ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ / MINISTRY OF CULTURE AND SPORTS

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ / ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI

Θ΄ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ

9th SCIENTIFIC MEETING ON HELLENISTIC POTTERY
Θ΄ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 5-9 Δεκεμβρίου 2012

9 th SCIENTIFIC MEETING
ON HELLENISTIC POTTERY
THESSALONIKI December 5-9th 2012

ΠΡΑΚΤΙΚΑ / PROCEEDINGS
I

ΑΘΗΝΑ 2018
ISBN 978-960-386-364-9 ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΤΑΜΕΙΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ
Γενική επιμέλεια ΕΛΕΝΗ ΚΩΤΣΟΥ
Υπεύθυνη έκδοσης ΜΑΡΙΑ ΚΑΖΑΚΟΥ
Καλλιτεχνική επιμέλεια ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΚΟΥΤΣΟΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ
ΝΑΤΑΣΣΑ ΚΟΤΣΑΜΠΑΣΗ

Εκτύπωση ΦΩΤΟΛΙΟ Α.Ε.

© 2018 ΤΑΜΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝ
Πανεπιστημίου 57, Αθήνα 10564
www.tap.gr

ISBN 978-960-386-364-9
ΤΟΜΟΣ Ι: 978-960-386-361-8
 Θ΄ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ
9th SCIENTIFIC MEETING
ON HELLENISTIC POTTERY
 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΟΛΥΞΕΝΗ ΑΔΑΜ-ΒΕΛΕΝΗ
Διευθύντρια Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης

ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΚΑΜΑΤΗΣ
Διευθυντής Τομέα Αρχαιολογίας, Α.Π.Θ.

ΛΙΛΛΙΑΝ ΑΧΕΙΛΑΡΑ
Επίτιμη Έφορος Αρχαιοτήτων

ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥ
Ομότιμη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

ΑΡΓΥΡΟΥΛΑ ΙΝΤΖΕΣΙΛΟΓΛΟΥ
Προϊσταμένη, ΙΓ΄ ΕΠΚΑ

ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΡΑΜΗΤΡΟΥ-ΜΕΝΤΕΣΙΔΗ
Επίτιμη Έφορος Αρχαιοτήτων

ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΟΥΡΑΤΣΟΓΛΟΥ
Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΙΣΑΗΛΙΔΟΥ-ΔΕΣΠΟΤΙΔΟΥ
Προϊσταμένη, ΙΣΤʹ ΕΠΚΑ

ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥ
Ομότιμη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

ΣΤΥΛΙΑΝΗ ΓΑΡΟΥΦΑ
Αρχαιολόγος

ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΚΑΛΛΙΝΗ
Αρχαιολόγος
 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ
MINISTRY OF CULTURE AND SPORTS
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI

Θ΄ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ Κ ΕΡΑΜΙΚΗ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 5-9 Δεκεμβρίου 2012

9th SCIENTIFIC MEETING

ON H ELLENISTIC P OTTERY
THESSALONIKI December 5-9th 2012

ΠΡΑΚΤΙΚΑ / PROCEEDINGS
I

ΑΘΗΝΑ 2018
ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΤΑΜΕΙΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ
 Προλογικό Σημείωμα

Η παρούσα έκδοση των Πρακτικών της Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης για την
Ελληνιστική Κεραμική που πραγματοποιήθηκε το 2012 στη Θεσσαλονίκη σηματοδοτεί
στην πραγματικότητα τη συνέχιση της ερευνητικής προσπάθειας που ξεκίνησε το 1986
στα Ιωάννινα και παρά τις αντίξοες συνθήκες κατόρθωσε να αποδώσει σημαντικούς
καρπούς για την αρχαιολογική έρευνα και ιδιαίτερα την ελληνιστική κεραμική, όπως
μαρτυρούν οι 21 τόμοι Πρακτικών και Λευκωμάτων με το θέμα αυτό. Αξίζει με την ευ-
καιρία αυτή να εξαρθεί η σημασία της προσπάθειας που ανέλαβαν έλληνες αρχαιολόγοι
από τριακονταετίας και πλέον, αλλά υποστηρίχθηκε ενεργά με μια αξιοπρόσεκτη διεθνή
συμμετοχή, έτσι ώστε έλληνες και ξένοι αρχαιολόγοι συμμετέχουν αποφασιστικά στη
συζήτηση και την έρευνα για το επιστημονικό θέμα της ελληνιστικής κεραμικής.

Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί ένα ευρύ και διεθνές ερευνητικό πεδίο που αξι-
οποίησε το πολύ πλούσιο αρχαιολογικό υλικό στον ευρύτερο ελληνικό κόσμο, αλλά και
το έργο παλαιοτέρων σεβαστών ερευνητών παγκοσμίως. Σε όλα αυτά τα χρόνια της προ-
σπάθειας το Υπουργείο Πολιτισμού και ιδιαιτέρως οι κατά τόπους διενέργειας των Συ-
ναντήσεων Εφορείες του, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, η κατά τόπους
Αυτοδιοίκηση στη Θεσσαλονίκη, τη Ρόδο, τα Χανιά, τη Μυτιλήνη, τον Βόλο, το Αίγιο,
τα Ιωάννινα συνέβαλαν στην πραγματοποίηση του έργου και την επιτυχία του. Η προ-
σωπική συμβολή και η εργασία μιας πλειάδας συναδέλφων, ερευνητών, μεταπτυχιακών
φοιτητών και φίλων αποτέλεσε την πραγματική κινητήρια δύναμη της προσπάθειάς μας.
Οι ευχαριστίες μας προς όλους αποκτούν αξία (σάρκα και οστά) μόνο με το ανά χείρας
εκδοτικό έργο, τα Πρακτικά της Θ΄ Επιστημονικής Συνάντησης για την Ελληνιστική
Κεραμική-Θεσσαλονίκη 2012.

Η Θ΄ Διεθνής Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική στη Θεσσα-

λονίκη, χωρίς να απομακρυνθεί από το βασικό στόχο της, τη χρονολόγηση της ελληνι-
στικής κεραμικής, έθεσε ως ειδικό θέμα της την Καινοτομία και την Παράδοση που μπο-
ρούσε να εμπεριέχει η κεραμική παραγωγή των ελληνιστικών χρόνων. Σήμερα είμαστε
στην ευχάριστη θέση να παραδώσουμε στην αρχαιολογική κοινότητα τα Πρακτικά των
εργασιών της Θ΄ Συνάντησης, ένα έργο που οφείλεται στον κόπο παλιών και νέων συ-
νεργατών και συναδέλφων: Παρουσιάζονται εργασίες, οι οποίες παρουσιάστηκαν κατά
τη διάρκεια της Συνάντησης, με θέματα που καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος του ελλη-
νιστικού κόσμου. Το δύσκολο έργο της έκδοσης ανέλαβε η Διεύθυνση Δημοσιευμάτων
του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων, όπως έκανε για τα Πρακτικά σχεδόν όλων των
προηγούμενων Συναντήσεων. Οι κ. κ. Ε. Κώτσου και Μ. Καζάκου πραγματοποίησαν με
τέχνη και γνώση το τεράστιο έργο της προετοιμασίας της δημοσίευσης. Tο έργο είχε την
έγκριση και τη συμπαράσταση της τέως προέδρου κ. Α. Λούβη και του Διοικητικού Συμ-
βουλίου του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων που ενέκριναν την έκδοση των Πρακτικών
της Συνάντησης της Θεσσαλονίκης. Σε όλους εκφράζουμε τις θερμές ευχαριστίες και την
ευγνωμοσύνη μας.

