich idei, co jego grze nadawało nie­
kiedy dziwaczny charakter.
Steinitz posiadał silnych przeciwników i jako praktyk (Blackburne, Zuc-
kertort, Gunsberg) i jako teoretyk. Najniebezpieczniejszym z nich pod obu
względami okazał się znakomity mistrz rosyjski M. Czigorin. Osiemdziesiąte
i dziewięćdziesiąte lata ubiegłego stulecia minęły pod znakiem walki w dzie­
dzinie teorii i praktyki*między tymi dwoma szachowymi mocarzami.
Michał Czigorin (1850—1908) to jeden z najznakomitszych szachistów nie
tylko w rosyjskiej ale i w światowej historii szachów. Olśniewający, samo­
rodny talent, znakomite wyniki, których sława rozbrzmiewała szeroko spra­
wiły, że Czigorin stał się dumą narodową Rosji. Był on zarazem wnikliwym
szachowym teoretykiem, aktywnym działaczem społecznym oraz świetnym
publicystą szachowym*). Słowem i czynem propagował Czigorin sztukę sza­
chową w kraju, podnosząc jej poziom wśród znawców i budząc zainteresowa­
nie wśród niewtajemniczonych.
Od Czigorina (w 1881 r.) rozpoczynają się wystąpienia mistrzów rosyjskich
na arenie międzynarodowej. Liczne jego sukcesy w turniejach i meczach mię­
dzynarodowych kwalifikowały go w osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych
latach jako głównego pretendenta do tytułu mistrza świata.
Walka Czigorina ze Steinitzem o mistrzostwo świata to jeden z najbardziej
interesujących i emocjonujących epizodów w dziejach szachów. Istotę tej walki
pogłębiała okoliczność, że posiadała ona charakter zasadniczy: była to wałka
dwu nawskroś odmiennych szachowych „światopoglądów” .
Steinitz był przedstawicielem „nowej” , pozycyjnej szkoły, Czigorin zaś nie­
jednokrotnie oświadczał się jako jej przeciwnik, co dało sposobność do po­
wierzchownego wniosku, jakoby ciążył on ku zasadom „starej” , kombinacyj­
nej szkoły. Sam Czigorin nie troszczył się o to, aby systemowo własnych po­
glądów na sztukę szachową nadać jakąkolwiek dokładniejszą nazwę i dlatego
walka między nim a Steinitzem znana jest w historii jako „walka starej i no­
wej szkoły” . W istocie jednak, jeżeli teoria Steinitza była nowa i odegrała
w' swoim czasie wielką rolę w rozwoju umiejętności gry, to poglądy Czigorina
*) Czigorin redagował pisma „Szachmatnyj Listok" (1876—1881), „Szachmatnyj Wlest-
nik" (1885 —1887), „Szaclimaty” (1884—) a oprócz tego prowadził szereg działów szacho­
wych w prasie periodycznej.
znacznie głębiej ujmowały istotę szachów. Wrodzony geniusz tego rosyjskiego
mistrza wyprzedził swoja epokę o wiele dziesiątków lat.
Jeśli zanalizować głębiej istotę sporu, to Czigorin w istocie wypowiadał się
nie tyle przeciw „nowej” szkole, ile przeciw jej przejaskrawieniom i swego
rodzaju dogmatyzmowi, a mianowicie przeciw dążeniu do uważania przyję­
tych zasad za coś absolutnie niezmiennego i bezspornego. Bezwątpienia liczne
wywody „nowej” szkoły były zbyt ogólnikowe i nie uwzględniały żadnych
wyjątków. Dlatego Czigorin dowodził, że w szachach nie istnieją w ogóle nie­
zmienne prawa; wszystko zależy nie od ogólnych zasad, lecz od odrębnych
właściwości zaistniałej pozycji i możliwych w niej konkretnych wariantów.
Kategorycznie też opowiadał się przeciw zasadzie „nowej” szkoły wyczer­
pującej j a k o b y całą istotę szachów. Jeśli np. Steinitz uzyskawszy prze­
wagę pionową na skrzydle hetmańskim (powiedzmy trzy piony przeciw dwom)
uważał tę przewagę za decydującą i na niej budował cały plan dalszej gry,
to Czigorin uważał, że podobny plan niekoniecznie musi być jedynym i że
takie traktowanie szachów zwęża twórcze horyzonty artystyczne.
Myśli Czigorina, zbyt wybiegające naprzód dla współczesnych, nie były
w pełni zrozumiałe dla przeciętnych szachistów jego pokolenia; dla nich roz­
strzygającym kryterium były wyniki praktyczne — liczba uzyskanych w tur­
nieju punktów. Jednak bardziej wnikliwi znawcy uświadamiali sobie słusz­
ność poglądów' Czigorina. Tak np. przyszły mistrz świata Emanuel Lasker zna­
jący doskonale i Steinitza i Czigorina, uważał że „swoim rozumieniem pra­
widłowości, siły i piękna w sztuce szachowej Czigorin o wiele przewyższa)
Steinitza” .
Czigorin słusznie uważany jest za założyciela rosyjskiej szkoły szachowej.
Wywarł on potężny wpływ zarówno na współczesnych, jak i na następne po­
kolenia mistrzów na całym świecie.
Praktyczne osiągnięcia Czigorina (prócz ostatnich lat jego życia) — były po­
ważne. Na wielu turniejach międzynarodowych zajmował on niemal zawsze
nagradzane miejsca, a nierzadko zdobywał pierwsze nagrody. Uzyskał remi­
sowy wynik w meczu z Gunsbergiem (Hawana, 1890) i z Tarraschem (Peters­
burg, 1893) Pierwszy mecz ze Steinitzem (Hawana. 1889) Czigorin przegrał
z wynikiem + 6 .—10 przy 1 remisie; był to doskonały rezultat, jeśli się zważy
że do owego czasu nikomu jeszcze nie udało się wygrać z mistrzem świata
sześciu partii. W 1891 r. Czigorin wygrał ze Steinitzem dwie partie grane te­
legraficznie, rozstrzygając w ten sposób zadawniony między nimi spór co do
wartości niektórych wariantów debiutowych. Steinitz potrafił być obiektywny.
„Jest faktem” — pisał — „że nie mogę walczyć z mistrzem rosyjskim z ta­
kim powodzeniem, z jakim walczyłem przeciw innym wielkim mistrzom” .
W 1892 r. klub szachowy w Hawanie (Kuba) zorganizował nowy mecz mię­
dzy Czigorinem a Steinitzem, który zakończył się wyjątkowo dramatycznie.
Przed ostatnią partią stan meczu był + 9 , —8 i 5 remisów na korzyść.Stei­
nitza. Gdyby Czigorin wygrał ostatnią partię wyrównałby i według warun­
ków meczu o jego wyniku zadecydowałyby trzy dodatkowe partie. Czigori-
nowi udało się doskonałą grą doprowadzić tę partię do wygranej pozycji, lecz
nieoczekiwanie popełnił niepojęte przeoczenie: -odprowadził figurę osłaniającą
i dostał mata w dwu posunięciach. Obecnych na meczu widzów ogarnęło nie­
zwykłe przygnębienie. „Co za szkoda — powtarzały setki głosów — jaki
przykry koniec wspaniałego meczu “ .
Niezasłużona przegrana w meczu ze Steinitzem poważnie wrpłynęła na Czi­
gorina. Niepowodzeniem dla nmgo zakończył się również mecz-turniej czte­
rech najsilniejszych szachistów świata (Lasker, Czigorin, Steinitz i Pillsbury),
rozegrany w Petersbuigu w 1895-96 r. Lasker zajął w nim pierwsze miejsce,
Czigorin ostatnie. Wprawdzie wygrał on mecz ze Steinitzem (+3, —2 i 1 re­
mis), była to jednak spóźniona pociecha.
 Porażki te nie załamały Czigorina. Występował on z powodzeniem jeszcze
i później i zdobywał pierwsze nagrody na turniejach międzynarodowych (Bu­
dapeszt 1896, Wiedeń 19C3). Jednakże grając skomplikowanym, kombinacyj­
nym stylem, z natężonym i męczącym obliczaniem licznych wariantów, coraz
trudniej mógł podołać naprężonej i męczącej walce z nowym pokoleniem pierw­
szorzędnych mistrzów. Młodsi od niego o całe dwadzieścia lat. kształcili się
na jego twórczości i pod względem sportowym znacznie lepiej byli przygoto­
wani do walki. W tym stanie rzeczy tytuł mistrza świata przypadł Laskę
rowi, który wygrał ze Steinitzem mecz w7 1894 r. a następnie mecz rewanżowy
w 1896 r. Ten drugi mecz odbywał się w Moskwie.
Mimo to — i w końcu lat dziewięćdziesiątych Czigorin wciąż był bardzo in­
teresującym i groźnym przeciwnikiem. Ale i na jego losach, jak swego czasu
na losach Petrowa, zaciężył niedostateczny rozwój zorganizowanego życia sza­
chowego w Rosji i stała zależność od mecenasów, których kaprysom impono-
wrały tylko nieprzerwane sukcesy. Ze zdumiewającą obojętnością odwrócili się
od Czigorina właśnie w chwili, kiedy najbardziej potrzebował moralnej i ma
terialnej podpory. Wystarczy powiedzieć, że ci sami mecenasi, którzy znale­
źli środki dla zorganizowania meczu-rewanżu między Laskerem i Steinitzem
w 1896 r. nawet nie pomyśleli poważnie o meczu Czigorina z Laskerem. Ta­
kie postępowanie było oczywiście głęboką niesprawiedliwością w7 stosunku do
Czigorina, któiy tak wiele zdziałał dla rozwoju szachów w7 Rosji i rozsławił
rosyjską myśl szachową daleko poza granicami własnej ojczyzny. Tak więc
i on podzielił smutny los licznych utalentowanych jednostek w daw7nej car­
skiej Rosji.
Praktyczna i szackowo-literacka działalność Czigorina położyła trwałe pod
stawy pod dalszy rozwój szachów w Rosji. Współdziałali w tej dziedzinie inni
współcześni Czigorinowi, z których najbardziej utalentowanymi byli E. Schif-
fers i S. Ałapin. Znakomitymi szachistami owych czasów byli także S. Le-
biediew, S. Lewitski, A. Solowcow7, W. Jurewicz. Dużą silą gry i talentem
analitycznym wyróżniał się A. Chardin.
Owocną była działalność literacka D. Sargina i P. Bobrowa, którzy przez
szereg lat wydawali doskonale czasopismo „Szaehmatnoje Obozrenje” ; auto­
rami cennych rozpraw byli tenże D. Sargin, M. Goniajew, I. Sawienkow i inni.
Nie należy jednak zapominać, że szachy nie byty w tym okresie szeroko w Rosji
rozpowszechnione. Charakterystyczne jest np., że pisma szachowe nie miały
więcej niż 300 prenumeratorów.

Początek naszego stulecia zastał w roli mistrza świata E. Laskera (1868—1941),

wielkiego praktyka szachowego, któiy po zwycięstwie nad Steinitzem w ciągu
dw7udziestu siedmiu lat skutecznie bronił sw7ego tytułu. W ciągu tego czasu
Lasker rozegrał mecze o mistrzostwo świala z F. Marshallem, Z. Tarrasehem,
D. Janowskim, K. Schlechterem.
W 1921 r. Lasker przegrał w Hawanie mecz z kubańczykiem J. R. Capa-
blanką (1888—1942), któiy utrzymał tytuł mistrza świata do r. 1927, kiedy
to z kolei przegrał w Buenos-Aires mecz z A. Alechinem (1892—1946). Wszy­
scy ci mistrzowie świata byli znakomitymi szachistami.
Z początkiem stulecia wyłoniły się nowe wielkie talenty — A. Rubinstein
i A. Nimcowicz. Obaj oni urodzili się w dawnej Rosji i jako szachiści wy­
kształcili się pod wpływ7em rosyjskiej kultury szachowej. Koryfeusze szachów,
Rubinstein i Nimcowicz, w okresie swego rozkwitu słusznie byli uważani za
pretendentów do tytułu mistrza świata, jednakże meczu o mistrzostwo żad­
nemu z nich rozegrać się nie udało. Obaj oni znacznie wzbogacili teorię gry
szachowej. Utalentowanymi mistrzami byli także pierwszy mistrz Czechosło­
wacji R. Reti i szachista młodszego pokolenia, zmarły przedwcześnie mistrz
węgierski, Breyer.
Na tradycjach rosyjskiej kultury szachowej, pod silnym wpływam twórczości
Czigorina, wyrósł były mistrz świata A. Alechin; był on znakomitym szachistą,
lecz pod względem moralnym — człowiekiem bez zasad.
W Rosji przedrewolucyjnej turnieje szachowe urządzano rzadko. Organiza­
cja ich była przypadkowa i zależna od ofiar mecenasów lub drobnych zbiórek
na listy składkowe wśród mi.ośników gry, podobnie jak to praktykuje się do
dziś dnia jeszcze na Zachodzie.
Kilka niewielkich meczów odbyło się jeszcze w czasach Petrowa, więcej — za
czasów Czigorina. Wówczas też zaczęto urządzać bardziej lub mniej poważne
turnieje. Turnieje wszechrosyjskie organizowano stosunkowo rzadko (pierwszy
miał miejsce w 1899 r.) a turniejów międzynarodowych było ogółem trzy —
w 1895, 1909 i 1914 r. Propagandowego i wychowawczego znaczenia tych tur­
niejów nie można w7 ogóle porównywać z licznymi i poważnymi spotkaniami
w ZSRR: mistrzostwami wszechzwiązkowymi, turniejami międzynarodowymi i in.
Już przed Wielką Rewolucją Październikową szachy zdobyły sobie zaintere­
sowanie i szacunek wśród przodującej warstwy rosyjskiego społeczeństwa.
Liczne wybitne jednostki ulegały czarowi tej „mądrej” gry. Wieczną dumą
szachów pozostanie głębokie umiłowanie ich przez naszych wielkich nauczy­
cieli, Karola Marksa i Włodzimierza Lenina. Liczni rosyjscy pisarze, artyści,
uczeni, rewolucjoniści kochali szachy; wystarczy wskazać nazwiska Puszkina,
Lermontowa, lurgeniewa, Tołstoja, Repiiia, Mendelejewa, Hercena. Czerny-
szewskiego.
Zamiłowanie do szachów wzrosło jeszcze bardziej po rewolucji. Korzysta­
jąc z pomocy i poparcia władz i uznania społeczeństwa ruch szachowy do­
szedł w ZSRR do niebywałego rozkwitu.
Podstawą tego olśniewającego rozwoju radzieckiego życia szachowego stały
się: masowość i właściwa oiganizacja. Gdy w 1923 r. na drugich mistrzostwach
Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad przewodniczący Wszech-
rosyjskiego Stowarzyszenia Szachowego składał sprawozdanie z dokonanych
prac, wskazał że Stowarzyszenie liczy 1159 członków, w tej liczbie dziesięciu
mistrzów Dziś, kiedy szeregi zorganizowanych szachistów liczą setki tysięcy,
a szachami interesuią się w ZSRR miliony ludzi, cyfry z roku 1923 wydają
się znikomo małe.
Radziecka organizacja szachowa stała się przodującą w całym świecie i po­
zostawiła daleko za sobą szachowe organizacje państw kapitalistycznych. Przy
nieograniczonej niczym swobodzie rozwoju umysłowego i doskonalenia się,
z której korzysta każdy obywatel państwa radzieckiego, wykształciły się nowe
wybitne talenty. Cały świat zna nazwiska sławnych arcymistrzów — M. Bot-
winnika, W. Smysłowa. D. Bronsteina, A. Kotowa, P. Keresa, I. Bolesław-
skiego, I. Bondarewskiego, A. Lilienthala, S. Flohra, W. Ragozina, G. Lewen-
fisza, utalentowanych mistrzów P. Romanowskiego, W. Makogonowa, A. To-
łusza, W. Goglidze, G. Kaspariana i wielu innych. Tu dodać trzeba, że w Zwią­
zku Radzieckim o sportowe i twórcze osiągnięcia ubiegają się nie tylko poje-
dyńczy, wybitni mistrzowie, ale i szerokie masy miłośników szachów, owoc­
nie łączących swoją codzienną pracę z uczestnictwem w spotkaniach i pozna­
waniem teorii.
Mistrzowie radzieccy wzbogacili znacznie teorię szachów. Styl ich gry w wy­
stąpieniach praktycznych doszedł do wielkiej doskonałości. Powstała nowa,
radziecka szkoła szachowa.
Wyrosła ona na podłożu sławnych tradycji kierunku czigorinowskiego, z jego
poglądami na szachy jako na sztukę i z właściwą mu ścisłością myśli szachowej.
Ale to twórcze podejście do szachów u mistrzów radzieckich opiera się na
jeszcze szerszej podstawie naukowej. W niespotykanym dotąd stopniu twór­
czość radzieckich mistrzów przesycona jest duchem poszukiwania i nowator­
stwa, który cechował genialnego Czigorina. Mistrzowie radzieccy przyswoili so­
bie głębsze zrozumienie praw walki szachowej i przebiegu partii. Stojąc na
stanowisku twórczego realizmu, mistrzowie ci pojmują szachy jako szachy,
nie pozwalając się łudzić zwodniczym iluzjom i oderwanym od życia abstrak­
cyjnym teoriom. Ich hasłem jest aktywność i bezwzględne przejęcie inicja-
tywy. Wiedzą, że zadatkiem powodzenia jest odpowiednie przygotowanie,
praca nad sobą, opanowanie wiedzy, wykorzenienie we własnej grze braków,
kształcenie woli i wytrwałości.
Sytuacja i rozwój szachów w ZSRR wyraźnie różnią się od tego, co widzimy
w państwach kapitalistycznych. W ZSRR szachy to jeden z elementów życfa
kulturalnego, cieszący się zainteresowaniem społeczeństwa i pomocą władz.
Dostępne są one dla wszystkich i każdy ma możność indywidualnego rozwi­
jania swych zainteresowań. Za granicą sytuacja przedstawia się wręcz odwrot­
nie. Jak w czasach dawnej, carskiej Rosji, po dziś dzień na Zachodzie szachy
gnieżdżą się w zadymionych kawiarniach lub niewielkich klubach, utalento­
wane zaś jednostki z trudnością wybijają się w atmosferze filisterskiej*) obo­
jętności.
Jedynie w młodych demokratycznych państwach powojennej Europy, zaczy­
nających szeroko przejmować radzieckie doświadczenia organizacyjne, ruch
szachowy osiąga godne uwagi rezultaty.
Mistrzowie radzieccy uzyskali podczas swoich wystąpień międzynarodowych
w najsilniejszych turniejach naszych czasów wiele poważnych zwycięstw. Bardzo
cenne są pierwsze nagrody Botwinnika na moskiewskim turnieju międzynaro­
dowym w 1935 r., w Nottingham (Anglia) w 1936 r., w Groningen (Holandia)
w 1946 r. Trzecie miejsce na bardzo silnie obsadzonym turnieju międzynaro­
dowym w Groningen zajął Sinysłow (drugim był Euwe). Godne są uwragi także
pierwsze nagrody Keresa w Semmering-Baden (Austria) w 1937 r. i Amster­
damie (Holandia) w 1938 r. Keres wygrał również mecz z Euwem w 1939-40 r.
Reprezentacja ZSRR dwnkrotnie wygrała mecze radiowe i bezpośrednie
i reprezentacjami Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej i Anglii
(1945—1947).
Mecze te wygrane zostały w przytłaczającym stosunku. Przekonywującym
rwycięstwem mistrzów' moskiewskich zakończyły się mecze z bratnimi repre­
zentacjami Pragi (1946) i Budapesztu (1949). Pierwszą nagrodę na turnieju
w Finlandii w 1946 r. zdobył arcymistrz Ragozin.
Osiągnięcia radzieckich mistrzów z zakresu teorii i praktyki gry w szachy
śledzi z uwagą i zainteresowaniem cały świat szachowy. Zagranica wydaje
publikacje o radzieckich mistrzach i w oparciu o ich doświadczenia podbu­
dowane teorią kształci swój narybek szachowy.
Najważniejszym szachowym wydarzeniem naszych czasów był mecz-turniej
0 mistrzostwo świata, rozegrany w marcu, kwietniu i inaju 1948 r. między
pięciu najsilniejszymi szachistami świata. Stosownie do decyzji Międzynaro­
dowej Federacji Szachowej (FIDE) wTtym wyjątkowym co do znaczenia spot­
kaniu uczestniczyli trzej radzieccy arcyinistrzowie — M. Botwunnik, P. Keres
1 W. Smyslow, arcymistrz USA — Res'hevsky i były mistrz świata, arcymistrz
Euwe (Holandia). Po długich zmaganiach tytuł mistrza świata wywalczył ar­
cymistrz radziecki, zasłużony mistrz sportu M. Bolwinnik. Przeprowadziwszy
wszystkie spotkania w doskonałym stylu, wyprzedzi! znacznie pozostałych
uczestników uzyskując wspaniale i przekonywające zwycięstwo.
M. Botwinnik urodził się w 1911 r. w Petersburgu. Z zawodu jest inżynie­
rem elektrykiem. Tytuł mistrza uzyskał w 1927 r. W 1931 r. po raz pierwszy
został mistrzem ZSRR i od lej poiy osiągnął wiole wybitnych sportowych
i twórczych sukcesów.
. Szósty w dziejach szachów mistrz świata M. Botwinnik jest najwybitniej­
szym przedstawicielem i ogólnie uznanym przodownikiem radzieckiej szkoły
szachowej. Jego zwycięstwo w mecz-turnicju dowiodło, że i w szachach uwy­
datniły się rysy radzieckiego człowieka, wychowanego w duchu socjalistycz-

•) lilisterski — ciasny, małostkowy sposób myślenia, obojętny na sprawy ogólnoludzkie.

uym — śmiałego nowatora, o mocnej wóli, niezłomnego w dążeniu do posta­
wionego sobie celu.
Zdobycie przez radzieckiego mistrza najwyższego sportowego tytułu w sza­
chach, tytułu mistrza świata, było naturalnym wynikiem ogromnego wznie­
sienia się i rozkwitu kultury wszystkich dziedzin życia w ZSRR — państwie
zwycięskiego socjalizmu.
Bardzo umiejętnie i silnie grali w meczu-turnieju dwraj inni radzieccy ar-
cymistrzowie, W. Smysłow i P. Keres, wykazując że zupełnie słusznie uwa­
żani są za szachistów najwyższej światowej klasy. Szczególnie godnym uwagi
jest znakomity sukces młodego radzieckiego arcymislrza W. Smysłowa, który
wT tym historycznym spotkaniu zajął drugie miejsce.
Bardzo poważny sukces uzyskali także przedstawiciele radzieckiej szkoły
szachowej w odpowiedzialnych spotkaniach międzynarodowych, przeprowadzo­
nych w ostatnich czasach.
Najlepsze szachistki 12 krajów1 wzięły udział wT kobiecych mistrzostwach
świata. Zaszczytny tytuł mistrzyni świata zdobyła szachistka radziecka Lud­
miła Rudenko. Drugie, trzecie i czwarte miejsce w tym turnieju zajęły przed­
stawicielki ZSRR: Olga RubcowTa, Elżbieta Bykowa i Walentyna Biełowra.
Mecz-turniej najsilniejszych arcymistrzów świata w Budapeszcie zakończył
się zwycięstwem 1. Boleslawskiego (ZSRR) i D. Bronsteina (ZSRR).
Obecnie przed mistrzami ZSRR stoi zadanie nie odstępow7ania nikomu zdo­
bytego przez nich przodującego stanowiska i walki o dalszy rozwój i umoc­
nienie twórczych pozycji radzieckiej szkoły szachowej, wzbogacającej i dźwi­
gającej wzwyż sztukę szachowy.

»
 OD AUTORÓW

Przy czytaniu niniejszej książki należy koniecznie posługiwać się szachow­

nicą i figurami. Figury należy ustawić i posuwać po szachownicy według wska­
zówek podręcznika, zaznajamiając się przy tym uważnie z podanymi objaś­
nieniami. Nawet stosunkowo łatwe przykłady dla ich pełniejszego uzmysło­
wienia i dla lepszego przyswojenia materiału początkujący powinien rozpatry­
wać koniecznie na szachownicy.
Diagramy ilustrujące książkę to ogólnie przyjęty graficzny sposób zapisy­
wania podawanych ćwiczeń. Przy najprostszych przykładach wystarcza w tym
celu pokazanie nie całej szachownicy, ale jej części i autorzy niniejszego pod­
ręcznika korzystali z tej metody, aby na zaoszczędzonym w ten sposób miej- .
scu zamieścić więcej materiału ćwiczebnego i wzbogacić treść książki.
Pomiędzy zamieszczonymi w książce przykładami znajdują się i takie,
które zostały zaczerpnięte z partii granych przez mistrzów. Nazwiska ich nie
zostały podane, ponieważ dla celów dydaktycznych pozycje uległy w więk­
szości wypadków pewnym zmianom.
Za główne zadanie podręcznika autorzy uważali rozwinięcie u początkują­
cego szachisty wprawy w kombinowaniu i dlatego zwrócili szczególną uwagę
na objaśnienia taktycznych metod walki. Jednak wszędzie, gdzie objaśniany
materiał stwarzał ku temu sposobność, wskazywano na znaczenie prostszych
pojęć pozycyjnych. W końcowych zaś rozdziałach książki, przy rozważaniu
początków teorii debiutów, a zwłaszcza przy analizie przytaczanych dla ilus­
tracji partii, wiele miejsca przeznaczono także objaśnianiu strategicznych za­
sad walki.
Oddzielnie należy omówić zastosowaną wT podręczniku elementarnym — me­
todę wykładu teoni debiutów’. Problem len można rozwiązać rozmaicie. Auto­
rzy uważali za celowe objaśnić bardziej szczegółowo tylko niektóre debiuty
spośród najważniejszych w praktyce dla początkującego i przy ich analizowa­
niu wskazać podstawowe zasady początkowego rozwijania sił. Co do innych
debiutów to zostały one objaśnione krócej, ale początkujący będzie miał o nich
na razie niejakie pojęcie.
W rozdziale ,,Z praktyki mistrzów” autorzy starali się w pierwszym rzę­
dzie uogólnić i nieco rozszerzyć te wiadomości, które czytelnik mógł zdobyć
po uważnym przerobieniu podręcznika. Niezbędne było również zapoznanie
czytelnika z twórczością mistrzów radzieckich, w spotkaniach lal ostatnich.
Oczywiście wr ramach krótkiego elementarnego podręcznika można było zamie­
ścić tylko niewielką liczbę partii, przede wszystkim takich, które wyróżniają
się względną prostotą strategicznych zamierzeń i taktycznych momentów walki.
Podręcznik przeznaczony jest dla samodzielnego studiowania. Zaleca się prze­
rabiać go codziennie lecz pomału, w żadnym wypadku nie więcej niż 1—2
godziny dziennie.
 PRAWIDŁA GRY

SZACHOWNICA I FIGURY. CEL GRY

Na szachownicy wałcza między sobą. białe czarne

zn a n nazw a skró t zn a k
dwie nieprzyjacielskie armie: „czarne” g r a fic z n y g r a fic z n y
i „białe” . Ta walka między obu
stronami („przeciwnikami” lub „par­
tnerami” ) nosi nazwę „partii szachów”
Szachownica składa się z 64 rów­
& król K
&
nych kwadratów — po 8 na każdej
krawędzi. Poszczególne kwadraty, na-
W hetman H
przemian jasnego i ciemnego koloru,
nazywają się białymi i czarnymi
a wieża W £
„polami’. Szachownicę kładziemy
w ten sposób, aby każdy z graczy
s goniec G k

miał z prawej strony pole białe. & skoczek S *

a pion P Ł
1
czarne
skrzydło hetmańskie skrzydło królewskie
o w c d • I o 6

Siły grających są równe i składają

się z 16 figur po każdej stronie. Fi­
gury szachowe posiadają własne nazwy
1 własne znaki graficzne.
Każdy z grających posiada przed
rozpoczęciem partii 1 króla, 1 hetmana, skrzydło hetmańskie skrzydło królewskie
2 wieże, 2 gońce, 2 skoczki i 8 pionów. białe

Podręcznik gry w szachy 2 17

 Figury ustawiamy w sposób przed­
stawiony na rysunku nr 1 (taki ry­
sunek szachownicy z figurami nosi
nazwę ,,diagramu” ).
Sposób rozstawienia figur przed
rozpoczęciem partii — jednakowy dla
białych i czarnych — należy zapa­
miętać. W rogach stawia się wieże,
na następnych polach skoczki, dalej
gońce, a pośrodku króla i hetmana,
przy czym białego hetmana na bia­
łym, a czarnego na czarnym polu.
[ OZNACZENIA POL. ZAPIS POZYCJI
Rozróżniamy na szachownicy linie
poziome, idące od strony lewej ku
prawej („poziome” ) i linie pionowe,
idące w kierunku przeciwnika („pio­
nowe” ). Linie poziome oznaczamy
c y f r a m i od 1 do 8, a linie pio­
nowe l i t e r a m i alfabetu łaciń­
skiego od „ a ” do „ h ” . Każde pole
szachownicy jest oznaczone literą i cy­
frą linii, na przecięciu których leży.
Podobny sposób oznaczania pól wraz
ze wskazanym wyżej skróconym spo­
sobem oznaczania figur nosi nazwę
zapisu szachowego i pozwala na za­
notowanie dowolnego położenia, czy­
li — jak się mówi inaczej — każdej
„pozycji” .
Położenie początkowe (diagram 1)
może być zapisane jak następuje: bia­
2 3
Połowa szachownicy, na której z po­
czątku gry znajdują się króle, nazywa
się skrzydłem królewskim, druga zaś —
hetmańskim.
Figury posuwają się na szachow­
nicy według ścisłych przepisów, a cel
gry sprowadza się do tego, aby przy­
wieść do zguby nieprzyjacielskiego
króla, t.j. dać mu „m ata” . Bardziej
szczegółowo będzie to omówione w dal­
szej części podręcznika.
łe — Kel, Hdl, W al, W hl, Gcl
Gfl, Sbl. Sgl, piony a2, b2, c2, d2.
e2, f2, g2, h2; czarne — Ke8, Hd8.
\Va8, Wb8, Gc8, Gf8, Sb8, Sg8, piony
a7, b7, c7, d7, e7, f7, g7, h7.
Przy zapisie wymienia się najpierw
ważniejsze figury a potem dalsze,
stosownie do ich znaczenia i siły
Szachownicę na diagramie rozpa­
trujemy zawsze od strony białych,
np. na diagramie 1 wszystkie czarne
piony znajdują się na linii 7. pozio­
mej, a chociaż od ich strony linia ta
jest drugą, mimr to i one traktują
ją jako linię 7. uważając swoją pierw­
szą linię za 8, czyli obliczanie pro­
wadzą od strony białych Diagram 3
pokazuje nam, jak wygląda pozna­
czona szachownica od strony czarnych
 Partię szachową rozgrywamy czy­ postawić na którekolwiek z zazna
niąc na szachownicy posunięcia, t.j. czonych i4 pól.
przestawiając figury z jednego pola
na drugie. Partnerzy robią posunięcia
naprzemian, przy czym grę zawsze 5
rozpoczynają białe. Po 1. posunięciu
białych następuje pierwsze posunięcie
czarnych, potem 2. posunięcie bia­
łych i t.d
Za każdym razem można posuwać
jedną figurę (jedynym wyjątkiem od
tej zasady jest „roszada” , z którą
zapoznamy się dalej). Nie wolno po­
sunąć figury na pole zajęte przez
inną własną figurę, można natomiast
postawić swoją figurę na polu zaję­
tym przez figurę nieprzyjacielską,
eżeli według przepisów gry własna
igura w ogóle ma prawo posunąć się
na to pole; w tym jednak wypadku
należy obcą figurę „zabić” , t.j.
zdjąć ją z szachownicy (figur włas­
nych oczywiście zabijać nie wolno). Posunięcia gońca
Posunięcia figur pokazane zostały
na diagramach dalszych (nr 4—7).
Goniec posuwa się tylko po liniach
ukośnych w dowolną stronę i na do­
wolną odległość. Największy wybór
4 posunięć, bo 13 pól, posiada goniec
wówczas, gdy znajduje się w centrum
szachownicy (t.j. na polach e4, d4,
e5, dó). Stojąc na b7 goniec ma do
wyboru 9 posunięć, a z al tylko 7.
Siła gry gońca jest więc mniejsza niż
wieży, która na wolnej szachowmicy
ma do wyboru zawsze 14 posunięć.
Przy tym goniec może się poruszać
tylko po polach jednego koloru, po
białych lub czarnych, (d)atego ist­
nieją wyrażenia „białopolowy”
i „czarnopolowy” goniec), podczas
gdy wieża posiada do dyspozycji
każde pole szachownicy. Wszystko
to dowodzi, że wieża jest silniejsza
od gońca.
Hetman to najsilniejsza ze wszyst­
kich figur. Porusza się on tak jak
Posunięcia wieży wieża i jak goniec i dzięki możliwości
działania na polach białych i czar­
nych jest silniejszy od obu tych figur
Wieża porusza się po liniach pio­ razem wziętych. Na wolnej szachow­
nowych i poziomych we wszystkie nicy hetman, stojąc na jednym / pól
strony na dowolną odległość. W po­ centralnych, ma do wyboru 27 posu­
zycji na diagramie 4. wieżę można nięć (patrz diagram 6).
 Skoczek posuwa się w sposób bar­ biciem figury nieprzyjacielskiej. Np.
dziej skomplikowany niż pozostałe w pozycji na diagramie 8 czarny król
figury. Z pola, na którym się znajduje, posidda tylko jedno posunięcie —
może — przeskakując pole sąsiednie — na c7. Czarne nie mogą bić królem
pójść w dowolną stronę na pole na­ skoczka có, ponieważ pole to znajduje
stępne o d m i e n n e g o k o l o r u się pod biciem białego króla. Ten
(patrz diagram 7). Największą liczbę ostatni natomiast posiada 2 posunię­
posunięć, gdyż 8, ma do wyboru sko­ cia — na a4 i c3.
czek stojący daleko od brzegu sza­ Zdolność poruszania się figur zmniej­
chownicy. sza się, jeżeli na szachownicy znajdują
Gdyby skoczek stał na a8, posia­ się inne figury. Np. w pozycji na dia­
dałby jedynie 2 posunięcia — na b6 gramie 8 biała wieża el posiada do
lub c7. W odróżnieniu od innych dyspozycji już nie 14 a tylko 9 posu­
ficriir skoczek może skakać poprzez nięć (7 na pola wolne i dwa na pola
figury — własne i obce. Np. w po­ zajęte figurami czarnymi — dl i e6).
zycji na diagramie 8 białe, jeżeli ze­
chcą, mogą dokonać posunięcia skocz­
kiem c5 na b7. Najbardziej charak­ 8
terystyczną cechą skoczka jest zmiana
koloru pola przy każdym posunięciu,
t.j. z białego pola skacze on na czarne,
z czarnego na białe. Dzięki temu do­
stępne są dla niego wszystkie pola
szachownicy.
Kiól posuwa się we wszystkie strony,
t.j. po liniach pionowych, poziomych
i ukośnych, ale zawsze tylko o jedno
pole (diagram 7). Posiada on do wy­
boru 8 posunięć, jeżeli nie znajduje
się na skraju szachownicy i jeżeli
szachownica jest wolna. Stojąc na
krawędzi ma do wyboru 5 pól, a w ro­
gu tylko 3. Cechą charakterystyczną
dla tej figury jest warunek, że nie
wolno stawiać jej na pole zaatako­
wane, t.j. na pole znajdujące się pod
 W pozycji na diagramie 8 pod bi­
ciem skoczka c5 znajdują się goniec
d3 i pion et> (skoczek jednocześnie
grozi gońcowi i pionowi).
Jeżeli białe zabiją skoczkiem gońca
d3, to czarne w odpowiedzi mogą za­
bić skoczka wieżą dl. Goniec w lej
pozycji jest ,.broniony” przez wieżę.
Skoczek i goniec uważane «ą za
figury równowartościowe (o równej
sile); to też jeżeli skoczek bierze gońca,
a wieża w odpowiedzi zabierze skoczka,
to zajdzie t.zw. „wymiana” .
Na tymże diagramie wieże dl i el
atakują się wzajemnie. Wieża czarna
nie jest broniona, podczas gdy wieży
el broni goniec h4. Czarne mogą obro­
nić swoją wieżę przez posunięcie gońca
na c2. Jeżeli potem białe wezmą wieżę
dl, a czarne w odpowiedzi wezmą
wieżę gońcem, to nastąpi wymiana
wież.

