Οικονομική

Ανθρωπολογία – Σύνοψη

Η Οικονομική Ανθρωπολογία μελέτα τις οικονομίες σε συγκριτική προοπτική.
Μια οικονομία είναι ένα σύστημα παραγωγής, διανομής και κατανάλωσης
πόρων. Η οικονομική επιστήμη είναι η μελέτη αυτών των συστημάτων.

Ένας ‘τρόπος παραγωγής’ είναι ένας τρόπος οργάνωσης της παραγωγής – ένα
σύνολο κοινωνικών σχέσεων μέσω των οποίων οργανώνεται η εργασία (με τη
χρήση των εργαλείων, των δεξιοτήτων, της οργάνωσης, και της γνώσης) και
καθορίζεται η διανομή και κατανάλωση των προϊόντων της.

Στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, το κεφάλαιο αγοράζει την εργατική
δύναμη, και υπάρχει ένα κοινωνικό χάσμα μεταξύ των ανθρώπων (αφεντικά και
εργαζόμενοι) που συμμετέχουν στην παραγωγική διαδικασία. Αντίθετα, σε προ-
βιομηχανικές/προ-καπιταλιστικές κοινωνίες, η εργασία συνήθως δεν είναι
εμπόρευμα, αλλά παρέχεται ως μια κοινωνική υποχρέωση. Σ’ έναν τρόπο
παραγωγής που οργανώνεται με βάση τη συγγένεια, η αλληλοβοήθεια στην
παραγωγή είναι μια από τις πολλές εκφράσεις ενός μεγαλύτερου ιστού
κοινωνικών σχέσεων.

Προσαρμοστικές στρατηγικές
1. Αναζήτηση τροφής (κυνήγι και τροφοσυλλογή)
2. Καλλιέργεια εκ περιτροπής (‘κηπουρική’)
3. Γεωργία
4. Κτηνοτροφία (νομαδική και ημι-νομαδική)
5. Μερκαντιλισμός (εμπόριο)
6. Βιομηχανία

(Έξι) προσαρμοστικές στρατηγικές είναι η αναζήτηση τροφής (κυνήγι και
τροφοσυλλογή), η καλλιέργεια εκ περιτροπής (horticulture=κηπουρική), η
γεωργία, η κτηνοτροφία, ο μερκαντιλισμός (εμπόριο), και η
βιομηχανοποίηση. Η αναζήτηση τροφής ήταν η μόνη ανθρώπινη στρατηγική
μέχρι την παραγωγή τροφίμων (καλλιέργεια φυτών και εξημέρωση των ζώων)
που εμφανίστηκε περίπου πριν από 10.000 χρόνια. Η παραγωγή τροφίμων
αντικατέστησε τελικά την αναζήτηση τροφής στις περισσότερες περιοχές.
Σχεδόν όλοι οι σύγχρονοι τροφοσυλλέκτες έχουν τουλάχιστον κάποια εξάρτηση
από την παραγωγή τροφίμων ή από άλλους, παραγωγούς τροφίμων.
Μεταξύ των περισσότερων τροφοσυλλεκτών, η ομάδα είναι η βασική κοινωνική
μονάδα. Συχνά, τα μέλη του ομάδας χωρίζονται σε εποχιακές μικρο-ομάδες ή
οικογένειες. Η συγγένεια, ο γάμος, και άλλες σχέσεις συνδέουν τα μέλη της
ομάδας. Τα καθήκοντα, ο καταμερισμός εργασίας, γίνεται με βάση το φύλο
και την ηλικία. Οι άνδρες συνήθως κυνηγούν και ψαρεύουν, και οι γυναίκες
συλλέγουν. Οι πιο ηλικιωμένοι διαφυλάσσουν και αναμεταδίδουν τις
παραδόσεις.