Θεσσαλονίκη 2017

Για την Επιστημονική Επιτροπή

ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥ
Ομότιμη Καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Α ΤΟΜΟΣ
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 11-12
ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ
GRAHAM SHIPLEY
Why innovate? Between Politics, the Market, and Material
Culture at the Dawn of Eastern Sigillata 15-27
ΛΙΛΛΙΑΝ ΑΧΕΙΛΑΡΑ
ΜΕΤΡΟ Θεσσαλονίκης και ελληνιστική κεραμική 29-47
ΠΟΛΥΞΕΝΗ ΑΔΑΜ-ΒΕΛΕΝΗ
Κεραμικά εργαστήρια και παραγωγή λύχνων με μήτρα
στο χώρο της Αγοράς των αυτοκρατορικών χρόνων
στη Θεσσαλονίκη 49-73
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΤΖΑΝΑΒΑΡΗ - ­
ΜΑΡΙΑ ΤΣΙΜΠΙΔΟΥ-ΑΥΛΩΝΙΤΗ
Επείσακτη και τοπική κεραμική στη Θεσσαλονίκη
των ελληνιστικών χρόνων 75-94
ΝΙΚΟΣ ΑΚΑΜΑΤΗΣ
Τοπική κεραμική παραγωγή της Πέλλας. Η μετάβαση
από την κλασική στην ελληνιστική εποχή 95-112
ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΚΥΡΙΑΚΟΥ
Η κεραμική από το «ναό Ι» στο ιερό της Εύκλειας
στη Βεργίνα. Χρονολογικές και ερμηνευτικές
προσεγγίσεις 113-124
ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΚΑΛΛΙΝΗ
Στρωματογραφημένοι πήλινοι λύχνοι από το Μητρώο
των Αιγών 125-135
ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΡΑΜΗΤΡΟΥ-ΜΕΝΤΕΣΙΔΗ
Εορδαία: Ταφές με νομίσματα 137-163
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΙΣΑΗΛΙΔΟΥ-ΔΕΣΠΟΤΙΔΟΥ
Πρώιμη ελληνιστική κεραμική από την αρχαία Άφυτη
και η σχέση της με την κεραμική της Ολύνθου 165-176
ΣΠΥΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
Αμφορείς της «ομάδας Παρμενίσκου» και άλλα αγγεία
από την Κασσάνδρα Χαλκιδικής 177-202
ΣΒ. ΒΙΒΝΤΕΝΚΟ - ΣΠ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ -
Π. ΜΑΝΟΥΔΗΣ - Χ. ΤΣΑΓΓΑΛΙΔΗΣ - Ε. ΔΑΓΚΑΛΙΚΑ
Αρχαιομετρικά στοιχεία πήλινων αγγείων
από την Κασσάνδρα Χαλκιδικής 203-220
ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΠΑΣΤΑΘΗΣ - ΜΕΛΙΝΑ ΜΩΫΣΙΔΟΥ
Κεραμική από τη νεκρόπολη της ελληνιστικής
Κασσάνδρειας 221-242
Ε. ΤΡΑΚΟΣΟΠΟΥΛΟΥ - Ο. ΝΑΣΙΩΚΑ - Α. ΠΑΝΤΗ
Άκανθος. Eλληνιστική κεραμική από αποθέτες-
πηγάδια κτίσματος της πόλης 243-266
JEAN-SÉBASTIEN GROS
Ύστερη ελληνιστική κεραμική από τις γαλλικές
ανασκαφές στη Θάσο 267-274
ΜARIA DEOUDI
Schwarzfirnisware aus Maroneia 275-290
Κ. ΠΕΡΙΣΤΕΡΗ - ΕΙΡ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ -
ΣΤ. ΓΑΡΟΥΦΑ
Οδικός άξονας Σερρών-Αμφίπολης 2011.
Ελληνιστική κεραμική -
προκαταρκτική μελέτη 291-314
ΑΝΝΑ ΠΑΝΤΗ
Ανάγλυφη κεραμική από την πόλη
των Λειβήθρων 315-334
ΑΡΓΥΡΟΥΛΑ ΔΟΥΛΓΕΡΗ-ΙΝΤΖΕΣΙΛΟΓΛΟΥ
«Ομηρικός» σκύφος από τα εργαστήρια
της Πέλλας (;) στη Δημητριάδα.
Παρατηρήσεις και προβληματισμοί 335-343
ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΧΑΡΑΜΗ
Η περίοδος μετά την καταστροφή των Θηβών
από τον Μέγα Αλέξανδρο μέσα από τη μαρτυρία
των νεκροταφείων της 345-359
GUY ACKERMANN
Un ensemble de céramique de la haute époque
hellénistique et la présence macédonienne
à Érétrie (Eubée, Grèce) 361-378
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΛΑΙΟΘΟΔΩΡΟΣ
H ομάδα του Αγρινίου 379-388
ΕΡΩΦΙΛΗ-ΙΡΙΣ ΚΟΛΙΑ
Ελληνιστική κεραμική από τη Βούρα:
Κλειστά σύνολα από την ανασκαφή
στην Τράπεζα Διακοπτού 389-405
ΚΩΣΤΑΣ ΦΙΛΗΣ
Ενσφράγιστοι εμπορικοί αμφορείς από το Αίγιο 407-421
ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΤΣΙΛΟΓΙΑΝΝΗ
Ελληνιστική κεραμική από το Κτίριο 5
της αρχαίας π
­ όλης της Κύθνου 423-439
ΝΟΤΑ ΚΑΡΑΜΑΛΙΚΗ
Απλές υδρίες τύπου Hadra από κλειστά
ανασκαφικά σύνολα του Ρεθύμνου 441-458
ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΠΡΕΚΑ-ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ
Ελληνιστική κεραμική από τον Κεραμικό
της αρχαίας Κέρκυρας 459-482
Β ΤΟΜΟΣ
BASHKIM VREKAJ
Un lot de céramique de la période hellénistique
à Apollonia d’Illyrie 497-514
ASUMAN BALDIRAN
Kerch Type Pelikai at Stratoniceia Necropolis 515-522
R. PERNA- S. CINGOLANI
Hellenistic Black Glazed Pottery
from Hadrianopolis (Southern Albania) 523-534
LUCIJANA ŠEŠELJ
Hellenistic Pottery from the Sanctuary of Diomedes
on the Cape Ploča: New Contributions to Pottery
Studies in Dalmatia (Croatia) 535-544
9
 CHAVDAR TZOCHEV
Transport Amphora Production in the Interior
of Ancient Thrace: New Data from the Hellenistic
City of Seuthopolis and the Kazanlak Valley 545-565
ROMAN STOYANOV
Two Groups of Hellenistic Hydriai from the Necropoleis
of Chersonesos in the Crimea 567-576
SARAH JAPP
Diagnostic Pottery Ensembles of Hellenistic Find
Complexes in Pergamon 577-586
DALIT REGEV
Levantine Table Amphorae from the Bronze Age
to the Hellenistic Period 587-597
CÉCILE HARLAUT
Pottery Assemblages of Some Early Hellenistic Contexts,
from Alexandria, Nelson’s Island (Canopus area) and
Plinthine Necropolis (Western chora). 331-250 BC 599-623
PAOLA PUPPO
Dinamiche commerciali nel Mediterraneo occidentale:
la ceramica ellenistica a rilievo in Sardegna 625-633
MAJA MIŠE
The Influence of West Slope Technique
on Isseian Pottery Production 635-647
ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΠΡΕΚΑ-ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ
Μακεδονικά σύμβολα στα σφραγίσματα
των Γιτάνων 649-661
NATACHA MASSAR
Inscribed Black-Glaze Attic Vases 663-676
ΜΑΡΙΑ ΝΑΣΙΟΥΛΑ
Γραμματικά αγγεία. Η μελέτη των επιγραφών 677-686
ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΙΓΝΑΤΙΑΔΟΥ
Συλλέγοντας δάκρυα. Από την ονομασία
στη χρήση; 687-692
ANTONIO CORSO
Echoes of Famous Statues in the Vase Painting
of the Late 4th Century BC 693-697
ANNA GAMBERINI
Polybius’ Phoinike through the Analysis
of Material Culture 699-722
ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΤΣΙΑΦΑΚΗ
Η συμβολή των φυσικοχημικών μεθόδων
στη μελέτη της κεραμικής 723-729
ΣΤ. ΔΡΟΥΓΟΥ - Ι. ΤΟΥΡΑΤΣΟΓΛΟΥ
Καινοτομία και παράδοση στην πρώιμη ελληνιστική
κεραμική του Μακεδονικού βασιλείου 731-761
ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ ΤΟΙΧΟΥ
VASIL BERETI
La céramique hellénistique de la couche US 56
du sondage 2 - 8 à Orikos 765-777
ΕΙΡ. ΓΑΒΡΙΛΑΚΗ - Π. ΒΙΓΛΑΚΗ - Ν. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΣ
Ανάγλυφοι σκύφοι από την αρχαία Λάππα
στο Νομό Ρεθύμνης 779-797
10
BENOIT DERCY
Οικιακή ελληνιστική κεραμική της Δρήρου -
­Μιραμβέλλο, ανατολική Κρήτη (2009-2012) 799-806
L. HEINZE - M.-CHR. JUNGHANS - L. PICHT -
U. MANDEL
„Feine Reifenware“ aus Priene. Vorläufige Überlegungen
zu einer wenig bekannten Keramikgattung
des 3./2. Jhs. v. Chr. 807-815
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ -
ΛΥΔΙΑ ΜΑΛΑΤΑΡΑ
Ο κεραμεύς και η τέχνη του
στη φιλολογική γ­ ραμματεία των κλασικών
και ελληνιστικών χρόνων 817-823
ΜΑΡΙΑ ΚΑΡΑΜΠΑ
Ελληνιστική κεραμική από την Αμβρακία.
Τυπολογία, εξέλιξη και χρονολόγηση
των κανθάρων 825-848
ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΥΡΟΦΡΥΔΗΣ
Ελληνιστικά πώματα κυψελών για προστασία
των μελισσών από τη Vespa orientalis 849-856
ΒΗΣΣΑΡΙΩΝ ΜΠΑΧΛΑΣ
Ενσφράγιστοι εμπορικοί αμφορείς του Πιερικού
­Ηρακλείου και της χώρας Λειβήθρων 857-880
EWDOKSIA PAPUCI-WŁADYKA - EDYTA MARZEC
Hellenistic Fine Wares from the Paphos Agora Project
Excavations (Jagiellonian University, Krakow, Poland)
Seasons 2011-2012. First Presentation 881-888
C. RATHOSSI - D. KONDOPOULOU - E. TEMA -
K.G. EFTHIMIADIS
Archaeometric and Archaeomagnetic Research
on Hellenistic Ceramics: Case Studies from Islands
and Continental Greece 889-898
ΘΩΜΗ ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΥ
Ταφικό σύνολο από την Ευρωπό του Κιλκίς 899-912
ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΙΡΕΤΑΚΗΣ
Μελανόγραφες οινοχόες από τη Σαλαμίνα 913-924
M. VAN DER ENDEN - J. POBLOME - P. BES
Sagalassian Mastoi in an Eastern Mediterranean
Context 925-945
ΣΥΝΟΨΗ - OVERVIEW
ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥ
Θ΄ Διεθνής Επιστημονική Συνάντηση
για την Ελληνιστική Κεραμική. Θεσσαλονίκη 2012.
Σύνοψη των εργασιών 949-953
STELLA DROUGOU
9th International Scientific Meeting on Hellenistic Pottery.
Thessaloniki 2012. Overview 954-957
ΣYNTOMOΓPAΦIEΣ - BIBΛIOΓPAΦIA

Εκτός από τις καθιερωμένες συντομογραφίες χρησιμοποιούνται και οι ακόλουθες:

Α΄ΕλλΚερ Α΄ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Ιωάννινα 1986, Ιωάννινα
1989.
Agora IV R.H. Howland, Greek Lamps and their Survivals, The Athenian Agora IV, Princeton, New
Jersey 1958.
Agora V H.S. Robinson, Pottery of the Roman Period, Chronology, The Athenian Agora V, Princeton,
New Jersey 1959.
Agora XII B.A. Sparkes - L. Talcott, Black and Plain Pottery of the 6th, 5th and 4th Centuries BC, The
Athenian Agora XII, Princeton, New Jersey 1970.
Agora XXII S.I. Rotroff, Hellenistic Pottery. Athenian and Imported Moldmade Bowls, The Athenian Agora
XXII, Princeton, New Jersey 1982.
Agora XXIX S.I. Rotroff, Hellenistic Pottery. Athenian and Imported Wheelmade Table Ware and Related
Material, The Athenian Agora XXIX, Princeton, New Jersey 1997.
Agora XXXIII S.Ι. Rotroff, Hellenistic Pottery, The Plain Wares, The Athenian Agora XXXIII, Princeton,
New Jersey 2006.
Ακαμάτη, Τάφοι Πέλλας Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι της Πέλλας, Αθήνα 1994.
Ακαμάτης, Μήτρες Ι.Μ. Ακαμάτης, Πήλινες μήτρες αγγείων από την Πέλλα, Θεσσαλονίκη 1985 (α΄ έκδ.),
Πέλλας Αθήνα 1993 (β´ έκδ.).
Alt Ägina II E. Walter-Karydi - W. Felten - R. Smetana-Scherer, Spätklassische und hellenistische Keramik,
Alt Ägina II,1, 1982.
Β΄ΕλλΚερ Β΄ Επιστημονική Συνάντηση για την Eλληνιστική Kεραμική, Ρόδος, 22-25 Μαρτίου 1989,
Αθήνα 1990.
Bruneau 1970 Ph. Bruneau, Tombes d’Argos, BCH 94 (1970), 437-531.
Γ΄ΕλλΚερ Γ΄ Επιστημονική Συνάντηση για την Eλληνιστική Kεραμική, Θεσσαλονίκη, 24-27 Σε-
πτεμβρίου 1991, Αθήνα 1994.
Corinth IV, II O. Broneer, Terracotta Lamps, Corinth IV, II, Cambridge, Massachusetts 1930.
Corinth VII, III G.R. Edwards, Corinthian Hellenistic Pottery, Corinth VII, III, Princeton 1975.
Δ΄ΕλλΚερ Δ΄ Επιστημονική Συνάντηση για την Eλληνιστική Kεραμική, Μυτιλήνη, Μάρτιος 1994,
Αθήνα 1997.
Délos XXVI Ph. Bruneau, Les lampes, Délos XXVI, Paris 1965.
Délos XXVIΙ Ph. Bruneau, L’îlot de la maison des comédiens, Délos XXVIΙ, Paris 1970.
Délos XXXI A. Laumonier, La céramique hellénistique à reliefs. 1. Ateliers “ioniens”, Délos XXXI, Paris
1977.
Demetrias I V. Milojčić - D. Theocharis (εκδ.), Die Deutschen Archäologischen Ausgrabungen in Thessalien,
Demetrias I, Bonn 1976.
Δρούγου, Λύχνοι Πέλλας Στ. Δρούγου, Ανασκαφή Πέλλας 1957-1964. Οι πήλινοι λύχνοι, Αθήνα 1992.
Δρούγου 2005 Στ. Δρούγου, Βεργίνα. Τα πήλινα αγγεία της Μεγάλης Τούμπας, Αθήνα 2005.
Δρούγου - Τουράτσογλου, Στ. Δρούγου - Γ. Τουράτσογλου, Ελληνιστικοί λαξευτοί τάφοι Βεροίας, Αθήναι 1980,
Τάφοι Βεροίας 19982.
Drougou - Touratsoglou 1991 St. Drougou - I. Touratsoglou, Hellenistische Keramik aus Makedonien: Chronologische
Indizien, AntK 34 (1991), 13-21.
Ε΄ΕλλΚερ Ε΄ Επιστημονική Συνάντηση για την Eλληνιστική Kεραμική, Αθήνα 2000.
Ελεύθερνα ΙΙ,2 Θ. Καλπαξής - Α. Furtwängler - A. Schnapp κ.ά. (εκδ.), Ελεύθερνα, Τομέας ΙΙ. Ένα ελλη-
νιστικό σπίτι («Σπίτι Α») στη θέση Νησί, Ρέθυμνο 1994.
ΕλλΚερ Αιγαίου Ελληνιστική κεραμική από το Αιγαίο / Hellenistic Pottery from the Aegean, Μυτιλήνη 1994.
ΕλλΚερ Ηπείρου, Ελληνιστική κεραμική από την Ήπειρο, την Αιτωλοακαρνανία και τα Ιόνια νησιά,
Αιτωλοακαρνανίας, Αθήνα 2009.
Ιονίων νησιών
ΕλλΚερ Θεσσαλίας Ελληνιστική κεραμική από τη Θεσσαλία, Βόλος 2000.
ΕλλΚερ Κρήτης Ελληνιστική κεραμική από την Κρήτη, Χανιά 1997.