POSUNIĘCIA PIONOW. BICIE W „PRZELOCIE” . PRZEMIANA PIONA

Pion jest słabszy od innych figur, cielskiego, ale staje na polu g3, jak
gdyż posuwa się tylko naprzód po gdyby pion g2 posunął się tylko o 1
linii pionowej i tylko o jedno pole. pole. Takie bicie nazywa się biciem
Jeżeli jednak pion jeszcze nie był po­ „w przelocie’. Bić w przelocie można
ruszony, t.j. stoi na 2. (u czarnych tylko w bezpośrednio następującym
na 7) linii poziomej, można go posu­ posunięciu, w posunięciach dalszych
nąć w przód o dwa pola, czyli wy­ nie zachowuje się prawa do takiego
konać posunięcie podwójne (przez bicia.
pole swobodne) — od razu na 4 (dla Jeżeli pion dochodzi do linii os­
czarnych na 5) linię poziomą. Np. tatniej (8 — dla białych, 1 — dla
w pozycji na diagramie 8 pionem g2 czarnych), natychmiast zdejmuje się
można pójść no g3 albo na g4; inne go z szachownicy i stawia na jego
piony w pozycji tego diagramu nie miejsce figurę tegoż koloru (z wyjąt­
posiadają już prawa korzystania z po­ kiem króla) według wyboru grającego.
sunięcia o 2 miejsca (dla pionów b2 Można postawić drugiego (również
i g7 możliwość taka zjawiłaby się, trzeciego i t.d.) hetmana, wieżę lub
gdyby pola przed nimi zostały uwol­
nione).
Pion bije inaczej, niż się posuwa 9
(tym również różni się od pozostałych
figur). Bije on ukośnie o jedno polo
w przód. Np. (patrz diagram 8) pio­
nem h5 można zabić piona gfi; jeżeli
posunięcie przypada czarnym, pion
g6 może wziąć piona h5. Inno piony
w tej pozycji nie mają możliwości
bicia.
Ciekawa na tym diagramie jest
pozycja pionów f4 i g2. Pion 14 grozi
polom o3 i g3, t.j jożeii pion g2 po
sunie się na g3. to może zostać zabity
przez piona f4. A jeżeliby przeskoczyć
pole atakowane i zagrać od razu pio­
nem g2 na g4? Czy w tym wypadku
pion 14 traci prawo bicia? Otóż według
przepisów gry pion f4 i w tym wy­
padku może wziąć piona nieprzyja­
dowolną „lekką” figurę (gońca lub
skoczka). Zazwyczaj stawia się figurę
najsilniejszą — hetmana. „Przemia­
na” piona liczy się zajedno posunięcie.
Czarne mogą posunąć piona c2 na
cl i zamienić go w hetmana (lub inną
figurę); w tym wypadku hetmana
mógłby zabrać skoczek e2. ale wów­
czas czarne wygrywają skoczka za
piona (gońcem a3). Białe także mają
możność przemiany piona a7; mogą
one np. wziąć pionem a7 skoczka
b8 i postawić na to pole hetmana lub
inną figurę. Gdyby posunięcie nale­
żało do czarnych mogłyby obronić
swego skoczka przy pomocy gońca,
SZACH I MAT
Jeżeli’ jakakolwiek figura znajdzie
się w takiej pozycji, że w następnym
posunięciu może zabić nieprzyjaciel­
skiego króla, to g r o ź b a t a k a
n a z y w a s i ę „ s z a c h e m ” (mó­
wimy: król otrzymał szacha, został
zaszachowany).
Utrata króla oznacza przegranie
partii; dlatego król, który znalazł
się pod szachem, powinien w następ­
nym posunięciu od niego się obronić.
10
Jeżeli białe w pozycji na diagramie
10 biorą gońcem piona d5, to szachują
jednakże nie mogłyby przeszkodzić
białym w uzyskaniu hetmana, gdyż
pion a7 może posunąć się także na
pole a8.
Piony c2 i a7 (a także f6) nazywają
się pionami „wolnymi” lub „prze­
chodnimi” , ponieważ ani jeden nie­
przyjacielski pion nie przeszkadza
im w drodze do przemiany.
W pozycji na diagramie 9 białe —
jeśli zechcą — mogą jeszcze bić skocz­
kiem piona f6 („ofiarować” skoczka
za piona), a jeżeli wtedy pion g7 od­
bije skoczka, biały pion g6 stanie
się wolnym i po dwu posunięciach
zamieni się w hetmana.
czarnego króla. Czarne mogą obronić
się przed szachem trzema sposobami:
1) mogą bić gońca d5 skoczkiem, 1)
mogą odejść królem na pole nie znaj­
dujące się pod szachem, np. na e7 —
i wreszcie 3) mogą zasłonić się od sza­
cha stawiając skoczka na e6, szachując
przy tym jednocześnie króla przeciw­
nika.
Gdyby żaden ze wskazanych spo­
sobów obrony nie był możliwy, ozna­
czałoby to, że czarne otrzymały „ma­
ta” i przegrały partię.
Białe daji) mata w 1 posunięciu
 W pozycji na diagramie 11 białe
dają czarnym mała przez posunięcie
skoczka na g3. Również i w rozpa­
trywanych poprzednio pozycjach 8 i 9
białe mogą dać czarnym mata w jed­
nym posunięciu (w pozycji 8 gońcem
na d8, w pozycji 9 — skoczkiem na f2).
Oto jeszcze kilka przykładów mata
12 13
14 15
16 17
(białego króla nie ma na diagramie,
gdyż mata uzyskuje się bez jego po­
mocy i pozycja jego w danym wy­
padku nie ma znaczenia).
20
a b c d • I a b
Jeżeli w pozycji 20 zaczynają czar­
ne — dają białym mata.
Każde posunięcie gońcem pociąga
za sobą szacha wieżą a8; szach taki
nazywa się „odsłoniętym” (odejście
gońca odsłania linię 8. dla wieży).
Jeżeli czarne postawią gońca na d6,
nastąpi wówczas szach „podwójny” .
Od szacha podwójnego można obro­
nić się jedynie przez odejście królem;
tu białe mogą odejść królem na pole
g7. Jednak po ruchu gońcem na pole
e5 białe dostają mata.
Jeżeli w toku gry okaże się, że
którykolwiek król stoi pod szachem,
należy przywrócić partię do tego po­
łożenia, w którym nastąpił szach
i od tej pozycji prowadzić dalej roz­
grywkę.
Z początkiem lub w środku gry
króla należy ustawicznie bronić od
różnych ataków (gróźb); ale w końco­
wej części partii, kiedy na szachow­
nicy pozostaje już niewiele figur, rola
króla znacznie wzrasta i sam on czę­
sto znajduje się w ataku.
 Podczas gry często zdarzają się
wypadki, kiedy żaden z przeciwni­
ków nie może osiągnąć wygranej
i partia kończy się nierozegraną (re­
misem).

21

szacha na polach fl i 12, w pozycji

Białe zaszachowały czarnego króla
gońcem na f5. Czarne nie posiadają
innego posunięcia poza odejściem króla
na g8. Nie mogą one zasłonić się
hetmanem, gdyż króla nie wolno od­
słonić (hetman został, jak się to
mówi, „związany” ). Po odejściu króla
na g8 białe szachują gońcem na e6.
Teraz czarne mogłyby zasłonić się
hetmanem na 17, ale strata jego by­
łaby dla nich niekorzystna. Iść królem
na 18 czarne nie mogą, gdyż dostaną
mata białą wieżą (na c8). Dlatego nie
pozostaje im nic innego, jak wrócić
królem na h7. Wtedy ponownie na­
stąpi szach gońcem na f5. To nieustan­
ne szachowanie nosi nazwę „wiecznego
szacha” . W tej pozycji dla obu prze­
ciwników niekorzystne byłyby inne
posunięcia niż wyżej wskazane, to
też w wyniku wiecznego szacha partia
kończy się remisem.
W pozycjach 22 i 23 strona słabsza
może wykorzystać wieczny szach dla
ocalenia się od przegranej.
W pozycji 22 czarne dają wiecznego
23 — na potach et i h4 i w ten spo­
sób uzyskują remis.
Innym przykładem remisowego za­
kończenia partii oprócz wiecznego
szacha jest „p at” .
Pat jest to taka sytuacja, w której
jeden z grających, mając króla nie-
zaszachowanegó, powinien dokonać
posunięcia, ale ani królem, ani inną
figurą posunąć się nie może.
W pozycjach 24 i 25 wszystkie pola
wokół białego króla są atakowane
przez czarne figury, sam król jednak
nie został zaszachowany. Jest pat.
a więc remis.
Posunięcie białych — pat
Podobną sytuację widzimy także
na diagramach następnych 26 i 27.
Często partia kończy się remisem,
jeżeli partnerom pozostaną zbyt zni­
kome siły, aby przeciwnika zamato-
wać. Rozumie się że jest remis, gdy
na szachownicy pozostaną tylko króle.
Ale i przewaga jednej lekkiej figury
(tj. gońca lub skoczka) przy samot­
nych królach nie wystarcza do wy­
granej.
 26 27
Posunięcie białych — pat
Jednym gońcem lub jednym s k u t­
kiem nie można dać mata. Jak to
wykazują diagramy 28 i 29, w nie­
których wypadkach udaje się nieprzy­
jacielskiego króla zapatować, ale wy­
grana jest niemożliwa.
Wprawdzie na diagramach 30 i 31
przedstawione zostały przykłady mata
ROSZADA
ft Każdy z partnerów ma prawo jeden
raz w toku gry dokonać posunięcia
jednocześnie królem i wieżą. Posu­
nięcie takie nazywamy „roszadą” .
Niezbędnym warunkiem dla dokona­
nia roszady jest, aby pola między
królem i wieżą nie były zajęte przez
inną figurę, własną lub przeciwnika.
przy tylko jednej figurze lekkiej po
stronie białych, ale to było możliwe
jedynie dzięki temu, że i czarne po­
siadały własne figury, które ograni­
czyły poruszenia własnego króla. Gdy­
by czarny goniec (lub skoczek) stał
korzystniej, wygrana byłaby niemo­
żliwa.
Widać z togo, jakie znaczenie ma
nie tylko liczba pozostałych figur,
ale i ich pozycja. Poglądowym do­
wodem może być następujący przy­
kład.
32 33
B
?
6
8>
W pozycjach na diagramach 32 i 33
białe posiadają przewagę „jakości”
(tak nazywamy przewagę wartości
wieży nad wartością gońca lub skocz­
ka). W pozycji 32 wystarczy to do
wygranej. Białe robią posunięcia wy­
czekujące, chociażby na d8. Czarne
muszą odpowiedzieć odejściem króla
na h8 (posunięcie wymuszone), gdyż
goniec 18 został „związany” (podobnie
jak związany był hetman w pozycji
21). Po tym posunięciu czarnych białe
biją wieżą gońca i matują.
W pozycji na diagramie 33 białe
już nie zdołają wygrać, gdyż nie mają
korzystnego dla siebie wyczekują­
cego posunięcia i nie uda im się w spo­
sób rozstrzygający rozdzielić króla
i gońca czarnych.
Dokonu jąc roszady przesuwamy kró­
la o dwa pola w kierunku wieży, po
czym wieżę tę stawia uy z drugiej
strony poza króla na sąsiadujące z nim
pole. Można roszadę rozpoczynać od
przesunięcia wieży bezpośrednio do
króla, ale w tyra wypadku dla unik­
nięcia nieporozumień należy natych-
miast przesunąć króla na odpowied­ Król przeszedł na pole gl, a jedno­
nie miejsce. cześnie wieża na fl.
Roszada w stronę wieży królewskiej
nazywa się „krótką” , a w stronę wieży
hetmańskiej — „długą" (por. diagra­ 36
my 35 i 36).
Roszadę można wykonać jedynie
wówczas, jeżeli:
1) ani król, ani wieża nie dokonały
żadnego posunięcia;
2) król nie znajduje się pod szachem
(innymi słowy — nie można wyko­
nywać roszady w odpowiedzi na
szach) — i nie trafia pod szacha w na­
stępstwie roszady;
3) polo, przez które przechodzi król
(fl lub f8 przy krótkiej, dl lub d8 Po roszadzie długiej
przy długiej roszadzie) nie jest ata­
kowane przez jakąkolwiek nieprzy­
jacielską figurę; Król przeszedł na pole cl, a jedno­
4) pola między królem i wieżą są cześnie wieża na dl.
wolne (o czym wyżej).
Jeżeli pod atakiem znajduje się
nie król, lecz wieża — oraz jeżeli 37
wieża musi przejść przez pole atako­
wane — nie stanowi to przeszkody
dla roszady.

34

Pozycja przed^roszadą

W tym wypadku wykonać można

roszadę w dowolną stronę.
35
Po roszadzie krótkiej
W tej pozycji roszować mogą je­
dynie białe i to tylko w „długą"
stronę. Gdyby zaczynały czarne, mogą
dać szacha skoczkiem na f3 i pozba­
wić białe prawa do roszady.
Istota roszady polega na tym, że
pozwala ona gruntownie zmienić sta­
nowisko króla i przesunąć go na po­
zycję silniej bronioną, a ponadto
pozwala wyprowadzić szybko do gry
wieżę. Przeszkodzenie roszadzie prze­
ciwnika prawie zawsze bywa ko­
rzystne.
 Podane dotąd przepisy gry należy
uzupełnić jeszcze następującymi:
1) Kwestię, który z partnerów wi-
aien grać b i a ł y m i ( i w wyniku
tego zaczynać partię) rozstrzyga się
drogą losowania. W następnych par­
tiach przeciwnicy grają na przemian
raz białymi, raz czarnymi. Podczas
turniejów stosowane są specjalne ta­
blice określające kolejność gry (por.
str. 101).
2) Jeżeli partner, na którego przy­
pada kolejne posunięcie, dotknął wła­
snej figury, powinien ją posunąć —
a jeżeli nieprzyjacielskiej, zabić ją.
Przepis ten w skróceniu brzmi: „do­
tknięta idzie” . Jeżeli jednak dotknię­
ta figura własna nie może być posu­
nięta, a nieprzyjacielska nie może zo­
stać zabita, można wykonać posunię­
cie dowolne.
Jeśli gracz chce dotknąć figury tylko
dlatego, aby ustawić ją dokładniej
na szachownicy, należy uprzedzić
partnera mówiąc: „poprawiam” .
3) Jeżeli podczas partii okaże się,
że zostało dokonane posunięcie sprzecz­
ne z przepisami gry, to pomyłkę po­
prawia się i gra toczy się dalej. Jeżeli
zaszła pomyłka w pierwotnym roz­
ZAPIS POSUNIĘĆ. ZNAKI UMOWNE
Przy zapisywaniu posunięć notuje
się skrót oznaczenia figury, pole na
którym się znajdowała i pole, na
które przeszła. Przy posunięciach pio­
nem jego skrótu oznaczenia nie no­
tuje się. W literaturze szachowej przy­
jęto następujące znaki:
— idzie
: bije
t szach
tt podwójny szach
X mat
O—O roszada krótka
O —O —O roszada długa
posunięcie dowolne
stawieniu figur, partię rozgrywa się
ponownie.
4) Jeżeli jeden z partnerów wykonał
nieprawidłowo roszadę, obowiązany
jest postawić wieżę i króla na pier­
wotne miejsca i dokonać posunięcia
królem.
5) Wypadki remisu:
a) jeżeli przeciwnicy zgodzą się
na remis uznawszy dalszą walkę za
bezcelową;
b) na życzenie jednego z gra­
jących partia może być uznana za
nierozegraną po trzykrotnym powtó­
rzeniu na szachownicy tego samego
położenia przy kolejności ruchu na
tego samego partnera (może się to
wydarzyć, jeżeli przeciwnicy powtórzą
swoje posunięcia);
c) jeżeli w okresie 50 posunięć
(za jedno posunięcie uważa się ruch
białych i odpowiedź czarnych) na
szachownicy nie było ani jednego
wypadku zabicia figury i ani jednego
posunięcia pionem — jeden z part­
nerów może żądać przerwania gry
i uznania jej za remisową (w niektó­
rych pozycjach, w których teoretycz­
nie dowiedziono że dla osiągnięcia
wygranej potrzeba więcej niż 50 po­
sunięć, przyznaje się dodatkowe 50
posunięć).
! posunięcie dobre (lub lepsze)
!! posunięcie bardzo dobre
? posunięcie słabe (błąd)
?? poważny błąd
Spotyka się również oznaczenia: = gra
równa, ± pozycja białych wyraźnie lepsza
-ł- pozycja czarnych wyraźnie lepsza,
± białe posiadają niewielką przewagę.
czarne posiadają niewielką przewagę.
W ten sposób e2—e4 oznacza, że
pion przeszedł z pola e2 na pole e4;
Wdl:a6 oznacza, że wieża dl bije na
d6; a7:b8H oznacza, że pion a7 bije
figurę na b8 i przekształca się w het­
mana; e7:d8Sf oznacza, że pion e7
po zabiciu figury na d8 zamienia się
w skoczka, który szachuje; Ge2—h5f+
oznacza, że goniec posuwa się na h5
dając przy tym podwójnego szacha.
Obok tych s z c z e g ó ł o w y c h
zapisów istnieje jeszcze zapis s k r ó ­
c o n y , w którym notuje się jedynie
pola na które figura poszła. Wymienio­
ne poprzednio posunięcia zapisuje się
w skróceniu jak następuje: e4, W:d6,
b8H, d8Sf, GhSff. Posunięcie e4:d5
można zapisać e:d lub ed, t.j. pion
stojący na linii ,,e” bije piona na
linii ,,d” .
Jeżeli na którekolwiek pole mo­
głyby pójść dwie jednakowe figury,
należy koniecznie zaznaczyć, która
z nich dokonała posunięcia. Dla przy­
kładu —• jeżeli jedna wieża znajduje
się na al, a druga na fl, zapiszemy
Wadi lub Wfdl; jeżeli jeden skoczek
stoi na a4 a drugi na a2, zapiszemy
S4c3 albo S2c3. Zrozumiałe jest, że
zapis skrócony nie jest tak jasny,
jak pełny, niemniej przy pewnej wpra­
wie jest całkowicie dogodny, tym-
bardziej, że wymaga mniej miejsca
i mniej czasu przy notowaniu.
Posunięcia można notować bądź
w kolumnach, bądź wierszem. Dla
przykładu weźmiemy początek gry:
białe czarne
1. c2—c4 e7—e5
2. Sgl—f3 Sb8—c6
3. G il—c4 Sg8—f6
W wierszu posunięcia te zostaną
zapisane tak: 1. e2—e4 e7—e5
2. Sgl—f3 Sb8—c6 3. Gfl—c4 Sg8—f6,
a przy skróconym zapisie: 1. e4 e5
2. Sf3 Sc6 3. Gc4 Sf6.
Niekiedy po zapisaniu kolejnego
posunięcia, np. białych, dodaje się
uwagi objaśniające to posunięcie; wów­
czas przy zapisie w kolumnie w miejscu
posunięcia czarnych stawia się trzy-
kropek, a po uwadze stawiamy rów­
nież trzykropek, ale tym razem w miej­
scu posunięcia białych.
Obecnie radzimy rozegrać na sza­
chownicy poczynając od położenia
początkowego (diagram 1) kilka partii.

KRÓTKIE PARTIE
Nr 1. Nr 3.
1. e2—e4 e7—eS f. e2—e4 e7—e5
2. G fl—c4 Gf8—cS 2. Gfl—c4 Gf8—cS
3. Mdl—f3 3. Hdl—f3 Sg8—h6?
Podobno posunięcia są charakte­ Tym razem czarne dostrzegają gro­
rystyczne dla początkujących. Zoba­ źbę mata i usiłują obronić pole f7
czymy później, że posunięcia hetma­ skoczkiem. Jednakże białe mogą go
nem na początku partii przynoszą usunąć. Podobnie jak w partii nr 1
niewiele pożytku, a niekiedy nawet doskonale broniło 3 . . . Sg8—f6
szkodzą rozwinięciu partii. 4. d2—d4! Gc5:d4
3. . . . d7—-d6? 5. Gc1:h6 g7:1.6
Czarne nie dostrzegają groźby mata; 6. Hf3:f7X
należało obronić się od niego przez
3 . . . Sg8—f6. Nr 4.
4. Hf3:f7X c7—c5
Mat „dziecinny” . 1. e2—e4
2. Sgl—f3 Sb8—c6
3. d2—d4 c5:d4
4. Sf3:d4 e7—e5
Nr 2. 5. Sd4—fS Sg8—e7??
1. f2—f4 e7—eS Poważny błąd, odcinający wszyst­
2. g2—g3? e5:f4 kie pola czarnemu królowi i zagra­
3. g3:f4?? Hd8—h4X dzający drogę gońcowi f8. Należało
Niewłaściwą grą białe odsłoniły grac 5. . . <17—d6, nie dopuszczając
przekątną e l—h4. Jeszcze krótsza do szacha skoczkiem na d6, albo 5. . .
byłaby taka partia: d7—d5.
1. f2—f3? e7—e5 6. Sf5—d6X
2. g2—g4?? Hd8—b4 X Mat „zduszony” .
 Nr 5. 4. Sbl—e3 d5:e4
5. Sc3:e4 Gc8—"4
1. e2—e4 g7—g6 6. Ildl—e2 Gg4:f3??
Celem otwarcia gońcowi 18 wyjścia Zamiast lege czarne powinny były
na g7. Jednakże później czarne grają zasłonić króla grając np. 6..
niekonsekwentnie i zapominają wy­ Hd8—e7.
prowadzić gońca. 7. Se4—f6 X
2. Sbl—c3 Sg8—f6 Mat wskutek podwójnego szacha.
3. Sc3—d5 Sf6:e4
Czarne nęci okazja zdobycia piona.
4. Hdl—e2 . Se4—d6V? Nr 7.
5. Sd5—f6X
Znowu podobny mat — tym razem 1. e2—e4 e7—e5
wskutek związania piona e7. Zamiast 2. Sgl—f3 d7—d6
4. . . Se4—d6 lepsze było dla czar­ 3. Gfl—c4 Gc8—g4
nych 4. . . c7—c6 z odpędzeniem lub 4. Sbl—c3 g7—g6?
wymianą skoczka d5. Lepiej 4 . . . Sb8—c6; w danej
pozycji pole e5 wymaga obrony skocz­
kiem.
Nr 6. 5. Sf3:e5! Gg4:dl??
Po 5 . . . d6:e5 6. Hdl:g4 czarne
1. e2—e4 e7—e5 straciłyby tylko piona.
2. f2—i'4 e5:f4 6. Gc4:f7f Ke8—e7
3. Sgl—f3 d7—d5 7. Sc3—d5 X

Dajcie mata w 1 posunięciu!

We wszystkich poniższych pozycjach białe zaczynają i matują w 1 posunięciu:
 PROSTE KOŃCÓWKI

TYPOWE POZYCJE MATOWE

Rozpatrzymy kilka prostych za­

kończeń partii, w których matuje
strona posiadająca znaczną przewagę
sil.
W większości wypadków mata daje
się na skraju szachownicy, gdzie
królowi jest zbyt ciasno i dlatego
wystarczy mniej figur, aby mu od­
ciąć możliwości ucieczki. Różne po­
zycje matowe powtarzają się przy
tym tak często, że stają się ,,typo­
wymi” .
Na diagramach 38—49 podano sze-
reg typowych pozycji matowych,
w których mata daje się różnymi
figurami. Podobnie typowe pozycje
matowe przedstawiają diagramy 12—
19, zamieszczone na str. 23.

38 39
 JAK DAC MATA

Podane przykłady wskazują jasno, zycja, białe będą szachować i odpędzą

do czego należy dążyć, aby zama­ czarnego króla na brzeg szachownicy.
lować nieprzyjacielskiego króla. 2. . , . Ke7—(7
Przede wszystkim należy go zapę­ Czarne nie chcą stanąć w opozycji,
dzić na brzeg szachownicy, a niekiedy ale białe depczą czarnemu królowi
(np. jeśli matujemy skoczkiem i goń­ po piętach.
cem) — koniecznie do jej rogu. 3. KdS—e5 Kf7—g7
4. Ke5—f5 Kg7—h7
Jednym skoczkiem lub jednym goń­ 5. Kf5—gS Kh7—g7
cem, jak już wiemy, nie można dać
mata (nr 28 i 29). Spójrzmy, jak Ostatecznie czarne musiały znaleźć
osiąga się mat wieżą (wszystkie przy­ się w położeniu opozycji i znowu
kłady należy rozpatrywać na szachow­ dostają szacha, który odrzuca je już
nicy). na skraj szachownicy.
6. Wb6—b 7f Kg7—f8
7. KgS—fć
50 Rozwiązanie zbliża się. Jeżeli czarne
zagrają teraz 7. . . . Kf8—g8, białe
odpowiedzą choćby 8. Wb7—a7, ocze­
kując ażeby czarny król zajął stano­
wisko opozycji, np. 8. . . . Kg8—h8
9. Kf6—g6 Kh8—g8 i wtedy nastąpi
10. \Va7—a8X.
7 ... . Kf8—e8
Dążąc do odrpczenia przegranej
czarne odchodzą w przeciwną stronę,
ale białe odpowiadają innym wyczeku­
jącym posunięciem.
8. Wb7—h7
Teraz wcześniej czy później czarne
muszą zająć stanowisko opozycji i do­
staną mata, gdyż czarny król już nie
będzie miał gdzie odejść.
8. . . . Ke8—d8
9. Kf6—e6 Kd8—c8
10. Ke6—dó Kc8—b8
Króle stoją naprzeciw siebie w od­ 11. Kdó—c6 Kb8—a8
ległości jednego pola (takie poło­ 12. Keó—b6 Ka8—b8
żenie nazywa się ,,opozycją” ). Biały 13. Wh7—h8 X
król odcina czarnemu dostęp na
linię 5, gdyż trzyma pod biciem pola Przedstawiony sposób matowania
d5, e5 i 15. Aby zapędzić czarnego jest całkiem prosty, aczkolwiek nie­
króla na skraj szachownicy, białe zbyt szybki. Zresztą szybkość nie
szachują wieżą na linii 6. ma tu większego znaczenia, gdyż
według przepisów białe dla uzyska­
1. Wb3—b6f Ke6—e7 nia mata rozporządzają 50 posunię­
Czarny król został zmuszony do ciami.
odstąpienia o jedną linię. Teraz
szach na b7 jest bezcelowy, ponieważ W jaki sposób biało mogłyby przy­
czarne wróciłyby królem na linię 6. spieszyć wygraną?
2. Ke4—d5 Po 4. posunięciu otrzymaliśmy po­
W razie 2 . . . Ke7—d7, tj. gdy zycję następującą (patrz diagram na
ponownie zostanie osiągnięta opo­ nast. stronie):
 Można tu oczywiście zagrać 1. Ild7—d2 Ke4—e5
5. Kf5—g5 wyczekując, aby czarne 2. Ke8—17 Ke5—e4
zajęły stanowisko opozycji, ale wcale 3. Kf7—f6 Ke4—f3
nie ma potrzeby zapędzać czarnego 4. Kf6—f5 K f3 -g 3
króla koniecznie na 8. linię, ponieważ 5. Hd2—e2 Kg3—h3
i tak znajduje się on już na brzegu Tu białe muszą uważać: gdyby
szachownicy, a zamatować go można zagrały teraz nieostrożnie 6. He2—f2??
na dowolnej linii skrajnej. Dlatego to czarne dostają pata.
możliwy jest następujący ciąg dal­ 6. Kf5—f4 Kh3—h4
szy: 7. IIe2—g4 X
5. Wb6—g6
Teraz czarny król może posuwać
się tylko po polach h7 i h8. Wystar­ Dwie wieże (lub hetman z wieżą)
czy przybliżyć białego króla i mat matują same, bez pomocy własnego
pewny. króla.
5. . . . Kh7—h8
6. Kf5—f6 Kh8—li7
7. K1'6—1'7 Kli7—h8 53
8. Wg6—h6 X
Wreszcie w pozycji na diagramie
51 może być taki ciąg dalszy: r■ ■ ■ ■
5. Wb6—b7f Kh7—li6 6. Wb7—a7
(posunięcie wyczekujące) Kh6—h5
7. Wa7—h7. X
B BI 81
Albo: 5. Wb6—b7f Kh7—h8
6. Kf5—gb Kh8—g8 7. Wb7—b8. X
Albo: 5. Wbb—b7f Kh7—g8
6. Kf5—f6 Kg8—b8 7. Kf6—g6 ■
Kh8—g8 8. Wb7—b8. X
Znając sposób matowania wieżą,
ą ■ ■
'# m lip p
mn
nietrudno zamatować hetmanem. Je­
go znacznie większa siła bojowa poz­
wala zapędzić króla na brzeg szachow­
nicy także innymi sposobami:
 1. Wg2—g4-j- Kd4—c5 7. Ko3—f3 K fl—g l
2. Wh3—h 5f Ke5—f6 Na 7. . . . Kfl—el nastapi
3. Wg4—a4 Kf6—g6 8. Gb2-^c3+. Obecnie białe przedsię­
4. Wh5—b5 Kg6—fó biorą środki ostrożności, ażeby czar­
5. Wa4—aóf Kf6—e7 ny król nie wydostał się przez h2
6. WbS—b7f Ke7—d8 i h3.
7. Wa6—a8 X 8. Gc2—f5 K g l—fi
9. Gl)2—c3 K fl—g l
10. Kf3—g3 K g l—fi
11. Gf5—d3f K fl—g l
12. Gc3—d 4f K g l—h i
13. Gd3—e4X
Ostatnie posunięcia gońcami przy­
pominają sposób matowania dwiema
wieżami (diagram 53); tam wieże
zajmowały kolejno linie poziome,
tu gońce — linie przekątne.

55

Aby dać mata dwoma gońcami,

trzeba koniecznie zapędzić nieprzyja­
cielskiego króla w którykolwiek róg
szachowa icy.
1. Gg4—f3 ....
Po tym posunięciu gońce zajmując
przekątno a8—hl i b8—h2 niejako
przecinają ukośnie całą szachownicę
i zagradzają czarnemu królowi drogę
na prawo.
1. . . . Kd4—d3 Mat gońcem i skoczkiem osiąga
2. Gh2—e5 Kd3—d2 się trudniej. Przy pomocy własnego
3. Gf3—c4 króla goniec i skoczek matują je­
Białe przebudowały pozycję. Gońce dynie w rogu szachownicy i to w ta­
zajmują obecnie przekątne bl—h7 kim rogu, który może zostać zaata­
i al—h8, to też czarnemu królowi kowany gjńcem.
pozostało już niewiele pól. Sposób gry polega, jak zwykle,
3. . . . Kd2—cl na zapędzeniu króla przede wszystkim
W nadziei na remis w razie na skraj szachownicy. Pod naciskiem
4. Kf2—e2?? (pat). figur nieprzyjacielski król ucieka do
4. Kf2—e3 Kcl—dl „bezpiecznego” rogu, gdzie nie można
Następnym posunięciem białe za­ go zanatówać. Udaje się przy tym
pobiegają powrotowi czarnego króla uzyskać pozycję wskazaną na dia­
na cl i zaczynają stopniowo spychać gramie 55. Wtedy wygrana nie jest
go w róg hl. już tak trudna, trzeba tylko zapędzić
5. Ge5—b2 K dl—el króla w róg a8.
6. Ge4—c2 Ke1—fi 1. GfS—h7 Kf8—e8

Podręcznik gry w szachy 3 33

 Czarne pragną wydostać się na 4. Se5—d7! Kc7—c6
wolność poprzez pole d7, ale białe 5. Gh7—d3!
zagradzają im to pole skoczkiem. Pola d5, c5, b5, b6 są już dla czar­
2. Sf7—e5! Ke8—d8 nego króla niedostępne, próba prze­
Próba przedarcia się przez pola darcia się zlikwidowana.
c7 i b6. Gdyby król wrócił na f8, 5. . . . Kc6—b7
zadanie białych byłoby daleko prost­ Jeżeli 5. . . . Kc6—c7, to 6. Gd3—e4
sze. Rozpatrzymy najpierw ten wy­ Kc7—c8 7. Ke6—d6 Kc8—d8
padek. 8. Ge4—g6 Kd8—c8 9. Sd7—c5 i t.d.
2. . . . Ke8—f8 3. Se5—d7f Kf8—e8 jak poprzednio.
4. Kf6—e6 Ke8—d8 5. Ke6—d6 6. Ke6—d6 Kb7—c8
Kd8—c8 (na 5. . . . Ke8 nastąpi­ 7. Sd7—c5 Kc8—b8
łoby oczywiście 6. Ggfif i 7. Gf7) Król nie może wydostać się z klesz­
Sd7—c5 Kc8—d8 7. Gh7—g6 Kd8—c8 czy. Jeżeli 7. . . . Kc8—d8 to 8.
8. Gg6—f7 (aby na Kd8 zagrać Sb7f, Gd3—g6 albo 8. Gd3—b5 i 9.Gb5—d7+
jak poprzednio) 8. . . . I<c8—b8 8. Kd6—d7 Kb8—a7
9. Gf7—e6 Kb8—a8 10. Kd6—c7 9. Kd7—c7 Ka7—a8
Ka8—a7. Teraz do dyspozycji czar­ Otrzymaliśmy prawie tę samą po­
nego króla pozostały jedynie pola zycję, jak w uwadze po 2. posunięciu.
a7 i a8 i białe mogą przygotować Przedstawimy tu inną drogę pro­
pozycję matową, np. 11. Ge6—c4 wadzącą do mata:
Ka7—a8 12. Sc5—b7 ICa8—a7 13. 10. Kc7—b6 Ka8—b8
Sb7—d6 Ka7—a8 14. Gc4—d3 (po­ 11. Gd3—a6 Kb8—a8
sunięcie wyczekujące) 14. . . . Ka8—a7 12. Ga6—b7f Ka8—b8
15. Sd6—c.8f Ka7—a8 16. Gd3—e4X. 13. ScS—a6 X
3. Kf6—e6 Kd8—c7
Czarny król dąży do bezpiecznego Początkowo nie ma potrzeby za­
rogu al, ale białe najbliższymi dwoma pamiętania wszystkich szczegółów, jak
posunięciami stwarzają niezawodną matuje się gońcem i skoczkiem. Ta­
zaporę. Najtrudniejszy moment tej kie zakończenie spotyka się dość
końcówki! rzadko.

POZYCJE REMISOWE

Jak już zaznaczaliśmy wcześniej Rozpatrzymy obecnie kilka pro­

spotyka się pozycje, w których prze­
waga jednej strony z różnych powo­
dów nie prowadzi do wygranej. Jako
przykład takich pozycji mogą posłu­
żyć diagramy 24—27, gdzie strona
słabsza dostaje pata. Oto jeszcze dwie
pozycje patowTe.
stych pozycji, w których strona słab­
sza nie została zapatowana i posiada
nawet pewną swobodę ruchów', w' któ­
rych jednakże z tego czy innego
powodu następuje remis mimo prze­
wagi sił przeciwnika.