Η καλλιέργεια εμφανίζεται συχνά σε συνδυασμό με άλλα προσαρμοστικές
στρατηγικές, όπως η κτηνοτροφία ή η αναζήτηση τροφής. Η καλλιέργεια εκ
περιτροπής και η γεωργία αποτελούν τα δύο άκρα ενός καλλιεργητικού
συνεχούς με βάση την ένταση της εργασίας και το βαθμό συνεχούς χρήσης της
γης. Στην καλλιέργεια εκ περιτροπής δεν γίνεται εντατική χρήση του εδάφους ή
της εργασίας. Οι ‘κηπουροί’ καλλιεργούν ένα χωράφι για ένα ή δύο χρόνια και
στη συνέχεια το εγκαταλείπουν. Κατά μήκος της καλλιεργητικού συνεχούς, η
καλλιέργεια εκ περιτροπής γίνεται πιο εντατική, αλλά υπάρχει πάντα μια
περίοδος αγρανάπαυσης. Οι ‘κηπουροί’ μπορεί να αλλάζουν τα χωράφια, ενώ
ζουν σε μόνιμα χωριά. Οι πρώτες καλλιεργητικές οικονομίες ήταν καλλιέργειες
εκ περιτροπής. Η καλλιέργεια εκ περιτροπής εξακολουθεί να εμφανίζεται σε
πολλές περιοχές των δύο ημισφαιρίων.

Οι γεωργοί καλλιεργούν το ίδιο οικόπεδο συνεχώς και χρησιμοποιούν την
εργασία εντατικά . Χρησιμοποιούν μία ή περισσότερες από τις ακόλουθες
πρακτικές: άρδευση, αναβαθμίδες και οικόσιτα ζώα ως μέσα παραγωγής και
λίπανσης. Λόγω της μόνιμης χρήσης της γης, οι γεωργικοί πληθυσμοί είναι πιο
πυκνοί από ό, τι είναι αυτοί που σχετίζονται με άλλες προσαρμοστικές
στρατηγικές. Οι γεωργοί έχουν συχνά περίπλοκες κανονιστικά συστήματα,
συμπεριλαμβανομένης της οργάνωσης του κράτους.

Ο μικτός χαρακτήρας της κτηνοτροφικής στρατηγικής είναι εμφανής.
Νομαδικός και ημι-νομαδικός. Οι νομάδες βοσκοί συναλλάσσονται με τους
καλλιεργητές. Οι ημι-νομάδες έχουν δικές τους σοδειές: ένα μέρος της του
πληθυσμού καλλιεργεί ενώ ένα άλλο μέρος μεταφέρει/οδηγεί τα κοπάδια για
βοσκή. Εκτός από μερικούς Περουβιανούς Ινδιάνους και τους Navajo, οι οποίοι
είναι πρόσφατοι κτηνοτρόφοι, ο Νέος Κόσμος δεν είχε ιθαγενείς βοσκούς.


Κοινωνίες που αντιπροσωπεύουν κάθε μια από τις διαφορετικές
προσαρμοστικές στρατηγικές τείνουν να έχουν παρόμοιο τρόπο παραγωγής.
Διαφορές στον τρόπο παραγωγής μέσα σε μια δεδομένη στρατηγική μπορεί να
αντανακλούν διαφορές στο περιβάλλον, τους πόρους, ή τις πολιτισμικές
παραδόσεις. Έτσι, για παράδειγμα, ο πρώτος τρόπος παραγωγής, η αναζήτηση
τροφής (κυνήγι και συλλογή φυτικών τροφών), μπορεί να βασίζεται σε
ατομικούς κυνηγούς ή σε ομάδες, ανάλογα με το αν το θήραμα είναι ένα
μοναχικό ζώο ή ένα κοπάδι. Από την άλλη πλευρά, η συλλογή των άγριων
καρπών και φυτών συνήθως είναι πιο εξατομικευμένη δραστηριότητα από το
κυνήγι.