11
 ΕλλΚερ Μακεδονίας Ελληνιστική κεραμική από τη Μακεδονία / Hellenistic Pottery from Macedonia, Θεσσα-
λονίκη 1991.
ΕλλΚερ Πελοποννήσου Ελληνιστική κεραμική από την Πελοπόννησο, Αίγιο 2005.
Ephesos IX V. Mitsopoulos-Leon, Die Basilika am Staatsmarkt in Ephesos. Kleinfunde 1. Keramik
hellenistischer und römischer Zeit, Forschungen in Ephesos IX, ii/ii, Wien 1991.
Eretria II I.R. Metzger, Die hellenistische Keramik in Eretria, Eretria. Ausgrabungen und Forschungen
II, Berne 1969.
Eretria IX K. Gex, Rotfigurige und weissgrundige Keramik, Eretria. Ausgrabungen und Forschungen IX,
Lausanne 1993.
Ζ΄ΕλλΚερ Ζ΄ Επιστημονική Συνάντηση για την Eλληνιστική Kεραμική, Αίγιο 4-9 Απριλίου 2005,
Αθήνα 2011.
Η΄ ΕλλΚερ Η΄ Επιστημονική Συνάντηση για την Eλληνιστική Kεραμική, Ιωάννινα, 5-9 Μαΐου
2009, Αθήνα 2014.
Θέμελης - Τουράτσογλου, Π Γ. Θέμελης - Γ.Π. Τουράτσογλου, Οι τάφοι του Δερβενίου, Αθήνα 1997.
Τάφοι Δερβενίου
Θέματα Ελληνιστικής Θέματα Ελληνιστικής Κεραμικής στην Αρχαία Μακεδονία / Topics on Hellenistic Pottery
Κεραμικής/ Topics in Ancient Macedonia, Αθήνα 2012.
on Hellenistic Pottery
Georgiadou, Totenkult A. Georgiadou, Totenkult und elische Grabkeramik spätklassischer und hellenistscher Zeit,
und elische Grabkeramik Thessaloniki 2005.
Gortina I A. di Vita (επιμ.), Gortina I, Monografie della Scuola Archeologica Italiana di Atene e delle
Missioni Italiene in Oriente, III, Roma 1988.
Hayes 1985 J.W. Hayes, Sigillate Orientali, Enciclopedia dell’arte antica, classica e orientale, Atlante delle
forme ceramiche II: Ceramica fine romana nel Bacino Mediterraneo (tardo ellenismo e primo
impero), Roma 1985, 1-96.
Kabirion III U. Heimberg, Die Keramik des Kabirions. Das Kabirenheiligtum bei Theben III, 1982.
Καλτσάς 1983 Ν. Καλτσάς, Από τα ελληνιστικά νεκροταφεία της Πύλου, ΑΔ 38 (1983), Μελέτες, 1-77.
Kerameikos IX U. Knigge, Der Südhügel, Kerameikos ΙΧ, Berlin 1976.
Kerameikos XI J. Scheibler, Griechische Lampen, Kerameikos XI, Berlin 1976.
Labraunda I P. Hellström, Pottery of Classical and Later Date, Terracotta Lamps and Glass, Labraunda II,
1, Lund 1965.
Médéon V C. Vatin - P. Bruneau - C. Rolley - T. Hackens, Tombes hellénistiques, objets de métal, monnaies,
Médéon de Phocide V, Paris 1976.
Milet V,1 A.U. Kossatz, Funde aus Milet, 1. Die megarischen Becher, Milet V,1, Berlin 1990.
Morel 1981 J.-P. Morel, Céramique campanienne. Les formes, BEFAR 244, Roma 1981, 19942.
Olynthus V D.M. Robinson, Excavations at Olynthus. Mosaics, Vases and Lamps of Olynthus found in 1928
and 1931, Olynthus V, Baltimore 1933.
Olynthus XIII D.M. Robinson, Vases found in 1934 and 1938, Olynthus XIII, Baltimore 1950.
Paphos III J.W. Hayes, The Hellenistic and Roman Pottery, Paphos III, Nicosia 1991.
PergForsch 2 J. Schäfer, Hellenistische Keramik aus Pergamon. Pergamenische Forschungen 2, Berlin 1968.
PergForsch 6 C. Meyer-Schlichtmann, Die Pergamenische sigillata aus der Stadtgrabung von Pergamon,
Mitte 2. Jh. v. Chr. - Mitte 2. Jh. n. Chr., Pergamenische Forschungen 6, Berlin 1988.
Samaria-Sebaste III J.C. Crowfoot - G.M. Crowfoot - K.M. Kenyon, Samaria-Sebaste, Reports of the Work of the
Joint Expedition in 1931-1933 and of the British Expedition in 1935, No.3 - The Objects from
Samaria, London 1957.
ΣΤ΄ΕλλΚερ ΣΤ΄ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Βόλος, 17-23 Απριλίου
2000, Αθήνα 2004.
Stobi V. Anderson-Stojanović, Stobi, The Hellenistic and Roman Pottery, Princeton 1992.
Tarsus I H. Goldman (εκδ.), Excavations at Gozlu Kule, Tarsus. Vol. I, The Hellenistic and Roman
Periods, Princeton 1950.
Thompson 1934 H.A. Thompson, Two Centuries of Hellenistic Pottery, Hesperia 3 (1934), 316-480 (reprinted in
H.A. Thompson - D.B. Thompson - S. Rotroff, Hellenistic Pottery and Terracottas, Princeton 1987).
UM L.H. Sackett (εκδ.), Knossos. From Greek City to Roman Colony. Excavations at the Unexplored

Mansion, II, BSA Suppl. 21, 1992.

12
ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ
 Κεραμική από τη νεκρόπολη της ελληνιστικής Κασσάνδρειας

Κώστας Παπαστάθης - Μελίνα Μωϋσίδου

Στη θέση της αρχαίας Ποτίδαιας, αποικίας των Κορινθίων από το 600 π.Χ. και περίπου τέσσερις δε-
καετίες μετά την ερήμωσή της, το 356 π.Χ., από τον Φίλιππο Β´, ιδρύεται από τον Κάσσανδρο μια νέα
πόλη, η Κασσάνδρεια, που ακμάζει στους ελληνιστικούς και στους ρωμαϊκούς χρόνους. Λείψανα από
τα σπίτια και τα δημόσια οικοδομήματα της ελληνιστικής πόλης έχουν εντοπιστεί κατά τις σωστικές
ανασκαφές στα οικόπεδα και τα αγροτεμάχια της Νέας Ποτίδαιας1. Ωστόσο τάφοι της ίδιας περιόδου
έχουν βρεθεί μόνο σποραδικά.
Η είδηση για την οργάνωση αυτής της επιστημονικής συνάντησης συνέπεσε με τον εντοπισμό, το
Νοέμβριο του 2011, τμήματος της ελληνιστικής νεκρόπολης, κατά τις εκσκαφές για τη διάνοιξη δρόμου
εξυπηρέτησης του οδικού κυκλώματος Ποτίδαιας-Κασσανδρείας. Η συνέχεια της ανασκαφής, ωστόσο,
είχε απροσδόκητα αποτελέσματα, καθώς διαπιστώθηκε ότι οι τάφοι είχαν κατασκευαστεί πάνω ή πλάι
στα εγκαταλειμμένα ερείπια της νότιας οχύρωσης της πόλης. Νεκρόπολη και νότιο τείχος ήλθαν στο φως
κατά τη διάρκεια της ίδιας ανασκαφής, σε απόσταση 2,5 χλμ. νότια του ισθμού, όχι πολύ μακριά από το
σημείο όπου ο Κ. Σισμανίδης είχε εντοπίσει για πρώτη φορά το 1989 ένα άλλο τμήμα της ίδιας οχύρωσης2.
Η κεραμική των τάφων, που είναι το αντικείμενο αυτής της μελέτης, εξετάζεται με όρους χρονο-
λογικούς, στυλιστικούς, τεχνολογικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς, αλλά πάντοτε σε συνάφεια με
το νότιο τείχος της πόλης, το οποίο η νεκρόπολη καταλαμβάνει, σε μια προσπάθεια αναζήτησης των
μεταμορφώσεων της πόλης και της νεκρόπολης, αλλά και των ιστορικών γεγονότων που οδήγησαν στις
μεταμορφώσεις αυτές.

Η ΝΕΚΡΟΠΟΛΗ (Εικ. 1)

Το ανασκαμμένο τμήμα της νεκρόπολης καταλαμβάνει έκταση 300 τ.μ. Αναπτύσσεται γύρω, αλλά και
πάνω στα ερείπια της κασσάνδρειας οχύρωσης, η οποία κατά το 2ο αι. π.Χ. βρίσκεται ήδη σε αχρηστία.
Τόσο οι τάφοι, όσο και η οχύρωση έχουν υποστεί μεγάλης έκτασης καταστροφή από τη διάνοιξη αγροτι-
κού δρόμου: κάποιες ταφές έχουν κοπεί στη μέση, ενώ σε κρίσιμα σημεία έχει καταστραφεί και το τείχος,
πράγμα που δυσκολεύει την παρακολούθηση της πορείας του. Πάντως, η προσεκτική παρατήρηση δο-
μικών χαρακτηριστικών, σε συνδυασμό με τη γεωμορφολογία της περιοχής, μας οδηγεί στην πεποίθηση
ότι στη θέση αυτή το τείχος αποκλίνει της πορείας του από Α. προς Δ. και στρέφεται προς Ν.

1
Σισμανίδης 1989. Κουσουλάκου - Μισαηλίδου 2006.
2
Σισμανίδης 1989.
221
 ΚΏΣΤΑΣ ΠΑΠΑΣΤΆΘΗΣ - ΜΕΛΊΝΑ ΜΩΫΣΊΔΟΥ

Εικ. 1. Κασσάνδρεια. Κάτοψη της ανασκαφής και όψεις του τείχους.