56 57 58 58a

Posunięcie czarnych Posunięcie czarnych

 Dwa skoczki przy nieobecności na
szachownicy innych figur nie mogą
dać mata, o ile strona słabsza broni
się prawidłowo.
W pozycji na diagramie 58 białe
zaszachowały na h6, Jeżeli czarne
odpowiedzą Kg8—h8??, nastąpi
Se5—f7 X , jednak przy prawidłowej
obronie (Kg8—f8!) białe wygrać nie
mogą.
W pozycji na diagramie 58a po
ostatnim posunięciu białych skocz­
kiem na e5 król nie może się ruszyć.
Gdyby czarne nie posiadały piona
na e7, gra zakończyłaby się remisem
z powodu pata, teraz jednak prze­
grywają one, gdyż mają ruch pionem.
59 60
Posunięcie białych
Ciekawą pozycję przedstawia dia­
gram 59. Król strony silniejszej został
zapatowany i nie może wydostać się
z rogu. Gdyby zaczynały czarne, to
grają Kf7—f8 i białe są zapatowane
jak poprzednio.
W tej pozycji, gdyby nawet dodać
białym skoczka na f5 (diagram 60),
jeszcze nie oznacza to, że wygrają.
W jakikolwiek sposób zagrałyby one,
czarne idą Kf7—f8 i Kl8—17, nic
pozwalając nadal białemu królowi
wydostać się z rogu. W odpowiedzi
na Sf5—e7 należy także grać Kf7—f8
(nie Kf7:e7?? z powodu Kh8—g7
i białe uzyskują hetmana).
Jednakże gdyby w pozycji na dia­
gramie 60 zaczynały czarne, to prze­
grałyby one po 1. . . . Kf7—18
2. Sf5—h6, gdyż wtedy ruch króla
na f7 zostałby uniemożliwiony. Mo­
żemy teraz łatwo zrozumieć, że gdyby
np. czarny król znajdował się na e8,
biały skoczek w drugim końcu sza­
chownicy, a czarne miały do wy­
boru między posunięciaaii królem
na f7 lub na f8, powinny wybrać
pole takiego koloru, jakie w danej
chwili zajmuje skoczek nieprzyja­
cielski (warto przekonać się o tym
na innym przykładzie!)
61 62
• t O h e | a h
Kemis niezależnie od posunięcia
W pozycjach tych obecność na sza­
chownicy dodatkowej figury u stronjr
silniejszej również nie zapewnia jej
zwycięstwa. W pozycji nr 61 goniec
jest innego koloru niż pole przemiany
piona, nie może on więc usunąć
czarnego króla z rogu szachownicy,
może go tylko zapatować. Bezsku­
teczne byłyby także wszystkie próby
doprowadzenia do wygranej w pozycji
nr 62.
Oto jaszcze inne wypadki, kiedy
lekka figura i pion nie są w stanie
wywalczyć zwycięstwa.
63 64
• f o t ™
W pozycji 63 biały król chodzi
K hl—g2 i Kg2—bl. Jeżeli czarny
król się zbliży, białe dostają pata,
w razie odejścia skoczka ginie pion h2.
W podobny sposób bronią się białe
także w pozycji 64. Jedyną próbę
uzyslania ■wygranej ircgą podjęć czar­
ne pr;ez ; auiarcwanie g<ńca pcsu-
riięcicm C h i—gl, aly następnie po
Kkl:gl d( prowadzić picna g3 do
przemiany na hetmana. Jednakże,
PRZEMIANA FIONA W HETMANA
W końcówce król i pion przeciwko
królowi wynik partii zależy natu­
ralnie jedynie od tego, czy uda się
przemienić piona w hetmana (lub
wieżę).
Bez względu na ustawienie króli
i piona wszystkie te końcówki można
podzielić na dwie zasadnicze grupy.
Do pierwszej odnoszą się te wypadki,
w których pion jest osamotniony
i nie może liczyć na pomoc ze strony
własnego króla. Remis lub wygrana
zależą tu od tego, czy nieprzyja­
cielskiemu królowi uda się zabić
piona, czy toż ten ostatni bez prze­
szkód dojdzie do 8. linii i przemieni
się w hetmana. Do drugiej grupy
należą wypadki, kiedy pion wspoma­
gany jest przez własnego króla.
65
b c d e 1 o h
Diagram 65 podaje przykład za.
kończenia partii dla pierwszej grupy
Zagadnienie sprowadza się tu do
tego, czy biały król zdoła zatrzymać
jak zobaczymy z dalszych rozważań
próba taka byłaby beznadziejna.
ł rzęch( dżin y teraz do ważnej i czę­
sto spotykanej w praktyce końcówki
,,król i picn przeciwko królowi” .
piona a4, tj. zdobyć go i w ten spo­
sób osiągnąć remis. Jeżeli zaczynają
czarne, król picna nie dopędzi, je­
żeli zaczynają białe — pion a4 ginie.
Aby szybko stwderdzić, czy król
dogoni piona, w podobnych końców­
kach można posłużyć się tzw. „pra­
wem kwadratu". Kwadrat piona a4
to czwmrobck a4—a l—d l—d4. Aby
zbudować w wyobraźni właściwy kwa­
drat, należy zacząć od tej strony, po
której pion pesuwra się ku miejscu
przemiany na hetmana. Prawo brzmi:
jeżeli król z n a j d u j e się
wewnątrz k w a d ra tu albo
m a j ą c r u c h m o ż e do n i e ­
go wej ść, p i o n gi n i e .
66
Prawo kwadratu ma niekiedy za-'
stosowanie przy obecności na sza­
chownicy większej liczby pionów.
Np. w pozycji na diagramie 66
białe nie mogą grać Kh3:h4, gdyż
król przekroczy granice kwadratu
piona f3; dlatego białe, jeżeli mają
doprowadzić do remisu, muszą grać
Kh3—h2 i Kh2—h3. Czarne z kolei
nie mcgą grać Kb6:b5, gdyż icb król
wyjdzie poza granice kwadratu piona
c6; muszą one grać np. Kb6—c7
i Kc7—b6 (albo hc7—db).
Warto zaznaczyć, że jeżeli w po­
zycji na diagramie 6b białe po
1. Kh3—h2 Kb6—c7 zagrają nie
2. Kh2—li3! lecz dowolnie inaczej
to przegrywają. Na przykład
2. Kh2—gi ? h4—h3! 3. Kgl—f2
h3—h2 i t.d., lub 2. Kh2—hl?
h4—h3! 3. Khl—gl Kc7—bb; po
tym wyczekującym posunięciu białe
są zmuszono odejść królem z pola
gl, pozwalając jednemu z czarnych
pionów na przemianę w hetmana
(zapobiegawcza ofiara pionów drogą
c6—c7 i b5—b6 nic w istocie nie
zmienia). Przykład ten ilustruje, jak
dwa „związane” piony (b5 i cb)
a niekiedy i dwa „izolowane” (f3
i h4) wzajemnie się wspierają.
Przejdźmy do końcówek drugiej
grupy, w których pochód piona wspie­
rany jest przez króla. Rozpatrzymy
najpierw wypadki, w których pion
znajduje się już na 6. linii (licząc od
własnego obozu).
W przytoczonych przykładach nr 67
i 68 król strony silniejszej stoi w j e d-
n y m r z ę d z i e z pionem i wy­
grana zależy od tego, jakie stano­
wisko zajmuje król nieprzyjacielski.
67 68
Posunięcie białych — Posunięcie blułycli —
wygrana remis.
W pozycji 67 należy grać 1. f6—f7
Kf8—g7 2. Keb—o7 K-dowolnie,
3. f7—f8H i wygrywa. , W pozycji
68 białe mając ruch nie mogą wygrać,
ponieważ po 1. f6—f7f Kc8—f8
2. Ko6—f6 czarne znajdą się w po­
zycji patowej. W pozycji 68 czarne
ocala okoliczność, że.zajnują stano­
wisko opozycji. Na diagramie 67
czarne mrgłyby doprowadzić do re­
misu, gdyby same robiły pierwsze
posunięcie i zajęły stanowisko opo­
zycji: Kf8—e8. (Dla oshgnięcia wy­
granej pion powinien przejść na linię 7.
b e z s z a c h a , jeżeli zaś uczyni to
szachując nieprzyjacielskiego
króla, wygranej nie będzie).
69 70
W tych przykładach król strony
silniejszej znajduje się z a p i o-
n e m i wygranej nie będzie, o ile
przeciwnik broni się prawidłowo.
W pozycji 69 czarne powinny grać
Kf7—f8! aby na Ki5—g6 lub Kf5—e6
można było kontynuować odpowiednio
Kf8—g8 lub Kf8—e8 z zajęciem
opozycji i uzyskaniem remisu, w- wy­
padku 1. . . . Kf7—g8? biało osiągają
wygraną przez 2. K?5—e6 albo przez
2. Kf5—g6 Kg8—h8 (z nadzieją na
pata po f6—f7) 3. Kg6—f7! Kh8—h7
4. Ki'7—o7 i białe przeprowadzają
piona.
Diagram 70 przedstawia pozycję,
kLóra pochodzi z pozycji na diagra­
mie 64 po posunięciach Gh2—gl
i Khl:gl. Jeżeli czarne zagrają teraz
Ke4—13, biało odpowiedzą Kgl—fl,
zajmując opozycję i doprowadzając
w ten sposób do remisu. Jednakże
po Ke4—f3 biało mogą uzyskać remis
także posunięciem Kgl—h l, ponie­
waż po Kf3—f2 są one zapatowane;
odgrywa tu rolę bliskość piona od
brzegu szachownicy (w danym wy­
padku od linii „h ” ). Ta ważna po-
zycja remisowa przedstawiona zo-
staia oddzielnie na diagramie 71
{linia 6 dla białych odgrywa tę samą
rolę co linia 3 dla czarnych).
71 72
O h
m st
m a? n | «
2A Ś1
Posunięcie białych Remis
Remis
W pozycji 71 białe wygrywają
jeżeli zaczynają czarne.
W pozycji 72 pion znajduje się
na linii skrajnej (pion wieżowy!)
i białe wygrać nie mogą niezależnie
od tego, komu przypada pierwsze
posunięcie, ponieważ czarnego króla
nie można usunąć z rcgu.
W wypadku z pionem wieżowym
(diagram 72) widać jasno, że gra
kończy się remisem także przy każdej
innej pozycji piona na linii ,,h” .
Rozpatrzmy teraz wypadki, gdy
pion znajduje się na linii 5. (licząc
od własnego obozu).
Remis Wygrana
bez względu na posunięcie
Jeżeli król strony silniejszej znaj-
duje się z a p i o n e m lub na
j e d n e j l i n i i z nim (jak w po­
zycji 73), nastąpi remis niezależnie
od tego, kto zaczyna. W tym wy­
padku gra mało się różni od tej
jaką widzieliśmy w pozycjach 69
i 70. Jeżeli zaczynają czarne, trzeba
grać 1. . . . K17—g7! i biały król
nie może ruszyć się naprzód, jeżeli
2. f5—16f Kg7—17 3. Kg5—15, to
3. . . . K17—18! i t.d. Jeżeli zaczynają
białe, również nie wygrają: 1. 15—16
Kf7—18 2. Kg5—g6 K18—g8! i t.d.
(albo 1. Kg5—g4 K17—16).
Ale gdy król strony silniejszej
znajduje się p r z e d pionem
(diagramy 74—76), wygrywa zawsze
bez względu na pozycję króla nieprzy­
jacielskiego i bez względu na to
kto zaczyna.
W pozycji 74 w odpowiedzi na
1. . . . KI8—g8 białe grają 2. K16—e7
(albo 1. . . . K18—e8 2. K16—g7)
opanowując pola pochodu piona
(16, 17, 18).
Jeżeli zaczynają białe, możliwe
jest 1. K16—e6 K18—e8 2. 15—16
i wygrana, jak w pozycji 67.
75 76
« » 9 O
Wygrana niezależnie od posunięcia
W pozycji 75 białe zaczynając
doprowadzają do położenia jak na
diagramie 74. Jeżeli zaczynają czarne,
to na 1. . . . K18—g8 można grać
2. Ke6—e7 albo 2. 15—16; a w wy­
padku 1. . . . K18—e8 wygrywa
2. 15—16.
Diagram 76 przedstawia najcie­
kawszy wypadek, kiedy pion znaj­
duje się na linii skoczka i należy
liczyć się ~i możliwością pata. Nie
wygrywa 1. g5—g6-f- z powodu
Kh7—h8 (por. diagram 71). Prawidło­
we: 1. Kf6—17 Kh7—h8 2. K17—g6!
Kh8—g8 3. Kg6—h6! Kg8—h8
4. g5—g6 Kh8—g8 5. g6—g7 i wy­
grywa.
 Należy jeszcze rozważyć wypadki,
kiedy pion znajduje się nie na linii
5, lecz jeszcze dalej od pola prze­
miany.
Z poprzednich przykładów (74—76)
mogliśmy wyprowadzić wniosek, że
najbardziej sprzyjającymi okazują się
dla strony silniejszej pozycje, w któ­
rych kroi znajduje się p r z e d
p i o n e m . Jeżeli pion osiągnął już
linię 5 to jak widzieliśmy wygraną
można uzyskać przy dowolnej po­
zycji króla przed pionem. Inaczej
jednak przedstawia się sprawa, gdy
pion nie osiągnął 5 linii.
77 78
Np. w pozycji 77 białe zaczynając
nie mogą uzyskać wygranej. Na
1. b2—b3 nastąpi Ka5—b5 i remis
jak w nr. 73. Podobny wynik otrzy­
mujemy i w wypadku 1. b2—b4f
Ka5—b5 (diagram 69). Jeżeli zaś
1. Ka3—b3, to Ka5—b5 2. Kb3—c3
Kb5—c5 i znowu remis.
Jednakże jeżeli w pozycji 77 za­
czynają czarne, to biało wygrywają
I. . . . Ka5—b5 2. Ka3—b3 Kb5—c5
3. Kb3—a4! Pozycja, w której król
znajduje się przed swoim pionem
o j e d n o p o l e od niego na toj
samej lub sąsiedniej linii pionowej,
okazuje się rozstrzygającą i zawsze
zapewnia wygraną.
W pozycji 78 białe korzystając
ze swego posunięcia mogą uzyskać
takie właśnie położenie (tj. zająć
jedno z pól a4, b4 lub c4) i w wy­
niku tego wygrywają: 1. K bl—c2
Kb8—b7 2. Kc2—c3 Kb7—c7 3.
Kc3—c4 Kc7—c6 4. Kc4—b4 Kc6—b6
5. b2—b3 (białe dopiero teraz prze­
suwają piona, ponieważ po następnym
posunięciu ich król ponownie znaj­
dzie się o jedno pole od niego) 5. . . .
Kb6—c6 6. Kb4—a5 Kc6—b7 (albo
6. . . . Kc6—c7 7. Ka5—a6 Kc7—c6
8. b3—b4) 7. Ka5—b5 ,,Kb7—a7
8. Kb5—c6 Ka7—a6 9. b3—b4
Ka6—a7 10. b4—b5 i po osiągnięciu
linii 5 białe wygrywają w sposób
podobny jak w pozycji 76 (pion na
linii skoczka).
Jeżeli zaczynają czarne, w tejże
pozycji 78 nie ma wygranej: 1. . . .
Kb8—b7 2. K bl—c2 Kb7—b6 i na
3. Kc2—b3 czarno odpowiadają 3. . . .
Kb6—b5, jeżeli zaś 3. Kc2—c3, to
3. . . . Kb6—c5 z remisem jak w po­
zycji 77.
79
a b c d e f o h
W pozycji 79 białe dążą do zajęcia
jednego z pól d5, e5 lub f5. Najdal­
sze od nieprzyjacielskiego króla jest
pole d5, dlatego białe grają 1. Kfl—e2!
Kh8—g7 2. Ke2—d3! Kg7—16 3.
Kd3—d4! K16—e6 4. Kd4—e4 i w na­
stępnym posunięciu białe owładną
jednym z rozstrzygających pól (d5,
e5 lub f5). Błędem byłoby 1. Kfl—f2
z powodu Kh8—g7 2. Kf2—f3
Kg7—17! z remisom (czarny król
idzie właśnie na f7, ażeby na 3.
Kf3—f4 albo 3. Kf3—e4 można było
odpowiednio kontynuować 3. . . .
Kf7—f6 lub 3. . . . Kf7—e6). Przy­
kład ten wykazuje, jak precyzyjnej
gry trzeba niekiedy przy obecności
na szachownicy — poza królem—tyl­
ko jednego piona.
80 81
RÓŻNE INNE KOŃCÓWKI
Walka w końcowym stadium gry
bywa ciekawa i urozmaicona. Już
w tak stosunkowo prostej końcówce
jak „król i pion przeciw królowi”
ujawniło się, jak widzieliśmy, nie­
oczekiwanie wiele subtelności. Znajo­
mość takich często spotykanych koń­
cówek jest bardzo ważna, gdyż po
82 . nastąpi He8—h5X ;żle jest również
Rozpatrując zagadnienie przemiany
piona, mówiliśmy zawsze o doro­
bieniu hetmana, gdyż konieczność
przemiany w inną figurę spotyka się
w praktyce bardzo rzadko. Wypadki
takie zdarzają się jednakże.
Diagram 80 przedstawia konieczność
przemiany piona w wieżę, gdyż
17—f811?? doprowadziłoby do pata.
W pozycji 81 nie można dorobić
ani hetmana, ani wieży (z powodu
pata) ani też gońca, gdyż goniec
e8 nie będzie panował nad polem
przemiany piona h6 (por. diagram
(il). Piona tego należy przemienić
tylko w skoczka.
Oczywiście białe mogą wygrać da­
leko prościej, czyniąc dowolne po­
sunięcie królem i dorabiając następnie
z piona e7—hetmana.
uzyskaniu wygranej pozycji trzeba
jeszcze umieć prawidłowo doprowa­
dzić grę do zwycięstwa; trzeba rów­
nież wiedzieć, kiedy i w jakich wa­
runkach można uzyskać remis. Roz­
patrzymy jeszcze kilka zakończeń
przy rozmaitych figurach u obu prze­
ciwników. (patrz diagram 82).
Jeżeli czarne zagrają Wg7—g8,
Kh7—h6 wskutek He8—18 z wygra­
niem związanej wieży. Czarnym po­
zostaje jodynie oddalenie wieży od
króla, ale tracąc jego obronę wieża
szybko ginie: 1. . . . Wg7—g2 2.
He8—e4f z jednoczesnym atakiem na
króla i wieżę.
1. . . . Wg7—gl 2. He8—e4+
Kh7—h8 3. He4—a8f Kb8—h7 4
Ha8—a7f i wygrywa.
1. . . . Wg7—a7 2. He8—e4f
Kh7—g8 3. He4—g4f Kg8—h7 (je­
żeli 3. . . . Kg8—f8 to 4. Hg4—c8X)
4. Hg4—h3f Kh7—g8 5. Hh3—g3f
Kg8—h7 6. Hg3—h2+ Kh7—g8 7.
Hh2—g lf (lub Hh2—b8f) i wygry­
wa. (Pożądane jest, aby czytelnik sa­
modzielnie przeanalizował jeszcze in­
ne posunięcia wieżą).
 Jeżeli w pozycji 82 zaczynają białe,
doprowadzą grę do pozycji jak po­
przednio, powinny jednak odstąpić
posunięcie czarnym, na przykład: 1.
He8—e4f Kh7—h8 (nie można 1. . . .
Kh7—h(5 z powodu 2. He4—li4X)
2. He4—a8+ Kh8—h7 (jeżeli 2. . . .
Wg7-g8, to 3. Ha8—ht X) 3. Ha8-e8.
Pozycja początkowa osiągnięta (nr 82);
obecnie posunięcie mają czarne, które
przegrywają w sposób wskazany wy­
żej.
83
W pozycji 83 wieża a6 nic przepusz­
cza białego króla na linię 6, gdzie
jego obecność spowodowałaby groźbę
mata. Pozostaje ona na tej linii po­
ziomej dotąd, dopóki białe nie po­
suną piona. Wtedy czarne zaczynają
szachować „od dołu” i w' ten sposób
wywalczają remis. 1. . . . Wab—hb
2. Wh7—a7 Wb6—cb 3. e5—efi
Wc6—cl! i czarne dają wiecznego
szacha z linii 1-ej, albo wygrywają
piona, albo wreszcie wymieniają wieże
i doprowadzają grę do remisowej
końcówki pionowej.
Zupełnie inny obraz gry otrzymu­
jemy w wypadku nieprawidłowej ob­
rony czarnych, np. 1. . . . Wab—a5??
2. Kf5—fb' -Teraz na 2 . . . Wa5—ab+
nastąpi 3. e5—eb z groźbą mata
i białym udaje się odpędzić czarnego
króla od pola przemiany piona; np.
3 . . . Ke8—d8 4. Wh7—h8f Kd8—c7
5. Kfb—f7 Wab—al b. eb—e7
W al—f i t 7. Kf7—c8 W fl—f2
8. Wh8—h4 (znaczenie zajęcia przez
wieżę linii 4. wkrótce się wyjaśni)
8 . . . Wf2—f 1 9. Wh4—c4f Kc7—bb
(jeżeli 9 . . . Kc7—db to 10. Ke8—d8
i 11. e7—o8Il) 10. Ke8—d7 Wfl—d lf
11. Kd7—eb W dl—e lf 12. Ke6—fb
Wel—f 1f 13. Kfb—c5! W fl—e lf
14. Wc4—e4!
Oto na co była potrzebna wieża
na linii 4; zabezpieczywszy sobie
osłonę (..most” ) na linii ,,e” , białe
wygrywają.
84
Binic zaczynają i remisują
Skoczek w pozycji 84, aczkolwiek
pozbawiony wsparcia własnego króla,
skutecznie walczy z pochodem piona.
1. Sa2—e lf Kb3—b2 2. Scl—d3f
Kb2—c2 3. Sd3—b4f Kc2—b3
4. Sb4—d3. Remis, ponieważ na
4 . . . a3—a2 nastąpi 5. Sd3—c if
i białe oddają skoczka za piona.
(patrz diagram 85 na nast. stronie).
Tu każdemu z przeciwników po­
zostało po gońcu, które posuwają
się po polach odmiennego koloru;
gońce takie nazywaj) się „różno­
barwnymi” (w odróżnieniu od goń­
ców „jednobarwnych” ). p rZy różno­
barwnych gońcach przewaga jednego
piona, a niekiedy i kilku nie wystar­
cza dla uzyskania wygranej.
85
W pozycji 85 białe przesuwają
gońca po przekątnej b2—h8. Jeżeli
czarne (po Ke4—d3) przeprowadzą
piona c6 do c3, nastąpi G:c3, a w ra­
86
Remis
zie Kd3:c3 białe dostają mata. Wy­
nik remisowy.
(Patrz diagram 86).
W pozycji 86 białe uzyskują remis
nie wypuszczając czarnego króla z li­
nii „ a ” , albo też opanowując pole
przemiany piona (al).
1. Kc4—c3 Ka3—a2 2. Kc3—c2
a5—a4 3. Kc2—cl i t.d. Jeżeli za­
czynają czarne — także remis: 1 . . .
a5—a4 2. Kc4—c3 lub 1 . . . Ka3—b2
2. Kc4—b5.
87
a b c d « f a b
Kto zaczyna, wygrywa.
W pozycji 87 przy ruchu białych
następuje 1. Kh5—g6! Kd3—e4
2. Kg6—g5. Teraz konieczność wyko­
nania posunięcia jest dla czarnych
niekorzystna (dla takich sytuacji ist­
nieje specjalne wyrażenie „zugzwang” ;
czarne są w zugzwangu).
Po odejściu czarnego króla nastąpi
Kg5:f5 i białe doprowadzają piona
„ f” do pola przemiany. Błędem by­
łoby 1. Kh5—g5 z powmdu Kd3—e4
i w zugzwang wpadają białe. Gdyby
zaczynały czarne, wygrywaj \ takim
samym manewrem: 1 . . . Kd3—e3!
W pozycjach nr 1—4 białe zaczynają i matują w 2 posunięciach.

1 2 3 4

W pozycjach 5—8 zaczynają czarne i uzyskują remis.

 Czarne zaczynają i wygrywają
Rozwiązania: 1) 1. WI7. 2) 1. Kf7.
3) 1. KI2. 4) 1. Sfl. 5) 1... Kb7 2. Kd6
Kc8! 6) 1... WaG-f! 7) i ... 1117 + ! 8) I... KI8!
9) i. Kb2! 10)1. Kbl! 11) i ... Sb4! (Sel
prowadzi do remisu z powodu Kf2 12) 1. . .
Gh2! Cnie dopuszczając białego króla do ro­
gu) 2. Kf2 KI4 3. KII K13 4. Kei
Kg2 i t.d. 13) 1... c2 2. WcS Gc.3! prze­
szkadzając białym w wymianie wieży za
piona, 3.W d8+ Ke2 4. Wes + KI2 5.
Białe zaczynają i wygrywają
WI8 + Kg2 G. Wg8-f- Kh2 i białe wy­
czerpały możliwości szachowania. Król po­
suwał się po linii 2, aby przeszkodzić bia­
łym w zajęciu wieżą linii I. Błędem by­
łoby 3... Ke3 4. Wek-f Kd4 5. Wdx +
Kea (>. W e8-f KdG? gdyż nastąpiłoby
7. W el! U:el 8. Kb2 z remisem. 14) 1.
W e3-H \V:e3 2. fe i jeżeli 2... K:e3 to
3. Kg2! a jeżeli 2... K:g3, to 3. Ke2!
i białe wygrywają.
 FODSTAWY STRATEGII I TAKTYKI

CO TO JEST STRATEGIA I TAKTYKA. POJĘCIE PLANU GRY

Pragnąc wygrać partię, albo (przy 88

niekorzystnym położeniu) osiągnąć re­
mis, szachista musi obmyślać różne
manewry i przygotowywać p l a n
g r y , aby stopniowo, krok po kroku,
dojść do zamierzonego;celu. Te ogólne
plany gry stanowią to, co nazywamy
s t r a t e g i ą szachową, a sposoby
wybierane do osiągnięcia wyznaczo­
nego planu — to taktyka. Strategia
jak gdyby wyjaśnia, c o należy
uczynić, taktyka — j a k to należy
zrobić. Najdokładniejsze będzie na­
stępujące określenie: strategia kreśli
zadania o g ó l n e , taktyka — ich
poszczególne c z ę ś c i .
Rozpatrzmy to na przykładzie.
VV końcówce „mat wieżą i królem”
(diagram 50) białe przeprowadzały
plan zapędzenia nieprzyjacielskiego
króla na skraj szachownicy. Na tym
polegał plan strategiczny — to za­ i nie będzie mógł przeszkodzić w dą­
danie cgólne, które należało rozwią­ żeniu czarnego piona a6 do przemiany.
zać, aby zamatować czarne. Nie jest to jednak niebezpieczne,
W jaki sposób zrealizowano ten gdyż biały król znajduje się w jego
cel? kwadracie. W ten sposób plan stra­
Białe starały się osiągnąć opozycję tegiczny białych rozpada się na trzy
królem, po czym szachowały wieżą. etapy: 1) obrona piona c6 przy po­
Taka była droga taktyczna do celu— mocy skoczka, 2) zdobycie czarnego
to zadanie częściowe, przez rozwiąza­ piona a6 przy pomocy króla, 3) od­
nie którego osiągało się zarazem roz­ pędzenie czarnego króla i przemiana
wiązanie całości zagadnienia. piona c(5.
A oto inny łatwy przykład (po­ Jak przeprowadzić ten plan?
zycja 88). Białe zaczynają. Mogą Posunięcie 1. Sc2—b4 byłoby
one wygrać tylko przez doprowadzenie poważnym błędem taktycznym z po­
piona c6 do przemiany w hetmana. wodu 1 . . . ab—a5 z remisem. Po­
Zrozumiałe jest, że piona cb należy prawniej 1. Sc2—d4, po czym białe
bronić skoczkiem; wówczas jednak bez trudu osiągają swój cel. Czarny
będzie on przykuty do obrony piona król nie może zaatakować skoczka
d4, gdyż opuściłby granice kwadratu
piona c6.
89
Posunięcie czarnych
Plan strategiczny czarnych polega
na tyra, aby oddawszy skoczka za
piona e4 doprowadzić partię do zna­
nej nam już końcówki remisowej
(por. diagram 61). Taktycznie można
to osiągnąć najpierw przeszkadzając
posuwaniu się piona e4, a potem
atakując go skoczkiem.
1 . . . Se5—d7 2. Kf4—f5 (czarne
groziły przez 2 . . . Sd7—c5 3. e4—e5
Sc5—d3f zlikwidowaniem piona ,,e” )
2 . . . Kh8—g7 3. Gf3—e2 (jeżeli
3. Kf5—e6, to Sd7—cóf. i Sc5:e4)
3 . . . Sd7—c5 4. e4—e5 Sc5—d7
5. e5—e6 (białe zmuszone są do ru­
chu pionem, inaczej bowiem czarne
zabiją go skoczkiem) 5 . . . Sd7—f8
6. e6—e7 Kg7—17 (tuż przed prze­
mianą piona e7 w hetmana czarnym
udaje się go zabić) 7. e7:18IIf Kf7:f8.
Teraz białe nie zdołają przeszkodzić
czarnemu królowi dostać się na h8:
na 8. Kf5—16 nastąpi Kf8—g8, je­
żeli zaś 8. Ge2—c4, to K18—g7
i czarne doprowadzają do remisu.
W następnej, bardziej skompliko­
wanej pozycji (diagr. 90) białe dążą
do oddania wieży za gońca i piona,
ażeby w ten sposób otworzyć drogę
do przemiany na hetmana własnym
pionom.
1. Ke4—15 Gb6—d8 2. Wci—c8
Gd8—e7 3. Wc8—e8 Ge7—16 4.
We8—g8f! Kg7:g8 5. K15:16 Kg8—18
6. Kl6:g5 KfŚ—g7 7. Kg5—15 K—
8. K15—16.
Teraz białe podsuwają piona g4.
wymieniają go na piona 17 i wygry­
wają pionem g2.
Fo 1. Ke4—15 czarne mogły bronić
się także przez 1. . . . Gb6—e3. Na
to nastąpiłoby 2. W cl—hl Ge3—d2
3. W hl—h5 (z groźbą bicia na g5)
3 . . . 17—16. Fo tym posunięciu
punkt g5 jest skutecznie zabezpie­
czony i białe zaczynają atakować
pole 16. 4. Wh5—hl Gd2—e3 5'
W hl—bl Ge3—d4 6. W bl—b7f
Kg7—18 7. K15—g6 i czarne nie
mogą zapobiec posunięciu Wb7—17
i następnemu W17:16, po którym
giną obydwa czarne piony.
W tym przykładzie_'strategiczny plan
białych polega na wymianie wieży
za gońca i piona; taktycznie białe
realizują swój plan przez odsunięcie
czarnego króla od obrony pola 16.
Dobrzy szachiści nigdy nie wyko­
nują posunięć bezcelowych. Zwycięża
ten, czyje plany strategiczne okażą
się bardziej prawidłowe i daleko­
wzroczne — a taktyczne przeprowa­
dzenie tych planów lepiej przemy­
ślane i wolne od błędów. Zapoznamy
się jeszcze później z wielu innymi
planami strategicznymi i z niektó­
rymi typowymi dla gry szachowej
manewrami taktycznymi.
 Aby powziąć decyzję co do wymiany Szach len jest bardzo ważny. Te­
figur należy znać ich wartość porów­ raz biały król zmuszony jest do
nawczą, gdyż wymiana może być wejścia na e8 i zagrodzenia drogi
korzystna i niekorzystna. Wiemy już, własnemu pionowi; w ten sposob
że figura jest tym silniejsza, im więk­ czarne zyskują na czasie (wygrywają
sze możliwości poruszania się po­ „tempo” w celu przybliżenia wła­
siada. snego króla).
Silę figur porównujemy w nastę­
pujący sposób.
Jako jednostkę wartości przyjmuje 91
się piona. Goniec jest traktowany na
równi ze skoczkiem, a każda z lek­
kich figur odpowiada wartości 3%
piona (tj. więcej niż 3, a mniej niż
4 piony). Wieża i 2 piony mają war­
tość dwu lekkich figur, a lekka fi­
gura i 154 piona — wieży. Hetman
jest wart tyle co dwie wieże albo
trzy lekkie figury, a niekiedy tyle
co wieża z gońcem i pionem.
Powyższa ocena wartości figur może
się zmieniać zależnie od pozycji.
Szczególniej pod koniec gry może
się ona okazać fałszywą, ponieważ
znaczenie pionów wzrasta dzięki więk
szym możliwościom przemiany w het­
mana. To też każdą pozycję należy
oceniać stosownie do jej właściwości.
Np. w pozycji 90 białe przy wymianie Czarne—mając posunięcie—wygrywają
trochę tracą, aczkolwiek zachowują
ogólną przewagę (dwa piony przeciw
jednemu). Celem wymiany w danym 5. Kd8—e8 Kb4—cS
wypadku jest „uproszczenie” pozycji, 6. Ke8—f7 lldć—d7
gdyż w powstającym nowym ukła­ Wiążąc piona, aby przeszkodzić
dzie białe wygrywają z łatwością. mu w pochodzie.
Zobaczmy, jak zmienia się wartość 7. Kf7—f8 Hd7—fSf
figur w zależności od pozycji. Obecnie czarne powtarzają swój
Hetman jest wielokrotnie silniej­ manewr taktyczny i ponownie wy­
szy od piona, ale w pozycji 91 pion grywają tempo dla zbliżenia króla.
e7 zbyt daleko zawędrował i to 8. Kf8—g7 llł‘5—e6!
wzmaga jego znaczenie. Ciekawe jest, 9. Kg7—18! He6—f6f!
w jaki sposób czarne osiągają wygraną. 10. Kf8—c8 Kc5—dó
11. Ke8—d8 Hf6:e7f
(Patrz diagram 91). 12. Kd8—c8 He7—c7X
1. . . . Hb8—b7f Gdyby w nr 91 zmienić pozycję
2. Kd7—d8 przestawiając czarnego króla na d4,
Jeżeli 2. Kd7—d6, to 2 . . . a hetmana na el, to łatwo będzie
Hb7—c8 i 3 . . . Hc8—e8, po czym dostrzec, że czarne nie zdołałyby
czarno zbliżają króla do piona i zdo­ wygrać. Hetman nie mógłby bowiem
bywają go. dać żadnego szacha, przy pomocy
2. . . . Hb7—d5+ którego możnaby go zbliżyć do cen­
3. Kd8—c7 Hd5—e6! trum szachownicy i przeszkodzić bia­
4 . Kc7— d8 He6—d6+! łym w dorobieniu hetmana.
 92 93
§§
0 ^23
j j 11 Hf
■ ■
W■ mm
■ b k ® witwf
Komis
W tych pozytjach (przeciw w j e ­
ż o w e m u i g o ń c o w e m u pio­
nowi) hetman — poza rzadkimi wy­
jątkami — nie wygrywa, gdyż strona
słabsza może wykorzystać dla swego
ocalenia możliwość pala.
W pozycji 92 na 1 . . . Hf5—g5f
następuje 2. Kg7—h8 i czarno nie
mogą przybliżyć króla, gdyż białe
są zapakowane. W pozycji 93 po
1 . . . Hf5—gó+ 2. Kg7—h7 Hg5—(6
3. Kb7—g8 Hf6—g6f białe zagrają
nie 4. Kg8—f8, lecz 4. Kg8—h8!
i jeżeli H:f7, białe są również zapa-
towane.
W takich pozycjach wynik gry
może się zmienić, jeżeli król strony
silniejszej znajduje się dostatecznie
blisko (por. diagram 94).
94 95
W pozycji 94 czarne w odpowiedzi
na szach nie powinny przedwcześnie
H odstępować królem na al, gdyż to
pozwala na nieoczekiwane i rozstrzy­
gające zbliżenie białego króla z nie­
odpartą groźbą mata.
j! Posunięciem 1. . . Kbl—c2 (albo
Kcl) mogą czarne uzyskać remis,
natomiast 1. . . Kbf—al? przegrywa
po 2. Kc7—b6! K ai—b2 3. Kb6—c5f
(dzięki odsłoniętemu szachowi biały
król zbliżył się o dwa pola) 3. , .
Kb2—cl 4. Hb7—h l f Kcl—b2
5. U hl—g2+ Kb2—bl ti. Kc5—c4
a2—alH 7. Kc4—b3!
Aczkolwiek czarne dorobiły sobie
hetmana, nie mogą się obronić od
groźby mata. Jest to charaktery­
styczny, ważny manewr taktyczny.
Diagram 95 przedstawia wypadek
kiedy wieża przegrywa w walce z pio­
nem. Czarne grają 1. . . b.3—b2
i piona nie da się już zatrzymać. Na
2. Wc8—c7f nastąpi Ka7—b8.
96
Posunięcie czarnych
Tu hetman okazuje się słabszym
od gońca. Czarny król stoi bardzo źle,
co wykorzystują białe aby przepro­
wadzić rozstrzygający atak matowy.
W danym momencie grozi Ga5—e lf
z matem.
1. . . Hc2—e2 2. Ga5—c7 lle2—f2
(znowu groził mat na g3; hetman nie
może odejść z 2. poziomej, gdyż na­
stąpi g2—g3X; nie wolno było grać
2. . . g5—g4 z powodu 3. Go7—d8+)
3. Gc7—db Hf2—f4f (czarne nie mają
już innego posunięcia) 4. g2—g3f!
Hf4:g3f 5. Gdb:g3X.
Podobne wypadki, kiedy słabsze
figury z powodzeniem walczą prze­
OGRANICZENIE SWOBODY DZIAŁANIA POSZCZEGÓLNYCH FIGUR
Bardzo ważne bywa w grze zabez­
pieczenie własnym figurom swobody
działania w różnych kierunkach.
W tym celu powinny one posiadać
otwarte d r o g i d z i a ł a n i a . Je­
żeli figury są zamknięte, lub z jakiegoś
powodu posiadają niewiele pól do
wyboru, nie mogą być — rzecz pro­
sta — wykorzystane należycie.
Swoboda działania figury zależy
od wielu okoliczności: od pozycji na
szachownicy innych figur (swoich
i nieprzyjacielskich) i od własnego
korzystnego lub niekorzystnego sta­
nowiska. W pozycji początkowej (por.
diagram 1) drogi wyjściowe dla goń­
ców, hetmana i wież są zabarykado­
wane pionami i innymi figurami
własnego obozu. Wypadki zamknięcia
figur zdarzają się i później, w toku
rozgrywki. Na ograniczenie swobody
działania figury wpływa, jak wiemy,
także stanowisko jej na krawędzi
szachownicy, gdyż wtedy posiada ona
do dyspozycji mniej pól.
Ograniczenie możności poruszania
się figur zmniejsza ich siłę bojową
i znaczenie podczas gry i często moż­
na obserwować, jak zamknięte lub ogra­
niczone w działaniu figury stają się
przedmiotem ataków przeciwnika, wy­
wierając wpływ na strategię i tak-
' tykę gry.
Zbadamy na kilku przykładach
różne wypadki ograniczenia swobody
działania figur.
a) Zamykanie figur
Jedyna droga do zwycięstwa bia­
łych w pozycji 97 to ofiara gońca
przez 1. Gd4—al! w celu pozbawienia
swobody ruchów piona a2 i zamknię­
Podręcznik gry w szachy 4
ciwko silniejszym, stanowią wyjątki,
jednak podczas gry takich wyjątków
bywa niemało i dlatego do każdej
pozycji należy stosować odrębne obli­
czenia. Ażeby nauczyć się właściwej
oceny sytuacji, konieczne jest doświad­
czenie, które zdobywa się tylko przez
grę praktyczną.
cia czarnego króla. Goniec na al two­
rzy b a r y k a d ę , nie pozwalając
pionowi na ruch naprzód. 1. . .
K bl:al 2. K dl—c2! Rychło się wy­
jaśni, dlaczego białe przesuwają króla
na c2, a nie na cl. Teraz czarny król
jest zamknięty w rogu; czarne są
w zugzwangu — muszą iść pionem
b7. 2. . . b7—b5 3. c5—c6. Białe
oczywiście nie biją w przelocie, gdyż
zapatowałyby czarnego króla. 3. . .
b5—b4 4. c6—c7 b4—b3f 5. Kc2:b3
K ai—bl 6. c7—c8H a2—alH 7.
Hc8—c2X.
Jeżeli 6. . . a2—alS f, to 7. Kb3—c3
z szybką wygraną.
97 98
Białe wygrywają
W pozycji 98 posunięcie 1. a6—a7
prowadzi do przegranej z powodu 1. . .
c2—c l l l f 2. Wdl:cl W bl:clf 3. K ~
Wcl—c8. Białe osiągają zwycięstwo
tylko przy pomocy efektownego po-
49
sunięcia 1. W dl—cl!! paraliżującego
piona c2 (biaie zamykają, „blokują”
piona c2). Na 1. . . W bl:cl lub 1. . .
b3—1)2 łatwo wygrywa 2. ab—a7
z powodu groźby mała po a7—a8H.
Jeżeli 1. . . ka4—ab, to najpierw
2. Kc4—c3, na przykład 2. . . Wbl:cl
3. a(l—a7 Ka3—a2 4. a7—a81if
Ka2—bl 5. Ha8—a3 i mat na b2.
93
Białe wygrywają
W pozycji na diagramie 99 białe
przy pomocy 1. f2—f3 zagradzają
drogę czarnemu gońcowi pozbawiając
go możliwości ucieczki, po czym
zdobywają go posunięciem 2. Kfl—gl.
100
Białe wygrywają
W pozycji 100 białe w ciekawy
sposób pozbawiają swobody ruchów
czarną wieżę. 1. g5—gbf Kh7—kb
(jeżeli 1. . . Kf7—g8, to 2. Wg3—h3
i czarne są bezbronne, np. 2. ...
Kg8—18 3. \Vh3—h8+ Kf8—c7 4.
gb—g7 i t.d.) 2. gb—g7 VVd8—g8
(lub 2. . . Kh6—h7 3. Wg3—h3f
i Wh3—li8, zabezpieczając przemianę
piona) 3. Ge5—db! Klib—h7 (w wy­
padku 3. . . Wg8:g7 czarne tracą
wieżę w wyniku związania 4. Gdb—f8)
4. Gdb—f'8.
Teraz czarna wieża jest całkowicie
zablokowana i nie może brać udziału
w grze. Białe bez trudu wygrywają
podchodząc królem i ofiarowując przy
okazji wieżę za czarnego gońca i piona
eb lub b7. Nietrudno przekonać się
o tym rozgrywając tę końcówkę na
szachownicy.
Białe wygrywają
W tym przykładzie białe ofiaro­
wując hetmana pozbawiają czarnego
króla ostatniego wolnego pola i ma­
tują go. 1. Hcb—dój- Kg8—h8 (je­
żeli Kg8—f8, to nastapi od razu
2. Ild5—f7 X) 2. Sg5—17f Kh8—g8
3. Sf7—hb+f (podwójny szach — het­
manem i skoczkiem) 3. . . Kg8—h8
4. Hd5—g8f!! We8:g8 (teraz czarny
król jest całkowicie zamknięty) 5.
Shb—17X. „Mat Beniowskiego".
 Pola na które może odejść biały
skoczek, zostały odcięte; po 1. . .
Wa5—d5 2. Sd7—b8 Wd5—d8 sko­
czek ginie. Duże znaczenie w tym
polowaniu na skoczka odgrywa bli­
skość k r a w ę d z i szachow­
n i c y , co samo przez się zmniejsza
swobodę ruchów tej figury.