Μέσα Παραγωγής
Στις προ-βιομηχανικές κοινωνίες, υπάρχει μια πιο στενή σχέση μεταξύ του
εργαζομένου και των μέσων παραγωγής, συγκριτικά με τα βιομηχανικά έθνη.
(Τα μέσα, ή οι παράγοντες, παραγωγής περιλαμβάνουν τη γη, την εργασία και
την τεχνολογία.)

Μεταξύ των τροφοσυλλεκτών, οι δεσμοί μεταξύ των ανθρώπων και της γης
ήταν λιγότερο μόνιμοι – ή τουλάχιστον πολύ διαφορετικοί – από ό,τι μεταξύ των
παραγωγών τροφίμων που βασίζονται στην καλλιέργεια. Παρά το γεγονός ότι
πολλές ομάδες είχαν εδάφη, τα όριά τους συνήθως δεν σημαδεύονται, και δεν
υπήρχε τρόπος που θα μπορούσαν να επιβληθούν. Ένα άτομο αποκτούσε τα
δικαιώματα για τη χρήση της επικράτεια μιας ομάδας με τη γέννησή του σ’ αυτή
την ομάδα ή με την ένταξή του μέσω των δεσμών της συγγένειας, του γάμου, ή
και της πλασματικής συγγένειας.

Μεταξύ των παραγωγών τροφίμων, τα δικαιώματα στα μέσα παραγωγής,
επίσης καθορίζονται από τη συγγένεια και το γάμο. Οι ομάδες καταγωγής
(ομάδες των οποίων τα μέλη ισχυρίζονται ότι κατάγονται από έναν κοινό
πρόγονο – άνδρα στις πατρογραμμικές, γυναίκα στις μητρογραμμικές) είναι ο
κανόνας κοινωνικής οργάνωσης μεταξύ των προ-βιομηχανικών παραγωγών
τροφίμων, και αυτοί που κατάγονται από τον/την ιδρυτή της όμάδας έχουν
εδάφους και των πόρων της ομάδας.

Η αλλοτρίωση στις βιομηχανικές-καπιταλιστικές οικονομίες
Όταν οι μισθωτοί εργαζόμενοι παράγουν για την πώληση και για το κέρδος του
εργοδότη τους, παρά για δική τους χρήση, συνήθως δεν βλέπουν καν το προϊόν
τους, το οποίο ανήκει σε κάποιον άλλο, όχι στον άνδρα ή τη γυναίκα των οποίων
η εργασία στην πραγματικότητα το παρήγαγε. Στις προ-βιομηχανικές κοινωνίες,
αντίθετα, οι άνθρωποι συνήθως βλέπουν την εργασία τους από την αρχή μέχρι
το τέλος και έχουν μια αίσθηση της ολοκλήρωσης του προϊόντος. Στις προ-
βιομηχανικές κοινωνίες, η οικονομική σχέση μεταξύ των συναδέλφων είναι μία
μόνο πτυχή μιας γενικότερης κοινωνικής σχέσης. Δεν είναι μόνο συνεργάτες,
αλλά συγγενείς, συμπέθεροι, ή πιστοί που συμμετέχουν στην ίδια τελετουργία.

Οι βιομηχανικοί εργάτες έχουν απρόσωπες σχέσεις με τα προϊόντα, τους
συναδέλφους τους και τους εργοδότες. Οι άνθρωποι πωλούν την εργασία τους
για μετρητά, και ο οικονομικός τομέας ξεχωρίζει από την υπόλοιπη κοινωνική
ζωή. Στις προ-βιομηχανικές κοινωνίες, ωστόσο, οι σχέσεις παραγωγής, διανομής
και κατανάλωσης είναι κοινωνικές σχέσεις με οικονομικές πτυχές. Η οικονομία
δεν είναι μια ξεχωριστή οντότητα, αλλά είναι ενσωματωμένη στην κοινωνία.