Ερευνήθηκαν συνολικά 19 κεραμοσκεπείς τάφοι, που έχουν προσανατολισμό Α.-Δ. με εξαίρεση έναν
τάφο που έχει προσανατολισμό Β.-Ν., καθώς και δύο εναγισμοί. Οι καλυπτήριες κεραμίδες είναι κατά
κανόνα οικοδομικό υλικό σε β´ χρήση, προερχόμενο από κατοικίες ή και από κτίρια δημόσιου χαρα-
κτήρα. Αρκετές φέρουν σφραγίδες των εργαστηρίων. Έξι φορές απαντά η σφραγίδα της κεραμοποιίας
ΑΔΑΜΑ και από μία φορά η σφραγίδα ΣΚΑΜΩΝΟΣ και ΑΜΡ. Η παρουσία της σφραγίδας ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ3
είναι δηλωτική εργαστηρίου που ελέγχεται απευθείας από την κεντρική εξουσία, χωρίς να αποκλείεται η
πιθανότητα να προέρχεται από δημόσιο κτίριο που ανεγέρθηκε με βασιλική χορηγία4.
Οι ταφικές πρακτικές ακολουθούν τη γενική αρχή που κυριαρχεί στον αρχαίο κόσμο, δηλαδή της με-
ταφοράς από την πόλη στη νεκρόπολη, από τον οίκο στον τάφο: οι λεγόμενοι καλυβίτες είναι μικρογρα-
φίες σπιτιών με την οικοσκευή τους. Επικλινώς τοποθετημένες μεγάλες κεραμίδες σχηματίζουν δικλινή
στέγη, στην κορυφή της οποίας τοποθετούνται κατά μήκος σε σειρά μικρότεροι «κορυφαίοι» κέραμοι.
Στο εσωτερικό δύο μεγάλοι καλυπτήρες τοποθετούνται κατά μήκος σκεπάζοντας το σώμα και τα κτερί-
σματα που το συνοδεύουν. Σε ορισμένες περιπτώσεις διαμορφώνουν μικρούς προστατευμένους χώρους
μέσα στην τοιχοποιία της εγκαταλειμμένης οχύρωσης, αφαιρώντας λιθοπλίνθους και τοποθετούν τους
καλυβίτες εκεί, σε μια προσπάθεια να προσφέρουν επιπλέον θαλπωρή στον αγαπημένο νεκρό (Πίν. 1).
Οι ταφές είναι εκτεταμένες. Η κεφαλή του νεκρού είναι τοποθετημένη στα δυτικά και τα χέρια του
τοποθετημένα παράλληλα με το σώμα του. Μόνο σε δύο περιπτώσεις (τάφοι 3 και 9) διαπιστώθηκε καύ-
ση του νεκρού σε φορείο μέσα στον ταφικό λάκκο, ο οποίος, αφού αποτέθηκαν τα κτερίσματα, σκεπά-
στηκε με κεραμίδες.
Από τους 21 τάφους οι 14 ήταν κτερισμένοι. Οι προσφορές συνίστανται κυρίως σε αγγεία (συνολικά
92), ενώ βρέθηκαν λιγοστά μετάλλινα αντικείμενα, όπως σιδερένιες στλεγγίδες, χάλκινη φιάλη, χάλκινες

3
Ανάλογα σφραγίσματα συναντάμε στην Πέλλα και ειδικότερα στην οικία του Διονύσου, στην οικία της αρπαγής της
Ελένης, στην οικία του Ποσειδώνος, στο τετράγωνο 3 και στην ακρόπολη. Βλ. Μακαρόνας - Γιούρη 1989, 188, εικ. 11-15.
4
Burstein 1982, όπου περιγράφεται ο βίος της συζύγου του Λυσιμάχου, Αρσινόης Β́, στην Κασσάνδρεια.
222
 ΚΕΡΑΜΙΚΉ ΑΠΌ ΤΗ ΝΕΚΡΌΠΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΉΣ ΚΑΣΣΆΝΔΡΕΙΑΣ

λαβές κιβωτιδίων κι ένα χρυσό φύλλο στεφανιού. Νομίσματα δεν συνόδευαν τους νεκρούς. Το ρεπερτό-
ριο της κεραμικής περιορίζεται κυρίως σε πυξίδες και μυροδοχεία, ενώ πιο σπάνια προσφέρονται στα-
μνοειδείς πυξίδες, θήλαστρα, χυτρίδια.

Η ΚΕΡΑΜΙΚΗ

Πυξίδες (Πίν. 2α-β)

Πρόκειται για το χαρακτηριστικότερο και πολυπληθέστερο κτέρισμα στο σύνολο των ανασκαμμένων
τάφων5. Όλες ανήκουν στο λεγόμενο τύπο Α, έχουν δηλαδή συνήθως χαμηλή βαθμιδωτή βάση και σώμα
που απαρτίζεται από έναν κύλινδρο κι έναν κωνικό ή ημισφαιρικό πυθμένα, που διαχωρίζονται μετα-
ξύ τους από έναν πλατύ περίγυρο. Αντίστοιχο σχήμα έχει και το πώμα, το οποίο κατά κανόνα στεγάζε-
ται με ημισφαιρικό θόλο. Οι πιο πολλές είναι μεσαίου μεγέθους, με το ύψος να ποικίλλει από τα 0,08 έως
τα 0,15 μ. και την αναλογία ύψους-πλάτους να κυμαίνεται από 1:1 έως 1,2:1. Μία μόνο μικρογραφία του
σχήματος, χωρίς το πώμα, συναντήσαμε σε ταφή, πράγμα που είναι ίσως ενδεικτικό των μεταμορφώσε-
ων που υφίστανται αυτά τα αγγεία σε ταφικό περιβάλλον6.
Οι πυξίδες είναι συνήθως διακοσμημένες με γραπτά, χαρακτά ή και ανάγλυφα κοσμήματα. Η διακό-
σμηση, κατά κανόνα της κατηγορίας της «Δυτικής Κλιτύος», ακολουθεί ένα «εικονογραφικό πρόγραμ-
μα»: στεφάνι με φύλλα ή και άνθη περιτρέχει το κυλινδρικό τοίχωμα του πώματος κι ένα δεύτερο απλώ-
νεται γύρω από το κέντρο του θόλου. Στην κορυφή του θόλου τοποθετείται πλαστικό κομβίο ή ανάγλυ-
φη προτομή με θρησκευτική ή μυθολογική θεματολογία.
Τα γραπτά φυτικά κοσμήματα μπορεί να είναι κλαδιά ελιάς με ή χωρίς καρπούς, γιρλάντες από φύλ-
λα και άνθη κισσού, κλαδιά δάφνης, βλαστόσπειρες, στεφάνι από διαλυμένο κυμάτιο και φύλλα. Το τε-
λευταίο μάλιστα κόσμημα εμφανίζεται στα παραδείγματα της νεκρόπολης της Κασσάνδρειας καμωμένο
με μεικτή τεχνική, γραπτό και χαρακτό, ενδεικτικό της εγχώριας παραγωγής του 2ου αι. π.Χ.7.
Τα ανάγλυφα μετάλλια στο κέντρο του θόλου έχουν φιλοτεχνηθεί σε μήτρα και απεικονίζουν μέδου-
σα Rondanini8, προτομή Αφροδίτης ή Ήρας με επίβλημα9, προτομή Αρτέμιδος10 και ζευγάρι σε εναγκα-
λισμό (Πίν. 6β-ε).

Σταμνοειδείς πυξίδες (Πίν. 2γ)

Συχνά οι σταμνοειδείς πυξίδες, για την ακρίβεια το συγγενές και λίγο μεγαλύτερων διαστάσεων σχήμα
της σιπύης, χρησιμοποιούνται στην εποχή αυτή ως τεφροδόχα αγγεία11, κάτι όμως που δεν ισχύει για τις
αντίστοιχες της νεκρόπολης της Κασσάνδρειας. Στα τρία παραδείγματα που διαθέτουμε από δύο τά-
φους (τάφος 9: ΠΟΤ 1013 και ΠΟΤ 1015, τάφος 16: ΠΟΤ 1047) οι σταμνοειδείς πυξίδες είναι κτερίσμα-
τα που συνοδεύουν γυναίκες μαζί με πυξίδες τύπου Α και μυροδοχεία. Σε όλο τον ελληνιστικό κόσμο εί-
ναι δυνατό να παρακολουθήσει κανείς την εξέλιξη της μορφής του αγγείου από τον 4ο μέχρι και το 2ο
αι. π.Χ. Στα πιο πρώιμα παραδείγματα το σώμα είναι ιδιαίτερα φουσκωτό και ογκώδες, που κάμπτεται
έντονα δημιουργώντας σχεδόν επίπεδο ώμο. Σταδιακά και μέχρι τα μέσα του 2ου αι. π.Χ. το σώμα γίνε-

5
Richter - Milne 1935, 20. Ακόμη, γενικά για τις ελληνιστικές πυξίδες, βλ. Barr-Sharrar 1987, 9 κ.ε.
6
Δρούγου - Τουράτσογλου, Τάφοι Βεροίας, 142, σημ. 86.
7
Ό.π., 162.
8
Callaghan 1981.
9
Ανάλογη προτομή ταυτίζεται από τον Miller με Αφροδίτη. Βλ. Miller 1993, 74, αριθ. Ρ5, πίν. 21d-f. Επίσης, βλ. Λιλιμπά-
κη-Ακαμάτη 2008, 70, αριθ. 74, πίν. 11-12.
10
Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, 132, αριθ. 51, πίν. 4.
11
Bruneau 1970, 456-458, για ένα ενδεικτικό παράδειγμα του 3ου αι. π.Χ.
223
 ΚΏΣΤΑΣ ΠΑΠΑΣΤΆΘΗΣ - ΜΕΛΊΝΑ ΜΩΫΣΊΔΟΥ

ται ραδινότερο και η μετάβαση στον ώμο πιο ομαλή, όπως άλλωστε συμβαίνει και με τα παραδείγματα
από την Κασσάνδρεια12.
Όπως οι κυλινδρικές, έτσι και οι σταμνοειδείς πυξίδες είναι διακοσμημένες με τα γνωστά μοτίβα
«Δυτικής Κλιτύος», που τονίζουν το σώμα στην περιοχή της μέγιστης διαμέτρου: κλαδί κισσού με φύλ-
λα και καρπούς και κλαδί ελιάς πλαισιωμένο από παράλληλες εγχάρακτες ταινίες13. Συχνά πλαστικές μα-
στοειδείς αποφύσεις προβάλλουν εκατέρωθεν των λαβών.

Μυροδοχεία (Πίν. 3α-γ)

Αγαπημένο κτέρισμα στις ταφές όλου του ελληνιστικού κόσμου είναι τα μυροδοχεία14. Στο ανασκαμμέ-
νο τμήμα της νεκρόπολης της Κασσάνδρειας βρίσκονται σχεδόν σε κάθε ταφή (εξαιρέσεις οι τάφοι 2, 6
και 8). Από το σύνολο των τάφων και των εναγισμών προέρχονται συνολικά 32 μυροδοχεία, τα οποία εί-
ναι δυνατό με αποκλειστικά μορφολογικά κριτήρια να τα κατατάξουμε σε δύο ομάδες: α) Η πρώτη ομά-
δα χαρακτηρίζεται από χαμηλή κωνική βάση, με επίπεδη ή ελαφρώς κοίλη την κάτω επιφάνειά της, βρα-
χύ κυλινδρικό πόδι, φουσκωτή κοιλιά και ψηλό κυλινδρικό λαιμό, που καταλήγει σε ταινιωτό λοξότμη-
το χείλος (Πίν. 3α). Τα πέντε συνολικά μυροδοχεία της ομάδας αυτής προέρχονται από τρεις διαφορετι-
κές ταφές και είναι όλα μελαμβαφή, ενώ το ένα φέρει και διακόσμηση της κατηγορίας της «Δυτικής Κλι-
τύος» (τάφος 9: ΠΟΤ 996)15.
β) Τα μυροδοχεία της δεύτερης ομάδας μοιράζονται κοινά μορφολογικά χαρακτηριστικά με εκείνα
της πρώτης, με τη διαφορά ότι σε αυτά της δεύτερης οι αναλογίες είναι πιο ραδινές, ατονεί το ενιαίο πε-
ρίγραμμα και τονίζονται οι μεταβάσεις ανάμεσα στα επιμέρους τμήματα των αγγείων (Πίν. 3β).
Και στις δύο ομάδες υπάρχουν παραδείγματα μικρού μεγέθους (ύψ. 6,5-7 εκ.), αλλά τα περισσότερα
έχουν ύψος από 20 έως 28 εκ.
Μια ιδιαίτερη κατηγορία αποτελεί ένα όχι τόσο συνηθισμένο παράδειγμα καστανοβαφούς μυροδο-
χείου με σφαιρική κοιλιά από τον εναγισμό Γ8, το οποίο είναι διακοσμημένο με εγχάρακτα πεντάγωνα
(Πίν. 3α, ΠΟΤ 966). Το μοτίβο θυμίζει δίχτυ που περιβάλλει το αγγείο ή ακόμα και μπάλα ποδοσφαί-
ρου, στην ομοιότητα με την οποία οφείλει ο τύπος και τη συμβατική ονομασία του (football decoration)16.
Μια τελευταία ξεχωριστή ομάδα είναι τα διπλά μυροδοχεία (Πίν. 3γ). Βρέθηκαν τρία, εκ των οποίων
μόνο το ένα ακέραιο. Είναι συνήθως μικρών διαστάσεων (ύψ. 6,5 έως 10 εκ.), συγκολλημένα στο ύψος
της κοιλιάς, χωρίς να συγκοινωνούν.
Σε αντίθεση με τις πυξίδες, τα μυροδοχεία είναι συνήθως άβαφα και ακόσμητα αγγεία. Από το σύ-
νολο των 32 μυροδοχείων μόνο τα οκτώ έχουν στιλπνή επιφάνεια με θαμπό μελανό ή καστανό γάνωμα.
Από αυτά μόνο δύο φέρουν διακόσμηση «Δυτικής Κλιτύος»: το μικρό, κομψό και με συμμετρικές ανα-
λογίες ΠΟΤ 983 από τη γυναικεία ταφή 10 είναι διακοσμημένο με μεικτή τεχνική, χαρακτό και γραπτό.
Τέσσερα ζεύγη παράλληλων δακτυλίων κοσμούν τη στιλπνή επιφάνεια από τη βάση έως το χείλος. Το
μέσο της κοιλιάς περιτρέχει στεφάνι από αφαιρετικά αποδοσμένα φύλλα δάφνης, ενώ γραπτές σταγόνες
μοιάζουν να ξεχειλίζουν πέφτοντας στο λαιμό του, ενδεχομένως ως επίκληση του περιεχομένου, που δεν
θα ήταν άλλο από αρωματικό έλαιο (Πίν. 3α).