c) Figura osłaniająca
Swoboda ruchów figur ograniczona
bywa często tym, że o c h r a n i a j ą
one inne figury lub ważne pola. (
Np. w pozycji 90 po 1. KJ5 Gd8
2. Wc8 goniec może pójść tylko na
e7 lub ib, musi on bowiem bronić
piona g5. Na takie osłaniające figury
często są kierowane ataki, aby je z a-
b i ć lub o d p ę d z i ć z zajmowa­
nego stanowiska (por. diagramy 104—
W pozycji 102 białe są bezsilne 100 ).
wobec groźnych wolnych pionów g3
i h3. Mogą one jednakże w ciekawy
sposób uratować się od przegranej 104
stwarzając barykady wokół własnego
króla. 1. Gg5—d2 h3—h2 (lub ~ )
2. Gd2—a5 h2—hlH (lub ~ ) 3.
b2—b4! Białe same siebie zapatowaly!
Choć teraz ruch przypada czarnym
i mają one hetmana, nie mogą już
zmienić remisowego wyniku.
b) Odcięcie pól.
Ten sposób ograniczenia swobody
działania figur polega na zagrożeniu
atakiem tych pól, na które może pójść
dana figura.
Np. w rozpatrywanej poprzednio
pozycji 95 po 1. . . h3—b2 odcięto
wieży c8 pola b8 i cl; dlatego nie
może ona zapobiec przemianie piona.
A oto inny przykład.
Przez posunięcie wieży na c8 czarne
103 zaatakowały gońca broniącego' wieżę
e7. Swoboda ruchów gońca została
ograniczona. Jeżeli Gc5—d6 to 1. . .
Wc8—c6+ ze zdobyciem gońca; innego
posunięcia gońcom nie ma, gdyż wieży
e7 nie można pozostawić bez obrony.
Nie pomaga 1. Ka6—b6 Wc8:c5!
i czarne zdobywają figurę.
W pozycji 105 białe odciągają osła­
niającą wieżę d8 i zdobywają czar­
nego hetmana:
 1. Wc7—c8f Wd8:c8 2. Hd2:d3. mogą powtórnie zaatakować go i zdo­
być. Także w pozycji 100 białe przy
swoim 3. posunięciu wykorzystują
105 106 groźbę związania dla przeprowadze­
nia decydującego manewru — zamk­
nięcia wieży.
Oto jeszcze parę przykładów ilu­
strujących związanie — groźną broń
taktyczną.

107 108

SAB
mm
SAB
Hf H
B B ii'Al!
H H 11 ii
Diagram 106 przedstawia nam walkę H SI U H111
jednobarwnych gońców. 1. Ka6—a7!
Odcina to czarnemu królowi pole
H! Ht n nu
b8. Gdyby usadowił się tam, nie
udałoby się go z tego pola usunąć
i gra zakończyłaby się remisowo. 1. . . W obu przykładach (107 i 108)
Gc6—13 2. Gd3—ati-f K.c8—d8. Czarny pion g7 został związany i bić na h6
król został teraz odsunięty od obrony nie może, przeto w pozycji 107 białe
pola b7. 3. Ga6—b7 G13—g4. Wy­ grają Gf4:h6 i zdobywają piona,
miana byłaby oczywiście dla czar­ a w pozycji 108 czarne po Sf5—h6+
nych niekorzystna. 4. Gb7—g2 tracą hetmana.
Gg4—c8. Wobec groźby b6—b7 czarne W pozycji 109, wykorzystując zwią­
gotowe są ofiarować gońca za piona. zanie piona f7, białe zdobywają
Goniec c8 przykuty jest teraz do skoczka t'6 przez t. Ilg4:g6. W pozycji
obrony pola b7. Jeżeli zostanie od­ 110 związany został goniec g7; białe
ciągnięty, czarne przegrają. Białe
atakują tę osłaniającą figurę posu­
nięciem 5. Gg2—h3!, odciągają lub 109 110
wymieniają gońca c8 i z łatwością
wygrywają.

d) Związanie
Jest to bardzo ważny rodzaj ogra­
niczenia swobody ruchów. Przykłady
związania już spotykaliśmy, np. w dia­
gramie 32. Również w pozycji 10
po 1. Gc6:d5f Sc7—e6 następuje
związanie skoczka. Związany sko­
czek, kiedy zasłania króla, pozbawiony
jest całkowicie swobody poruszeń
i białe posunięciem 2. Kc5—dO
zdobywają go przez 1. h5—h5, z no­
wym atakiem na unieruchomioną
figurę.
W każdej partii szachowej spoty­
kamy w tej lub innej postaci oma­
wiane wypadki ograniczenia swobody
POSUNIĘCIA WYMUSZAJĄCE
Liczne posunięcia w grze bywają
związane z różnymi groźbami dla
przeciwnika, np. kiedy dajemy kró­
lowi szacha lub chcemy zabrać nie-
bronioną figurę. Posunięcia podobne
nazywamy „wymuszającymi” . W od­
powiedzi na takie posunięcie należy
natychmiast przedsięwziąć środki ob­
ronne. Zdarza się przy tym często, że
obronić się można tylko niewidoma
sposobami, a niekiedy tylko jednym
jedynym. Np. w pozycji 107 po 1.
Gf4:hti grozi Hg4:g7X. Możliwa jest
tylko jedna obrona 1. . . g7—g6,
o czym posunięcie 2. Gh(>.T8 zdo-
ywa jakość.
a) Szach
Posunięciem wymuszającym, jak
już powiedzieliśmy, jest szach. W po­
zycji 108 czarne po 1. Sf5—h6-j- zmu­
szone są bronić się od szacha odej­
ściem króla i nie zdołają ocalić het­
mana.
lit 112
y ą
mm|
H f H U
H f p i
i i mp ^
H iH
B B f i S .
im im M §S
ruchów figur — zablokowanie, odcię­
cie pól, związanie i t.d. Rozpatrując
je przy analizowaniu partii zamiesz­
czonych w podręcznikach szachowych
należy uczyć się wykorzystywać je
i we własnych partiach.
W pozycji 111 skoczek f4 atakuje
jednocześnie dwie wieże. Usuwając
wieżę e2 z s z a c h o m (We2—e8f),
białe uzyskują możność usunięcia
i drugiej wieży. W pozycji 112 białe
prowadzą akcję przy pomocy ciągłych
szachów, nie zostawiając przeciwni­
kowi czasu dla wykorzystania jego
materialnej przewagi (posiada on o je­
dną wieżę więcej): 1. Wg3—h3f
Kh8—g8 2. Wh3—h8f! Kg8:h8
3. Hel—h4f Kh8—g8 4. Hh4—h7X.
113
B
Białe posiadają figurę więcej, jed­
p nakże czarne zdążają przeprowadzić
rozstrzygający atak na białego króla:
# 1 1. . . H d l- g lf ! 2, Kf2:gl f3-f2+
3. Kgl—fl Gc8-h3+ 4. Kfl—o2
f2—flH f 5. Ke2—e3; teraz czarne
matują ruchem hetmana albo wieży
na f3.
Ten i inne wyżej rozpatrzone przy­
kłady dowodzą, że szach stanowi
silną broń taktyczną, jeżeli zostanie
umiejętnie zastosowany. Nie należy
jedynie, jak to czynią początkujący,
szachować bezcelowo, bez obmyślo­
nego planu dalszej gry i błędnie obli­
czając skutki szachowania. Jeżeli na
przykład w pozycji 10 białe zostaną
skuszone łatwością zdobycia piona
oraz możliwością zaszachowania i za­
grają Gc6:d5f, to utrudnią sobie
tylko wygraną, gdyż nastąpi zbliżenie
czarnego króla do skoczka (Kf7—e7),
podczas gdy 1. Kc5—b6 wygrywa
bez trudu.
Oprócz, prostego szacha spotykany
jest s z a c h p o d w ó j n y . Obrona
przed nim jest o wiele trudniejsza
(ratuje tylko odejście króla).

114
119 120

Atak piona na dwie figury, jak

w pozycji 120, nazywa się „widłami” .
Możliwe są takie podwójne ataki
przy których atakowane figury stoją
jedna za drugą na jednej linii prostej
lub skośnej (por. diagramy 121—123).
Tutaj możliwy jest szach przez od­
słonę 1. Sd5:b6f (lub 1. Sd5—c7f)
z następnym zdobyciem wieży, sil­
niejszy jednak jest szach podwójny:
1. Sd5—f6f+! Kg8—h8 2. Ile4:h7.X

b) Atak podwójny
Drugim rodzajem posunięcia wymu­
szającego jest „atak jednoczesny” ;
zwykle przeprowadza się atak na
dwie figury, dlatego nadano mu nazwę
„ a t a k u p o d w ó j n e g o” .
Przykłady podwójnego ataku spoty­
kaliśmy w pozycjach 82, 1C8, 111.
Oto jeszcze kilka przykładów ataku
podwójnego (nr. 115—120).
 Szczególniej trudno obronić się od
ataku podwójnego gdy do zaatako­
wanych figur nałoży król, jeżeli zaś
stoi on na przedzie, obrona jest cał­
kiem niemożliwa (por. diagram 124).
124
Białe grają 1. Wa8—h8! (grożąc
a7—a8H). Po 1. . . Wa6:a7 2.
Wh8—fe7f czarne tracą wieżę. Oto
jedna z typowych pozycji końcówki
wieżowej, którą warto zapamiętać.
Ataki podwójne następują niekiedy
w wyniku odsłoniętego szacha (dia­
gram 114) albo po prostu odsłania­
nego ataku (bez szacha).
125 126
W pozycji 125 białe grają g5:f6
atakując jednocześnie obie lekkie fi­
gury przeciwnika (atak odsłaniany).
W pozycji 126 odsłonięty szach po
1. f6—f7 towarzyszy atakowi na
wieżę e8.
Niekiedy odsłonięty szach powtarza
się kilkakrotnie, powodując zniwe­
czenie całego szeregu nieprzyjaciel­
skich figur.
127
„Młyn <<
Białe grają: 1. We7—g7f Kg8—h8
2. Wg7:d7f Kh8—g8 3. Wd7—g7f
Kg8—h8 4. Wg7:e7f' i t.d. Wieża
kolejno bije wszystkie piony na skrzy­
dle hetmańskim i na koniec odchodzi
na b7, zdobywając jeszcze skoczka b6.
Cały ten manewr (z oryginalnymi
ruchami wieży po linii 7.) nazywa
się „młynem” — białe „zmełły” nie­
mal wszystkie figury przeciwnika.
c) Bicie
Bicie także należy do posunięć wy­
muszających. Prawie zawsze wywo­
łuje ono w odpowiedzi również bicie,
inaczej bowiem powstają straty ma­
terialne. W ten sposób prowadzi ono
najczęściej do wymiany.
Przy pomocy wymiany zazwyczaj
niweczy się niebezpieczne lub prze­
szkadzające figury przeciwnika, ale
wymiana bywa przeprowadzana także
i w innych celach, jak w następu­
jących pozycjach (128—130).
 128 128a 129 130

Białe wymieniają na f6,'aby r o z-

b i ć piony przeciwnika," spowodo­
wać ich . . i z o l a c j ę ” i „ s ł a ­
b o ś ć ” (diagram 128a); piony są
s ł a b e, gdy nic mogą już bronić
siebie nawzajem. Piony fti i 17 są
„z d w o j o n e” , co znacznie zmniej­
sza ich swobodę posunięć. Oprócz po­
gorszenia pozycji pionów wymiana
otwarła linię ,,g” dla zaatakowania
czarnego króla wieżami lub hetmanem.
W tych przykładach bicie ma za cel
zyskanie na czasie lub otwarcie linii.
W pozycji 129 pion g4 zaatakował dwie
lekkie figury. Czarne bronią się od
„wideł” przy pomocy wymiany 1. . .
Gf5:e4. Jakąkolwiek figurę wezmą
teraz białe, czarne mają czas na od­
prowadzenie drugiej.
W pozycji 130 białe biją skoczka
Ge3:f4, aby w wypadku 1. . . e5:f4
(otwarcie linii „e” ) zapomocą podwój­
nego ataku 2. GeóihT-}- zdobyć het­
mana (Wel:e7).
Ostrym, wymuszającym posunię­
ciem bywa również groźba przemiany
piona.
Rozpatrzyliśmy już poprzednio nie
mało przykładów, w których walka
powstawała wrskutek groźby doro­
bienia hetmana.

KOMBINACJA

Posunięcia wymuszające stwarzają, niem” , zmieniają położenie na sza­

jak widzieliśmy, niebezpieczne groźby chownicy.
i obroną przed nimi często bywają Przytoczymy kilka przykładów in­
tylko jedyne posunięcia. Łańcuch teresujących i pięknych kombinacji.
kolejnych posunięć białych i czar­
nych nazywamy „wariantem” . Przy 131 132
posunięciach wymuszających powstają
konieczne dla przeciwnika, „forsow­
ne” warianty.
Nazywamy je k o m b i n a c j a -
m i, jeśli towarzyszą im poświęcenia,
a grający liczy na zdobycie w rezul­
tacie jakiejś przewagi.
Kombinacja jest swoistym mane­
wrem taktycznym, mającym na celu —
w sposób jak najszybszy i najbardziej
przekonywający — wykorzystanie nie­
dogodnego dla przeciwnika ustawienia
figur. U podstawmy kombinacji leżą
często nieoczekiwane, na pienvszy
rzut oka dziwaczne posunięcia, któ­
re niespodziewanie, „jednym uderze­
 Posunięciem 1. Hf4—hfif! w po­
zycji 131 białe powodują otwarcie
przekątnej i matują. 1. . . g7:h6
2. Ge7—fi>X-
W pozycji 132 białe piękną ofiarą
hetmana wymuszają odciągnięcie wie­
ży z pola f7: 1. Hh6—18+! Wf7:f8
2. f6—f7X-
133 134
Białe wygrywają
Zasadniczą ideą kombinacji w po­
zycjach 133 i 134 jest także usunięcie
(lub zniweczenie) broniących figur
przeciwnika.
W pozycji 133 należy grać 1.
Wb4—b6+! Wa6:b6 2. a7—a8H i wy­
grywa.
W pozycji 134 wygrywa l.Sd5—b4f.
135
Białe nie mogą przeszkodzić prze­
mianie piona h2, sprowadzają one
jednak nowego hetmana pod pod­
wójny atak i zdobywają go: 1.
Gad—e2! h2—hlH (inaczej nastąpi
2. Ge2—f3) .2. Ge2—h5+! Hhl:b5
3. Se6—g7f i białe wygrywają.
136
W pozycji 136 podwójnym atakiem
1. Sd6—f7f białe zdobywają hetmana
albo też po odciągnięciu wieży od
obrony linii poziomej 8-ej, dają mata
(1. . . Wf8:f7 2. Hb6—d8f i t.d.)
137
f* Pięknym podwójnym atakiem 1. Po 1. Wf5—f8+ Wa8:f8 białe kon­
Gfl—b5! białe sprowadzają hetmana tynuują 2. Hh5:h7tH Kg8:h73. g7:f8Sf
czarnych na pote b5 pod nowe pod­ i wygrywa.
wójne uderzenie: 1. . . IIc6:b5 2. Kombinacje w przykładach 140
Sd5:c7f. i 141 oparte są na wiązaniu figur.
(■Rozważcie przy każdym przykładzie, na
jakim ustawienia figui oparta jest każda
kombinacja;.
Oto jeszcze dwa przykłady usuwania
nieprzyjacielskich figur — tym razem
w celu umożliwienia przemiany piona
(diagramy 138 i 139).

138

W pozycji 140 do wygranej pro­

wadzi 1. VVb4:b7! Wb8:b7 2. a5—ab.
Umiejętną grą osiągają białe remis
w pozycji 141. 1. \Vd4—d8f Wc7—c8
2. Wd8:c8f Kb8:c8 3. Gc4—ab!! Czy
czarne wezmą gońca od razu, czy też
po Ga6:b7 — nie mogą wygrać, po-
i ieważ goniec cb nie panuje nad po­
lem przemiany piona (a l); iść zaś
1. YVd4—d8f \Vc8:d8 2. \Vf5—f8|M naprzód pionem b7 nie meżna, gdyż
Ke8:f8 3. c7:d8Hf i białe wygrywają. jest związany.

139 142

Białe wygrywają.
 W tej pozycji (z partii praktycznej) 144
czarne zagrały 1. . . We8—f8, na
co białe usiłując ocalić hetmana odpo­
wiedziały 2. Wd6—d8, wiążąc wieżę
ł'8. Jednakże i hetman białych jest
teraz związany. Korzystając z tego
czarne przez 2. . . Hg4—h4f! roz­
strzygnęły wynik walki na swoją ko­
rzyść, gdyż po odstąpieniu króla na­
stąpi 3. . . Hh4:f6.
Zgrupowanie całego szeregu po­
dwójnych ataków można obserwować
w pozycji 143.

143

Podwójny atak o rozstrzygającej sile,

grozi Hc5-f8X i Sg3:f5f.

145

1. Ha5:b5! (ofiarowując hetmana

za lekką figurę białe odciągają nie­
przyjacielskiego hetmana od pola prze­
miany piona c7; przy tym po Hc6:b5
hetman czarnych znajdzie się na ta­
kim polu, na którym wkrótce zginie
wskutek podwójnego ataku Sd5—c7f).
1. . . Hc6:b5 (wymuszono) 2. c7—c8Hf
Ke8—f7 (jeżeli 2. . . Se6—d8, to
3. S d 5 —c7f) 3. Hc8:e6f! (to w y g ry w a
jeszcze szybciej niż bezzwłoczne 3.
Ilb7f, pozwalające na odpowiedź 3. . .
Sc7) 3. . . Kf7:e6 (albo 3. . . Kf7—f8
4. IIe6—c8f i 5. IIc8—b7f) 4.
3d5—c7+ i białe wygrywają.
Ciekawy przykład podwójnego ataku
wydarzył się w jednej z partii M. Czi-
gorina (por. diagram 144).
1. Wd6—d8f Kg8—g7 2. f4—f5!
Gg4:f5 3. Hc3—c5!
W tej pozycji (z turnieju o mi­
strzostwo Moskwy w 1949 r.) białe
przeprowadziły kombinację wymienną
opartą na tym, że goniec d3 odcina
pola odwrotu czarnemu skoczkowi:
1. Kgl—f2 c5—c4 2. Kf2—e3!
Sd2—f3 (i 2. . . ed 3. K:d2 nie ra­
tuje od przegranej: czarne usiłują
przynajmniej rozdzielić, a tym sa­
mym osłabić piony białych) 3. g2:f3
e4:d3 4. h2—h4 h7—h6 5. f3—f4.
Teraz piony czarnych zostały spara-
liżowane i białe wygrywają dzięki W pozycji 148 czarne zagrawszy
posiadaniu „oddalonego", wolnego 1. . . Se4—f6 zaatakowały białego
piona „a” . Pochód tego piona (np. hetmana a jednocześnie grożą matem
5. . . Kf6 6. a4) ściąga czarnego na el. Przy pomocy kombinacji, opar-
króla na skrzydło hetmańskie, a wtedy tej na motywie podwójnego szacha,
białe niszczą wszystkie czarne piony. udaje się białym nie tylko uratować
się, ale i zamatować przeciwnika:
147 1. Hd5:f7f Kf8:f7 2. Sc4—eót+
Kf7—18 3. Se5—g6X-
W dwu następnych pozycjach białe
ratują się od przegranej kombinacjami
remisowymi, których celem jest pat
lub wieczny szach.

149

Wygrana.

W pozycji 146 możliwy jest piękny

przełom pionów 1. b5—bil!! a7:b6
2. c5—c6! b7:c6 3. a5—a6 i pion
zamienia się w hetmana. Albo (I.
b5—b6) 1. . . c7:b6 2. a5—a6! i t.d.
W pozycji 147 posunięcie 1. Gc3:d4?
przegrywa po Kd3:d4, ale przez 1.
Gc3—a5H białe czynią przełom: 1. . .
b6:a5 (inaczej Ga5:b6 i t.d.) 2.
b5—b6 a7:b6 3. a6—a7 i białe wy­
grywają.
148
Białe ofiarowują swoje figury w taki
sposób, aby znaleźć się w pozycji pa­
towej. 1. Gh6—e3 Hd4:e3 2. Hh2—f2
He3:f2 (jeżeli 2. . . He3—c5, to
3. a4—a5f ze zdobyciem hetmana)
3. a4—a5f Kb6:a5, pat.
(Patrz diagram 150)
1. Hb4—f8f Kb8—a7 2. Hf8—c5+!
(dążąc do pata po 2. . . Hg5:c5)
2. . . b7—b6 3. Hc5:c7+ Ka7—a8
4. Hc7—c8+ i remis dzięki wiecznemu
szachowi, jak w pszycji 22.
Rozpatrzmy teraz na zakończenie
kilka przykładów zaczerpniętych
z partii praktycznych.
Na pierwszy rzut oka położenie
czarnych jest beznadziejne, gdyż po
odejściu hetmana nastąpi mat na
 wolić wiecznym szachem: Wb7—b lf,
W bl—b7+.
152

Białe remisują.

b7. Jednakże mimo wszystko posia­ Białe wygrywają.

dają one możliwości obronne:
W tym wypadku do wygranej pro­
151 wadzi następująca kombinacja wy­
mienna: 1. Se2:d4 c5:d4 (nie zmienia
wyniku również 1. . . W b lf 2. Kf2)
2. Ha7:b7+! Wb2:b7 3. Wa8:e8!
Kf7:c8 4. Gf3:c6f Wb7—d7 5. Kfl—e2
(charakterystyczny zysk tempa —
związana wieża i tak nie umknie) 5. . .
Ke8—e7 6. Gc6:d7 Ke7:d7 7. Ke2—d3
i białe po 8. K:d4 wygrywają dzięki
posiadaniu wolnego oddalonego piona
,,a” (w podobny sposób, jak w przy­
kładzie 145).
153

Posunięcie czarnych

1. . . Wh8—e8! 2. Ho4—b7f (nic

lepszego białe nie mają do dyspozycji:
jeżeli 2. Wbl:b4, to 2. . . Wd8—d lf
i t.d., a na 2. He4—h7f czarno bronią
się przez 2. . . We8—e7, ale nie 2. . .
Hb4—e7? 3. W bl—b7f!) 2. . .
Hb4:b7 3. W bl:b7f Ka7—a8. Teraz
białe mogą użyć potężnego środka —
odsłoniętego szacha, lecz wieże czar­
nych wzajemnie się bronią, a 1. linia
pozioma białych jest niebezpiecznie
otwarta, dlatego muszą się one zado­ Posunięcie białych.
 W pozycji 153 czarne licząc na
związanie skoczka spodziewają się
zdobycia jakości.
Jednakże białe mogą zagrać 1.
Sd4—15!! (tym posunięciem przesła­
niają linię działania gońca h.3 i w wy­
padku 1. . . Wd8:d2 nastąpi mat
przez 2. Wcl—c8; jeżeli zaś czarne
zagrają 1. . . Sb3:d2, to 2. S15:g3
i białe zyskują przewagę materialną)
1. . . Hg3—g5 2. Hd2:d8+H (Białe
teraz stopniowo niszczą albo też
odpędzają wszystkie figury osłania­
jące czarnego króla). 2. . . Hg5:d8
3. Wcl—c8!! Hd8:c8 4. Gb2:g7+
Kh8—g8 5. Gg2—d5+ i w następnym
posunięciu mat.
Pozycja roszady czarnych została
o s ł a b i o n a posunięciem g7—g6.
Dopóki pion znajdował się na g7,
bronił pól f6 i h6 od wtargnięcia
białych figur, teraz pola te są słabe.
Przy tym, znajdując się na g7, pion
zasłaniał pole b8 przed niebezpiecz­
nym działaniem gońca b2. (Słabość
czarnych pól w pozycji roszady czar­
nych nie dałaby się tak odczuć, gdyby
goniec czarnych znajdował się na
g7, a nie na c7).
155

154

Wykorzystując wykazane osłabie­

nie pozycji czarnych, białe w piękny
sposób mogą wywalczyć zwycięstwo:
1. Sd4—f5! Teraz nie można 1. . .
W pozycji na diagramie 154 białe Wd8:dl wobec 2. Sf5:o7X lub 2.
zamatowały przeciwnika przy pomocy Sf5—h6x. Żle i 1. . . g6:f5 z powodu
oryginalnej kombinacji, której idea 2. Wh4—g4f z szybkim malem.
polega na otwarciu linii. Bardzo silnie wygląda posunięcie 1...
1. Ge4—h7 (oczyszczając drogę wła­ He7:h4. Jednakże jest ono odpierane
snemu hetmanowi; goniec jest nie­ świetną odpowiedzią 2. Hdl—h5H
tykalny, gdyż na 1. . . S:h7 nastąpi i białe albo zdobywają hetmana, albo
2. IlgtiX) 1- • • c6—c5 (czarny król też matują skoczkiem. Pozostaje spró­
znalazł się w matowej sieci; czarne bować 1. . . He7—g5, na to jednak
nie mogą zapobiec grożącej kata­ nastąpi 2. H dl—cl! f7—f6 (jeżeli
strofie) 2. Hc2—gfif! Sf8:g6 3. 2. . . Hg5:f5, to 3. Hel—hG) 3. Hcl:g5
h5:g6+ Gb7:hl 4. Wd1:lilX. f6:g5 4. Sf5—h6X .

KRÓTKIE PARTIE
Nr 8. Korzystniejsze byłoby dla czarnych
1. e2—e4 c7—c6 3. . . d5:e4 4. Gd3:e4 Sg8—f6, co
2. d2—d4 d7—d5 wyprowadzało figurę z zyskiem tempa
3. Gfl—d3 Sg8—f6? (z jednoczesnym atakiem na gońca e4).
 4. c4—c5 Sf 6 —d7
5. eS—0 6 ! f7:e6? 1. e2—e4 c7—c 6
Czarne niepotrzebnie pomagają prze­ 2. d 2 —d4 d7—d5
ciwnikowi do otwarcia linii c8—a5. 3. S b l—c3 d5:e4
4. Sc3:e4

eO
Lepszo byłoby 5. . . Sd7—f(>.

X
CO
—
ti
6 . H dl—hSf g7—g 6 5. H dl—d3 e7—1‘5
7. Gd3:g6f h7:g6 6 . d4:eS Hd8 —a5f
8 . HhS:g 6 X 7. G cl—d2 Ha5:e5
Inna możliwość: 7. Hh5:g6t, a po­ 8 . 0 —0 — 0 !
tem 8. Gd3:gbX- Białe celowo pozostawiają skoczka
e4 na polu zagrożonym. 2le jest bić
Nr 9. hetmanem z powodu odpowiedzi
1. e2—e4 c7—eS W dl—el, niedobrze jednak również
2. d2—d4 Sg 8 —fć bić go i skoczkiem, jak uczyniły
Współczesna teoria nie zaleca tego czarne. Najlepsze ze wszystkiego jest
posunięcia. Lepsze jest 2. . . e5:d4; tu 8 . . . Gf8—e7, zagradzając linię
po 3. Hdl:d4 Sb8—c6 czarne wy­ ,,e” i przygotowałjąc roszadę.
prowadzają figurę, a białe muszą 8. . . . Sf6:e4?
tracić czas na cofanie się. 9. Hd3-^d8f!! Ke8 :d8
3. d4:eS Sf6:c4 Czarny król został sprowadzony
4. S g l—1'3 Gf8 —c5 pod podwójnego szacha. ti
5. lłd l—d5 Sc4:f2 10. Gd2 —g S ft Kd8 —c7
6. G fl—c4 0— 0 Jeżeli 10 . . . Kd8—e8, to 11
7. Sf3—gS Sf2:h1 W dl—d8.X
8. SgS:f7 c7—c 6 ? 11. Gg5—d 8 X
9. Sf7—h ć f t Kg8 —h 8
10. HdS—g 8+! Wf8 :g8 Nr 12.
11. Sh 6 —f7X 1. e2—e4 d7—dS
2. e4:d5 Hd8:d5
Nr 10. 3. Sbl—c3 lld 5—d8
1. e2—e4 e7—e 6 Zazwyczaj bywn tu grywane 3 . . .
2. d2—d4 d7—dS Hd5—a5, obecnie czarne opóźniają
3. S bl—e,3 Gf8 —b4 się z rozwinięciem figur.
4. G fl—d3 Gb4:c3f 4. S g l—f3 Gc8 —g4
Wymiana ta nie przynosi czarnym 5. G fl—c4 e7—eć
żadnych korzyści. Dobre jest tutaj Białe groziły 6. Gc4:f7+ Ke8:f7
4. . . c7—c5 z atakiem na centrum. 7. Sf3—g5f z dalszym Hdl:g4.
S. b2:c3 1)7—h 6 ? 6. h2—h3 Gg4:fJ
Zbyteczne posunięcie. Lepiej 5 . . . 7. Hdl :f3 c7—c 6
Sg8—e7, co przygotowuje roszadę. 8 . d2—d3 Hd8 —f 6
Białe korzystają z błędów czarnych Czarne proponują wymianę hetma­
i wyprowadzają figury, przeszkadzając nów, białym to jednak nie odpowia­
jednocześnie roszadzie czarnych. da: są lepiej rozwinięte, posiadają
6 . G cl—a3! Sb8 —d7 w-grze więcej figur.
7. H dl—e2 d5:e4 9. Hf3—g3 Sg 8 —h 6
Groziło e4:d5. W tym miejscu skoczek stoi źle.
8 . Gd3:e4 Sg 8 —f 6 Korzystniej dla czarnych było powró­
9. Ge4—d3 b7—b 6 ? cić hetmanem na d8, aczkolwiek po­
Czarne przygotowują posunięcie dobna strata czasu nie prowadzi do
c7—c5 nie dostrzegając niebezpie­ dobrego.
czeństwa. 10. G cl—gS Hf6 —g 6
10. Hc2:c4+! f7:c6 11. Sc3—b5 «6:b5?
11. Gd3—g 6 X Spodziewając się mylnie, że na­
Teraz jest jasne, że 5. posunięcie stąpi 12. Gc4:b5+ Sb8—cli.
czarnych (li7—h 6 ) było nie tylko Należało grać 11 . . . Sb8—a6.
stratą czasu, ale w dodatku osłabiło 12. Hg3:bt+! Wa 8 :b8
pole g 6 . 13. Gc4:bSX
 Jednakże lepszą obronę dawało 11 .
Kg8—h8 12. Sg5:f7f Wf8:f7.
1. e2—e4 e7—o5 12. SdS;e7tt Kg8—h8
2. S b l—c3 Sg 8 —f 6 13. Se7;g6 >'
3. G fl—c4 Sf6:c4
Aby na 4. Sc3:e4 odpowiedzieć Nr 14.
4 . . . d7—dó z korzystnym rozwi­ 1. e2—e4 e7—eS
nięciem partii. 2. Sgl—f3 Sb8—c6
4. H dl—hS Se4—d 6 3. d2—d4 eS:d4
5. Gc4—b3 Gf8 —e7 4. Sf3;d4 Sc6:d4?
Lepiej byłoby 5 . . . Sb8—c6 z ob­ Wymiana ta wprowadza białego
roną piona. Białe mogą teraz bić hetmana na doskonałą pozycję. Lep­
na e5, ale wolą w szybkim tempie sze jest 4 . . . Gc5 lub 4 . . . Sf6.
wyprowadzać własne figury. 5. Hdl :d4 Sg8—e7
6 . d2—d3 0—Ó Czarne usiłują przygotować d7—d5,
7. S g l—1'3 Sb8 —c 6 ale białe zapobiegają temu.
8 . S f 3 —g5 b7—Ii6 4. G il—c4 c7—c6
Sytuacja czarnych jest już bardzo 7. Sbl—C3 d7—d6
zła. Posunięciem h7—h6 nie udaje Posunięcie d7—d5 jest niewskazane
się odpędzić skoczka. Nie lepsze z powodu groźby utraty piona.
byłoby i 8 . . . Ge7:g5 z powodu 8. Gcl—g5 lld8—bó?
9. Gcl:g5 IId8—e8 10. Sc3—d5. Lepsza była ostrożniejsza obrona
9. b2—h4!! 8 . . . Hd8—c7, uprowadzająca het­
Na 9 . . . h6:g5 nastąpi teraz mana ze związania i broniąca punk­
h4:g5 z rozstrzygającym otwarciem tu d6.
linii ,,h” . 9. Ild4;d6 IIb6:b2
9. . . . Sd6 —e 8 ? 10. W al—dl! Hb2:c3f
Lepsze jest 9 . . . Scti—d4, po­ 11. GgS—d2!! Hc3:c4
nieważ teraz białe mogą wygrać od Nie pomagało i 11 . . . Se7—f5
razu przez 10. Sg5:f7! Interesujący z powodu 12. Gc4:f7f Ke8:f7 13.
jest także i następujący dalszy ciąg: Hd6—c7f i 14. Gd2:c3.
10. Sc3—d5 Se8 —f 6 12. Hd6—d8f! Ke8:d8
11. Hh5—g 6 !! f7:gó? 13. Gd2—aSf Kd8—e8
Groziło 12. Sd5:f6f i 13.1lg6—h7_X 14. W dl—d8X

Znajdźcie rozwiązania!
Podręcznik gry w szachy 5 65
 18 19

l!ozw'nzania. 1) 1. Sg6f 2) l.W d8f 16) 1. Hh5f i 2. Sf5X 17) 1. .