Μια περίπτωση βιομηχανικής αλλοτρίωσης:
Ong, Α., 1987, Spirits of Resistance and Capitalist Discipline: Factory
Women in Malaysia [Πνεύματα αντίστασης και καπιταλιστική πειθαρχία:
Βιομηχανικές εργάτριες στη Μαλαισία]. Albany: State University of New
York Press.
Μια αντίδραση στις εργασιακές σχέσεις στα εργοστάσια της Μαλαισίας είναι η
κατοχή από πνεύματα (οι γυναίκες στο εργοστάσιο καταλαμβάνονται από
πνεύματα). Η Ong ερμηνεύει το φαινόμενο αυτό ως ασυνείδητη διαμαρτυρία
των γυναικών κατά της εργασιακής πειθαρχίας και τον ανδρικό έλεγχο του
εργασιακού περιβάλλοντος. Μερικές φορές η καταληψία παίρνει τη μορφή
μαζικής υστερίας: πνεύματα έχουν εισβάλει ταυτόχρονα μέχρι και σε 120
εργάτριες σ’ ένα εργοστάσιο. Η Ong υποστηρίζει ότι η κατοχή από πνεύματα
εκφράζει τη δυσφορία από, και την αντίσταση, στις καπιταλιστικές σχέσεις
παραγωγής. Με αυτή τη μορφή της εξέγερσης, ωστόσο, οι εργάτριες
αποφεύγουν μια άμεση αντιπαράθεση με την πηγή της δυσφορίας τους.

Εξοικονόμηση και μεγιστοποίηση
Οι οικονομολόγοι τείνουν να θεωρούν ότι οι παραγωγοί παίρνουν αποφάσεις
ορθολογικά, με κίνητρο το κέρδος, όπως επίσης κάνουν και οι καταναλωτές
όταν ψάχνουν για την καλύτερη τιμή.

Η κλασική οικονομική θεωρία υποθέτει ότι τα ‘θέλω’ μας είναι απεριόριστα και
ότι τα μέσα μας είναι περιορισμένα. Δεδομένου ότι τα μέσα είναι περιορισμένα,
οι άνθρωποι πρέπει να κάνουν επιλογές σχετικά με τον τρόπο χρήσης των
περιορισμένων πόρων τους: το χρόνο τους, την εργασία, τα χρήματα, τα
κεφάλαιά τους. Συχνά το αντικείμενο της οικονομίας ορίζεται ως ‘εξοικονόμηση’,
ή η ορθολογική κατανομή των περιορισμένων μέσων (ή πόρων) σε
εναλλακτικούς στόχους (ή χρήσεις).

Οι ανθρωπολόγοι, από την άλλη πλευρά, γνωρίζουν ότι το κίνητρο του κέρδους
δεν είναι καθολική αρχή και ότι η αρχή της σπάνης είναι μια δυτική
‘προκατάληψη’.

Πως διαθέτουν οι άνθρωποι σε διάφορες κοινωνίες τους
δεδομένους (περιορισμένους) πόρους τους;

• ‘ταμείο’ διαβίωσης
• ‘ταμείο’ αντικατάστασης
• κοινωνικό ‘ταμείο’
• τελετουργικό ‘ταμείο’: δαπάνες για τελετές ή τελετουργίες
• ‘ταμείο’ ενοικίου (πρόσοδος

ΔΙΑΝΟΜΗ, ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ
Ο οικονομολόγος Karl Polanyi (1968) ανέδειξε και τόνισε τη συγκριτική μελέτη
της ανταλλαγής (αντικειμένων, υπηρεσιών, πληροφοριών, κλπ.) και πολλοί
ανθρωπολόγοι ακολούθησαν το παράδειγμά του. Ο Polanyi όρισε τρεις αρχές
που κατευθύνουν τις ανταλλαγές: την αρχή της αγοράς, της αναδιανομής, και
της αμοιβαιότητας. Οι αρχές αυτές μπορούν να είναι ταυτόχρονα παρούσες
στην ίδια κοινωνία, αλλά σ’ αυτή την περίπτωση θα διέπουν διαφορετικές
σφαίρες συναλλαγών. Σε κάθε κοινωνία, συνήθως κυριαρχεί μια από τις αρχές. Η
αρχή της ανταλλαγής που δεσπόζει σε μια δεδομένη κοινωνία είναι αυτή που
καθορίζει το πως διατίθενται τα μέσα παραγωγής.