12
Για αντίστοιχα παραδείγματα, βλ. Ακαμάτη, Τάφοι Πέλλας, 139, αριθ. 84, πίν. 12, αλλά και 190, αριθ. 328, πίν. 39.
13
Για το κόσμημα στο σώμα, βλ. Κoepcke 1964, 27, πίν. 11, αριθ. 1.
14
Γενικά για το σχήμα, βλ. Labraunda II, 23 κ.ε.
15
Ακαμάτη, Τάφοι Πέλλας, πίν. 24, αριθ. 194, 214, 195, 209, 213, 246.
. .
16
Για αγγεία με όμοια διακόσμηση, βλ. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 1994, 74, αριθ. 1, εικ. 5 Ρωμιοπούλου 2000, 37, πίν. 4, 1788
Χατζηδάκης 2000, 378, πίν. 162α. Ακόμη, βλ. Agora XXIX, πίν. 101, αριθ. 1327.
224
 ΚΕΡΑΜΙΚΉ ΑΠΌ ΤΗ ΝΕΚΡΌΠΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΉΣ ΚΑΣΣΆΝΔΡΕΙΑΣ

Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα κατάκοσμο αγγείο (ΠΟΤ 996) από τον τάφο 9. Η κάτω άκρη
του τονίζεται με γραπτή ταινία σπειρομαιάνδρου και η άνω άκρη του περιτρέχεται από ταινία με δια-
λυμένο κυμάτιο και σταγόνες. Το πέρασμα από το λαιμό στο σώμα κοσμείται με στεφάνι από κλαδί ελιάς,
όπως θα έπεφτε ένα περίαπτο σε γυναικείο στήθος. Ο ανθρωπομορφισμός όμως της διακόσμησης δεν εξα-
ντλείται εδώ: από τις συμφυείς ψευδολαβές κρέμεται, περιβάλλοντας το στεφάνι, γιρλάντα με διπλή σειρά
από στιγμές και σταγόνες, ολοκληρώνοντας τον πλούσιο αλλά χωρίς επιτήδευση στολισμό17 (Πίν. 3α).

Σκύφος (Πίν. 3ε, ΠΟΤ 968)

Το μοναδικό παράδειγμα προέρχεται από εναγισμό (Γ8). Έχει χαμηλή δακτυλιόσχημη βάση και ημι-
σφαιρικό σώμα με λεπτά τοιχώματα καστανοβαφή και στις δύο επιφάνειες, χωρίς γραπτή ή άλλου εί-
δους διακόσμηση. Την περίμετρο του χείλους, το οποίο στρέφεται ελαφρώς προς τα έξω, τονίζουν δύο
ανεπαίσθητες επάλληλες εγχαράξεις. Σε αντίθεση με τους ευρύτατα διαδεδομένους στη Μακεδονία ημί-
τομους σκύφους χωρίς βάση, ο τύπος αυτός σπάνια συναντάται ως ταφικό κτέρισμα18. Είναι ενδιαφέρον
μάλιστα ότι και τα υπόλοιπα αγγεία που προσφέρθηκαν σε αυτόν τον εναγισμό (μικρή λάγυνος, μυροδο-
χείο με εγχάρακτα πεντάγωνα, δύο θήλαστρα) δεν είναι από αυτά που συναντάμε πιο συχνά. Πιθανότα-
τα το σύνολο των αγγείων είναι προσφορά σε παιδί ή βρέφος.

Θήλαστρα (Πίν. 3στ)

Τα δύο θήλαστρα βρέθηκαν στον ίδιο εναγισμό. Έχουν δακτυλιόσχημη βάση, σφαιρικό πεπλατυσμέ-
νο σώμα και στενό στόμιο χωρίς διαμορφωμένο χείλος. Στον ώμο τους είναι προσαρμοσμένη ταινιωτή
κάθετη υπερυψωμένη λαβή, ενώ σε απόσταση ενός τεταρτοκυκλίου φύεται στενή και βραχεία σωληνω-
τή προχοή. Οι διαφορές ανάμεσα στα δύο συνίστανται κυρίως στον τρόπο μετάβασης από τη βάση στο
σώμα και στη σαφήνεια της διαμόρφωσης του ώμου. Και τα δύο έχουν καστανό γάνωμα, χωρίς επιπλέ-
ον διακόσμηση19.

Λάγυνος (Πίν. 3δ)

Από τα πιο δημοφιλή αγγεία σερβιρίσματος του ελληνιστικού κόσμου, η λάγυνος εκπροσωπείται στο
ανασκαμμένο τμήμα της νεκρόπολης της Κασσάνδρειας μόνο από ένα παράδειγμα. Είναι μικρών δια-
στάσεων και ανήκει στην ομάδα β΄ του Westhølm, που χαρακτηρίζεται από αμφικωνικό σώμα20. Τα ση-
μεία των αρθρώσεων του αγγείου τονίζονται κι εδώ από εγχάρακτους παράλληλους δακτυλίους που δι-
ασπούν τη στιλπνή σκουροκάστανη επιφάνειά του, ενώ γιρλάντα από κλαδί κισσού περιτρέχει τον ώμο.
Μολονότι οι λάγυνοι θεωρούνται ως οι οινοχόες του ελληνιστικού κόσμου, τα συνευρήματα του ενα-
γισμού όπου βρέθηκε η συγκεκριμένη συνηγορούν περισσότερο σε αγγείο που ανήκει στο σερβίτσιο παι-
διού και όχι ενήλικα.

17
Από το σύνολο των μυροδοχείων που εξετάζουμε εδώ, αποτελεί το μόνο που διαθέτει ψευδολαβές. Βλ. Τζαναβάρη
2012, 132 και σημ. 35.
18
Δρούγου - Τουράτσογλου, Τάφοι Βεροίας, 148-149 και Τζαναβάρη - Φίλης 2002, 196.
19
Για ανάλογα παραδείγματα, βλ Agora XXIX,2, πίν. 87, αριθ. 1195 και Πετρόπουλος 2005, 64-65.
20
Leroux 1913.
225
 ΚΏΣΤΑΣ ΠΑΠΑΣΤΆΘΗΣ - ΜΕΛΊΝΑ ΜΩΫΣΊΔΟΥ

Χυτρίδια (Πίν. 4α-β)

Είναι τα μοναδικά αγγεία μέσα από τα οποία αντιπροσωπεύεται στον τάφο ο κόσμος του μαγειρείου21.
Επί του συνόλου των ταφών βρέθηκαν μόνο δύο. Το ένα σε γυναικεία ταφή (τφ. 3), μαζί με πυξίδες και
μυροδοχεία, το δεύτερο πιθανόν σε ανδρική ταφή, μαζί με σιδερένια στλεγγίδα (τφ. 6)22. Έχουν σχεδόν
σφαιρικό σώμα που καταλήγει σε γωνιώδες πλατύ χείλος, από το οποίο ξεκινά ταινιωτή κάθετη λαβή.
Είναι άβαφα και ακόσμητα και στα τοιχώματά τους έχουν μαύρα ίχνη καύσης από την επαφή τους με
την εστία.

Μελανοδοχείο (τάφος 8: ΠΟΤ 1029, Πίν. 3ζ)

Πρόκειται για το μοναδικό πήλινο αντικείμενο της ανασκαμμένης νεκρόπολης που με βεβαιότητα αντι-
προσωπεύει τον ανδρικό κόσμο. Βρέθηκε μαζί με σιδερένια στλεγγίδα, χρυσό έλασμα από στεφάνι, χρυ-
σή δανάκη με ανάγλυφη προτομή ελληνιστικού ηγεμόνα. Έχει ευρεία δακτυλιόσχημη βάση, έτσι ώστε
να μην ανατρέπεται εύκολα, σώμα αμφικωνικό πεπλατυσμένο και διπλό στόμιο, που κάμπτεται δηλαδή
προς τα έξω και προς τα μέσα δημιουργώντας κύλινδρο, έτσι ώστε να αποτρέπεται η διαφυγή του με-
λανιού σε περίπτωση ανατροπής. Μελανό γάνωμα καλύπτει την εξωτερική αλλά και την εσωτερική επι-
φάνεια του αγγείου, έτσι ώστε το πολύτιμο περιεχόμενό του να μην απορροφάται από τα τοιχώματα23.

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Το μικρό ανασκαμμένο δείγμα του ελληνιστικού νεκροταφείου προσφέρει ένα πρωτογενές αρχαιολογι-
κό υλικό που μπορεί να αποτελέσει αφετηρία προβληματισμού και συζήτησης σχετικά με τα εξής θέματα:

Σχετική χρονολόγηση

Μόνο σε μία από τις ταφές βρέθηκε χρυσή δανάκη, η οποία φέρει ανάγλυφη προτομή ελληνιστικού ηγε-
μόνα και χρονολογείται στο β´ μισό του 2ου αι. π.Χ. Το αρχαιολογικό υλικό των υπόλοιπων ταφών κα-
ταλαμβάνει, με τυπολογικά κριτήρια, ένα χρονολογικό εύρος από το β´ τέταρτο έως τα τέλη του 2ου αι.
π.Χ. Το χρονολογικό αυτό πλαίσιο προκύπτει κυρίως από τις προτεινόμενες σε αρκετές μελέτες χρονο-
λογήσεις των πυξίδων24 και των μυροδοχείων25, στα σχήματα των οποίων παρατηρούμε την εξέλιξη που
περιγράψαμε διεξοδικά ανά κατηγορία πιο πάνω.
Ωστόσο, είναι προφανές ότι, τουλάχιστον για τα κτερίσματα αυτά, τέτοιου είδους τυπολογική χρο-
νολόγηση δεν είναι αξιόπιστη, ούτε άλλωστε αποτελεί στόχο αυτής της μελέτης. Αντίθετα, ενδιαφέρον
έχει να στραφεί κανείς σε παρατηρήσεις επί των κλειστών συνόλων, από όπου συμπεραίνει σχεδόν αβί-
αστα ότι σχήματα τυπικά του α΄ μισού του 2ου αι. π.Χ. συνυπάρχουν με εκείνα που θεωρούνται ως εξέ-
λιξή τους στο β´ μισό του αιώνα26 (Πίν. 4γ).