3) 1. M:Ubt 4) 1. śf6f 5) 1. Gg8 6) e4f 2 . . l'5f i 3 . . Y\f2X 18)
1. Wf8f 7) 1. Gg6+8) 1. V\h6 9) 1. S:f6f 1. Sf6+ gf 2. Ilg4f i 3. Kg2 19) 1. .
10) 1. H h7f 11) 1. Hh5f 12) 1. H:g6+ Sg3 2. K:g3 G :elf ł 3. . . W:bl.
13) 1. Wa2f 14) 1. Il:h7f 15) 1. Hgl+
 PARTIA SZACHOWA
ZADANIA DEBIUTU
Jak rozpoczynać partię, do czego
dążyć w debiucie, to znaczy w po­
czątkowym stadium gry — to py­
tanie staje przed każdym początku­
jącym szachistą.
Rzecz jasna, że przede wszystkim
należy rozwijać, tj. wyprowadzać do
gry figury.
W początkach partii piony ogra­
niczają swobodę ruchów pozostałych
figur, które z tego powodu nie mogą
przejawić swych sił. Dlatego należy
tak ustawiać swojo piony, aby otwo­
rzyć drogę figurom.
Którym pionem należy iść najpierw?
Oczywiście tym, który pozwala na
uaktywnienie największej liczby fi­
gur. To też najbardziej rozpowszech­
nionymi początkowymi posunięciami
są 1. e2—e4 i 1. d2—d4.
Może toż zjawić się inny problem:
posunięcie piona ,,e” otworzyło drogę
gońcowi fl i hetmanowi, ale pocóż
stawiamy piona aż na 4. linii, jeżeli
do osiągnięcia zamierzonego celu wy­
starczyłoby 1. e2—e3?
Aby zorientować się w tym, roz­
patrzmy, jak w jednym i w drugim
wypadku można będzie rozwinąć goń­
ca fl..
Jeżeli postawimy gońca na e2,
to jego działanie prócz przekątnej
fl—ali będzie się rozciągało lakże
na przekątną d l—h5, która znajduje
się nieco na uboczu i na której nie
ma żadnej figury czarnych. A prze­
cież partia szachowa to walka; dążąc
do zwycięstwa należy stwarzać prze­
ciwnikowi trudności, przeszkadzać mu
w przeprowadzaniu jego planów. Ja­
kież przeszkody może stworzyć go­
niec, który niczym nie grozi? Dla­
tego właśnie stanowisko gońca na
e2 jest mało aktywne.
Pozycja gońca na d3 nie byłaby
zła, gdyż stąd atakuje on pole h7,
które po krótkiej roszadzie czarnych
może stać się dla nich miejscem bar­
dzo wrażliwym. Ale po posunięciu
Gfl—d3 białe będą miały trudności
z wyprowadzeniem gońca cl i wpro­
wadzeniem do gry wieży al.
Rozpatrzmy teraz posunięcie Gfl—
—c4. Goniec na tym polu stoi dobrze:
1) atakuje punkt f7 broniony tylko
przez czarnego króla, 2) w razie potrze­
by posiada dobre pole do cofnięcia się
—b3— skąd nadal grozi czarnym.
Jednak gdyby początek partii przed­
stawiał się tak: 1. e2—e3 e7—e5
2. GIT—c4, to czarne posunięciem
2. d7—d5 mogłyby wyprzeć białego
gońca i przesłonić linię jego dzia­
łania.
To też jeśli weźmiemy jeszcze pod
uwagę, że pion e3 zasłania drogę
gońcowi cl, wyższość posunięcia 1.
e2—e4 jest oczywista.
Umieszczenie figur w centrum sza­
chownicy okazuje się najlepsze. Można
je stąd szybko przerzucić na dowolne
miejsce szachownicy, stosownie do
wyłaniających się potrzeb. Wyob­
raźmy sobie, że jeden z partnerów
bez dostatecznie poważnych podstaw
skoncenlrował na skrzydle hetmańskim
szereg własnych figur. Znaczy to,
żo jogo skrzydło królewskie albo
 całkowicie jest bez obrony, albo
osłania je zbyt szczupła liczba figur
i jest ono bardziej wrażliwe. Partner
może to wykorzystać i bez zwłoki
uderzyć na nie.
Opanowanie centrum ważne bywa
także i dla innych przyczyn. Zawsze
należy dążyć do ustawienia własnych
figur tak, aby można było wykorz37-
slać maksimum ich siły bojowej.
Porównajmy np. rolę skoczka umiesz­
czonego na polu centralnym (e4,
e5, d4, d5) z siłą tegoż skoczka sto­
jącego na skraju szachownicy (np.
na a4). Jeżeli w pierwszym wypadku
atakuje on dokoła siebie 8 pól, to
w drugim jego możliwości, jego siła
uderzenia obniżyła się dokładnie o po­
łowę. Podobnie dzieje się i z innymi
figurami. A więc należy wyprowadzać
je na dogodne pola położone w cen­
trum.
Jednakże wT partii szachow-ej pra­
wne nigdy nie udaje się urzeczywistnić
własnych planów bez przeciwdziała­
nia ze strony partnera. Przecież nie
tylko my, ale i przeciwnik dąży do
ustawienia w centrum swoich figur
a także do wyparcia swoimi pionami
i figurami dobrze ulokowanych sił
nieprzyjaciela. Oto dlaczego niezmier­
nie ważne jest stworzenie centrum
pionowego przez rozmieszczenie wła­
snych pionow tak, aby stały się one
osłoną dla figur a zarazem ograni­
czały rozwój przeciwnego obozu.
W związku z tym siła posunięcia
1. e2—e4, od razu biorącego pod
kontrolę centralne pole d5. jest bez
porównania większa niż siła skrom­
nego posunięcia 1. e2—e3.
Obserwując grę początkującego sza­
chisty można często oglądać, jak
jeden z partnerów, wprowadziwszy do
akcji jedną — dwie figury, próbuje
grać tylko nimi, usiłuje cośkolwiek
zdobyć albo też dać mata. Nie warto
powtarzać, że podobnie prymitywną
Krótkie partie
Nr 1S.
1. e2—e4 e7—e5
2. S g l—f3 IId8 —f 6 ?
akcję partner bez większego wysiłku
może odeprzeć. Działając tylko jed­
ną — dwiema figurami nieuchronnie
opóźniamy się w rozwoju, ponieważ
wszystkie inne figury pozostają na
swych pierwotnych pozycjach. A za­
mierzony atak w większości wypad­
ków bywa skuteczny jedynie wów­
czas, gdy uda się wyprzedzić prze­
ciwnika w rozwoju figur oraz stwo­
rzyć przewagę własnych sił w miejscu,
na które kieruje się atak. Inaczej prze­
ciwnik bez trudu odeprze wszystkie
groźby i odrzuci nieliczne atakujące
figury.
A włęc podstawowe zadanie, ja­
kie stawiamy przed sobą w debiucie,
polega na szybkim wyprowadzeniu
figur na dogodne i ważne pozycje
wTcelu owładnięcia centrum szachow­
nicy, a zarazem — na przeszkadza­
niu przeciwnikowi w rozwijaniu
się.
Nie należy jednak wyprowadzać
figur mechanicznie, bez wnikania
w konkretne właściwości tworzącej
się na szachownicy pozycji. Zawsze
należy mieć w pamięci wskazówłci
M. Czigorina, który głosił, że w każ­
dym debiucie można uniknąć szablo­
nowych książkowych wariantów, osią­
gając przy tym bynaj mniej nie gor­
sze, jeśli nawet nie lepsze wyniki.
Rozpatrzyliśmy już 14 krótkich
partii i każdy początkujący mógł
się przekonać na praktycznych przy­
kładach, jak urzeczywistniają się
plany jednego z partnerów, jeżeli
drugi gra biernie lub lekkomyślnie.
Dla lepszego objaśnienia zasad de­
biutowego rozwoju, rozpatrzymy jesz­
cze szereg partii. Pouczające dla po­
czątkujących są szczególniej te partie,
w7 których jedna ze stron pozwala
sobie na naruszenie podstawowych za­
sad wyprowadzania figur w debiucie.
Takie błędy z reguły można szybko
wykorzystać.
Nie należy wyprowadzać zbyt wcze­
śnie hetmana, gdyż napewmo narazi
się on na atak mniej wartościowych
figur przeciwnika i zostanie zmuszony
do cofnięcia się. Pociągnie to za piej było od razu przyznać się do
sobą stratę czasu (czyli — jak przy­ pomyłki i cofnąć hetmana na d8.
jęto nazywać — stratę tempa). 4. S b l—c3 e5:f4
3. Gfl—c4 5. d2—d4 Hh 6 —f 6
Dobrze jest także 3. Sbl—c3. 6 . Sc3—dS IIf 6 —c 6
Białe mogłyby przy sposobności za­ Broniąc punktu c7.
grać z korzyścią Sc3—d5 z atakiem 7. G fl—b5 ...
na czarnego hetmana. Nie można brać tego gońca z po­
3. . . . Ilf6—g6 wodu Sd5:c7f.
Znowu błąd. Czarne ulegają po­ 7. . . . Hcó—d6
kusie zdobycia piona (w wyniku pod­ 8 . Gc1:f4
wójnego ataku na e4 i g2), a zapo­ Podczas gdy czarne czynią nieu­
minają o wyprowadzaniu własnych stanne posunięcia hetmanem, białe
figur. wyprowadzają jedną figurę za drugą.
4. 0—0 Hg6:c4? 8. . . . Hd6 —g 6
Posunięcie to zostaje odparte na­ Czarne decydują się zaatakować
stępującą kombinacją: piona e4, aby z kolei podwójnym
5. Ge4:f7f! Ke8—r7 atakiem zdobyć wieżę. Rachuby te
Jeżeli 5 . . . K:f7, to 6. Sg5f zdo­ okazują się błędne.
bywając hetmana. W wypadku 5 . . . 9. Sd5:c7f Ke 8 —d8
Ke8—d8 białe po 6. W fl—el zdo- 10. Sc7:a8 Hg6:e4f
byłyby piona z lepszą pozycją, po­ 11. H dl—e2 Ile4:h1
nieważ czarno straciłyby prawo do 12. Gf4—c7X
roszady. Z 11 posunięć czarnych w tej
6. Wfl—el IIc4—f4 partii — osiem wykonały one het­
7. W e1:e5t manem! Nic dziwnego, że przegrały
interesująca sytuacja. Białe ofia­ tak szybko.
rowują figurę licząc na to, że czarny
król stoi źle a wszystkie ich figury
znajdują się jeszcze na pozycjach Nr 17.
wyjściowych, nie biorąc udziału
w grze. 1. e2—c4 e7—e5
7. . . . Ke7:f7 2. S g l—f3
8. d2—d4 Hf4—f6 Wyprowadzając figurę z jednocze­
Hetman znowu musi odbywać wę­ snym atakiem na piona e5.
drówki. 2. . . . Gf8 —d 6 ?
9. Sf3—g5f Kf7—g6 Stąd goniec przeszkadza ruchowi
10. Hdl—d3f Kg6—hS piona d7, co utrudni rozwój całego
11. g2—g4f skrzydła hetmańskiego.
i mat w następnym posunięciu. 3. G fl—c4 Sg8—f 6
4 . d2— d4 e5:d4?
Nowy błąd, po którym następuje
podwójny atak.
Nr 16. 5. e4—e5 Hd8 —e7
Próba szukania ratunku w zwią­
1. e2 — e4 e7 — e5 zaniu.
2. f2—f4 Hd8 —h 4 f ? 6. Ild l—e 2
Typowy przykład niepotrzebnego Czarne poddały się. Dzięki „wid­
szachowania. Nie daje ono niczego łom” białe wygrywają figurę.
czarnym i okazuje się tylko stratą
czasu.
Nr 18.
3. g2—g3 Ilh4—h 6
Hetman znajduje się teraz na linii 1. e2—e4 e l —e5
gońca cł; gdy otworzy się droga 2. S g l—f3 17—f6?
gońcowi, trzeba będzie ponownie tra­ To posunięcie pionem nie tylko
cić tzas na cofanie się. Dlatego le­ nie sprzyja rozwinięciu partii ale,
zabiera skoczkowi g 8 dogodne pole.
W dodatku otwiera białym przekątne
a2—g 8 i e 8 —h5. 1. e2—e4 e7—e5
3. Sf3:e5 2. S g l—f3 Sb 8 —c 6
Dobre jest również 3. G fl—c4, Jest to bezwątpienia najlepszy spo­
przeszkadzając roszadzie czarnych. sób obrony piona e5. Czarne, podob­
3. . . . f6:e5 nie jak białe, rozwijają figury.
Przyjęcie ofiary prowadzi do szyb­ 3. G fl—bS Sg 8 —f 6
kiej przegranej. Lepiej 3... 4. 0—0 Sf6:e4
Hd8 —e7, jak w następnej partii. 5. d2—d4 Sc6:d4?
4. Hdl—h5f Ke8—e7 Prosta pogoń za zdobyczą material­
Jeżeli 4 . . . g7—g 6 , to nastąpi ną jest w szachach bardzo niebez­
5. Hh5:e5f ze zdobyciem wieży h 8 . pieczna. Lepiej byłoby 5 . . . Gf8—e7,
5. HhSreSf Ke7—F7 gdyż po posunięciu dokonanym
6. Gfl—c4f Kf7—g6 w partii przez czarne, otwiera się
Nieco lepsze jest 6 . . . d7—d5, linia ,,e” .
ale i w tym wypadku czarne mają 6. Sf3:d4 e5:d4
przegraną po 7. Gc4:d5f Kf7—g 6 7. W fl—cl
8 . h2—h4. Białe grożą 9. h4—h 5 f Czarne poddały się. Po f2—f3
Kg6 —h 6 10. d2 —d 4f. mogą zaś białe dzięki związaniu wygrywają
grać także 9. Gd5:b7, aby na 9. . . . figurę.
Gc8:b7 kontynuować 10. He5—f5 f
i d2—d4f. Nr 21.
7. HeS—f5f Kg6 —h 6
8 . d2—d4f g7~gS 1. e2—e4 e7—e5
9. h2—h4! Gf8 —e7 2. S g l—f3 Sb8 —c 6
10. h 4 :g 5 ff Kh 6 —g7 3. G fl—c4 Sc 6 —d4?
11. IlfS—t'7X Zamiast ponownego posunięcia tą
samą figurą lepiej wyprowadzić nową.
Białe, wymieniając na d4 i przepro­
wadzając roszadę, mogłyby prześcig­
Nr 19. nąć przeciwnika w rozwoju. Czarne
jednak swoim posunięciem zastawiają
1. e2—e4 c7—c5 pułapkę licząc na to, że białe dadzą
2. Sgl—f3 f7—f6? się skusić nadzieją zdobycia piona.
3. Sf3:e5 Hd8—e7 4. Sf3:e5?? Hd8 — gSi
4. ScS—f3 • • • Atak podwójny (na e5 i g2).
Błędem byłoby tu 4. H dl—h5+ 5. Sc5:f7
g7—g6 5. Se5:g6 z powodu He7:e4f Jeżeli 5. G:f7f, to 5 . . . Ke7
z następnym He4:g6. i pod biciem znajdują się dwie fi­
4. . . . d7—d5 gury białych.
5. d2—d3 d5:c4 5. . . . HgS:g2
6. d3:e4 Ilc7:c4f Groźby czarnych stają się coraz
7. Gfl—e2 Gc8—f5? silniejsze — białe muszą ratować się
W debiucie należy więcej trosz- od mata.
czyć się o rozwój figur (np. Sb8—c6, 6. W ill—fi Hg2:e4f
Gc8—d7, 0—0—0) niż o zdobywanie 7. Gc4—e2 Sd4—f3 X
pionów. Przebieg tej partii poucza nas,
8. 0—0! He4:c2 że nawet słabe posunięcie przeciw­
9. Hdl—el llc2—e4? nika (3 . . . Sc6—d4?) jeżeli nie
Czarne bronią się od groźby zostanie na czas odparte, może do­
Gc2—b 5 ff iJHei—e8X, a nie dostrze­ prowadzić do żałosnych rezultatów.
gają następnego posunięcia białych.
10. Ge2—d3f! Nr 22.
Czarne pcddaly się. Tracą one
gońca f5 po 10 . . . He4:el 11. 1. e2—e4 d7—dó
W fl:elf. 2. d2—d4 Sb8 —d7
 Zbyt bierne rozwinięcie. Skoczek 3. d2—d4 eS:d4
zamyka drogi gońcowi i hetmanowi 4. Sf3:d4 Sg 8 —f 6
czarnych. 5. Sd4:c6 b7:c6
3. Gl'1—c4 g7—g6 6. G fl—d3 d7—dS
Czarne rozwijają się dość powolnie; 7. e4—e5
lepiej byłoby 3 . . . e7—e5. Po swoim Białe powinny były kontynuować
następnym posunięciu — na pierwszy 7. e4:d5, gdyż nadmierne wysuwanie
rzut oka naturalnym — czarne już piona najczęściej niepotrzebnie go
nie uratują się od przegranej. osłabia, czego przykładem służy i ni­
4. Sgl—f3 Gf8—g7? niejsza partia. Należy pamiętać, że
5. Gc4:f7f! Ke8:f7 ruchy pionami pociągają za sobą
6. Sf3—gSf poważne konsekwencje, gdyż w od­
Czarne poddały się. Po 6... różnieniu od innych figur które w ra­
Kf7—e8 (lub 18) nastąpi 7. Sg5—e6 zie potrzeby można wycofać, pochód
ze zdobyciem hetmana; jeżeli zaś pionów wytwarza w pozycji zmiany
6 . . . Kf7—f6, to 7. Hdl—f3X. nieodwracalne.
7. . . Sf6 —g4
Nr 23. 8 . 0—0 Gf8 —c5
1. e2—e4 e7—e5 Jeżeli obecnie zagrać 9. Gcl—f4,
2. Sgl—f3 Sb8—có to może nastąpić 9 . . . g7—g5 10.
3. d2—d4 eS:d4 Gf4—g3 h7—h5 11. h‘2—h3 h5—h4
4. Sf3:d4 Sg8—e7? z atakiem na skrzydle królewskim.
Złe posunięcie, zamykające drogi Czarne jeszcze nie roszowały i dla­
wyjścia figurom. Lepiej jest 4 . . . tego ich wieża może odegrać poważną
G18—c5 lub 4 . . . Sg8—fB. rolę w ataku.
5. Sbl—c3 g7—gó? 9. h2—h3 Sg4:e5
10. W fl—e l Hd8 —f 6
Ruch tego piona osłabia pole f6. 11. H dl—e2 0—0!
W następnych posunięciach białe będą Interesująca kombinacja.
usiłowały zająć to pole swoimi fi­ 12. He2:e5?
gurami. Lepiej było pogodzić się ze stra­
6. Gcl—g5 Gf8—g7 tą piona.
7. Sc3—d5! 12. . . . Hf6:f2f
Grożąc zdobyciem związanego skocz­ 13. K gl—h i Gc8:h3!!
ka po Sd4:c6. Hetman białych musi bronić wieży
7. . . . Gg7:d4 e l , dlatego nie mogą one grać w obro­
Na 7 . . . Sc6:d4 nastąpi 8. nie przed matem 14. Hh2.
Gg5:e7 ze zdobyciem hetmana. 14. g2:g3 IIf2—f3 f!
8. Hdl :d4!! Sc6:d4
15. K h l—h2 Gc5—d 6
9. Sd5-- f 6+ Ke8 —f 8
1 0 . GgS —hć X
Oto na czym polegał plan czar­
nych — zdobywają one hetmana! Po
Nr 24.
16. Gcl—d2 Wa8—e8! 17. He5:d6
Hf3—f2f! 18. Kh2—hl We8:eif
1. (•2 —e4 e7—e5 19. Gd2:el Hf2:elf 20. Khl—g2
2 . Sgl-—f3 Sb8 —c 6 c7:d6 białe poddały się.

GŁÓWNE WARIANTY DEBIUTOWE

Istnieje wiele różnych debiutów, nazwisk szachistów którzy opracowali

posiadających w literaturze szachowej
swoje dokładne nazwy. Niektóre z nich
otrzymały je od nazwy państwa,
w którym zostały najpierw zastoso­
wane lub zanalizowane, inne od nazw
figur, których wyprowadzenie de­
cyduje o charakterze partii, albo od
nowe systemy. Niektóre debiuty zo-
wią się „gam bitam i” (w większości
wypadków jest to ofiara piona dla
uzyskania przewagi pozycyjnej).
Należy podkreślić, że w przeciągu
stuleci nazwy debiutów ustalały się
niezawsze ściśle i konieczne są po-
prawki. Cały szereg z nich powinien
otrzymać nazwy od szachistów ra­
dzieckich, ponieważ ich twórczy wkład
w studia nad teorią debiutów byl
szczególnie doniosły.
Współczesna teoria dzieli debiuty
na trzy grupy: 1) otwarte, 2) półot­
warte, 3) zamknięte. Rozpatrzmy je
pokrótce.

1. Debiuty otwarte
Tak nazywamy debiuty, w których A.
czarne na 1. e2—e4 odpowiadają
1 . . . e7—e5. 6. . . . Gf8 —e7
W debiutach rozgrywanych w ten 7. 0—0 0—0
sposób figury wchodzą do akxji szybko 8. W fl—el
i rychło zaczyna się ostra gra w cen­
trum i na skrzydle królewskim. Czarne mogą teraz bronić skoczka
Partia rosyjska przez 8 . . . f5 lub 8 . . . Gf5. Jed­
t . e2—e4 e7—eS
nakże praktyka dowiodła, że w jed­
2. Sgl—f3 Sg8—f6 nym i w drugim wypadku bardzo
Białe zaatakowały piona e5, czarne silne jest 9. c4; białe po 9. . . .
grożą pionowi e4. c6 10. cd cd 11. Hb3 zajmują het­
3. Sf3:e5 d7—d 6 manem aktywne stanowisko z groź­
To zapobiegawcze posunięcie jest bami zarówno na linii ,,b” , jak i na
konieczne. Na 3 . . . S:e4 białe od­ przekątnej a2—g8. Dlatego dla czar­
powiedziałyby 4. He2, po czym nych najprostsza jest kontynuacja:
8. . . . Se4—fó
cofnięcie skoczka spowodowałoby utra­ 9. Gc1—g5 Gc8 —g4
tę hetmana (4 s . . Sf6?? 5. Sc6f). 10. S b l—d2 Sb8 —d7
Czarne w odpowiedzi na 4. He2 po­ i czarne osiągnęły pozycję całkowicie
winny zagrać 4 . . . He7 5. H:e4 zadowalającą, choć nieco ścieśnioną.
d6 wykorzystując ideę związania, ale
po 6. d4 fti 7. Sc3 de 8. Sd5 Hd6
9. do fe 10. Gf4 Sd7 11. 0—0—0 B.
białe uzyskałyby groźną pozycję. 6. . . . Sb 8 —c 6
4. Se5—f3 Sf6:e4 7. 0—0 Gf8 —e7
5. d2—d4 d6 —dS Czarne powinny zamknąć linię ,,e” ,
Koncepcja czarnych jest teraz jasna. aby zapobiec możliwemu związaniu
Umieściły one skoczka na aktywnej Wel.
pozycji i mogą szybko rozwinąć swoje 8. c2—c4
figury. Typowe w podobnych pozycjach po­
6. O fl—d3 sunięcie. Pion d5 broni skoczka e4
i usunąć go znaczyłoby to zagrozić
całej budowie czarnych w centrum
8. . . . Gc8 —g4
9. c4:d5
Kontynuacja 9. Wel prowadzi do
ostrej lecz niebezpiecznej dla obu
stron gry.
W tym wypadku najlepsze dla
czarnych jest 9 . . . Sf6.
9. . . . Hd8:d5
10. Sbl—c3 Se4:c3
11. b2:c3 0—0
Teraz gra jest prawie równa. Białe
solidnie ustawiły swoje piony w cen­
trum, ale czarne zdążyły zakończyć
rozwój i nieprzyjemnie wiążą skoczka
 Jeżeli białe po 1. e4 e5 2. Sf3
Sf6 nie biorą natychmiast piona e5,
to do ich dyspozycji stoi szereg posu­
nięć, np.:
3. d2—d4
W wyniku tego posunięcia, otwie­
rającego drogi wyjściowe dla białych
figur, czarne powinny grać bardzo
ostrożnie.
3. . . . e5:d4
4. e4—e5 Sf6—e4
Słabo 4 . . . Sg4? 5. h3 i skoczek
nie ma wygodnego pola do cofnięcia
się, a po 4 . . . Sd5 5. H:d4 czarne
muszą tracić drogocenny czas na
cofanie skoczka.
5. Hd1:d4 d7—d5
Tylko tak. Czarne również otwie­
rają drogi dla własnych gońców.
6. e5:d6 . . .
Groziło 6 . . . Gc5 i po wycofaniu
się hetmana punkt f2 pozostaje bez
osłony.
6. . . . Se4:d6
7. Gcl—g5 Sb8—c6
Czarne parująatak na swego het­
mana kontratakiem, wyprowadzając
jednocześnie figurę. Łatwo stwier­
dzić, że 8. G:d8 S:d4 prowadzi tylko
do wymiany.
8. Hd4—e3f Gf8—e7
Położenie czarnych nie jest gorsze.
W ogólności partia rosyjska przy
rozważnej obronie jest możliwa do
przyjęcia dla czarnych.
Błędem byłoby 5 . . . Gb6 z po­
wodu 6. de S:e4 7. Hd5 z podwójnym
atakiem — na f7 i e4.
6. c3:d4 GcS—b4f
Jeżeli 6 . . . Gb6, to po 7. d5
Se7 (7 . . . Sa5 8. Gd3 z niebezpieczną
groźbą b2—b4) 8. e5 Sg4 białe
mogą zagrać 9. d6! z bardzo silnym
atakiem. W tym wypadku zarówno
9 . . . G:f2f jak i 9 . . . S:f2 jest
dla czarnych niedobre i białe bez
większych trudności mogą je odeprzeć.
'7. Sbl —c3
Ofiara centralnego piona w celu
szybkiego rozwinięcia figur.
W razie 7. Gd2 G:d2f 8. Sb:d2
d5 czarne zdążą osłabić centrum bia­
łych wymianą jednego z pionów i uzy­
skują niezłą grę, ponieważ ich fi­
gury mogą rozwinąć się dogodnie.
7. , . . Sf6:e4
8. 0—0

Partia włoska
1. e2—e4 e7—e5
2. S g l—f3 Sb8 —có
3. G fl—c4
Posunięciem tym białe biorą na 8. . . . Se4:c3
cel pole f7, bronione jedynie przez 9. b2:c3 Gb4:c3
króla. 10. H dl—b3 d7—dS
3. . . . Gf8 —c5 Podwójny atak (na f7 i c3) zmusza
4. c2—c3 czarne do zastosowania ostrych po­
Białe usiłują stworzyć silne cen­ sunięć. Złe jest ponętne 10 . . .
trum pionowe ruchem d2—d4. G:al z powodu 11. G:f7f Kf8 12. Gg5
Do spokojnej gry prowadzi 4. d3, Se7 (12 . . . S:d4 13. Ha3f z zyskiem
np. 4 . . . Sf6 5. Sc3 d6 6. Ge3 hetmana) 13. Se5 G:d4 14. Gg6 d5
Gb6 i t.d. 15. Hf3f Gf5 16. G:f5 G:e5 17. Ge6-f\
4. . . . Sg 8 —f 6 Pogrom.
Posunięcie aktywne i celowe. Ata­ 11. Gc4:d5 0 -0
kując piona e4 czarne jednocześnie Na tym polega cel posunięcia
przygotowują roszadę. 10 . . . d5. Teraz goniec c3 jest po­
5. d2—d4 e5:d4 średnio broniony atakiem na gońca d5r
 12. Gd5:f7f Kg8 — 118 Gambit Evansa świetnie rozgrywał
Na 12 . . . W:f7 dobrze jest 13. Sg5. M. Czigorin, uzyskując niejednokrot­
13. Hb3:e3 WI8:f7 nie przy pomocy tego ostrego debiutu
14. Hc3—b3 piękne zwycięstwa.
z aktywną pozycją białych. 4. . . . Gc5:b4
5. c2—c3 GŁ4—a5
B Jeżeli 5 . . . Gc5, to 6. d4 i białe
8. . . . G L 4:c3 opanowują centrum. Na 5 . . . Ge7
Jest to lepsze niż 8 . . . S:c3. niebezpieczne jest dla czarnych 6. Hb3
9. d4—d5 Sh6- 7. d4 z atakiem na skoczka h6.
Badania wykazały, że ten nowy 6. 0—0
atak na jedną z czarnych figur oka­ Możliwe i 6. d4 d6 7. 0—0 Gb6
zuje się najsilniejszą kontynuacją. z mniej więcej tymi samymi warian­
9. . .'. Ge3—f6 tami, które powstają po 6. 0—0.
Jeżeli 9 . . . Se5, to 10. bc S:c4 6. . . . d7—d6
11. Hd4 z jednoczesnym atakiem na 7. d2—d4 Ga5—b6
oba skoczki i na punkt g7. Najroz­ Dobre posunięcie. Teraz białe mogą
sądniejsze dla czarnych jest 11. . . . przez 8. de de 9. H:d8f S:d8 10.
f5 i i . H:c4 dli 13. Sd4 z dobrą S:e5 odebrać ofiarowanego piona, jed­
grą dla białych. Niebezpieczna byłaby nakże po 10 . . . Ge6 czarne uzyskują
dla czarnych próba utrzymania zdo­ obiecującą pozycję.
bytej figuiy (zbadajcie wariant
11 . . . Scdti 12. H:g7 llf6 13. H:f6 Obrona dwu skoczków
S:f6 14. W eif).
10. W fl—el Sc6—e7 1. e2—e4 e7—e5
11. We1:c4 d7—d6 2. Sgl—f3 Sb8—c6
12. G cl—g5 Gfó:g5 3. Gf1—c4 Sg8—f6
13. Sf3:g5 0—0 Przy tej obronie czarne bywają
14. Sg5:li7 zmuszone ofiarować piona, uzysku­
Planową obroną czarne usunęły jąc wzamian za to aktywną pozycję
główne niebezpieczeństwa i przez Gf5 z doskonałymi szansami ataku.
usiłują zbudować aktywną pozycję. 4. Sf3—g5 d7—d5
Ofiara skoczka prowadzi tylko do re­ Nie można inaczej obronić punktu
mis.
14. ... Kg8:h7 - 5. e4:d5
15. H dl—h 5 f Kb7—g8
16. We4—h4 f7—f5
17. Hh5—h7j- Kg8—17
18. WM \Vg8 19. Wel Hf8 20. Gb5
VVh8 21. H:h8 gh 22. Ilh7t Kf6
23. W:e7 H:e7 24. H:h6f i białe
wykorzystują wieczny szach.