Η αρχή της αγοράς
Στην καπιταλιστική οικονομία στο σημερινό κόσμο κυριαρχεί η αρχή της
αγοράς. Αυτή διέπει την κατανομή των μέσων παραγωγής: τη γη, την εργασία,
τους φυσικούς πόρους, την τεχνολογία, και το κεφάλαιο.

Αναδιανομή
Η αναδιανομή λειτουργεί όταν τα αγαθά, οι υπηρεσίες, ή τα ισοδύναμά τους
κινούνται από το τοπικό επίπεδο προς ένα κέντρο. Το κέντρο μπορεί να είναι μια
πρωτεύουσα, ένα περιφερειακό σημείο συλλογής, ή μια αποθήκη κοντά στην
κατοικία ενός αρχηγού. Τα προϊόντα συχνά κινούνται μέσω μιας ιεραρχίας
υπαλλήλων για την αποθήκευση στο κέντρο.

Αμοιβαιότητα
Η αμοιβαιότητα είναι η ανταλλαγή μεταξύ κοινωνικών ίσων, οι οποίοι συνήθως
σχετίζονται με συγγένεια, γάμος, ή άλλο στενό προσωπικό δεσμό. Είναι
κυρίαρχη στις πιο εξισωτικές κοινωνίες, μεταξύ των τροφοσυλλεκτών, των εκ
περιτροπής καλλιεργητών, ή των κτηνοτρόφων. Υπάρχουν τρεις βαθμοί
αμοιβαιότητας: γενικευμένη, ισορροπημένη, και αρνητική (Sahlins 1968

Στη γενικευμένη αμοιβαιότητα, κάποιος δίνει σε ένα σε άλλο πρόσωπο, το
οποίο συνήθως ανήκει στην ίδια κοινωνική ομάδα, και δεν αναμένει την άμεση
επιστροφή ή κάτι συγκεκριμένο ως αντάλλαγμα.

Η ισορροπημένη αμοιβαιότητας ισχύει για τις ανταλλαγές μεταξύ των
ανθρώπων που έχουν πιο μακρινές σχέσεις από ό, τι είναι τα μέλη της ίδιας
ομάδας ή οικογένειας. Σε μια κοινωνία ‘κηπουρών’, για παράδειγμα, ένας άνδρας
παρουσιάζει ένα δώρο σε κάποιον συγγενή του σε ένα άλλο χωριό. Ο δωρητής
περιμένει κάτι σε αντάλλαγμα.

Η αρνητική αμοιβαιότητα (π.χ., η ζωοκλοπή) αφορά κυρίως τις ‘ανταλλαγές’
μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, οι οποίες δεν σχετίζονται με δεσμούς
συγγένειας ή συμμαχίας.