21
Γενικά για τον τύπο του αγγείου, βλ. Corinth VII, III, 120 κ.ε.
22
Agora XXIX, 2, πίν. 111, αριθ. 1479.
.
23
Για την ποικιλία των τύπων του αγγείου στα ελληνιστικά χρόνια, βλ. Yalouris 1968, 190, εικ. 2 Θεοχάρης - Χουρμου-
.
ζιάδης 1970, 204-205, εικ. 2 Corinth VII, ΙΙΙ, 102, αριθ. 604, πίν. 20, 58.
24
Αλλαμανή - Τζαναβάρη 1990, 154, πίν. 80γ.
25
Thompson 1934, 472-474.
26
Δρούγου - Τουράτσογλου 2012, 262-283.
226
 ΚΕΡΑΜΙΚΉ ΑΠΌ ΤΗ ΝΕΚΡΌΠΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΉΣ ΚΑΣΣΆΝΔΡΕΙΑΣ

Δεδομένου ότι η οριζόντια στρωματογραφία των ανασκαμμένων τάφων δίνει την εικόνα ταφών μιας
γενιάς, πιστεύουμε ότι ακριβέστερα χρονολογικά συμπεράσματα είναι δυνατό να δοθούν μόνο με ανα-
σκαφή μεγαλύτερου δείγματος της νεκρόπολης. Σε τούτη εδώ τη μελέτη οφείλουμε να μείνουμε σε μια
πρόταση χρονολόγησης λίγο πριν και λίγο μετά τα μέσα του 2ου αι. π.Χ.

Ταφικές πρακτικές: από τον οίκο στον τάφο

Τα κτερίσματα είναι αναμφίβολα ενδεικτικά του φύλου της ταφής. Τρεις μόνο ταφές (4, 6 και 8) συνο-
δεύονται από στλεγγίδα και μία (8) από μελανοδοχείο, χρυσή δανάκη και χρυσό έλασμα στεφανιού. Οι
υπόλοιπες δέκα κτερισμένες ταφές περιέχουν πλήθος πυξίδων. Πιθανότατα ανήκουν σε γυναίκες, κα-
θώς η εξέταση δειγμάτων του εσωτερικού των πυξίδων έδειξε ότι οι περισσότερες περιείχαν ανθρακικό
μόλυβδο, το γνωστό μας ψιμύθιο (Πίν. 5α).
Άξιο ιδιαίτερης προσοχής είναι ένα σύνολο πέντε αγγείων που βρέθηκε στη γυναικεία ταφή 18, όπου,
στη θέση της κεφαλής ήταν τοποθετημένη πυξίδα και γύρω της ακτινωτά διατεταγμένα τέσσερα μυρο-
δοχεία. Στο εσωτερικό της πυξίδας βρέθηκε μικρή αχιβάδα του είδους pecten jacobeus27, που πιθανότατα
είχε τη χρήση κουταλιού για το ανακάτεμα του ψιμυθίου (Πίν. 5β).
Ο θαλάσσιος κόσμος εκπροσωπείται σε μια ακόμα ταφή (16) με την προσφορά ενός οστρέου γαστε-
ρόποδου του είδους tonna galea28, που πιθανόν να χρησιμοποιήθηκε ως ελαιοδοχείο, όπως προδίδει η κοι-
νή ονομασία του, «λαδένια» (Πίν. 6α).
Τόσο στους ενταφιασμούς, όσο και στις καύσεις εντός των λάκκων υπάρχουν κτερίσματα που, είτε
μεταφέρονται από τον κόσμο των ζωντανών αυτούσια ως προς τη μορφή και τη χρήση τους (λ.χ. πυξί-
δες με ψιμύθιο, στλεγγίδες, μυροδοχεία, μελανοδοχεία), είτε μεταμορφώνονται, πιθανότατα για να γί-
νουν φορείς ταφικών τελετουργιών (μόνο πώματα ή μόνο σώματα πυξίδων που προσφέρονται με άγνω-
στο προς το παρόν περιεχόμενο).
Σε κάθε περίπτωση, είτε πρόκειται για ανδρικές είτε για γυναικείες ταφές, ο κόσμος που φαίνεται ότι
επικαλούνται τα κτερίσματα είναι εκείνος του κάλλους και όχι οποιαδήποτε έκφανση της καθημερινής
ζωής: στλεγγίδες και μελανοδοχείο για το μικρό πιθανό δείγμα των ανδρών, πυξίδες για τις κοπέλες, με
μεγάλο μέρος της θεματογραφίας της διακόσμησης να σχετίζεται με την ομορφιά, το γάμο και τον έρωτα.
Δεν είναι τυχαίο ότι μόνο σε δύο περιπτώσεις υπάρχει αναφορά σε οικιακή δραστηριότητα (χυτρίδια).

Ποια αγγεία απουσιάζουν;

Η πλήρης απουσία των κανθάρων, αλλά και οινοχοών από τους τάφους που ερευνήσαμε πιθανόν να είναι
συμπτωματική. Δεν είναι, ωστόσο, τυχαία η παρουσία πυξίδων στις περισσότερες ταφές, κάτι που φανε-
ρώνει ότι το συγκεκριμένο τμήμα της νεκρόπολης είναι ίσως συστάδα γυναικών.

Τεχνολογία και εργαστήρια παραγωγής

Είναι γενική η πεποίθηση ότι στη Μακεδονία υπάρχει η τάση για πέρασμα από τα εισαγόμενα αττικά σε
μια σταδιακή αύξηση της εγχώριας παραγωγής από τον 3ο έως το 2ο αι. π.Χ. Τοπική παραγωγή του 3ου
και του 2ου αι. π.Χ. έχουμε από ανασκαμμένα σπίτια της Κασσάνδρειας και είναι βέβαιο ότι και η οικο-
σκευή των σπιτιών του 2ου αι. π.Χ. περιελάμβανε ως επί το πλείστον ντόπια αγγεία, κάποια από τα οποία
συνόδευσαν τους νεκρούς στους τάφους τους.

27
Για ένα όμοιο όστρεο από τη Θήβα, βλ. ΑΔ 55 (2000), Χρονικά, 387-388, εικ. 14.
28
Soles et al. 2011.
227
 ΚΏΣΤΑΣ ΠΑΠΑΣΤΆΘΗΣ - ΜΕΛΊΝΑ ΜΩΫΣΊΔΟΥ

Πόσο όμως «τοπικά» ήταν αυτά τα εργαστήρια; Την απάντηση μπορούμε μόνο να την υπαινιχθούμε,
βασιζόμενοι τόσο στο αποσπασματικό σχετικό υλικό από την περιοχή όσο και από τις ιστορικές πηγές.
Έτσι, ένας κεραμικός κλίβανος που έχει ανασκαφεί στο παρελθόν σε κοντινή απόσταση αποτελεί έν-
δειξη της τοπικής παραγωγής. Επίσης, οι σφραγίδες των κεράμων, μολονότι ανήκουν σε προγενέστερα
κτίρια, είναι τεκμήριο της παρουσίας πολυάριθμων και μεγάλων εργαστηρίων στην περιοχή. Η τοπική
παραγωγή βέβαια ξεκινά ήδη από την ίδρυση της πόλης, αν πιστέψουμε τον Αθήναιο29, ο οποίος στους
Δειπνοσοφιστές αναφέρει το παρακάτω ανέκδοτο: «κατά την ίδρυση της Κασσάνδρειας (το 316), με
σκοπό να ευχαριστήσει τον Κάσσανδρο, ο οποίος φρόντιζε για την καλή του φήμη και επιθυμούσε να
εφεύρει έναν «ίδιον κέραμον», δηλ. έναν ιδιαίτερο τύπο αγγείου, επειδή η πόλη εξήγε μεγάλες ποσότητες
μενδαίου οίνου, ο γλύπτης Λύσιππος εργάστηκε σκληρά και, αφού συνέκρινε μεταξύ τους αρκετά αγ-
γεία κάθε λογής, εμπνεύστηκε από το καθένα για να κατασκευάσει ένα νέο μοντέλο»30. Αν το ανέκδοτο
αναφέρεται σε αληθινό γεγονός, τότε δεν είναι απίθανο ένα μεγάλο κεραμικό εργαστήριο να λειτουρ-
γούσε στην Κασσάνδρεια.
Κατά την άποψή μας, η ποιότητα των αγγείων που παρουσιάσαμε παραμένει υψηλή, παρά την προ-
φανή τυποποίηση σε σχήματα και διακοσμητικά θέματα, απόρροια της μαζικής παραγωγής. Και τούτο
διότι υπάρχει η δυναμική παράδοση των μετάλλινων αγγείων του 4ου και του 3ου αι. π.Χ., των οποίων
τα ανάγλυφα διακοσμητικά θέματα αντιγράφονται με θρησκευτική σχεδόν ευλάβεια (Πίν. 6β-ε). Η παγί-
ωση κατά το 2ο αι. π.Χ. μοτίβων εμβληματικών για τα καλά σερβίτσια των προγονικών γενεών δεν είναι
τοπικό φαινόμενο μόνο για την Κασσάνδρεια. Συμβαίνει σε όλα τα μεγάλα κέντρα του Μακεδονικού
βασιλείου31.
Ως ένα τέτοιο μεγάλο κέντρο θα πρέπει να θεωρήσουμε την Κασσάνδρεια, η οποία από την ίδρυσή
της βρέθηκε υπό την προστασία βασιλέων, φιλοξένησε και προστάτεψε μέλη της βασιλικής οικογένειας
και υποψήφιους διαδόχους (Αρσινόη και τα παιδιά της Φίλιππο και Λυσίμαχο), έζησε ένα μικρό διάστη-
μα ανεξάρτητου βίου υπό τον τύραννο Απολλόδωρο (279-276), δεν είναι μάλιστα απίθανο να αναβαθμί-
στηκε σε πρωτεύουσα του κράτους του Λυσιμάχου. Συγκεντρώνοντας τα χαρίσματα μιας κοσμοπολίτι-
κης μητρόπολης, με πληθυσμιακή σύνθεση οπωσδήποτε διαφορετική από κείνη των πόλεων του πυρήνα
του μακεδονικού βασιλείου, η πόλη με το σπουδαίο λιμάνι της αποτέλεσε δέκτη και πομπό επιρροών από
και προς όλα τα ελληνιστικά κέντρα, μέσω του θαλάσσιου εμπορίου. Μέσα, λοιπόν, στο πλαίσιο αυτό,
αντί να μιλήσουμε για τοπικό εργαστήριο, θα ήταν ίσως προτιμότερο να εντάξουμε τα κτερίσματα των
υστεροελληνιστικών τάφων της Κασσάνδρειας σε μια ευρεία ενότητα κεραμικής παραγωγής του μακε-
δονικού χώρου, που ξεκινά από τη Θεσσαλία και φτάνει μέχρι και τα παράλια της Ιωνίας.

Η θέση και η έκταση της ελληνιστικής νεκρόπολης

Το πιο ουσιαστικό κέρδος που αποκομίσαμε από τη μελέτη της κεραμικής αυτής είναι το γεγονός ότι για
πρώτη φορά έχουμε μια ομάδα ταφικών κλειστών συνόλων που αντιπροσωπεύουν την κρίσιμη και με-
ταβατική περίοδο από τον ελληνιστικό κόσμο στη ρωμαιοκρατία. Η νεκρόπολη της ελληνιστικής πόλης
τοποθετείται εξωτερικά του νότιου τείχους, ενδεχομένως σε μια αχανή έκταση, αν κρίνει κανείς από την
παρουσία τριών σποραδικών ταφών σε απόσταση 200 μ. νότια του τείχους, αλλά και του Μακεδονικού
τάφου 2 χλμ. νοτιότερα32.
Κατά το τέλος των ελληνιστικών χρόνων, ωστόσο, διαφαίνεται μια δραματική χωροταξική μεταβο-
λή, μια μεταμόρφωση της πόλης αλλά και της νεκρόπολης. Η παρουσία ταφών του 2ου αι. π.Χ. ενσωμα-

29
Y. Garlan, Η προέλευση της «ομάδας Παρμενίσκου» από τη Μένδη, ΑΕΜΘ 18 (2004), 141-148.
30
Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί ΧΙ, 784 c.
31
Τζαναβάρη 2012, 126-152. Ακόμη, βλ. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου 2006, 495-498.
32
Σισμανίδης 1987.
228
 ΚΕΡΑΜΙΚΉ ΑΠΌ ΤΗ ΝΕΚΡΌΠΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΉΣ ΚΑΣΣΆΝΔΡΕΙΑΣ

τωμένων στην τοιχοποιία του νότιου τείχους καταδεικνύει ότι αυτό έχει ήδη τεθεί σε αχρηστία και δεν
επιτελεί τον αμυντικό του ρόλο ήδη από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα. Η χαλάρωση του οικονομι-
κού και πολιτικού συγκεντρωτισμού των μακεδονικών βασιλείων από τη ρωμαϊκή διοίκηση είχε οπωσ-
δήποτε επιπτώσεις και στην έκταση της πόλης, η οποία ελαττώνεται. Πιθανότατα η συρρίκνωση της τε-
ράστιας πόλης που ίδρυσε ο Κάσσανδρος αρχίζει από τούτη τη γειτονιά της νεκρόπολης33.