Gambit Evansa
1. e2—e4 e7—e5
2. S g l—1'3 Sb8—cć
3. G fl—c4 Gf8—c5
4. b2—L4
Tym posunięciem białe proponują
„gambit” — ofiarę piona — celem
szybkiego rozwinięcia figur.
Za najlepszą obronę w gambitach
teoria uważa przyjęcie ofiary z tym, 5. . . . Scó—a5
aby w dogodnej chwili oddać zdo­ Decydująca chwila. Gdyby zamiast
bytego piona dla zapewnienia sobie tego zagrać 5. . . S:d5, to 6. S:f7
dogodnego wyprowadzenia figur. K:f7 7. Hf3f Ke6 (w razie odstąpienia
króla gdzieindziej, białe zabiorą skocz­ A
ka d5 z zyskiem piona) 8. Sc3 Sce7 5. . . . Sfó:e4
(gorzej jest Scb4, gdyż po 9. He4 6. W fl—cl d7—d5
grozi już 10. a3 z wyparciem skoczka Na pierwszy rzut oka czarne mocno
b4) 9. He4 cd 10. d4 Hd6 11. f4 usadowiły się w centrum i mogą utrzy­
i za ofiarowaną figurę białe mają mać swoją przewagę materialną.
silny atak. Jednakże białe rozporządzają na­
6. Gc4—b5f c7—c6
7. d5:c6 b7:c6 stępującym interesującym manewrem.
8. Gb5—e2 ii7—h6 7. Gc4:d5 Hd8:d5
8. S b l—c3
9. SgS—f3 eS—e4
Wykorzystując związania na liniach
Przez cały czas czarno rozwijają ,,e” i ,,d” białe nie tylko odzyskują
się przez atakowanie białych figur. równowagę materialną, ale ponadto
Wariant ten wyjątkowo silnie roz­ stwarzają szereg poważnych gróźb.
grywał M. Czigorin. 8. . . . Hd5—a5
10. Sf3—e5 Hd8—c7 9. Sc3:e4 Gc8—e6
11. f2—f4 Gf8—d6 Należy koniecznie zapobiec odsło­
12. d2—d4 e4:d3 niętemu szachowi.
13. Se5:d3 có—cS 10. Se4—g5
Ważne posunięcie przygotowujące Znowu związanie na linii ,,e” , ale
nowy nacisk przez c5—c4. czarne nie tracąc czasu dokonują ro­
14. 0— 0 0—0 szady i odpierają nacisk białych.
15. Sbl—c3 Wa8—b8 10. . . . 0—0—0
Czarna wieża zajmuje otwartą linię 11. Sg5:e6 f7:e6
i obecnie białe muszą pamiętać o obro­ 12. Wel :e6 Ha5—d5
nie pola b2. Dalej czarne grywają 13. H dl—e2 h7—h6
Wfd8 a potem c5—c4, stwarzając Szanse obu stron są mniej więcej
niebezpieczne groźby. Czarne mają równe.
dobrą pozycję i jak dowiodła prak­
tyka turniejowa, szanse ich są cał­ B
kiem poważne.
5. . . . Gf8—c5
Po 1. o4 e5 2. Sf3 Sc6 3. 3. Gc4 Przy podobnej grze na utrzymanie
Sf6 możliwy jest inny dalszy ciąg. piona d4 czarne ulegają silnemu
4. d2—d4 i długotrwałemu atakowi.
Białe dążą do szybszego rozwinię­ 6. e4—e5 d7—d5
cia figur i do gry otwartej, nie cofając Po 6. . . Sg4 7. Gf4 d6 8. ed
się przed ofiarami materialnymi. G:d6 9. W elf Kf8 czarne tracą prawo
4. . . . e5:d4 do roszady i położenie ich nadal po­
5. 0— 0 zostaje bardzo niebezpieczne.
Całkiem źle jest 6. . . Se4 z po­
wodu 7. He2.
7. e5:f6 d5:c4
8. W fl—e l f Gc8—e6
9. Sf3—g5 Hd8—d5
Po 9. . . H:f6 10. S:e6 fe traci się
figurę z powodu 11. Hh5f.
10. Sb1—c3 HdS—f5
11. Sc3—e4 0—0—0
12. Sg5:e6 f7:e6
13. g2—g4 Hf5—e5
14. f6:g7 Wh8—g8
15. Gcl—h6 d4—d3
16. c2—c3
Jak dowiodła praktyka turniejowa,
białe mają przewagę, ponieważ ich
pion g7 jest bardzo silny.
 Partia hiszpańska
1. e2—c4 e7—eS
2. S g l—13 Sb8—c6
3. Gfl — bS
Debiut, nadzwyczaj rozpowszech­
niony i godny uwagi. Białe bez zwłoki
wywierają nacisk na centralnego piona
e5.
3. . . . d7—d6
Obrona Steinitza.
4. 0— 0 Sg8—f6
5. d2—d4 Gc8—d7
Bicie na d4 oznaczałoby dla czar­
nych rezygnację z ich pozycji w cen­
trum: po 5. . . ed 6. S:d4 Gd7 7.
G:c6 bc 8. Iłf3 białe uzyskałyby
przepiękną partię. W razie 8. . . Ge7
białe zagrałyby 9. e5 de 10. S:c6
z silnymi groźbami, a na 8. . . c5
odpowiedziałyby 9. Sf5 i jeżeli 9. . .
Gc6, to 10. Sc3 z doskonałą grą.
6. Sb1—c3 Gf8—e7
7. W fl—el
Posunięcie to zmusza czarne do
oddania centrum, gdyż obecnie białe
grożą zdobyciem piona e5. Jeżeli
np. 7. . . 0—0? to 8. G:c6 G:c6 9. de
de 10. H:d8 \Va:d8 (nie lepsze 10. . .
VVf:d8) 11. S:e5 G:e4 12. S:e4 S:e4
13. Sd3 f5 14. f3 Gc5f 15. S:c5
(w razie 10. . . Wl':d8 wygrywa 15.
Kfl) 15. . . S:c5 16. Gg5 YVd5 17.
Ge7 We8 18. c4 z zyskiem jakości.
7. . . . e5:d4
8. Sf3:d4 0—0
Białe posiadają dogodniejszą po­
zycję przy licznych umocnionych punk­
tach w centrum, jednakże czarnym
ułatwia obronę okoliczność, że w icb
obozie nic ma słabych punktów.
Po 1. e4 e5 2. Sf3 Sc6 3. Gb5
często bywa grywane
3. . . . a7—a6
Idea tego posunięcia polega na tym,
aby odrzuciwszy gońca b5 uzyskać
możliwość dogodnego rozmieszczenia
własnych figur i stworzyć kontrgrę
na skrzydle hetmańskim.
4. Gb5—a4
Odejście na c4 sprowadziłoby grę
do partii włoskiej z niepotrzebną
stratą tempa. Wymiana na c6 po
4. . . dc nie prowadzi do zdobycia
piona, gdyż na 5. S:e5 nastąpiłoby
5. . . IId4 z jednoczesnym atakiem
na skoczka i piona e4.
4. . . . Sg8—f6
5. 0—0
A.
5. . . . Gf8—e7
Kontynuacja 5. . . Gc5 pozwoli­
łaby białym po 6. c3 stworzyć nie­
bezpieczne groźby w centrum w związ­
ku z posunięciem d2—d4.
6. W fl—el
Przedwczesne jest tu 6. d4? ed
7. S:d4? S:d4 8. H:d4 b5! 9. Gb3
c5! i po odejściu hetmana czarne za
pomocą c5—c4 zamykają gońca b3
i zdobywają go.
'6. . . . 1)7—b5
Tym posunięciem, stanowiącym og­
niwo składowe całego debiutowego
systemu czarnych, parują one wszyst­
kie groźby względem piona e5.
 7. Ga4—b3 d7—(16
8. c2—c3
Bardzo silne posunięcie, nie tylko
zabezpieczające zachowanie, ważnego
dla przygotowania ataku, ' białopolo-
wego gońca — ale i przygotowujące
utworzenie pionowego centrum przez
d2—d4.
8. . . . Sc6—aS
9. Gb3—c2 c7—cS
Ten prawdopodobnie najlepszy spo­
sób obrony opracowany zoslal przez
M. Czigorina.
10. d2—d4
Jeżeli czarne zabiją teraz na d4,
to białe uzyskają przewagę w centrum
i możliwość szybkiego i łatwego wpro­
wadzenia do gry wszystkich swoich
figur.
Jednakże koncepcja obrony Czi­
gorina polega na tym, że czarne roz­
mieściwszy dogodnie swe siły są
w stanie utrzymać naprężoną sytu­
ację w centrum.
10. . . . IId8—c7
Pozycja, która teraz powstała, zda­
rzała się w praktyce turniejowej nie­
zwykle często. Doświadczenie wy­
kazało, że położenie czarnych jest
całkowicie pomyślne. Mogą one roz­
wijać się nadal przez 0—0, Gc8—g4,
a następnie Wac8 i Wfe8. Dokonanie
wyłomu w tym ustawieniu wcale nie
jest łatwe dla białych. Wzmacniają
one nacisk na królewskim skrzydle,
przeprowadzając skoczka z bl na d2
a potem na f 1 i po h2—h3 oraz g2—g4
ustawiają go na f5. Zawiązuje się
ostra, ciekawa walka z obustronnymi
szansami.
B Partia szkocka. 1. e4 e5 2. Sf3 ScB
5. . . . Sf6:e4
6. d2—d4
Typowe dla podobnych pozycji po­
sunięcie. Dopóki czarne nie roszowały,
muszą wystrzegać się otwarcia linii
,,e” wobec możliwości związania.
Jeżeli np. 6. . . ed, to 7. Wcl i po
7. . . d5 8. S:d4 grozi zarówno 9.
S:c6 jak i 9. f3.
6. . . . b7—b5
7. Ga4—b3 d7—dS
Czarne nie tracąc czasu kończą
wyprowadzanie figur i umacniają sta­
nowisko skoczka na e4.
8. d4:eS Gc8—e6
9. c2—c3
Korzystne posunięcie, którego ce­
lem jest zabezpieczenie gońca b3
od wymiany. Prócz tego w innych
wariantach ważne jest zdobycie kon­
troli nad centralnym polem (14.
9. . . . Gf8—c5
10. S b l—d2 0— 0
Czarnym udało się zakończyć roz­
wój a nawet nieco wyprzedzić białe.
Jednakże po 11. Gc2 trudno im będzie
utrzymać swego skoczka w centrum
a po 11. . . f7—f5 12. ef STB 13. Sb3
gra przyjmuje obustronnie ostry cha­
rakter.
Istnieją w partii hiszpańskiej inne
warianty. Przy każdym z nich czarne
muszą jednak przezwyciężać pewne
trudności. Ponieważ debiut ten po­
zwala białym stworzyć długotrwały
nacisk, cieszy się on wielką popular­
nością.
Inne debiuty otwarte
Do rzędu debiutów otwartych
zalicza się również następujące:
Debiut środkowy. 1. e4 e5 2. d4.
Ciąg dalszy zwykle 2. . . ed 3. H:d4.
Ujemną stroną tego wariantu dla
białych jest, że zbyt wcześnie wypro­
wadzają one hetmana do gry. Konty­
nuując 3. . . Sc6 4. He3 (byle nie
4. Hc3? Gb4) 4. . . Sf6 czarne uzy­
skują dobrą grę. Przeprowadzają one
krótką roszadę, poczem w odpowied­
niej chwili grają d7—d5 uwalniając
swoje figury i zajmując w centrum
aktywną pozycję.
3. d4 ed 4. S:d4. Jeżeli białe grają
4. Gc4 lub 4. c3, ofiarowując piona
d4 celem szybkiego rozwoju, to po­
wstaje gambit szkocki. Po 4. S:d4
czarne rozwujają się przez 4. . . S:f6
(teraz już 4. . . S:d4 jest słabe, gdyż
po 5. H:d4 czarnym trudno odpę­
dzić białego hetmana z centralnej
pozycji) i na 5. Sc3 grają Gb4, zamie­
rzając przeprowadzić, po dokonaniu
roszady, posunięcie d7—d5.
Gambit królewski. 1. e4 e5 2. f4.
Teraz w wypadku 2. . . ef 3. Sf3
otrzymujemy gambit skoczka, a po
3. Gc4 — gambit gońca. Jeżeli czarne
nie biorą na f4, gambit królewski
nazywa się nieprzyjętym.
ićlea gambitu królewskiego polega
na tym, aby nie licząc się ze stratami
materialnymi otworzyć linie dla bia­
łych figur i szybko je rozwinąć. Naj­
lepszy system obrony czarnych to
najpierw wziąć piona f4, a potem
w stosownej chwili go oddać uzyskując
korzystny rozwój.
Charakterystyczne warianty: 1. e4
e5 2. f4 ef 3. Sf3 Sf6 4. e5 Sh5 5.
d4 d5. Teraz czarne mogą bez prze­
szkód wyprowadzać swoje figury, pod­
czas gdy białe mają trudności z ode­
braniem gambitowego piona. Albo
4. Sc3 d5! 5. ed S:d5 G. S:d5 H:d5
i czarne mają swobodną grę. W gambi­
cie gońca kuszący jest szach hetma­
nem na h4 (3. . . Hh4f). Białe tracą
przez to prawo do roszady, ale grając
4. Kfl odrzucają potem przez Sf3
czarnego hetmana i uzyskują niebez­
pieczną inicjatywę. Najlepszą kon­
tynuacją dla cząrnych po 3. Gc4 jest
3. . . d5 4. G:d5 (4. ed GdG) 4. . . SfG
i kończą one bez trudu rozwój figur;
możliwe jest i 3. . . SfG 4. e5 d5.
Partia wiedeńska. 1. e4 e5 2. Sc3.
W tym debiucie białe zazwyczaj grają
dalej f2—f4, po czym powstają wa­
rianty podobne do wariantów gam­
bitu królewskiego. Czarne powinny
dążyć do korzystnego rozmieszczenia
swoich figur. Przykładowy wariant:
2. . . SfG 3. f4 d5! (słabo 3. . .ef
4. e5 Ilc7 5. He2 i czarny skoczek nie
ma dogodnego pola do odwrotu) 4. fe
S:e4. Otwarta linia ,,f” może być
w odpowiedniej chwili wykorzystana
przez białe do ataku na skrzydle kró­
lewskim, dlatego czarne powinny grać
ostrożnie i przy sposobności za po­
mocą f7—fG wymienić piona e5, ścieś­
niającego ich grę.
Obrona Philidora. 1. e4 e5 2. Sf3
dG. Braki tego starodawnego debiutu
polegają na tym, że linia działania
gońca 18 zostaje od razu przesłonięta.
Czarne zazwyczaj uzyskują mocną
aczkolwiek nieco ścieśnioną pozycję.
Debiut czterech skoczków'. 1. e4
e5 2. Sf3 ScG 3. Sc3 SfG. Gra w tym
debiucie rozwija się zazwyczaj bez
szczególnych obostrzeń. Obie strony
bez przeszkód wyprowadzają swoje
figury. Jednakże czarne nie powinny
cały czas grać symetrycznie, gdyż
w tym wypadku okoliczność, że białe
posiadają przewagę tempa, może się
jaskrawm uwydatnić. Jeżeli zamiast
3. . . Sf6 czarne zagrają 3. . . Gb4
lub 3. . . Gc5, powstaje debiut trzech
skoczków. Jest on mniej korzystny >
dla czarnych, ponieważ przy położeniu
gońca na b4 możliwy jest niemiły
wypad 4. Sd5, a pozycja gońca na
c5 pozwala na typową w tym układzie
kombinację 4. S:e5 S:e5 5. d4. Nato­
miast jeżeli czarne zagrają 4. . .
G:f2f 5. K:f2 S:e5 to i wówczas po
6. d4 białe uzyskują silne centrum
pionowe a czarne nie są w stanie wy­
korzystać wysuniętego stanowiska bia­
łego króla. Kombinacja 6. . . HfGf
7. Kgl Sg4 zostanie odparta ruchem
8. Hd2! po czym przez h2—h3 lu b .
Sd5 białe rozpoczynają atak na wysu­
nięte czarne figury.
Partia angielska. 1. e4 e5 2. Sf3
ScG 3. c3. Białe starają się utworzyć
silne centrum pionowe, ale czynią to
z uszczerbkiem dla rozwoju figur, za­
bierając skoczkowi bl dogodne pole *
c3. Po 3. . . d5 czarne uzyskują .
dobrą grę. Również za pośrednictwem
3. . . SfG czarne osiągną równą grę.
Debiut gońca. 1. e4 e5 2. Gc4.
W debiucie tym czarne mają bogaty
wybór dogodnych wariantów. Za naj­
korzystniejsze należy uważać 2. . . •
Sf6 lub 2. . . ScG.
Partia węgierska. 1. e4 e5 2. Sf3
ScG 3. Gc4 Ge7. Goniec na e7 zajmuje
mało aktywne stanowisko, czarne
mają pozycję ścieśnioną.
Gambit łotewski. 1. c4 e5 2. Sf3 *
f5. Jest to próba niezwłocznego roz­
poczęcia walki w centrum i otwarcia
linii dla ataku. Jednakże, jak zwykle
w podobnych wypadkach, jest to ko­
rzystne tylko dla strony lepiej rozwi­
niętej. Po 3. S:e5 HfG (konieczne,
inaczej Hh5f) 4. d4 dG 5. Sc4 fe 6.
Sc3 białe uzyskują przewagę w roz­
woju.
 Tak nazywają się debiuty, w któ­
rych na 1. e2—e4 czarne odpowiadają
nie e7—e5, a jakkolwiek bądź inaczej.
W debiutach półotwartych czarno
oczywiście nie uchylają się od walki
o centrum, tylko ją inaczej prowadzą.
Pozwalając białym na utworzenio
centrum, czarne atakują je potem.
Partia francuska.
1. e2—e4 e7—e6
Uchylając się od posunięcia e7—e5
czarne usiłują zająć punkt d5 i utrzy-
y mać trwałe stanowisko w centrum.
Organiczna wrada tego debiutu polega
na zamknięciu gońca c8.
2. d2—d4 d7—d5
' 3. Sbl—c3
Jasne, że kontynuacja 3. ed nie
przysporzy czarnym trudności, oswo-
badza bowiem gońca c8.
3. . . . Sg8—f6
Aktywną pozycję otrzymują białe
po 3. . . de 4. S:e4 Sd7 5. Sf3 Sgf6
6. S:f6f S:f6 7. Gd3 z atakiem na
skrzydle królewskim.
4. Gcl —g5 Gf8—e7
5. e4—eS Sf6—d7
Gorszo jest 5. . . Se4 z powodu
6. G:e7 H:e7 7. S:e4 de 8. IIe2.
6. Gg5:e7 Ild8:e7
7. Sc3—bS Sd7—b6
8. c2—c3 a7—ać
9. Sb5—a3 c7—c5
10. f2—f4 Sb8—c6
Położenie czarnych jest zadowala­
jące. Po 11. Sf3 uzyskują one niezłą
grę za pomocą 11. . . cd 12. cd Hb4f
13. 11(12 Sa4 i t. d.
8. G fl—d3
Białe chciałyby wykorzystać oko­
liczność, że czarne nie mogą bić dwu­
krotnie na d4 z powodu Gb5f. Jed­
nakże czarne rozporządzają silną od­
powiedzią.
8. ... Gc8—d7
Teraz grozi S:d4 i białym niełatwo
jest bronić się. W każdym wypadku
pozycja czarnych jest doskonała.
Stosując ten wariant dziś zazwy­
czaj nie grywa się 4. c3 i 5. f4, lecz
kontynuuje 4. dc G:c5 5. Hg4
próbując, aczkolwiek bez dostatecz­
nych do tego podstaw, przeprowadzić
atak na skrzydle królewskim; gra się
też 4. Sf3, rozwijając figury.
Po 1. e4 c6 2. d4 (15 3. Sc3 dobry
jest następujący sposób rozwoju figur,
opracowany przez mistrzów radziec­
kich.
3. . . . Gf8—b4
4. e4—e5 c7—cS
5. a2—a3 Gb4:c3t
6. b2:c3

1. e4 e6 2. (14 d5
3. e4—e5
Ta stara próba utworzenia trwałego Ostra pozycja, w której białe usi
centrum pionowego napotyka na ener­ łują atakować na skrzydle królewskim,
giczno przeciwdziałanie czarnych. a czarne starają się uzyskać przeciw­
3. . . . c7—c5
4. c2—c3 Sb8—c6 działanie na hetmańskim.
5. f2—f4? cS:d4 Oto kilka typowych wariantów dla
6. e3:d4 IId8—bć tej pozycji.
7. S g l—f3 Sg8—h6
A
Czarne zamierzają przez Sf5 wzmoc­
nić nacisk na piona d4. Białe już od­ 6. . . . Sg8—e7
czuwają trudności. 7. Ild l —g4 Se7—fS
 Na 7. . . Sg6 biało mogłyby roz­ A
począć atak posunięciem 8. Ii4. Oczy­ 2. . . . d7—d6
wiście złe jest 7. . . g6, gdyż w wy­ 3. d2—d4 c5:d4
niku tego goniec cl stałby się groźny; 4. Sf3:d4 Sg8—f6
jego naciskowi na czarne pola nie moż­ 5. Sbl—c3 g7—g6
na byłoby nic przeciwstawić. Tak zwany wariant „smoczy” . Hoz-
8. Gf1—d3 h7—hS wijając gońca na g7 czarne wzmac­
9. Hg4—h3 c5:d4 niają nacisk na pole d4.
10. c3:d4 Hd8—h4 6. Gfl—e2 Gf8—g7
11. Hh3:h4 7. 0—0 0—0
Jeżeli 11. G:f5, to H:d4. 8. G d —a3 Sb8—c6
11.... Sf5:h4 Czarne zadowalająco rozwiązały sto­
Szanse obu stron są mniej więcej jące przed nimi zadania debiutowe.
równe. Jeżeli teraz nastąpi 9. h3, aby ogra­
B niczyć pole działania gońca c8, to
6. . . . Hd8—c7 czarne mogą przez 9. . . d5 zacząć
7. S g l—f3 Sb8—c6 aktywną grę w centrum. Jeżeli zaś
8. G fl—d3 c5—c4 białe grają 9. Sb3, to czarne kończą
9. Gd3—e2 Gc8—d7 rozwój posunięciem 9. . . Ge6 lub
10. 0—0 0— 0—0 kontynuują 9. . .a5.
11. a3—a4 B
Uzyskując pole a3 dla gońca cl 2. . . . e7—e6
i odbierając czarnym możność zagra­ 3. d2—d4 c5:d4
nia później Ga4, co sparaliżowałoby
hetmańskie skrzydło białych; goniec 4. Sf3:d4 Sg8—f6
cl nie miałby dogodnego pola rozwo­ Ważne posunięcie. Wywołuje ono
jowego, a pion c2 wciąż potrzebowałby odpowiedź 5. Sc3, w wyniku czego
obrony. białe zostają pozbawione możliwości
Należy jednak mieć na względzie ruchu c2—c4, przeszkadzającego po­
i odwrotną stronę posunięcia 11. a4; sunięciu d7—d5 i ograniczającego
pion a4 jest słaby i czarne przy spo­ grę czarnych. Na 5. Gd3 (zamiast
sobności mogą go zdobyć. 5. Sc3) czarne z powodzeniem grają
11. . . . f7—f6 Sc6, a 5. e5 jest niemożliwe z powodu
Nie łatwo teraz białym wykazać Ha5f. Jednakże po 5. Sc3 czarne
swoją przewagę. muszą się liczyć z groźbą e4—e5.
5. Sbl—c3
C
6. . . . c5:d4
7. c3:d4 Hd8—c7
8. Sgl—f3 Gc8—d7
9. G fl—d3
1 tu należało zagrać 9. a4. Teraz
czarne uzyskują dobrą pozycję.
9. . . . Gd7—a4
10. 0—0 Sb8—d7
11. G d —d2 Wa8—c8
Czarne wywierają silny nacisk na
linii „c ” .

Partia sycylijska
1. e2—e4 c7—c5
Czarne wywierają nacisk na central­
ny punkt d4. Jeśli później nastąpi
d2—d4, to drogą wymiany c5;d4 ot­
wierają one linię ,,c“ : Tu naprasza się kontynuacja 5. . .
2. S g l—i'3 Gb4, jednakże pozostawia ona pewną
przewagę białym, np. 6. e5 Sd5 (czarne
nie mogły grać 6. . . Hc7 z jedno­
czesnym atakiem na e5 i c3. ponieważ
po 7. ef G:c3t 8. bc H:c3f 9. Hd2!
H:al 10. Ig Wg8 11. c3 Hbl 12.
Gd3 Hb6 13. Hhb znalazłyby
się w Irudnym położeniu) 7. Gd2 S:c3
8. bc Ge7 i teraz przy pomocy typo­
wego dla podobnych sytuacji posu­
nięcia 9. Hg4 białe uzyskują aktywną
grę-
Interesujące warianty powstają po
5. . . Scb.
Bicie na c6 tylko umacnia centrum
czarnych, np. 6. S:c6 bc 7. e5 Sd5.
Na 6. Ge2 czarne mogą z korzyścią
odpowiedzieć 6. . . Gb4. Często gry­
wają lakże 6. . . d7—db z następnym
Ge/, a7—a6 i Hc7; w tym wypadku
czarne uzyskują mocną, chociaż ście­
śnioną pozycję (por. partię nr 41).
Do dużych komplikacji prowadzi
6. Sdb5, np. 6. . . Gb4 7. Sdbf Ke7!
(gorzej 7. . . G:d6 8. H:d6 i czarne
mają trudności z wprowadzeniem do
gry swoich figur). Teraz bicie na c8
tylko rozwija czarne, a po 8. Gf4
może nastąpić 8. . . e5.
Inne debiuty półotwarte
Do debiutów półotwartych należą
jeszcze następujące:
Obrona Caro-Kann. 1. e4 cb. Nor­
malny ciąg dalszy 2. d4 d5. Grają
3. Debiuty zamknięte
Tak nazywane są debiuty, w których
białe nie grają 1. e2—e4, a jakkol­
wiek inaczej, np. I.d 2 —d4, l.c 2 —c4,
1. Sgl—13, 1. f2—f4 (inne posunięcia
nie oddziaływują na centrum).
W debiutach tych rozwój figur od­
bywa się nieco powolniej niż w ot­
wartych, jednak i tu problem walki
o ceiilrum zjawia się w niemniej
ostrej formie.
Gambit hetmański
1. d2—d4 d7—dS
2. c2—c4 . . .
Jeżeli teraz nastąpi 2. . . dc, to
otrzymujemy gambit hetmański „przy­
jęty” . jeżeli zaś czarne nie biorą na
>>•
Podręcznik gry w szachy 6
tu często 3. Sc3 (na 3. e5 czarne jak
w partii francuskiej atakują centrum
pionowe białych ruchem c6—c5;
wprawdzie pion ,,c” czarnych dostaje
się na c5 w dwu posunięciach, za to
jednak goniec c8 nie został zamknięty
i można go wyprowadzić na f5, np.
3. e5 Gf5 4. Gd3 G:d3 5. H:d3 eh i po­
tem c6—có) 3. . . de 4. S:e4 Sfb 5.
S:f6f ef z mniej więcej równą grą.
W wypadku 3. ed cd 4. Gd3 (jeżeli
4. c4 to 4. . . e6 5. Sc3 Sfb) 4. . . Sc6
5. c3 Sfb 6. Gf4 Gg4 pozycja czarnych
jest całkowicie zadowalająca.
Partia skandynawska. 1. e4 d5.
Jeżeli w odpowiedzi na 2. ed nastąpi
2. . . H:d5, to 3. Sc3 zyskując tempo
dzięki atakowi na hetmana. Jeżeli
zaś 2. . . Sfb, to najprościej 3. d4
i czymkolwiek czarne biją na d5,
białe dzięki atakowi na figury prze­
ciwnika wygrywają tempo rozwojowe.
Obrona Alechina. 1. e4 Sfb. Ory­
ginalna, skomplikowana obrona. Czar­
ne pozwalają białym na utworzenie
silnego pionowego centrum, organi­
zując jednocześnie atak na nie. Prze­
prowadzenie tej idei nie jest jednak
sprawą prostą. Oto charakterystyczny
wariant: 2. e5 Sd5 3. c4 Sbb 4. d4
d6 5. f4 de b. fe Scb 7. Ge3 (słabiej
7. Sf3 z powodu Gg4) 7. . . Gfo 8.
Sc3 eb 9. Ge2 Go/ 10. Sf3 i białe
mają bardzo aktywną pozycję.
c4, tylko bronią piona d5, to gambit
nazywa się „nieprzyjętym” .
Przy obronie piona d5 niezadowa­
lające byłoby 2. . . Sfb z powodu
3. cd S:d5 4. e4 lub 3. . . H:d5
4. Sc3 z zyskiem tempa i owładnięciem
centrum. Dlatego pole d5 zazwyczaj
bywa bronione nie ligurą, lecz pionem
przez posunięcie 2. . . eb lub 2. . . cb.
Podane rozgałęzienia gambiLu het­
mańskiego zazwyczaj bywają rozpa­
trywane jako samodzielne debiuty
(posiadają własne nazwy).
Przyjęty gambit hetmański.
1. d2—d4 d7—dS
2. c2—c4 d5:c4
3. Sgl—f3
 Białe mają dość czasu na dokonanie Mogą one zagrać b7—b6, ale wówczas
tego spokojnego posunięcia. w obozie ich powstaną poważne sła­
Jeżeli 3. e3, to czarne grają 3. . . bości (pola a6 i c6).
e5 licząc na dalszy ciąg: 4. de H :dif Lepsze sposoby uaktywnienia gońca
5. K:dl Ge6. Opłakanie skończyłaby są wskazane niżej.
się dla nich próba utrzymania gam­ 7. . . . c7—c6
bitowego piona, np. 3. e3 b5? 4. a4 8. Gfl—d3 d5:c4
c6. 5. ab cb 6. Hf3 i t.d. 9. Gd3:c4 Sf6—d5
3. . . . Sg8—f6 Oprócz tego systemu obrony możliwy
4. e2—e3 e7—c6 jest inny manewr: 9. . . b5' 10. Gd3
Słabe jest również i tułaj 4. . . h5 a6 11. 0—0 c5 12. He2 Gb7 i goniec
z powodu 5. a4 c6 6. ab cb 7. b3 c8 na drogę otwartą.
z rozbiciem łańcucha czarnych pionów. 10. Gg5:e7 Hd8:e7
5. Gf1:c4 c7—cS 11. 0—0 SdS:c3
6. 0—0 a7—a6 12. Wc1:c3 e6—e5
Dalej czarne rozwijają się przez Po tym posunięciu przekątna gońca
Ge7, 0—0, Sc6 i t.d., uzyskując c8 zostaje otwarta. Gra jest równa.
niezłą grę.
B
Nieprzyjęty gambit hetmański 4. . . . Sb8—d7
1. d2—d4 d7—dS 5. e2—e3
2. c2—c4 e7—e6 Mylne byłoby 5. cd ed 6. S:d5?
Daje to czarnym niezawodną ob­ z powodu 6. . . S:d5 7. G:d8 Gb4f
ronę. Ujemna strona posunięcia 2. . . i czarne zostają z figurą więcej.
e6 polega na tym, że goniec c8 zo­ 5. . . . c7—c6
staje zamknięty na dłuższy czas. 6. Sgl—f3 Hd8—a5
Zazwyczaj gra rozwija się jak na­ Wobec gróźb Se4 i Gb4 białe po­
stępuje: winny teraz grać ostrożnie (jeżeli
3. Sbl—c3 Sg8—fó np. 7. Gd3 Se4 8. G:e4? to po 8. . .
4. Gct—gS de ginie albo skoczek f3, albo goniec
g5).
7. Sf3—(12 Gf8—b4
8. Hdl—c2
Żle jest 8. Hb3 z powodu 8. .
dc ze zdobyciem figury.
8. . . . dS:c4
9. Gg5:f6 Sd7:f6
10. Sd2:c4 Ha5—c7
11. a2—a3 Gb4—e7
Szanse obu stron należy uważać
za mniej więcej równe.

Obrona słowiańska
1. d2—d4 d7—d5
2. c2—c4 c7—c6
Czarne nie zamykają linii gońca r8,
ale skoczek b8 traci dogodne pole
rozwojowe.
A 3. Sgl—f3 Sg8—f6
4. , . . Gf8—e7 4. Sbl—c3 d5:c4
5. e2—c3 0— 0
6. S g l— f3 * Sb8—d7 (Patrz diagram na nast: stronie)
7. W al—cl
A
Teraz czarne powinny rozwiązać 5. e2—e3 b7—b5
problem wyprowadzenia gońca c8. 6. a2—a4 b5—b4

Obrona 6. . , a6 byłaby oczywiście
błędem.
7. Sc3—a2 c7—e6
Słabo byłoby 7. . . b3. Po stracie
piona c4 (czarnym trudno go obronić)
ginie również pion b3.
8. Gf1:c4 Sb8—d7
9. 0—0 Gc8—b7
Czarne grając potem c6—c5 otwie­
rają przekątną gońca b7 i otrzymują
zadowalającą grę.
B tyka się obrony, w których czarne na
5. a2—a4 ...
W ten sposób białe uprzedzają chwi­
lową obronę piona c4, która miała
miejsce w poprzednim wariancie. Ale
tym razem czarne bez trudu rozwi­
jają gońca c8.
5. . . . Gc8—fS
6. e2—e3 e7—e6
7. Gfl :c4 Gf8—b4
Gdyby białym udało się stworz)'ć
centrum pionowe ruchem e3—e4, po­
łożenie ich byłoby doskonale. Dla­
tego czarne kontrolują pole e4.
8. 0—0 0—0
9. Ild l—e2 Sf6—e4
i czarne mają grę zadowalającą.
Spotykamy również często następu­
jące warianty gambitu hetmańskiego,
w którym czarne odpowiadają kontr­
atakiem na piona d4.
Obrona Tarrascha: 1. d4 d5 2. c4
e6 3. Sc3 g5. Próba natychmiastowego
zaatakowania centrum białych pro­
wadzi do skomplikowanej gry.
Wadą tego wariantu jest to, że białe
mogą stworzyć u przeciwnika słabego
piona izolowanego (t.j. nie bronionego
przez inne piony).
Kontynuując 4. cd ed 5. Sf3 Sc6
6. g3 białe wyprowadzają gońca na
g2 i organizują nacisk na piona d5.
Kontrgambit Albina, 1. d4 d5 2.
c4 e5. Celem szybkiego rozwoju czarne
decydują się na ofiarę piona.
Białe w prosty sposób wywalczają
przewagę debiutową: 3. de d4 4. Sf3
Sc6 5. Sbd2 (grożąc przez Sb3 zdo­
byciem piona d4) 5. . . Gb4 6. a3
G:d2f 7. G:d2. Teraz czarnym niełat­
wo odebrać piona e5. Prócz tego białe
posiadają dwa gońce, siła których
(jako figur dalekosiężnych) wkroLce
może się ujawnić.
Inne debiuty zamknięte
Jeż po posunięciach 1. d4 d5
białe grają nie 2. c4, a np. 2. Sf3,
to otrzymujemy już nie gambit, lecz
debiut hetmańskich pionów z licznymi
wariantami, nie przysparzającymi je­
dnak czarnym poważniejszych trud­
ności.
W praktyce turniejowej często spo­
1. d4 odpowiadają 1. . . Sf6 (obrony
„indyjskie” ); są to skomplikowane
systemy, w których czarne na razie nie
zajmują centrum pionami, lecz wy­
wierają na nie nacisk figurami.
Obrona staroindyjska. 1. d4 Sf6
2. c4 d6 3. Sc3 g6 4. e4 Gg7. Białe
utworzyły dość silne centrum pionowe,
które czarne podczas dalszej gry usi­
łują podważyć. Możliwa jest konty­
nuacja 5. f3 0—0 6. Gc3 e5 7. Se2
Sc6 (w turniejach mistrzów radzieckich
spotyka się bardziej ostry ciąg dalszy:
7. . . ed 8. S:d4 c6 po czym czarne
usiłują dokonać przełomu dli—d5)
8. dó Se7 9. Hd2 Se8 (uwalniając drogę
pionowi f7, abv zaatakować centrum
białych) 10. g3 f5 11. Gg2. Po ro­
szadzie białe kończą rozwój.
Obrona Grinfelda. 1. d4 Sf6 2. c4
g6 3. Sc3 d5. Przy tym systemie
czarno również pozwalają na utwo­
rzenie białego centrum pionowego
a potem je atakują: 4. cd S:d5 5.
e4 S:c3 (5. bc c5. Później czarne wy-
prowadzają gońca na g7 a skoczka
na c6 z naciskiem na piona d4.
Obrona nowoindyjska. 1. d4 Sf6
2. c4 eb 3. Sf3 bb. Wyprowadzając
gońca na b7 czarne biorą pod kontrolę
pole e4 i przeciwdziałają wzmocnie­
niu centrum białych. Gra zazwyczaj
rozwija się tak: 4. g3 Gb7 5. Gg2
Ge7 6. 0—0 0—0 7. Sc3 Se4 i po­
łożenie czarnych jest zadowalające.
Obrona Nimcowicza. 1. d4 Sf6
2. c4 e0 3. Sc3 Gb4. Czarne wywie­
rają silny nacisk figurami na pole
e4. Białe dążą następnie do przepro­
wadzenia posunięcia e2—e4 i opano­
wania centrum. 4. Hc2 d5 (najpro­
ściej; do trudniejszej, ale również
w zupełności do przyjęcia dla czar­
nych gry — prowadzi 4. . . Sc6, np.
5. Sf3 d6 6. Gd2 e5 7. d5 G:c3 8.
G:c3 Se7 9. e4 Sd7 z mocną pozycją)
5. cd ed 6. Gg5 h6 7. Gh4 c5! i czarne
nie mają trudności w wyprowadzeniu
figur.
W turniejach spotykamy także na­
stępujące debiuty zamknięte:
Obrona holenderska. 1. d4 e6 2. c4
f5 lub od razu 1. d4 f5.
Paitia angielska. 1. c4 z możliwą
kontynuacją 1 . . . Sf6 2. Sc3 e5
3. S1'3 Scb. ✓
Debiut Reti’ego. 1. Sf3 d5 ze
zwykle stosowanym dalszym ciągiem
2. c4 c6. Potem białe po g2—g3 wy­
prowadzają gońca na g2, wzmacnia­
jąc nacisk na pole d5.
Debiut Birda. 1. f4. Białe biorą
pod kontrolę punkt e5, grając potem
Sf3, b2—b3 i Gb2.
Gambit budapeszteński. 1. d4
Sf6 2. c4 o5. Czarne poświęcają
piona dla stworzenia gróźb taktycz­
nych. Białe wywalczają przewagę kon­
tynuując 3. de Sg4 4. e4 S:e5 5.
f4 Scb 6. Ge3.
 Z PRAKTYKI MISTRZÓW