ΓΛΩΣΣΑΡΙ
αναζήτηση τροφής: προσαρμοστική στρατηγική που βασίζεται στο κυνήγι και
τη συλλογή τροφής (άγρια φρούτα, ρίζες-βολβοί, κλπ.).
βοσκοί: οι άνθρωποι που χρησιμοποιούν ως κύρια προσαρμοστική στρατηγική
την παραγωγή τροφίμων με βάση τη φροντίδα κοπαδιών εξημερωμένων ζώων.
γενική εξέλιξη: μελέτη των μακρόπνοων βιολογικών και πολιτισμικών
αλλαγών στο ανθρώπινο είδος.
γεωργία: το σύστημα παραγωγής που χαρακτηρίζεται από συνεχή και εντατική
χρήση της γης και της εργασίας.
γεωργο-κτηνοτροφία: οικονομία διαβίωσης με βάση τόσο την γεωργία όσο
και (εποχιακά) την κτηνοτροφία.
γραμμική εξέλιξη: η άποψη ότι όλοι οι πολιτισμοί έχουν εξελιχθεί περνώντας
από παρόμοια στάδια με την ίδια σειρά.
ημι-νομαδισμός: μία από τις δύο παραλλαγές της κτηνοτροφίας· μέρος του
πληθυσμού μετακινείται εποχιακά με τα κοπάδια, ενώ το άλλο μέρος παραμένει
στους τόπους μόνιμης κατοικίας (π. χ. χωριά).
κοπή και καύση: μορφή κηπουρικής στην οποία μια δασική έκταση κόβεται και
καίγεται (οι στάχτες λειτουργούν ως λίπασμα) πριν φυτευτεί και καλλιεργηθεί
για 2-3 χρόνια.
καλλιεργητικό συνεχές: ένα συνεχές παραγωγής τροφίμων, από την
κηπουρική μέχρι την γεωργία, στο οποίο αυξάνει η ένταση εργασίας και
μειώνεται ο ελεύθερος χρόνος.
κηπουρική: προβιομηχανικό σύστημα παραγωγής στην οποία τα χωράφια
αφήνονται για αγρανάπαυση για διάφορα χρονικά διαστήματα.
νομαδισμός: Κίνηση όλο το χρόνο από όλη την κτηνοτροφική ομάδα (άνδρες,
γυναίκες και παιδιά) μαζί με τα ζώα τους.
ομάδα ( band): η βασική μονάδα κοινωνικής οργάνωσης μεταξύ
τροφοσυλλεκτών. Μια ομάδα περιλαμβάνει λιγότερα από εκατό άτομα· συχνά
χωρίζεται εποχιακά.
παραγωγή τροφίμων: καλλιέργεια φυτών και εξημέρωση ζώων.
πλασματική συγγένεια: οι προσωπικές σχέσεις με πρότυπο τη συγγένεια,
όπως αυτή μεταξύ νονού και βαφτιστηριών.
προσαρμοστικές διαδικασίες: μακροπρόθεσμες αλλαγές που προκύπτουν
από την επαναλαμβανόμενη χρήση των προσαρμοστικών στρατηγικών σε μια
συγκεκριμένη τοποθεσία.
προσαρμοστικές στρατηγικές: μορφές/πρότυπα που σχηματίζονται από τις
πολλές ξεχωριστές προσαρμογές που επινοούν τα άτομα για να αποκτήσουν και
να χρησιμοποιήσουν τους διαθέσιμους πόρους για την επίλυση άμεσων
προβλημάτων επιβίωσης και αναπαραγωγής: αναζήτηση τροφής, κηπουρική,
γεωργία, την κτηνοτροφία, μερκαντιλισμός (εμπόριο), και βιομηχανοποίηση.
προσαρμοστικότητα: ανοχή της περιβαλλοντικής ποικιλότητας· ικανότητα να
αντιμετωπίζονται διαφορετικά περιβάλλοντα.
συγκεκριμένη εξέλιξη: μελέτη των αλλαγών στις σχέσεις μεταξύ
συγκεκριμένων πληθυσμών και του περιβάλλοντός τους.
συγκλίνουσα εξέλιξη: ανάπτυξη παρόμοιων χαρακτηριστικών, σε θεσμούς, ή
πρότυπα συμπεριφοράς, σε διαφορετικούς πληθυσμούς ως αποτέλεσμα της
προσαρμογής σε παρόμοια περιβάλλοντα.
υδραυλικές κοινωνίες: κράτη/αυτοκρατορίες με εντατική αρδευόμενη
καλλιέργεια, για παράδειγμα, αρχαία Μεσοποταμία, Αίγυπτος, Περού, Κίνα,
Κεντρική Αμερική.