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ
Τάφος 1
ΠΟΤ 989. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,22, διάμ.
χείλους 0,03 μ. Πηλός ρόδινος. Βάση κωνική με επίπε-
δη επιφάνεια στήριξης. Ψηλό κυλινδρικό πόδι, ραδινό
ατρακτόσχημο σώμα με κυλινδρικό λαιμό, που απολή-
γει σε λοξότμητο χείλος.
ΠΟΤ 990. Πώμα πυξίδας. Αποσπασματικό. Σωζ. ύψ.
0,049 μ. Γάνωμα μελανό. Στο μέσο του κυλίνδρου γρα-
πτή ταινία από λογχόσχημα φύλλα.
ΠΟΤ 1028. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,23, διάμ.
χείλους 0,03, διάμ. βάσης 0,024 μ. Πηλός ρόδινος. Βάση
κωνική με επίπεδη επιφάνεια στήριξης. Κοντό πόδι.
Σώμα ατρακτόσχημο. Ψηλός κυλινδρικός λαιμός. Χείλος
λοξότμητο.
Τάφος 2
ΠΟΤ 1064. Πώμα πυξίδας. Αποσπασματικό. Σωζ. ύψ.
0,05 μ. Γάνωμα μελανό. Το μέσο του κυλίνδρου περιτρέ-
χει γραπτό κλαδί δάφνης.
Τάφος 3
ΠΟΤ 1007 και ΠΟΤ 1009. Πυξίδα με πώμα. Συγκολλη-
μένη. Απουσιάζει ο θόλος του πώματος και τμήματα από
τον κύλινδρο του πώματος και του σώματος. Συν. σωζ.
ύψ. 0,085, ύψ. σώματος 0,065, ύψ. πώματος 0,065, διάμ.
κυλίνδρου πώματος 0,06, διάμ. χείλους 0,045, μέγ. διάμ.
(με περίγυρο) 0,09 μ. Γάνωμα μελανό έως φαιοκάστανο,
απολεπισμένο κατά τόπους. Βάση χαμηλή, κωνική. Περί-
γυροι οριζόντιοι, λεπτοί και στενοί, του σώματος με ελα-
φρά κλίση προς τα κάτω και του πώματος με ελαφρά κλί-
ση προς τα άνω. Θόλος πώματος ασπιδόμορφος. Εγχά-
ρακτος δακτύλιος στον περίγυρο του πώματος και στο
κατώτερο τμήμα του κυλίνδρου του πώματος.
ΠΟΤ 1017. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,20, διάμ.
χείλους 0,025, διάμ. βάσης 0,017 μ. Βάση κωνική με επί-
πεδη επιφάνεια στήριξης. Ψηλό κυλινδρικό πόδι. Σώμα
ατρακτόσχημο. Ψηλός κυλινδρικός λαιμός. Χείλος λο-
ξότμητο.
ΠΟΤ 1019. Μυροδοχείο μελαμβαφές. Συγκολλημένο.
Απουσιάζουν τμήματα του σώματος. Ύψ. 0,23, διάμ. χεί-
λους 0,025, διάμ. βάσης 0,025 μ. Γάνωμα μελανό, απολε-
πισμένο κατά τόπους. Βάση κωνική με επίπεδη επιφάνεια
στήριξης. Ψηλό κυλινδρικό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο.
Ψηλός κυλινδρικός λαιμός. Χείλος λοξότμητο.

ΠΟΤ 1043. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Απουσιάζει
μεγάλο μέρος του λαιμού. Ύψ. 0,17, διάμ. χείλους 0,015,
διάμ. βάσης 0,015 μ. Βάση κωνική με επίπεδη επιφάνεια
στήριξης. Ψηλό κυλινδρικό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο.
Ψηλός κυλινδρικός λαιμός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 1011. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Απουσιάζουν
τμήματα του σώματος, ο λαιμός και το χείλος. Σωζ. ύψ.
0,13, διάμ. βάσης 0,025 μ. Πηλός τεφρόχρωμος. Βάση
κωνική με επίπεδη επιφάνεια στήριξης. Ψηλό κυλινδρι-
κό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο.

ΠΟΤ 1008. Πυξίδα. Συγκολλημένη. Σωζ. ύψ. 0,06, μέγ.
διάσταση 0,115, διάμ. βάσης 0,062 μ. Σώζεται ο πυθμέ-
νας, μέρος του κυλίνδρου και του περιγύρου. Γάνωμα
μελανό έως φαιοκάστανο, απολεπισμένο κατά τόπους.
Βάση χαμηλή, κωνική. Πυθμένας ρηχός. Περίγυρος ορι-
ζόντιος, λεπτός και πλατύς.
ΠΟΤ 1018. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Απουσιάζουν
τμήματα του σώματος. Σωζ. ύψ. 0,12, διάμ. χείλους
0,025, διάμ. βάσης 0,023 μ. Πηλός τεφρόχρωμος. Βάση
κωνική με επίπεδη επιφάνεια στήριξης. Ψηλό κυλινδρι-
κό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο.