N r 25. Debiut gońca 12. K dl—cl

Drogo kosztowałoby białe zabicie
SPIELMANN CZIGORIN na e3, np. 12. G:e3 S:e3f, potem
(Turniej międzynarodowy, Norymberga H:e4f i t.d.
190ti r.) 12. ... He7:e4
13. d3:e4 Sc2:a1
1. e2—e4 e7—c5
14. Gc4—d3 Gc8—e6
2. G fl—c4 Sg8—f6
15. b2—b4 Gc5—bó
3. d2—d3 Sb8—c6
16. K ci—b2 0— 0—0
4. f2—f4
17. Se2—cl S a l—c2!
Biało dążą do otwarcia linii ,,f” , 18. Gd3:c2 Se3—c4 f
aby wykorzystać ją później dla ataku. 19. Kb2—c3 Gb6—44f
Jednakże należało najpierw zakończyć Białe poddały się. Na 20. Kd3
wyprowadzanie figur i ubezpieczyć nastąpi Ge3f. Czigorin przeprowadził
stanowisko własnego króla. atak bez zarzutu.
Lepsze było 4. Sc3.
4. . . . e5:f4
5. Gc1:f4 d7—dS!
W ten sposób czarne uzyskują moż­ Nr 26. Staroindyjska
ność szybkiego wprowadzenia figur
do gry. BOTWINMK TARTAKOWER
6. e4:d5 Sf6:dS (Nottingham, 1936 r.)
7. Gf4—d2?
Strata tempa. Białe robią w de­ 1. Sgl—f3 Sg8—f6
biucie posunięcia jedną i tą samą 2. c2—c4 d7—d6
figurą, a w tym czasie czarne wypro­ 3. d2—d4 Sb8—d7
wadzają coraz to nowe. 4. g2—g3 e7—f‘5
7. . . . Gf8—c5 5. Gfl—g2 Gf8—e7
8. H d l—f3 Mniej skrępowaną grę uzyskają czarne
Groziło już 8 . . . G:gl 9. W:gl kontynuując g7—gti i Gg7.
Hli4f z silnym atakiem. 6 . 0— 0 0— 0
8. . . . Hd8—e7 f 7. S bl—c3 C7—có
9. S g l—e2 Sc6—d4! 8. e2—e4 Hd8—c7
10. Hf3—e4 Sd4:c2j- 9. h2—h3
11. Kel—dl SdS—e3j-! Zamierzając zagrać Ge3 białe prze­
Bardzo silnie. Po 11 . . . H:e4 ciwstawiają się odpowiedzi Sg4, usi­
12. de S:al 13. G:d5 biało mogłyby łując uchronić od wymiany gońca e3,
bronić się skutecznie, gdyż czarnym potrzebnego im dla obrony pola d4
trudno byłoby uratować skoczka al. i dla ewentualnego wtargnięcia na
h6. Prócz tego zawczasu ograniczają 24. Sd6—f5 We8—g8
swobodę ruchów gońca c8. Znowu nie można było 24. G:f5
9. . . . \Vf8—c8 z powodu ef, ale teraz po G:f5 ef
10. G cl—e3 Sd7—f8 czarne zamierzają grać Sf4!
11. W al—c l h7—h6 25. Hh5:h6
Obrany przez czarne system obrony, Niweczy nadzieję czarnych i stwa­
pozostawiający niewiele przestrzeni rza groźbę mata na g5. Czarne muszą
dla manewrowania figurami, wymaga obecnie uwolnić pole dla swego króla.
ostrożnej, wyczekującej taktyki. Za­ 25. . . . Ge6:a2
miast tego czarne przez h7—bB z dal­ 26. Wcl—dl Wa8—d8
szym g7—g5 bezzasadnie pragną prze­ Próba obrony przed groźbą WdGf.
jąć inicjatywę. Jest to na rękę bia­ 27. Ilh6—g 5 f Kf6—e6
łym, których figury są lepiej roz­ 28. Wdl :d8 f7—f6
winięte i prowadzi tylko do osła­ Nadzieje czarnych na odzyskanie
bienia pozycji czarnych pionów. wieży nie ziszczą się.
12. d4—dS Gc8—d7 29. \Vd8:g8! Sg6—f4
13. Sf3—d2 g7—gS? Jeżeli 29 . . . fg, to 30. W:g6f
14. f2— f4! g5:f4 po czym \V:c6.
15. g3:f4 Kg8—g7 ‘30. I lg 5 - g 7 .
16. f4:e5 d6:c5 Czarne poddały się. Partia ta wy­
17. c4—c5! jątkowo silnie przeprowadzona przez
Aktywna gra w centrum okazuje się białe uzyskała na turnieju pierwszą
zawsze najlepszą odpowiedzią na pró­ nagrodę za piękność.
by ataku na skrzydle. Opanowawszy
centrum białe sanie uzyskują atak N r 27. Hiszpańska
na osłabione skrzydło królewskie prze­
ciwnika. SMYSŁOW RAGOZIN
17. . . . c6:d5 (Mistrzostwa ZSRR, 1944 r.
18. Sc3:d5 llc7—c6
Nie można 18 . . . S:d5 gdyż po 1. e2—e4 e7—e5
ed grozi d5—d6 i IIh5. 2. Sg1-f3 Sb8—c6
19. Sd2—c4 Sf8—g6 3. Gfl—b5 a7—a6
20. Sc4—d6! 4. GbS—a4 Sg8—f6
Botwinnik prowadzi atak bardzo 5. 0—0 Sf6:e4
energicznie i konsekwentnie. Nie 6. d2—d4 b7—b5
można teraz 20 . . . G:dG, gdyż po 7. Ga4—b3 d7—d5
cd ginie skoczek fG. 8. d4:e5 Gc8—e6
20. . . . Gd7—e6 9. c2—c3 Gf8—c5
Czarne postanawiają oddać jakość 10. Sbl—d2 0—0
aby wyzwolić się od groźnego skoczka 11. Gb3—c2 Se4:d2
d6, ale białe nie zadowalają się tym Pomaga to tylko rozwojowi białych.
i uważają za korzystniejsze wymienić Lepsze jest 11 . . . f5.
gońca e7, jednego z najbardziej ak­ 12. Ild1:d2 ...
tywnych obrońców pozycji czarnych. Aby przez f4 przerzucić hetmana
' 21. SdS:e7 Śg6:e7 na skrzydło królewskie, gdzie zupeł­
Jeżeli 21 . . . W:e7, to 22.Sf5f nie nie ma czarnych figur.
z szybką wygraną, gdyż nie można 12. . . . Sc6—e7
22 . . . G:f5 z powodu cf i czarne Pozwala to białym podjąć natych­
tracą figurę. miast silny atak. Lepiej byłoby
22. \Vf1:f6!! 12 . . . f6 i jeżeli 13. ef, to W:f6,
Oto w jakim celu konieczna była otwierając linię ,,f’’ i przygotowując
wymiana gońca e7. Ta piękna ofiara Gf5.
szybko rozstrzyga partię. 13. b2—1)4 Gc5—b6
22. . . . Kg7:f6 14. Sf3—gS Ge6—f5
23. H dl—h5 Sc7—g6 Jeżeli 14 . . . g6, to 15. S:h7
Teraz białe odcinają czarnemu kró­ K:h7 16. Ilh6f Kg8 17. Gg5. Na
lowi pola ucieczki. 14 . . . Sg6 nastąpi 15. He2 i czar-
uym“trudno będzie obronić się przed wyprowadzanie figur przez 12 . . .
groźbą Hh5. Całkiem źle byłoby Ge7.
14 . . . h6. 13. G cl—d2 Wa8—b8
15. Gc2:f5 Se7:f5 Groziło 14 dc i jeżeli G:c5, to
16. IId2—d3 g7—g6 15. S:b4. Goniec na a6 przeszkadza
Jeżeli 16 . . . Hd7, to 17. S:h7 czarnym bronić dostatecznie piona
lub 17. g4. b4 przez a7—a5. Jeżeli 13. . . . Se4
17. eS—e6! f7—f6 14. dc S:d2 15. H:d2 H:c5 to 16. e4!
18. SgS—f7 Hd8—e7 14. W dl—c l Hc7—b6
19. Hd3:d5 Wf8—e8 15. Ga6—b5 a7—a5
20. W fl—e l Sf5—g7 Pion b4 ponownie znalazł się w nie­
Czarnym udaje się odzyskać piona, bezpieczeństwie. Wymiana G:a2
jednakże białe znajdują interesującą i wcześniej i obecnie pozostawiała
możliwość kontynuowania ataku. białym przewagę dwu gońców (za­
21. Sf7—h 6f Kg8—h8 zwyczaj bywają one silniejsze, niż
22. G cl—b2! Sg7:e6 goniec i skoczek lub dwa skoczki)
23. c3—c4 Wa8—d8 i — co ważniejsze — nic nie można
Groźbę 24. Sg4 trudno było ode­ przeciwstawić naciskowi gońca b5
przeć. Na posunięcie w partii białe na osłabione białe pola.
mają piękną odpowiedź. 16. Sf3—e5 Gf8—d6
24. We1:e6! He7:e6 17. d4:c5 Gd6:c5
25. Hd5:e6 We8:e6 18. e3—e4 GdS—b7
26. Sh6—f7 f Kh8—g7 Bicie na e4 powoduje stratę figury.
27. Sf7:d8 We6—e2 19. Gd2—g5 Gb7—c8
28. c4—c5! We2:b2 20. Gg5—f4 Wb8—a8
29. c5:b6 c7:b6 21. He2—c2 Gc5—e7
30. Sd8—c6 22. Hc2:c8f!
i czarne wkrótce się poddały. Piękna ofiara. Czarne dostają się
teraz pod druzgocący atak.
22. . . . Wa8:c8
23. Wcl :c8f Ge7—d8
N r 28. Obrona słowiańska 24. Se5—c4 Hb6—d4
25. Gf4—e3 Hd4—d3
FLOHR RAWINSK1 26. Ge3—c5 Sf6:e4
27. Sc4—e5! Hd3:b5
(Mistrzostwa ZSRR, 1944 r.) W razie innego posunięcia hetma­
nem szybko rozstrzyga 28. S:d7.
1. d2—d4 d7—d5 28. a4:b5 Sd7:e5
2. c2—c4 c7—c6 29. W al—dl SeS—d7
3. S g l— f3 Sg8—f6 30. Gc5—b6 Ke8—e7
4. S b l—c3 d5:c4 31. Gb6:a5 Se4;f2
5. e2—e3 b7—b5 32. Wc8:d8 Sf2:d1
6. a2—a4 b5—b4 33. Wd8:h8 b4—b3
7. Sc3—a2 e7—e6 34. Sa2—c l.
8. Gfl :c4 Sb8—d7 Czarne poddały się.
9. 0—0 Gc8—b7
10. H dl—e2 c6—c5
11. W fl—d l IId8—c7 Nr 29. Obrona Nimcowicza
12. Gc4—a6
Goniec b7 zajmuje doskonałą po­ BATURINSKI ROMANOWSKI
zycję, dlatego białe chcą go wymienić. (półfinał turnieju o mistrzostwo ZSRR, Mo­
12. ... Gb7—dS? skwa 1945 r.)
Błąd. Po pierwsze czarny król po­
zostaje w centrum, po drugie czarne 1. d2—d4 Sg8—f6
mają trudności z obroną swoich da­ 2. c2—c4 e7—e6
leko wysuniętych pionów na skrzydle 3. Sbl—c3 Gf8—1)4
hetmańskim. Należało kontynuować 4. Hdl—c2 d7—dS
 5. a2—a3 Gb4:c3| 25. Ge2—d3 Sd6:b5!
6. Ilc2:c3 Sfć—e4 26. Gd3:b5 Wa8—d8
7. Ilc3—c2 c7—c5 27. Hd4—a4 Wc2:b2
Ponieważ białe wprowadziły do 28. Ha4:a5 Wd8—d5
gry tylko jednego hetmana, czarne 29. Ha5—a 8 f Kg8—f7
starają się szybko rozwinąć i przejąć 30. Gb5—c4 He7—c7!
inicjatywę. Piękne posunięcie. Czarne silnie
8. d4:c5 prowadzą atak, nie dając białym
Jeżeli 8. e3, to cd 9. cd Sc6 z ak­ wytchnienia. Jeżeli teraz 31. G:d5,
tywną grą. Błędem byłoby 8. f3 to Hc3f, 32. Kfl Hd3f i mat w dwu
z powodu Hh4f, a jeżeli 9. g3, to posunięciach.
S:g3. 31. W al—cl Wd5—d lf!!
8. . . . Sb8—c6 Efektowne, rozstrzygające ude­
9. e2—e3 rzenie.
Nie można grać 9. b4 z powodu 32. Wc1:d1
9 . . . Hfb. Na 32. K:dl nastąpiłoby Hd6+
9 .- ... Hd8—a5f i t.d.
10. Gcl—d2 32. . . . Hc7:c4
Oczywiście nie 10. b4? z powodu 33. W dl—d2
S:b4. Tragedia białych polega na tym,
10. . . . Ha5:c5 że nie mogą wykonać roszady.
11. b2—b4 Hc5—e7 33. . . . Hc4— c i f
12. Gd2—cl 34. Wd2—dl H el—c3f
Białe pragną uchwycić kontrolę 35. Ke1—fi Hc3—c2
nad ważną przekątną a i—h8. Jednak Białe poddały się.
ten ponętny plan pociąga za sobą
stratę czasu i potem wyjdą na jaw
jego złe strony. N r 30. Francuska
12. . . . a7—a5! RIUMIN MAKAGONOW
Rozbijając łańcuch białych pionów
i tworząc w ich obozie poważne sła­ (IX mistrzostwa ZSRR, Leningrad 1934 r.)
bości.
13. b4—b5 Sc6—e5 1. e2—e4 e7—e6
14. Gcl—b2 Se5—g4 2. d2—d4 d7—d5
15. Sgl—h3 Sg4—1'6 3. Sb1—c3 Sg8—f6
16. Gfl—e2 0—0 4. G cl—g5 Gf8—e7
17. Sh3—f4 Gc8—d7 5. e4—e5 Sf6—d7
Czarne wyprzedziły białe w roz­ 6. h2—li4
woju i teraz, w odpowiedzi na krótką Białe ofiarowują piona, aby otwo­
roszadę, przygotowują się do prze­ rzyć dla ataku linię ,,h” oraz wyko­
prowadzenia związania na linii ,,c” rzystać dla wygrania tempa pozycję
przez Wac8. hetmana na g5. Złe byłoby 6 . . . c5,
18. c4:d5 Wf8—c8 gdyż nastąpi 7. G:e7 i czarne muszą
19. Hc2—dl e6—e5 bić królem, ponieważ na 7 . . . H:e7
20. d5—d6 białe zagrają 8. Sb5 z groźbami Sc7-{-
Uwalniając pole d5 dla skoczka lub Sd6f.
f4; odwrót na h3 lub d3, jak łatwo 6. . . . Ge7:g5
ustalić, byłby niewygodny dla białych. Czarne przyjmują wyzwanie. Rozsąd­
20. . . . Se4:d6 niejsze jest jednak 6 . . . fb, gdyż teraz
21. Sf4—d5 Sf6:d5 białe uzyskują silną pozycję atakującą.
22. Hd1:d5 Gd7—e6 7. h4:g5 Hd8:g5
Czarne poświęcają piona e5, aby 8. S g l—h3
dzięki atakowi na białego hetmana Lepsze to w danym położeniu, niż
uzyskać parę temp i zająć swoimi 8. Sf3. W odpowiedzi na 8 . . . He7
figurami degodne pozycje. białe zagrają 9. Hg4.
23. IldS:c5 f7—f6 8. . . . Hg5—b6
24. He5—d4 Wc8—c2 9. g2—g3 c7—c6
 Naturalne posunięcie 9 . . . c5 by­ 24. . . . Wc8—c7
łoby niebezpieczne z powodu 10. Sb5. 25. IIc5:b6 Ke8—d8
10. Gf 1—d3 g7—g6 26. Sh3—f2
11. f2—f4 b7—b6 Uprzedzając próby czarnych wpro­
Czarne nie mogą rozwijać normalnie wadzenia do gry hetmana przez He4.
swoich sił, gdyż krótka roszada jest 26. . . . St‘8—d7
dość niebezpieczna z powodu otwarcia 27. Hb6:a5
linii ,,h” . Muszą one stracić wiele Teraz białe mają przewagę i ma­
czasu i z każdym posunięciem inicja­ terialną, i pozycyjną. Czarne próbują
tywa białych wzrasta. jeszcze niektórych gróźb przeciw bia­
12. H d l—e2 łemu królowi, jednak białe zdecydo­
Uprzedzając próbę czarnych wypro­ wanie likwidują niebezpieczeństwo.
wadzenia gońca na a6 i przygotowując 27. . . . c6—c5
długą roszadę. 28. Sf2—d3!
12. . . . a7—a5 Mistrzowskie posunięcie. Obecnie
13. 0—0—0 Hh6—g7 i biały skoczek bierze udział w ataku
14. g 3 - g 4 na czarnego króla. Słabo byłoby
Teraz białe stopniowo osiągają ot­ 28. dc z powodu S:c5 z groźbą Sb3f
warcie linii, aby wprowadzić wszyst­ i t.d.
kie swoje figury do gry, póki figury 28. . . . c5:d4
czarnych są rozdzielone i nie mogą 29. Sd3—b4 Sd7—c5
stawiać silnego oporu. Otwarcie linii Uprzedzając posunięcie 30. Sa6.
z reguły bywa korzystniejsze dla 30. Sb4—c6f Kd8—d7
strony lepiej rozwiniętej. 31. Sc6—e7 Hg6—e4
14. . . . Gc8—a6 32. Ha5—b5f Kd7—d8
15. f4—f5 Ga6:d3 33. Se7—c6f Kd8—d7
16. He2:d3 gó—g5 Jeżeli 33 . . . Kc8, to 34. H:c5.
Groziło 17. Sf4 ze wzmocnieniem na­ 34. Sc6—a7f!
cisku na pole e6. Doskonale obliczone uderzenie.
17. Hd3—e3 h7—h6 34. . . . Kd7—d8
18. W h l—h2 Sd7—f8 35. Hb5—b8f Kd8—d7
Posunięcie wymuszone. Białe gro­ 36. Hb8—f8! Wc7:a7
ziły (np. w odpowiedzi na 18 . . . Konieczne, inaczej bowiem nie ma
Sa6) zagraniem 19. Whl. Wtedy pod obrony przed matem na e7.
atakiem znalazłby się pion g5, a na 37. Hf8—e7 f Kd7—c6
19 . . . Wg8 nastąpiłoby 20. Sgl 38. He7:a7 Ho4:e5
Wb8 21. Sf3 i piony g5 lub h6 po­ Teraz białe zdobyły jakość, a czarny
zostałyby bez obrony. król nadal nie znajduje bezpiecznego
19. W dl—h i Wh8—h7 schronienia.
Oto do czego był potrzebny sko­ 39. Ha7—a8f Kc6—c7
czek na f8 — wieża jest podwójnie 40. Ha8—a5f Ke7—c6
broniona a groźba S:g5 została od­ 41. a2—a4 Sc5—d7
parta. Groziło Ubój- i Hb6f ze zdobyciem
20. Sc3—a4! skoczka.
Czarnym udało się jako tako obro­ 42. IIa5—b5f Kc6—c7
nić na skrzydle królewskim. Teraz 43. Hb5—a5f Kc7—c6
białe zaczynają atak na skrzydle het­ Zaoszczędziwszy nieco czasu do
mańskim, wykorzystując możność łat­ namysłu przez powtórzenie posunięć
wego przerzucania własnych figur. (por. str. 123) białe szybko doprowa­
20. . . . Sh8—d7 dzają piona ,,a” do przemiany na
21. He3—c3! Wa8—c8 hetmana.
22. 1'5—f6 Hg7—g6 44. Ha5—a8t Kc6—e7
23. Sa4:b6! Sd7:b6 45. a4—aS Sd7:f6
24. Hc3—c5 46. a5—a6 St'6:g4
Dzięki groźbie mata białe odzyskują Zdobywanie pionów na skrzydle
figurę, zachowując przewagę pozycji. hetmańskim obecnie już nio ma zna-
czema ■ pion ,,a” stał się zbyt Podobna strata czasu w debiucie
silny. nie może ujść bezkarnie. Lepiej już
47 Ha8—b7j- Kc7—ii 6 5 . . . G:13.
48. a 6—a7 Wh7—h8 6. Sbl—c3 Sg8—f6
49. a7—a8H Wh8:a8 7. Gcl—gS h7—h6
so. Hb7:a8 He5—e 3 f Posunięcie to nie było konieczne.
Na 50 S:h2 nastąpi 51. IlbSf Wogóle posuwanie pionów należy
ze zdobyciem hetmana. traktować z wielką ostrożnością, gdyż
51. Wh2—d2 17—f5 nie mogą one cofać się i osłabienie
52. Ha8—b8f Kd6—c6 pozycji, spowodowane nieprzemyśla­
53. Hb8—a7 Ile3—e4 nym posunięciem piona, może być
54. W h l—gl e6—e5 nie do naprawienia. I tutaj lepsze
55. Wd2—d3 Sg4—e3 było 7 . . . e5.
Czarne przeszkadzają przerzuceniu 8. Gg5—e3 e7—e5
wieży na skrzydło hetmańskie, ale 9. d5:e6 Gc8:e6
białe przegrupowują swoje figury 10. S13—d4 Ge6—d7
i uwalniają wieżę d3, co decyduje Znowu odwrót, ale na 10 . . . Sc6
o wyniku walki. nastąpiłoby nieprzyjemne S:e6 fe
56. K cl— bl! 15—f4 12. Gc4.
57. W g l—c l Se3—c4 11. Gfl—c4 Gf8—e7
58. \Vd3—b3! 12. Hdl—e2 Sb8—c6
Czarne poddały się. W razie 58 . . . 13. 0—0—0 0—0
Sd2f 59 Ka2 S:b3, po 60. cbf kończy W wyniku debiutu białe wyprze­
partię szybko wkroczenie do gry dziły przeciwnika w rozwoju i dosko­
wieży cl. nale stoją w centrum, co oznacza, że
nadchodzi pora ataku. Na skrzydle
hetmańskim czarne nie mają słabości,
natomiast pozycja roszady została
N r 31. Debiut 2. e4 ScG. osłabiona posunięciem piona ,,h” .
BOLESŁAWSKI DUS-CHOTIMIRSKI Tu białe kierują uderzenie.
14. 12—f4 Hd8—c8
(Turniej o mistrzostwo Moskwy, 1942 r.) Czarne są bardzo ścieśnione, ale
wykonane posunięcie nie złagodziło
1. e2—e4 Sb8—c6 ich położenia. Lepsza byłaby próba
Metoda otwarcia, którą trudno za­ uproszczenia nieco sytuacji przez wy­
lecać. Białe z łatwością uzyskują mianę na d4.
silną pozycję w centrum. 15. g2—g4 Sf6—h7
’ 2. d2—d4 d7—d6 16. Sc3—d5 Ge7—d8
Lepsze jest tu 2 . . •. d5, aby w ra­ 17. Sd4—15 Wf8—e8
zie 3. e5 kontynuować 3 . . . Gf5, Wymiana na 15 doprowadziłaby do
rozwijając dogodnie gońca c8. Jed­ otwarcia linii ,,g” . Po Wgl i Hg2
nakże po 3. Sc3 de 4. d5 pozycja lub Hg4 białe szybko wywalczyłyby
białych nadal jest lepsza. zwycięstwo.
3. Sgl—13 Gc8—g4? 18. Ile2—g2 Gd7—e6
To naturalne posunięcie okazuje się 19. h3—h4 Kg8—h8
w tym wypadku poważnym błędem. 20. g4—g5
Poprawne jest 3 . . . e5, aby utwo­ W rezultacie osłabienia pozycji
rzyć punkt oporu w centrum. roszady przez posunięcie h7—h6, ot­
4. d4—d5 Sc6—b8 warcie linii na skrzydle królewskim
Wypada cofać się, ponieważ nie­ obecnie jest nieuchronne.
pomyślne jest dla czarnych 4 . . . 20. . . . h6—hS
Se5 5. S:e5!! G:dl 6. Gb5f c6 7. dc W wypadku 20 . . . G:f5 21. ef
i żadne posunięcia nie uchronią ich H:15 22. gb gh 23. Whgl czarne nie
od strat materialnych, np 7 . . . Ha5f mają nic lepszego jak 23 . . . Hg6,
8. Sc3 bc 9. S:c6 i t.d. albo 8 . . . co jednak po 24. H:g6 fg 25. W:g6
a6 9. Sc4 i t.d. utrzymuje nadal wyraźną przewagę
5. h2 —h3 Gg4—c8 białych.
 21. g5—g6! 17:g6 Przegrywa 16 . . . H:g5 z powodu
22. Hg2:g6 Hc8—d7 17. H:f6f i potem We8X.
23. W dl—gl! We8—1'8 17. Gh5:f6f Hg6:f6
Posunięcie to przegrywa od razu, 18. Hf 3—e2 Hf6—d4f
jednak położenie czarnych jest już 19. Kgl—lii Gc2—gó
niewesołe. W wypadku 23 . . . G:f5 20. Wf1:f8f Kd8—c7
24. ef Gf6 możliwe jest 25. Wg5! Oczywiście beznadziejno jest
i t.d. i 20 . . . W:f8. Teraz wynik walki
24. SdS—e7. jest już jasny, ale Bronstein znajduje
Czarne poddały się. najkrótsze a zarazem piękne rozwią­
zanie.
21. Gb5:c6! b7:c6
N r 32. Gambit łotewski Groziło Sb5f ze zdobyciem hetmana,
BRONSTEIN MIKENAS ale posunięcie to i teraz okazuje się
dla czarnych fatalne.
(Turniej w Rostowie—nad—Donem, 1941 r.) 22. Se3—b5f! c6:b5
23. He2:b5 Wa8—e8
1. e2—e4 e7—eS 24. Wc1—e7f! We8:e7
2. Sgl—f3 f7—f5 25. Ilb5—c6X.
Czarne od razu dążą do działań
zaczepnych, ale nie troszcząc się o wy­
prowadzenie figur osłabiają pozycję N r 33. Obrona słowiańska
własnego króla. Jasne jest, że laki BOTWINNIK DENKER
system rozwoju w debiucie daje zazwy­
czaj przewagę białym. (Mecz radiowy ZSRR—USA, 1945 r.)
3. Sf3:eS Hd8—f6
Ale nie od razu 3 . . . fe z powodu 1. d2—d4 d7—d5
4. Hb5f gfi 5. S:g6. 2. S g l—f3 Sg8—f6
4. d2—d4 d7—d6 3. c2—c4 c7—c6
5. SeS—c4 fS:e4 4. c4:dS c6:d5
6. Gfl—e2 Sb8—c6 Błędne jest 4 . . . S:d5 z powodu
7. d4—dS Sc6—cS 5. e4, albo 4 . . . H:d5 z powodu
8. 0—0 Se5:c4 5. Sc3 i białe uzyskują przewagę
9. Ge2:c4 HI6—g6 w rozwoju.
Figury czarnych nie zostały roz­ 5. S bl—c3 Sb8—c6
winięte i białe z łatwością odpierają 6. G cl—f4 Hd8—a5
próbę przedwczesnego ataku. Przedwczesny wj’pad. Konieczne by­
10. Ge4—bS-j- Ke8—d8 ło wyprowadzenie gońca na f5 lub
Lepiej byłoby już 10 . . . Gd7, co kontynuowanie 6 . . . e6, przygoto­
uwalniało od aktywnego gońca b5. wując Gc7 z następną roszadą.
11. Gcl—f4 h7—liS? 7. e2—e3 Sf6—e4
Należało koniecznie rozwijać fi­ 8. H dl—b3 e7—e6
gury, ale czarne kontynuują wciąż 9. G fl—d3 Gf8—b4
ten sam nierealny plan ataku na 10. W al—cl Se4:c3
skrzydle królewskim. Z ataku czarnych na punkt c3 nic
12. i'2—f3 Gc8—f5 nie wyszło. Wymiana tylko wzmac­
13. Sbl—c3 e4:f3 nia pionowe centrum białych.
Jak zwykle otwarcie linii wygod­ 11. b2:c3 Gb4—a3
niejsze jest dla strony bardziej roz­ Rozsądniej byłoby cofnąć się na
winiętej. I w tym wypadku czarne c7, ponieważ goniec na a3 wymaga
powinny były grać 13 . . . Sf6. stałej nhrony.
14. lid i : f3 Gf5:c2 12. W cl—bl b7—b6
Znowu strata czasu. Konieczne Czarno oczywiście nie uświadamiają
było 14 . . . Sf6. sobie niebezpieczeństw swego poło­
15. Gf4—g5j-! Sg8—f6 żenia. Jeszcze i teraz powinny były
Jeżeli 15 . . . Gc7, to lti. Hf8f. odejść gońcem na e7. ażeby potem
16. Wa1—el! c7--c6 wycofać i hetmana.
 13. c3—c4! d5:c4 Nr 34. Francuska
Zamierzone przez czarno posunię­ AITKEN BONDAREWSKI
cie 13 . . . GaB prowadziło po 14.
G:a6 H:a6 15. ed cd IB. Ii:d5 do (Mecz radiowy ZSHR — Wielka Brytania
utraty piona. Teraz natomiast na­ 1946 r.)
stępuje świetne kombinacyjne ude­
rzenie. 1. c2—e4 e7—e t
14. Gd3—b5! Gc8—d7 2. d2—d4 d7—d5
15. Sf3—d2 3. e4—e5
Cała istota kombinacji kryje się Posunięcie to nie sprzyja rozwojowi
w tym chytrym posunięciu: grozi białych a prócz tego stwarza obiekt
16. Sc4 ze zdobyciem hetmana. ataku dla czarnych — piona d4. Białe
muszą go chronić, gdyż broni on piona
15. . . . a7—a6 e5. Czarne mogą teraz uzyskać do­
16. Gb5:c6 Gd7:c6 godną grę.
17. Sd2—c4 Ha5—f5 3. . . . c7—c5
18. Gf4—d6! 4. c2—c3 Sb8—c6
Ten pomysłowy manewr rozstrzyga 5. Sgl—f3 Ild8 —b6
o wyniku walki. 6. G fl—e2
Jest on znacznie silniejszy niż Jeżeli 6. Gd3, to oczywiście nie
18. H:a3 H:f4 li). W:b6 Gd5 i czarne 6. . . cd 7. cd S:d4? z powodu 8. S:d4
mogą jeszcze bronić się jako tako. H:d4 9. Gb5f, lecz zwyczajnie 6. . .
18. . . . e4—e3! cd 7. cd Gd7 i białe są zmuszone do
Najlepsza praktyczna szansa. Po­ odejścia gońcem d3.
nieważ 18 . . . G:d6 19. S:d6f jest 6. . . . c5:d4
beznadziejne, czarne usiłują zagmat­ 7. c3:d4 Sg8—c7
wać grę. 8. b2—b3
19. Sc4:e3 HfS:b1f I po 8. Sc3 Sf5 9. Sa4 Ha5f 10.
20. Hb3:b1 Ga3:d6 Gd2 Gb4 czarne mają doskonalą po­
21. Hb1:b6 Ke8—d7 zycję.
22 . Hb6—b3 8. . . . Se7—f5
Groziło 22 \Vhb8 23. Ha5 9. G cl—b2 Gf8—b4f
Wb5 i t.d. 10. Ke1— fi
22. . . . Wa8—b8 Oczywiście, że 10. Sd2 albo 10.
23. Hb3- -c2 Wb8—b5 Sc3 prowadzi do straty piona d4.
24. 0—0 Wb5—h5 10. . . . h7—h5!
Botwinnik wskazuje słusznie że ini­ Typowy manewr. Czarne zabezpie­
cjatywa czarnych ma charakter przej­ czają pozycję swego skoczka na 15,
ściowy; skoro tylko biała wieża wej­ który jest tu potrzebny dla podtrzy­
dzie do gry, czarne znajdą się w po­ mania nacisku na punkt d4.
łożeniu bez wyjścia. 11. h2—h4
Białe grają dziwacznie nie dbając
25. h2—h3 \Vh8—b8 o rozwijanie figur. Lepiej było 11.
26. c3—c4 g7—g6 g3 a potem Kg2.
27. Se3—g4 Wh5—f5 11. . . . Gc8—d7
28. Sg4—eSj-J 12. S b l—c3 Gb4:c3
Likwidując jednego z aktywnych Błędem byłoby 12. . . Sc:d4 z po­
czarnych gońcow i otwierając linię wodu 13. S:d5, odsłaniając zaczajo­
,,d” do ataku na czarnego króla. nego w zasadzce gońca b2.
28. . . . Gd6:e5 13. Gb2:c3 Wa8—c8
29. d4:e5 Wf5:e5 14. W h l—h3?
30. Hc2—d2f Tu wieża na długo pozostanie poza
Czarne poddały się. grą. Należało uprzedzić groźbę S:e5
Jeżeli 30 . . . Ke8, to 31. Hd6, przez Hd2 a następnie kontynuować
a na 30 . . . Ke7 w gryw a 31. W dl, g2—g3 z dalszym Kg2 — kończąc,
po czym groźba 32. Ild6f jest nie choć z opóźnieniem, wyprowadzanie
do odparcia. figur.
 14. . . . Sc6—c7! 3. S g l—f3 Sg8—fć
Przygotowując opanowanie nowych, 4. Sbl—c3 Sb8—d7
strategicznie ważnych punktów 5. c4:dS
a w szczególności planując wymianę Zwykle grają tu 5. Gg5, lecz Ko-
gońca e2, broniącego pozycji białego tow wybiera inny również dobry
króla. system rozwoju.
15. lld l—d2 Gd7—b5 5. . . . e6:dS
16. Sf3—gl Se7—g6 6. G d —f4 c7—c6
17. Hd2—g5 0—0 7. e2—e3 Sfó—h5
Nieoczekiwane a bardzo silne po- 8. Gf4—g5 Gf8—1>7
sunięcie. Czarno przygotowują ot- 9. GgS:e7 Hd8:e7
warcie linii dla ;itaku na białego 10. G fl—d3 Sh5—[4
króla. Nie można teraz 18. H:h5 11. 0—0 Sf4:d3
z powodu Sf4. 12. Hd1:d3 0—0
18. W al—d f7—f6! 13. W fl—el Sd7—f6
Uzupełnienie poprzedniego posu- 14. Sf3—eS S1’6—e8
męcia. Ponieważ mc można grac 19. Czarno zbyt spokojnie odnoszą się
U:g6 z powodu 19. . . Ge8, wymiana do osłabienia kontroli nad ważnymi,
na fi) jest wymuszona. centralnymi punktami. Lepiej było
19. e5:f6 Wf8:l6 14. . . Ge6.
20. Ge2:b5 Ilb6:bSt 15. e3—e4! d5:e4
21. Sgl—c2 Sg6:h4 16. Hd3:e4
22. a2—a4 Hb5—a6 Teraz białe figury zajęły aktywne
23. Gc3—b4 Wf6—g6 pozycje. Słabość piona d4 nie ma tu
24. Hg5:h5 Wgć—h6 znaczenia, ponieważ inicjatywa na­
25. Hh5—g4 Wc8—c2 leży do białych.
Czarne figury opanowały wszystkie 16. . . . Gc8—e6
ważniejsze punkty. Zbliża się roz­ Słabo 16. . . Sf6 z powodu 17.
wiązanie. Hh4 Ge6 18. Sg4, wykorzystując
26. g2—g3 Sf5—e3f! związanie gońca e6. Jeżeli 16. . . f6,
Piękna kombinacja. Czarne zdo­ to możliwe jest 17. Hh4 g5 18. Hg3
bywają decydującą przewagę ma­ fe 19. W:e5 z silnym atakiem.
terialna. 17. W al—dl Wa8—d8
27. f2:e3 Wh6—f6f 18. Se5—d3!
28. Hg4—f4 Z zamiarem przeprowadzenia skocz­
Lub 28. Kgl Sf3f i t.d. ka na c5 lub f4, aby wzmocnić nacisk
28. . . . Wf6:f4f na linię ,,e".
29. g3:f4 Sh4—f5
Możliwe było również 29. . . Sg2. 18. . . . Se8—f6
30. Kfl—f2 Ha6—d3 19. He4—e5 Wd8—d6
31. Wh3—13 Wc2—a2 20. Sd3—f4 Wf8—d8
32. a4—aS b7—b6 Silniejsze byłoby 20. . . Hd7,
33. a5:b6 a7:b6 uwalniające od związania.
Białe poddały się. Nie miały one 21. He5—a5 Wd6:d4
już ani jednego posunięcia, które nie Jeżeli 21. . . b6, to bardzo silne
prowadziłoby do materialnych strat. jest 22. Ha3, związujące wieżę dO
Jeżeli 34. Wh3, to S:d4. 22. Wd1:d4 Wd8:d4
23. Ha5:a7 Wd4
Nie można oczywiście
Nr 35. Gambit hetmański. z powodu 24. HbrJ
Jednakże i wtargn*
KOTOW EUWE poziomą nic cza
(Międzynarodowy turniej w Groningen mogą one zorge
194t> r .) akcji wieży nit
24. Ha7
1. d2—d4 d7—d5 Lepiej był
2. c2—c4 e7—e6 25. Sf4:
 Omyłka. Konieczno było 25. . . fe, 4. Sf3:d4 Sg8—f6
o czym białe zagrałyby 26. g3! 5. Sbl—c3 a7—a6
roniąc swego króla i na 26. . . YV:b2 Czarne przygotowują się do wy­
kontynuowałyby atak przez 27. prowadzenia hetmana na c7 (dlatego
Hc8 i 28. Se4. zapobiegają wypadowi Sb5) i planują
26. IIa8—d8! ••• rozpoczęcie przy sposobności ofensywy
Uwalniając się od związania i zdo- pionami skrzydła hetmańskiego.
bywając figurę. 6. Gfl—c2 e7—c6
7. 0—0 b7—b5
...
26. . . . He7:d8
27. Se6:d8 Kg8—18 Typowy błąd. Nie zakończywszy
28. g 2 -g 3 wyprowadzania figur, czarne zaczy­
Słabo byłoby 28. YY'c2 z powodu nają atak. Poprawnie byłoby 7. . .
\V:e2 29. S:e2 Sd6 i skoczek d8 znaj- Gc7 a następnie 0—0.
duje się w pułapce. 8. Ge2—f3 YVa8—a7
28. . . . g7—g6 Słabo 8. . . Gb7 z powmdu 9. e5
29. Sc3—e4 h7—h6 G:T3 10. Il:f3 z atakiem na wieżę a8.
Jeżeli 29. . . Ke7 , to 30. S:b7 Oczywiście nie zadowala również kon­
i polem Sec5f. tynuacja 8. . . c5. W tym wypadku

...
30. Se4—c5 Se8—d6 w obozie czarnych powstałyby trwałe
31. W el—dl Kf8—e7 słabości (odstały pion d6, słaby punkt
32. Sd8:b7! d5).
To decyduje o wyniku walki. Je­ 9. Ild l—e2 Wa7—c7
żeli 32. . . S:b7, to 33. YVd7+ i YV:b7. Jeżeli 9. . . Cb7, to 10. Ge3
32. . . . Wb2:b7 i wieża a7 dostaje się pod obstrzał
33. Sc5:b7 Sd6:b7 białych figur.
Dalszy ciąg był: 10. W fl—dl Sb8—d7
34. K gl—g2 Sb7—d6 11. a2—a4!
35. Kg2—f3 Ke7—d7 Silne posunięcie, po którym jasne
36. Kf3—f4 f7—f6 się staje, że czarne grały w debiucie
37. h2—h4 c6—c5 niezadowalająco. Kiepsko teraz 11. . .
38. YVd1—bl Kd7— c7 b4 12. Sa2 a5 z powodu 13. Sb5 i t.d.
39. W bl—b2 Sd6—b7 11. . . . b5:a4
40. Kf4—e4 Kc7—c6 12. Sc3:a4 Ge8—b7
41. Wb2:b7 . . . Położenie czarnych jest już trudne.
Najprostsze. Końcówka pionowa jest Na naturalno posunięcie 12. . ,
wygrana dla białych, gdyż posia­ Gc7 nastąpiłoby 13. Gd2 z nieprzy­
dają wolnego oddalonego piona. jemną groźbą Ga5.
41. . . . f6—fSf 13. c4—e5!
42. Kc4—d3 Ke6:b7 Głębokie zrozumienie pozycji. Wy­
43. Kd3—c4 Kb7—b6 korzystując swoją przewagę w roz­
44. f2— f4 Kbć— c6 woju. Smysłow przechodzi do roz­
45. a2—a4 strzygającej akftji. Jeżeli teraz 13. . .
Czarne poddały się. de, to 14. G:b7 W:b7 15. H:a6
Białe oddają piona ,,a” za piona i białe mają nie tylko silny atak —
,,c” a polem biją królem wszystkie ale w'ew.końcówce dwa złączone wolne
rne piony. piony na skrzydle hetmańskim. 2le
jest także 13. . . G:f3 z powodu 14.
S:f3 i pion a6 pozostaje bez obrony
~'6. Sycylijska. 13. . . . Sd7:e5
14. Gf3: 1>7 Wc7:b7
KOTTNAUER 15. Hc2:a6 Iid8—b8
niej w Groningen, Jeżeli 15. . . Ilc7, to 16. Sb5, a na
) 15. . . Ilc8 włącza się do gry skoczek
a4 (16. Sh6).
c7—c5 16. S;I4—c6 Se5:c6
17—dć 17. Ila6:c6f Sr6—d7
5:d4 18. Sa4—cS!!
 Nr 40. Hiszpańska 19. W:a8f Sc8 20. W:c8f Ke7 21.
SMYSŁOW EUWE Wc7f Ke6 22. Sd4f i t.d.
18. e5—eó!
(Mecz-turniej o mistrzostwo świata, 1948 r.) Rozbijając pozycję czarnego króla.
18. . . . f7—f6
1. e2—e4 e7—e5 W razie 18 . . . fe 19. H:e6 nie
2. S g l— f3 Sb8—c6 ma zadowalającej obrony od groźby
3. G fl— b5 a7—a6 20. Se5.
4. Gb5—a4 Sg8—f6 19. W dl—d7 Hb7—1)5
5. 0—0 Sf6:e4 20. IIc4:b5
6. d2—d4 b7—b5 Smysłow wybiera najprostsze roz­
7. Ga4—b3 d7—d5 wiązanie.
8. d4:e5 Gc8—e6 20. . . . c6:l)5
9. H dl—e2 • • • 21. Sf3—d4 Wa8—c8
Częściej grają w tym miejscu 9. c3 Groziło 22. S:b5 i t.d.
zabezpieczając gońca b3 od wymiany. 22. Gol— e3 Se7—g6
Wariant zastosowany w partii opra­ 23. Wa1:a6 Sg6—e5
cował i wprowadził do praktyki 24. Wd7—b7 Gf8—c5
P. Keres. 25. Sd4—f5 0—0
9. . . . Se4—c5 Lub 25 . . . G:e3 26. Sd6f z po­
10. Wfl—dl Sc5:b3 gromem.
11. a2:b3 Hd8—c8 26. h2—h3.
Lepiej jest 11 . . . Ge7 12. c4 W zapale walki białe nie zapomi­
0—0, co prowadzi do ostrej gry z obu­ nają o konieczności zabezpieczenia
stronnymi szansami. własnego króla od gróźb na pierwszej
Śmiałą kombinacyjną kontynuacją linii.
ujawnia Smysłow błędność manewru Czarne poddały się. Po wymianie
czarnego hetmana. gońców nastąpi Wa6—a7 i opanowa­
12. c2—c4! nie siódmej linii zapewni białym szyb­
Białe ofiarowują piona, ale ot­ kie zwycięstwo.
wierają linię ,,d” i uzyskują dla
hetmana ważne pole e4.
12. . . . d5:c4
Czarne pomagają białym w ich Nr 42. Sycylijska
zamierzeniach. Lepsze było 12 . . . bc BOLESLAWSKI BOOK
13. bc Sb4.
13. b3:c4 Ge6:c4 (Międzynarodowy turniej w Sztokholmie,
14. He2—e4 Sc6—e7 1948 r.)
Lub 14 . . . Ilb7 15. Sc3 Gc5 1. e2—e4 c7—c5
16. Hg4 z niebezpiecznymi groźbami. 2. S g l—f3 d7—d6
15. S bl—a3 c7—c6 3. d2—d4 c5:d4
Pozycja czarnych jest już niewe­ 4. Sf3:d4 Sg8—f6
soła. Na 15 . . . Gb3 nastąpi 16. Wd3 5. S b l—c3 e7—c6
Ge6 17. S:b5, a jeżeli 17 . . . Gf5, Wariant ten prowadzi do ścieśnio­
to rozstrzyga 18. S:c7f. nej dla czarnych gry i wymaga od
16. Sa3:c4 b5:c4 nich precyzyjnej i przemyślanej ob­
17. He4:c4 rony.
Białe nie tylko odzyskały równo­ 6. G fl—e2 a7—a6
wagę materialną, ale zdobyły wi­ 7. 0—0 lld8—c7
doczną przewagę. Czarny król ugrzązł 8. f2—f4 Sb8—c6
w centrum, piony a6 i c6 są słabe, 9. G d —e3 Gf8—e7
a wieża h8 i goniec f8 nio biorą udzia­ 10. H dl—el Sc6:d4
łu w walce. Przedwcześnie. Przy podobnych
17. . . . Hc8—1)7 pozycjach czarne mogą godzić się
Interesujący jest następujący wa­ na otwarcie linii jedynie po zabez­
riant: 17 . . . He6 18. W:a6! H:c4 pieczeniu własnego króla przez ro-

Podręcznik gry w szachy 7 97

szadę i dokończeniu wyprowadzania N r 42. Gambit hetmański
figur. BOTWINNIK ELWE
11. Ge3:d4 e6—e5
Dalszy ciąg tegoż błędnego planu. (Mecz-turniej o mistrzostwo świata, 1948 r.)
Teraz atak białych rozwija się bez
trudu i przynosi im przytłaczającą 1. d2—d4 d7—d5
przewagę. 2. S g l— f3 Śg8—f6
12. f4:e5 d6:e5 3. c2—c4 e7—e6
13. H e l—g3! 4. S b l—c3 c7—c6
Silne posunięcie, po którym czarne 5. e2—e3 . . .
nie mają już zadowalającej obrony. Na 5. Gg5 czarne mogą wybrać
13. . . . Ge7—cS
wariant Botwinnika 5 . . . dc 6. e4
Jedyny sposób, aby obronić obydwa b5 7. e5 h6 8. Gh4 g5 9. S:g5 hg
zaatakowane piony (e5 i g7). 10. G:g5 Sbd7 z dość ostrą i skompli­
14. Gd4:c5 Hc7:c5f
kowaną grą.
15. K gl—h i Ke8—f8 Po 5. Gg5 możliwe jest także 5 . . .
Jeżeli 15 . . .0—0 lub 15. Wg8, Sbd7 z tym, aby na 6. e3 odpowie­
to oczywiście 16. W:f6. dzieć 6 . . . Ha5 (por. str. 82, wariant
16. Sc3—d5!
B w prawej kolumnie).
5. . . . Sb8—d7
Pierwszorzędnie zagrane. Wykorzy­ 6. G fl—d3 d5:c4
stując swoją przewagę w rozwoju, Po tym posunięciu czarne wspie­
białe zaczynają gwałtowny atak, rają białego gońca przez b7—b5, po
oparty na otwarciu linii. czym szybko przeprowadzają posu­
16. . . . Sf6:e4
Żle jest i 16 . . . S:d5 z powodu nięcie c6—c5.
7. Gd3:c4 b7—b5
17. H:e5; w tym wypadku po 17 . . . 8. Gc4—d3
H:c2 18. Il:d5 Hc7 19. W:f7f Gorsze jest 8 . . . Gb3 z powodu
H:f7 20. Hd8f He8 21. W flf czarne nie 8 . . . b4 i jeżeli 9. Sa4, to 9 . . . Ga6,
uchronią się od poważnych strat ma­ przeszkadzając roszadzie białych. Na
terialnych. równi z posunięciem zastosowanym
17. Hg3:eS Se4—f6 w partii możliwe jest także i 8. Ge2.
Jeżeli 17 . . . Sf2f, tonie 18. Kgl?? 8. . . . a7—a6
z powodu „zduszonego” mata po inaczej trudno jest przeprowadzić
18 . . . Sh3f i t.d., lecz po prostu posunięcie c6—c5.
18. W:f2 i t.d. 9. e3—e4 c6—c5
18. W al—d1! 10. e4—e5 c5:d4
Doprowadzając ostatnie rezerwy. Słabo 10 . . . Sd5 z powodu 11.
Jeżeli teraz 18 . . . S:d5, to o wy­ S:d5 ed 12. 0—0 i pomyślnie usta­
niku walki rozstrzygnie 19. Gh5 wiony pion e5 daje białym możliwość
lub też 19. W:f7f i t.d. rozpoczęcia ataku na skrzydle kró­
18. . . . Gc8—e6
19. b2—1)4 Hc5—c6
lewskim.
11. Sc3:b5!
W razie 19 . . . H:c2 nastąpiłby Najlepsze. Teraz czarne powinny
oryginalny mat po 20. Hd6f i t.d. bronić się precyzyjnie.
20. Sd5:l'6 g7;f6 11. . . . a6:b5
21. Wf1:f6 Wh8—g8 Stosowniejsze jest proponowane
Groziło 22. W:e6 i t.d. przez W. Sozina 11 . . . S:e5, np.
12. S:e5 ab 13. G:b5f Gd7; teraz na
22. Ge2—f3 IIc 6 -b 6 14. S:d7 nastąpi 14 . . . Ha5f, a na
23. W dl—d6 Iłb6—f2 14. Sc6 bardzo silne jest 14 . . . Hb6
24. Gf3:b7
(nie uda się i 14. G:d7f S:d7 15.
Parując groźbę mata na fl. H:d4? z powodu 15 . . . Ha5f).
24. . . . Ilf2:c2
Zamiast 13. G:b5f o wiele silniejsze
25. Wd6:e6
jest 13. Hf3; na to czarne mogą od­
powiedzieć 13 . . . Gb4+ 14. Ke2
Czarne poddały się. Hd5).
 12. e5:f6 Hd8—bó i po 22 . . . W:g2f 23. Kfl punkt
Oczywiście nie 12 . . . H:f6? f7 pozostaje bez obrony.
13. Gg5. 22. Hd3—g3!
13. f6:g7 Gf8:g7 Pouczająca pozycja. Figury czar­
14. 0—0 Sd7—c5 nych pozbawione wzajemnego współ­
Pomimo materialnej równości i po­ działania nie są w stanie obronić
siadania w centrum silnego piona d4, własnego króla.
położenie czarnych jest bardzo nie­ 22. . . . f6:e5
bezpieczne, ponieważ nie mają możli­ 23. Hg3—g7 Wh8—f8
wości zabezpieczenia pozycji własnego 24. W el—c7!
króla. Po 14 . . . 0—0 15. Wel Gb7 Rozstrzygające wtargnięcie na li­
16. Gf4 Wac8 białe grają 17. Se5 nię 7.
z silnymi groźbami. 24. . . . Hb6:c7
15. G d —f4 Gc8—b7 Beznadziejno jest również 24 . . .
16. WF1—el Wa8—d8 Hd6 z powodu 25. AV:b7 d3 26. Wa7
Należało wymienić gońca na d3. Hd8 27. H:h7 ze śmiertelną groźbą
Czarne nie doceniają niebezpie­ Hg6f.
czeństw swego położenia. 25. IIg7:c7 Gb7—d5
17. W al—c l Wd8—d5 26. Hc7:e5 d4—d3
Zamierzając przeprowadzić przy 27. He5—e3 Gd5—c4
sposobności posunięcie e6—e5. 28. b2—b3 W18—f7
18. Gf4—o5! Czarne pokładają swoje ostatnie
Wymuszając wymianę ważnego dla nadzieje w wolnych pionach.
obrony gońca g7. 29. !'2—1'3
18. . . . Gg7:e5 Możliwe było i 29. bc bc 30. H:e6f
19. W el :e5 Wd5:e5 Wo7 31. Hc8f Kf7 32. H:c4f i t.d.
20. S13:e5 Sc5:d3 29. . . . Wf7—d7
Obecnie wymiana ta jest już spóź­ 30. He3—d2 e6—e5
niona, gdyż biało figury opanowały Jeżeli 30 . . . Gd5, to 31. H:d3 i t.d.
wszystkie ważniejsze punkty. 31. b3:c4 b5:c4
21. Hd1:d3 17—16 32. K gl—f2 Ke8—f7
Licząc na to, że po odstąpieniu Przegrywa 32 . . . c3 33. H:c3
skoczka [urzeczywistnią swój dawno d2 z powodu 34. Hc8f Ke7 35.
obmyślony plan (e6—e5), ale posu­ H:d7f K:d7 36. Ke2.
nięcie to napotyka na efektowne 33. Kf2—e3 Kf7—e6
obalenie. Gwoli sprawiedliwości na­ 34. Hd2—b4 Wd7—c7
leży zaznaczyć, że w tej sytuacji 35. Ke3—d2 Wc7—c6
złe jest również i 21 . . . 0—0 z po­ 36. a2—a4.
wodu 22. Sd7, a na 21 . . . Wg8 Czarne poddały się.
białe odpowiedziałyby 22. H:h7! Świetne zwycięstwo mistrza świata.
 D O D A T E K

ZASADY KWALIFIKACJI SZACHOWEJ

Wszyscy kwalifikowani szachiści ZSRR zaliczani są zależnie od poziomu

gry do jednej z 5 kategorii, najsłabsi do 5, najsilniej grający do 1 kategorii.
Wyższe stopnie to kandydat na mistrza i mistrz sportu ZSRR w dziedzinie
szachów.
Mistrzom, którzy w spotkaniach szachowych (turniejach i meczach) uzyskali
wyjątkowe wyniki, przyznane bywa zaszczytne miano arcymistrza.
Zwycięzca dorocznego wszechzwiązkowego turnieju o mistrzostwo Związku
Radzieckiego uzyskuje tytuł mistrza ZSRR na dany rok (lub do następnego
turnieju o mistrzostwo). Najwyższym zaś tytułem sportowym jest tytuł mistrza
świata.
Jak uzyskać pierwszą kwalifikację? Tak zwany „wstępny” turniej kwali­
fikacyjny dla szachistów nie sklasyfikowanych może organizować każde kółko
szachowe w przedsiębiorstwie, zakładzie pracy, w kołchozie, sowchozie, w domu
wypoczynkowym, klubie itp.; turniej taki organizowany być może również
w oddziałach armii radzieckiej i w jednostkach floty wojennej.
Aby wstępny turniej nadał prawa kwalifikacyjne, konieczne jest, aby każdy
z jego uczestników rozegrał co najmniej 10 partii. Powinno więc wziąć w nim
udział przynajmniej 11 osób. Zaleca się organizować takie turnieje przy udziale
nieco większej liczby zawodników, aby w razie wycofania się jednej — dwu
osób turniej nie stracił swTego znaczenia kwalifikacyjnego. Jeżeli jednak liczba
uczestników jest zbyt duża, lepiej przeprowadzić jednocześnie kilka turniejów.
W turnieju każdy uczestnik gra ze wszystkimi pozostałymi po jednej partii
Kolejność gry, tj. kto ma z kim grać i jakimi figurami (białymi czy czarnymi),
oznaczona jest przez tabele kojarzeń (p. str. 101).
Udział w turnieju należy traktować poważnie. Pożądane jest zapisywanie
partii. Rozgrywanie więcej niż jednej partii w jednym dniu nie jest wskazane.
Uczestnicy turnieju powinni przestrzegać dyscypliny, tj. zaczynać rozgrywki
punktualnie w wyznaczonym czasie i wytrwać do końca turnieju, niezależnie
od osiąganych wyników. Kto nie zrażając się porażkami przejawi wytrwałość,
panowanie nad sobą, cierpliwość i doprowadzi turniej do końca grając każdą
partię coraz uważniej, ten z czasem zostanie na pewno dobrym szachistą.
Wynik każdej rozegranej partii wpisuje się do tablicy turniejowej (p. str. 104).
Zwycięzcy wpisuje się 1 punkt, pokonany otrzymuje 0; w wypadku remisu
każdy otrzymuje /z punktu.
Ci z uczestników, którzy wygrali połowę lub więcej wszystkich partii (zdo­
byli przynajmniej 50% punktów), otrzymują kwalifikację szachisty 5. kate­
gorii.
 Wynik turnieju organizatorzy powinni zarejestrować w sekcji szachowej
swego stowarzyszenia sportowego lub w sekcji szachowej Komitetu do Spraw
Kultury Fizycznej i Sportu, który wydaje karty kwalifikacyjne lub odpowied­
nie zaświadczenia.
Jeżeli liczba uczestników turnieju wstępnego wynosi mniej niż 11 osób,
grają oni między sobą po 2 partie (jedną białymi i jedną czarnymi). W tym
wypadku liczba zawodników nie może być mniejsza niż 6, inaczej bowiem
żaden z nich nie będzie mógł rozegrać obowiązkowych 10 partii.
Tytuł szachisty 4. kategorii można uzyskać przez udział w turnieju, w któ­
rym wszyscy uczestnicy są szachistami 5. kategorii. Kto w takim turnieju
wygra 2/3 wszystkich partii (67% punktów), uzyskuje miano szachisty 4. ka­
tegorii. Kwalifikację taką można uzyskać i w turnieju „mieszanym” , składa­
jącym się z uczestników różnych kategorii; w tym wypadku mają zastosowa­
nie specjalne przepisy kwalifikacyjne, wyłożone szczegółowo w „Przepisach
o kwalifikacji .
Kwalifikowanie do wyższych kategorii, poczynając od 3, w wyniku turnie­
jów i meczów (tj. rozgrywek między dwoma przeciwnikami), może prze­
prowadzać jedynie nadrzędna organizacja szachowa. W spotkaniach . takich
rozgrywki przeprowadzone bywają z obowiązkowym zapisywaniem przebiegu
partii, a począwszy od 2. kategorii'— prawie zawsze przy użyciu specjalnych,
tzw. szachowych zegarów, które ograniczają i kontrolują czas na obmyślanie
posunięć. Zależnie od warunków turnieju, wymaga się wykonania 16, 18 lub
20 posunięć na godzinę; w spotkaniach mistrzów tempo gry zazwyczaj wy­
nosi 16 posunięć na godzinę, przy czym na pierwsze 40 posunięć pozostawia
się 2 /i godziny czasu (przy 40. posunięciu dokonuje się pierwszej kontroli
czasu zużytego na obmyślanie posunięć przez każdego z uczestników), a po­
tem na każde 16 następnych posunięć pozostawia się po 1 godzinie (tj. kontrolę
czasu przeprowadza się po 56. posunięciu, potem po 72. itd).
Kwalifikacja może też być dokonana na podstawie wyników spotkań mię­
dzy reprezentacjami, t.j. meczów między jednym zespołem a drugim. Każdy
uczestnik uzyskuje prawo do kwalifikacji wtedy, jeżeli rozegra przynajmniej
5 partii.
Kwalifikację można też uzyskać na podstawie wyniku turnieju korespoden-
cyjnego.
Poczynając od 3. kategorii szachiści obowiązani są do wypełnienia norm
GTO („Gotow k trudu i oboronie SSSR” — Gotów do pracy i obrony ZSRR).

Tabele kolejności gry w turnieju.

Przed rozpoczęciem turnieju wszyscy uczestnicy wylosowują numer porząd­
kowy.
Tabela kojarzeń dla właściwej liczby uczestników turnieju wskazuje, którzy
zawodnicy spotykają się ze sobą w każdej rundzie. Uczestnik, którego numer
w tabeli umieszczony został na pierwszym miejscu, gra białymi.
Przytaczamy niektóre z tabel, najważniejsze dla wstępnych turniejów kwa­
lifikacyjnych.

Przy 7 lub 8 uczestnikach

Runda
Przy 5 lub 6 uczestnikach 1 1(8) 2,7 3,6 4,5
Runda 2 (8)5 6,4 7,3 1,2
1 1(6) 2,5 3,4 3 2(8) 3,1 4,7 5,6
2 (6)4 5,3 1,2 4 (8)6 7,5 1,4 2,3
3 2(6) 3,1 4,5 5 3(8) 4,2 5,1 6,7
4 (6)5 1,4 2,3 . 6 (8)7 1,6 2,5 3,4
5 3(6) 4,2 5,1 7 4(8) 5,3 6,2 7,1
 Przy 9 lub 10 uczestnikach
Runda
1 1(10) 2,9 3,8 4,7 5,6
2 (10)6 7,5 8,4 9,3 1,2
3 2(10) 3,1 4,9 5,8 6,7
4 (10)7 8,6 9,5 1,4 2,3
5 3(10) 4,2 5,1 6,9 7,8
6 (10)8 9,7 1,6 2,5 3,4
7 4(10) 5,3 6,2 7,1 8,9
8 (10)9 1,8 2,7 3,6 4,5
9 5(10) 6,4 7,3 8,2 9,1
Przy 11 lub 12 uczestnikach
Runda
1 1(12) 2,11 3,10 4,9 5,8 6,7
2 (12)7 8,6 9,5 10,4 11,3 1,2
3 2(12) 3,1 4,11 5,10 6,9 7,8
4 (12)8 9,7 10,6 11,5 1,4 2,3
5 3(12) 4,2 5,1 6,11 7,10 8,9
6 (12)9 10,8 11,7 1,6 2,5 3,4
7 4(12) 5,3 6,2 7,1 8,11 9,10
8 (12)10 11,9 1,8 2,7 3,6 4,5
9 5(12) 6,4 7,3 8,2 9,1 10,11
10 (12)11 1,10 2,9 3,8 4,7 5,6
11 6(12) 7,5 8,4 9,3 10,2 11,1
Przy 13 lub 14 uczestnikach
Runda
1 1(14) 2,13 3,12 4,11 5,10 6,9 7,8
2 (14)8 9,7 10,6 11,5 12,4 13,3 1,2
3 2(14) 3,1 4,13 5,12 6,11 7,10 8,9
4 (14)9 10,8 11,7 12,6 13,5 1,4 2,3
5 3(14) 4,2 5,1 6,13 7,12 8,11 9,10
6 (14)10 11,9 12,8 13,7 1,6 2,5 3,4
7 4(14) 5,3 6,2 7,1 8,13 9,12 10,11
8 (14)11 12,10 13,9 1,8 2,7 3,6 4,5
9 5(14) 6,4 7,3 8,2 9,1 10,13 11,12
10 (14)12 13,11 1,10 2,9 3,8 4,7 5,6
11 6(14) 7,5 8,4 9,3 10,2 11,1 12,13
12 (14)13 1,12 2,11 3,10 4,9 5,8 6,7
13 7(14) 8,6 9,5 10,4 11,3 12,2 13,1
Przy 15 lub 16 uczestnikach
Runda
1 1(16) 2,15 3,14 4,13 5,12 6,11 7,10 8,9
2 (16)9 10,8 11,7 12,6 13,5 14,4 15,3 1.2
3 2(16) 3,1 4,15 5,14 6,13 7,12 8,11 9.10
4 (16)10 11,9 12,8 13,7 14,6 15,5 1,4 2,3
5 3(16) 4,2 5,1 6,15 7,14 8,13 9,12 10,11
6 (16)11 12,10 13,9 14,8 15,7 1,6 2,5 3,4
7 4(16) 5,3 6,2 7,1 8,15 9,14 10,13 11,12
8 (16)12 13,11 14,10 15,9 1,8 2,7 3,6 4,5
9 5(16) 6,4 7,3 8,2 9,1 10,15 11,14 12,13
10 (16)13 14,12 15,11 1,10 2,9 3,8 4,7 5,6
11 6(16) 7,5 8,4 9,3 10,2 11,1 12,15 13,14
12 (16)14 15,13 1,12 2,11 3,10 4,9 5,8 6,7
13 7(16) 8,6 9,5 10,4 11,3 12,2 13,1 14,15
14 (16)15 1,14 2,13 3,12 4,11 5,10 6,9 7,8
15 8(16) 9,7 10,6 11,5 12,4 13,3 14,2 15,1
 Rozpatrzymy tabelę „przy 7 lub 8 uczestnikach” .
W 1. spotkaniu (w 1. rundzie) zawodnik pierwszy gra białymi z zawodni­
kiem ósmym, drugi z siódmym itd.
Jeżeli uczestników jest tylko 7, to w pierwszej rundzie zawodnik pierwszy
jest wolny od gry, w drugiej rundzie wolny jest piąty itd.
Jeżeli ustalono, że zawodnicy grają między sobą po dwie partie (turniej
dwukołowy), to po zakończeniu 7. rundy pierwsze koło turnieju kończy się
i zaczyna drugie koło. W 8. rundzie porządek gry jest taki sam jak w 1, w run­
dzie 9. takiż jak w 2. itd., z tym jednakże, że kto w pierwszym kole grał bia­
łymi, ten w drugim gra czarnymi i na odwrót.

Mecz-tumiej o mistrzostwo świata, 1948 r.

Uczestnicy turnieju rozegrali ze sobą po pięć partii. Dwie rundy mecz-turnieju
rozegrane zostały od 2. III do 27. III w Hadze, trzy decydujące rundy od 11. IV
do 16. V w Moskwie.

Uczestnicy 1 2 3 4 5 razem

1 Botwinnik • k k i k k 1 1 1 1 0 i y2o 1 1 i k i aa 14
2 Smysłow KKOKK • o oy2 1 y, a r n a a 1 1 0 11 11
3 Keres 0 0 00 1 i ik o a • 1 K 0 OK 1K 1 1 1 10 K
4 Reshevsky 0 >/2 1 0 0 y2y2oy2y2 o y2 1 i y 2 IKK 1 1 10K
5 Eu we
o

o
O
o k o k k 0 010 0 o k 0 0 0 • 4

\
 Cd

Tabela wyników międzynarodowego turnieju w Sztokholmie (Szwecja)

(od dn. 16.VII. do 15.VIII. 1948 r.)
O O O Sn O to ' o O to ' to ' to ' to '- to ' to ' to ' to ' O s< O •
o sc SC O to ' o to ' O O O sc SC O to '' O SC SC • ł-^ to

Wzór tabeli turniejowej

SC o O O to ' SC t o ' sc O O O Sn sc to ' SC • sc SC co

SŃ o O O o SC SC O sc sc Sn SC to ' SC SC to ' • sc SC
o SC o SC O Sc ►“* to ' sc Sn SC to '' O O • to ' SC H- UN Cn

o o to ' o SC t o ' Sn O sc SC o to ' • H*- to ' SC SC C5

o o sc o SC >■0* ł-^ O Sn O SC SC • Sn t-^ SC o t—' sc •O

o o sc o SC SC Sn nN tO '' SC Sn to ' • to ' 1-^ to ' SC t o ' sc 00

o Sn O to ^ toN to ' Sn to ' O O • to ' SC S- 1-^ sc SC CD

SC o Sn o sc to ' O to ' SC • O SC O st ł-i- H*- SC O

o o O Sn sc SC sc t-^
• O sc to ' to ' sc H*

t-i-
o Sn o O O sc to ' <£> O sc - to ' H*- s? SC SC to ' to
h**
Sn to ' O sc O HOk
• Sn SC Sn to ' Sn O to ' O SC to ' CO

o SC - SC t—*
• o SC SC H*- sc sc O O Sn to ' SC >-*• Hk

o SC SC SC • O - to ' SC SC Sn to ' Sn t—^ to ' Sc to ' SC Cn

SC SC Sn t-j*
• O O o Sn SC SC Sn sc Sn to ' 1-^ H*-
05
h^-
o SC o • O sc sc SC H* to ' to ' SC H=- 1-^ t-^ SC to ^ -J

SC SC • Sn tO'' O t—
^ Sn Sn Sn tO' SC t o ' H
—' t—
' SC 00

Sn • Sn sc sc sc SC to '' O to ' H* »-*• H*- sc H*-

H—
*
CD
r*
H*- to
• SC Sn Sn H* Sn !-*» SC t-^ 1-^- h^- to ' to ' O
O

ł-* h^* I-i- K^- »

Cn C5 —3 CO 00 00 CD CD CD O O O O O t-^ to to co
sc sc Sn Sn Sn to"' sc to '' to ' to"' SI Sn to ' sc to ' CD
0
s
•*
 SPI S RZECZY
s tro n a
Od w y d a w n i c t w a ................................................................................... 3
PRZEDMOWA .................................................................................. . 4
KRO TK I ZARYS HISTORII SZACHÓW ............................... . 6
OD A U T O R Ó W ......................................................... * . . . . . 16
PRAWIDŁA GRY ............................................................................ . 17
Szachownica i figury. Cel gry ............................................. . 17
Oznaczenia pól. Zapis pozycji ............................................ . 18
Przebieg partii Posunięcia figur. R i c i e ............................... . 19
Atak i obrona . W ymiana ................................................... . 21
Posunięcia pionów. Bicie „w przelocie” . Przemiana pioua . 21
Szach i m at ............................................................................ . 22
Remis. W ieczny szach. P a t . . . . • ......................... . 24
Roszada ......................................................................................... . 25
Inne przepisy gry ..................................................................... . 27
Zapis posunięć. Znaki umowne ............................................ . 27
K rótkie partie (nr 1-7) ......................................................... . 28
Dajcie m ata w 1 posunięfeiu ............................................ . 29
PROSTE KOŃCÓWKI ................................................... 30
Typowe pozycje m a t o w e ............................................. 30
Jak dać mata ................................................................ 31
Pozycje remisowe ......................................................... 34
Przemiana płoną w hetmana ............................... 36
Itóine inne k o ń c ó w k i ................................................... 40
Ć w i c z e n i a .......................................................................... 43
PODSTAWY STRATEGII I T A K T Y K I ......................... 45
Co to jest strategia 1 taktyka. Pojęcie planu gry 45
Względna silą figur .................................................. 47
Ograniczenie swobody działania poszczególnych figur 49
Posunięcia wymuszające ............................................ 53
K o m b i n a c j a ...................................................................... 56
Krótkie partie (nr 8-14) ............................................ 62
Znajdźcie rozwiązania ............................................ 64
PARTIA S Z A C H O W A .......................................................... ........................................................ 67
Zadania debiutu ........................................................................................................................ 67
Krótkie partie (nr 1 5 - 2 4 ) ......................................................................................................... 68
Główne warianty d e b i u t o w e ................................................................................................... 71
1. D e b i u t y o t w a r t e : partia rosyjska, partia włoska, gambit Evansa, obrona
dwu skoczków, partia hiszpańska, inne debiuty o tw a r te ...........................................72
2. D e b i u t y p ó ł o t w a r t e : partia francuska, partia sycylijska, inne debiuty
półotwarte ............................................................................................................................ 79
3. D e b i u t y z a m k n i ę t e : gambit hetmański, przyjęty gambit hetmański,
gambit hetmański nieprzyjęty, obrona słowiańska, Inne debiuty zamknięte . . 81
Z PRAKTYKI MISTRZÓW ..........................................................................................................85
DODATEK .................................................... 100
Zasady kwalifikacji sz a c h o w e j................................................................................................. luo
Tabele kolejności gry w t u r n i e j u .......................................................................................... 101
Wzory tabel tu r n ie jo w y c h ........................................................................................................103
m