33
Ευχαριστίες: Αρχαιολόγοι: Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Μπ. Τσιγαρίδα, Γ. Θέος, Α. Τουλουμτζίδου, Γ. Αθανασιάδης,
Ε. Μεντεσίδου, Ευ. Αλεβίζου. Σχέδιο: Δ. Ιακωβίδου. Συντήρηση-Αναλύσεις: Έ. Στεφανίδου, Σβ. Βιβτένκο. Φωτογραφία:
Γ. Παράσης. Τοπογράφηση: Μ. Τσιούμας. Εργάτες: Στ. Αυγητίδης, Μ. Αναστασιάδης, Π. Σαμαράς, Β. Τσολμεκτσόγλου.
229
 ΚΏΣΤΑΣ ΠΑΠΑΣΤΆΘΗΣ - ΜΕΛΊΝΑ ΜΩΫΣΊΔΟΥ
ΠΟΤ 1021. Μυροδοχείο μελαμβαφές. Σώζεται η βάση, το
πόδι και μέρος του σώματος. Σωζ. ύψ. 0,035, διάμ. βά-
σης 0,012 μ. Γάνωμα μελανό. Βάση πολύ μικρή, κωνική
με επίπεδη επιφάνεια στήριξης. Κοντό κυλινδρικό πόδι.
ΠΟΤ 1010. Πυξίδα. Συγκολλημένη. Απουσιάζουν τμή-
ματα του περίγυρου. Ύψ. 0,055, διάμ. βάσης 0,042, διάμ.
χείλους 0,045, διάμ. με περίγυρο 0,09 μ. Γάνωμα μελα-
νό έως φαιοκάστανο, κατά τόπους απολεπισμένο. Βάση
χαμηλή, κωνική, με χαμηλό στέλεχος. Πυθμένας ρηχός,
κύλινδρος σώματος χαμηλός, με ελαφρά μείωση προς
τα άνω. Περίγυρος οριζόντιος, λεπτός και πλατύς, με
ελαφρά κλίση προς τα κάτω.
ΠΟΤ 1020. Διπλό μυροδοχείο μελαμβαφές. Σώζεται σε
δύο μέρη. Απουσιάζουν τμήμα του σώματος, το πόδι
και η βάση τους. Σωζ. ύψ. 0,065, διάμ. χείλους 0,015 μ.
Γάνωμα μελανό έως φαιοκάστανο. Σώμα ατρακτόσχη-
μο. Λαιμός ψηλός κυλινδρικός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 1005. Πυξίδα με πώμα. Συγκολλημένη. Απουσιά-
ζουν η βάση, τμήμα του κυλίνδρου και ο περίγυρος του
σώματος, καθώς και τμήμα του κυλίνδρου και του περί-
γυρου του πώματος, όπως και ο ασπιδόμορφος θόλος.
Ύψ. 0,09, μέγ. διάμ. (με περίγυρο) 0,14 μ. Γάνωμα με-
λανό έως φαιοκάστανο. Περίγυρος πώματος οριζόντι-
ος, λεπτός και πλατύς.
ΠΟΤ 1012. Σταμνοειδής πυξίδα. Συγκολλημένη. Απου-
σιάζουν τμήματα του σώματος και της βάσης, καθώς και
μια λαβή. Ύψ. 0,16, διάμ. χείλους 0,07, διάμ. βάσης 0,065
μ. Γάνωμα μελανό έως φαιοκάστανο. Βάση χαμηλή, κω-
νική. Σώμα σταμνοειδές. Χείλος κάθετο ταινιωτό. Στον
ώμο του αγγείου δύο οριζόντιες υπερυψωμένες λαβές,
από τις οποίες διατηρείται μόνο η μία. Εκατέρωθεν των
λαβών δύο μαστοειδείς αποφύσεις. Στην κοιλιά του αγ-
γείου γραπτός κλάδος μυρτιάς «Δυτικής Κλιτύος».
ΠΟΤ 1022. Χύτρα. Συγκολλημένη. Ύψ. 0,14, διάμ. χεί-
λους 0,115 μ. Πηλός καστανέρυθρος. Σώμα σχεδόν
σφαιρικό. Χείλος κοντό, με κλίση προς τα έξω. Από το
χείλος ξεκινά κάθετη λαβή ωοειδούς διατομής, που κα-
ταλήγει στην κοιλιά του αγγείου.
ΠΟΤ 1006. Πώμα πυξίδας. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,12,
διάμ. με περίγυρο 0,16, διάμ. κυλίνδρου 0,11 μ. Γάνω-
μα μελανό. Κύλινδρος πώματος χαμηλός. Περίγυρος λε-
πτός και πλατύς, με ελαφρά κλίση προς τα άνω. Στην
κορυφή του θόλου μετάλλιο με ανάγλυφη μορφή μέ-
δουσας, ορίζεται από τρεις πλαστικούς δακτυλίους
και περιβάλλεται από κλαδί με φύλλα και άνθη κισσού
στην κατηγορία της «Δυτικής Κλιτύος». Στον περίγυρο
γραπτό σταγονόσχημο μοτίβο. Στην άκρη του περίγυ-
ρου εγχάρακτος δακτύλιος. Τρεις επιπλέον δακτύλιοι
στο ανώτερο, μέσο και κατώτερο τμήμα του κυλίνδρου.
230
Ο μεσαίος απεικονίζει κλάδο μυρτιάς, με φύλλα και
άνθη αποδοσμένα με τρεις στίξεις.
Τάφος 6
ΠΟΤ 1056. Χυτρίδιο. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,18, διάμ.
χείλους 0,13 μ. Πηλός καστανοκόκκινος. Αδιαμόρφωτη
βάση, σώμα φουσκωτό που απολήγει σε γωνιώδες έξω
νεύον χείλος. Κάθετη ταινιωτή λαβή από το χείλος στο
μέσο του σώματος. Ίχνη φωτιάς εξωτερικά.
Τάφος 8
ΠΟΤ 1029. Μελανοδοχείο. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,06, διάμ.
βάσης 0,043, διάμ. στομίου 0,033 μ. Γάνωμα μελανό εσωτε-
ρικά και εξωτερικά. Βάση κωνική, βαθμιδωτή. Σώμα αμ-
φικωνικό. Χείλος ευρύ, έξω νεύον. Το στόμιο κάμπτεται
προς το εσωτερικό διαμορφώνοντας κύλινδρο.
Τάφος 9
ΠΟΤ 991. Μυροδοχείο άβαφο. Συγκολλημένο. Απου-
σιάζουν τμήματα του σώματος. Ύψ. 0,27, διάμ. χείλους
0,025, διάμ. βάσης 0,024 μ. Βάση κωνική με επίπεδη επι-
φάνεια στήριξης. Ψηλό κυλινδρικό πόδι. Σώμα ατρακτό-
σχημο. Ψηλός κυλινδρικός λαιμός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 997. Μυροδοχείο. Ακέραιο. Ύψ. 0,11, διάμ. χεί-
λους 0,025, διάμ. βάσης 0,02 μ. Πηλός τεφρόχρωμος.
Βάση κωνική με επίπεδη επιφάνεια στήριξης. Ψηλό κυ-
λινδρικό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο. Ψηλός κυλινδρι-
κός λαιμός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 995. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,21, διάμ.
χείλους 0,024, διάμ. βάσης 0,027 μ. Πηλός τεφρόχρωμος.
Βάση κωνική, με επίπεδη επιφάνεια στήριξης. Ψηλό, κυ-
λινδρικό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο. Ψηλός κυλινδρι-
κός λαιμός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 999-ΠΟΤ 1000. Πυξίδα με πώμα. Συγκολλημέ-
νη. Απουσιάζουν τμήματα του κυλίνδρου του σώμα-
τος και του πώματος, καθώς και τμήμα της βάσης. Συν.
ύψ. 0,155, διάμ. με περίγυρο 0,17 μ. Γάνωμα μελανό έως
φαιοκάστανο. Βάση χαμηλή, κωνική. Πυθμένας ρηχός,
κύλινδρος σώματος και πώματος ψηλός, του σώματος
με ελαφρά μείωση προς τα πάνω, του πώματος με ελα-
φρά κλίση προς τα έξω. Περίγυροι οριζόντιοι, λεπτοί
και σχετικά ευρείς. Θόλος ασπιδόμορφος. Στην κορυ-
φή του θόλου μετάλλιο με ανάγλυφο γοργόνειο, ορίζε-
ται από δύο πλαστικούς δακτυλίους και περιβάλλεται
από κλάδο κισσού. Στη γένεση του περίγυρου εγχάρα-
κτος δακτύλιος. Στην υπόλοιπη επιφάνειά του γραπτό
σταγονόσχημο μοτίβο. Στο μέσον του κυλίνδρου δύο εγ-
χάρακτοι δακτύλιοι, μεταξύ των οποίων γραπτός κλά-
δος κισσού.
 ΚΕΡΑΜΙΚΉ ΑΠΌ ΤΗ ΝΕΚΡΌΠΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΉΣ ΚΑΣΣΆΝΔΡΕΙΑΣ
ΠΟΤ 998. Πινάκιο μελαμβαφές. Σώζεται αποσπασματι-
κά. Διάμ. 0,19 μ. Γάνωμα μελανό, κατά τόπους καστανέ-
ρυθρο. Σώμα ευρύ. Χείλος κοντό, σχεδόν κάθετο.
ΠΟΤ 1002. Διπλό μυροδοχείο. Ακέραιο. Ύψ. 0,10, διάμ.
χείλους 0,023, διάμ. βάσης 0,02 μ. Πηλός τεφρόχρωμος.
Βάση κωνική, με επίπεδη επιφάνεια στήριξης. Ψηλό κυ-
λινδρικό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο. Ψηλός κυλινδρι-
κός λαιμός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 1003. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Απουσιάζουν
τμήματα του σώματος, το πόδι και βάση του αγγείου.
Σωζ. ύψ. 0,15, διάμ. χείλους 0,03 μ. Πηλός φαιοκάστα-
νος. Σώμα ατρακτόσχημο. Ψηλός κυλινδρικός λαιμός.
Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 996. Μυροδοχείο μελαμβαφές. Συμπληρωμένο και
συγκολλημένο. Ύψ. 0,26, διάμ. χείλους 0,225, διάμ. βά-
σης 0,228 μ. Γάνωμα μελανό έως φαιοκάστανο. Βάση
κωνική, με επίπεδη επιφάνεια στήριξης. Ψηλό κυλιν-
δρικό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο. Ψηλός κυλινδρικός
λαιμός. Χείλος λοξότμητο. Στον ώμο του αγγείου δύο
ψευδολαβές. Κάτω από το χείλος γραπτό ιωνικό κυμά-
τιο και εγχάρακτος δακτύλιος. Στις όψεις μεταξύ των
ψευδολαβών στεφάνια κλάδου ελιάς, που περιβάλλο-
νται από διπλή γιρλάντα. Στο πόδι του αγγείου γραπτός
σπειρομαίανδρος.
ΠΟΤ 1013. Σταμνοειδής πυξίδα. Συμπληρωμένη και συ-
γκολλημένη. Ύψ. 0,15, διάμ. χείλους 0,073, διάμ. βάσης
0,065 μ. Γάνωμα μελανό. Βάση κωνική, με χαμηλό στέ-
λεχος. Σώμα σταμνοειδές. Στον ώμο δύο οριζόντιες υπε-
ρυψωμένες λαβές. Εκατέρωθεν των λαβών δύο μαστο-
ειδείς αποφύσεις. Διακόσμηση «Δυτικής Κλιτύος». Στην
κοιλιά του αγγείου δύο οριζόντιες εγχάρακτες ταινίες
πλαισιώνουν γραπτό κλαδί κισσού με άνθη αποδοσμέ-
να με τρεις στίξεις.
ΠΟΤ 1015. Σταμνοειδής πυξίδα. Συγκολλημένη και συ-
μπληρωμένη. Ύψ. 0,12, διάμ. βάσης 0,05 μ. Γάνωμα
μελανό. Βάση κωνική. Σώμα σταμνοειδές. Στην κοι-
λιά του αγγείου δύο οριζόντιοι εγχάρακτοι δακτύλι-
οι πλαισιώνουν κλάδο μυρτιάς με φύλλα από επίθετο
πηλό.
ΠΟΤ 1014. Πώμα πυξίδας. Συγκολλημένο και συμπλη-
ρωμένο. Ύψ. 0,075, διάμ. 0,082 μ. Γάνωμα μελανό έως
φαιοκάστανο. Τοίχωμα χαμηλό, κυλινδρικό. Θόλος
ασπιδόμορφος με κάθετη κυλινδρική απόφυση-λαβή, η
οποία περιτρέχεται από εγχάρακτο δακτύλιο. Πιθανό-
τατα πρόκειται για το πώμα της σταμνοειδούς πυξίδας
ΠΟΤ 1015.
ΠΟΤ 1004. Πώμα πυξίδας. Συγκολλημένο και συμπλη-
ρωμένο. Ύψ. 0,115, διάμ. με περίγυρο 0,13, διάμ. κυλίν-
δρου 0,095 μ. Γάνωμα μελανό. Κύλινδρος πώματος ψη-
λός, με ελαφρά κλίση προς τα έξω. Περίγυρος λεπτός
και πλατύς. Στην κορυφή του θόλου ανάγλυφο μετάλ-
λιο με σύμπλεγμα μορφών σε εναγκαλισμό περιτρέχεται
από πλαστικό δακτυλίδι, πλατιά ταινία υπόλευκου χρώ-
ματος και κλάδο κισσού. Στον περίγυρο σταγονόσχη-
μο μοτίβο. Στο μέσον του κυλίνδρου δύο πλατιές ορι-
ζόντιες ταινίες υπόλευκου χρώματος πλαισιώνουν κλά-
δο κισσού.
Τάφος 10
ΠΟΤ 977. Μυροδοχείο μελαμβαφές. Ακέραιο. Ύψ.
0,216, διάμ. χείλους 0,036, διάμ. βάσης 0,034 μ. Βάση
κωνική, με επίπεδη επιφάνεια στήριξης. Κοντό, κυλιν-
δρικό πόδι. Σώμα σχεδόν σφαιρικό. Ψηλός κυλινδρικός
λαιμός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 978. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,245, διάμ.
χείλους 0,032, διάμ. βάσης 0,029 μ. Βάση κωνική, με επί-
πεδη επιφάνεια στήριξης. Ψηλό κυλινδρικό πόδι, ελα-
φρώς παραμορφωμένο. Σώμα ατρακτόσχημο. Ψηλός
κυλινδρικός λαιμός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 979. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,218, διάμ.
χείλους 0,033, διάμ. βάσης 0,027 μ. Βάση κωνική με επί-
πεδη επιφάνεια στήριξης. Ψηλό κυλινδρικό πόδι ελα-
φρώς παραμορφωμένο. Σώμα ατρακτόσχημο. Ψηλός
κυλινδρικός λαιμός, ελαφρώς παραμορφωμένος. Χεί-
λος λοξότμητο.
ΠΟΤ 980. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,184, διάμ.
χείλους 0,028, διάμ. βάσης 0,025 μ. Βάση κωνική, με επί-
πεδη επιφάνεια στήριξης. Ψηλό κυλινδρικό πόδι ελα-
φρώς παραμορφωμένο. Σώμα ατρακτόσχημο. Ψηλός
κυλινδρικός λαιμός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 981. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,282, διάμ.
χείλους 0,033, διάμ. βάσης 0,029 μ. Βάση κωνική, με επί-
πεδη επιφάνεια στήριξης. Ψηλό κυλινδρικό πόδι. Σώμα
ατρακτόσχημο. Ψηλός κυλινδρικός λαιμός. Χείλος λο-
ξότμητο.
ΠΟΤ 982. Μυροδοχείο μελαμβαφές. Συγκολλημένο.
Ύψ. 0,223, διάμ. χείλους 0,034, διάμ. βάσης 0,033 μ. Πη-
λός καστανέρυθρος, απολεπισμένο μαύρο επίχρισμα
εξωτερικά. Βάση κωνική με επίπεδη επιφάνεια στήρι-
ξης. Κοντό κυλινδρικό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο. Ψη-
λός κυλινδρικός λαιμός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 983. Μυροδοχείο μελαμβαφές. Ακέραιο. Ύψ.
0,104, διάμ. χείλους 0,026, διάμ. βάσης 0,023 μ. Βάση
κωνική με επίπεδη επιφάνεια στήριξης. Κοντό κυλιν-
δρικό πόδι. Σώμα σχεδόν σφαιρικό. Ψηλός κυλινδρικός
λαιμός. Χείλος λοξότμητο. Στη ζώνη του λαιμού και του
231
 ΚΏΣΤΑΣ ΠΑΠΑΣΤΆΘΗΣ - ΜΕΛΊΝΑ ΜΩΫΣΊΔΟΥ
σώματος διακόσμηση κατηγορίας «Δυτικής Κλιτύος».
Ακριβώς κάτω από το χείλος ζεύγος παράλληλων δα-
κτυλίων από όπου ξεκινά σταγονόσχημο μοτίβο. Ζεύγη
παράλληλων δακτυλίων στον ώμο, στο κατώτερο τμήμα
του σώματος και στο πόδι. Την κοιλιά του αγγείου περι-
τρέχει κλάδος μυρτιάς.
ΠΟΤ 984 και ΠΟΤ 987. Πυξίδα με πώμα. Συγκολλη-
μένη. Ύψ. 0,13, διάμ. με περίγυρο 0,108, ύψ. σώματος
0,082, διάμ. χείλους 0,05, ύψ. πώματος 0,097, διάμ. κυ-
λίνδρου πώματος 0,07 μ. Γάνωμα μελανό έως φαιοκά-
στανο. Βάση χαμηλή, κωνική. Πυθμένας ημισφαιρικός,
κύλινδρος σώματος και πώματος ψηλός, του σώματος
με ελαφρά μείωση προς τα πάνω, του πώματος ελαφρώς
έξω νεύων στο κατώτερο τμήμα του. Περίγυροι λεπτοί
και σχετικά ευρείς. Θόλος ασπιδόμορφος. Στην κορυφή
του θόλου πλαστικό δακτυλίδι που πλαισιώνεται από
ζεύγος εγχάρακτων δακτυλίων και γραπτό ακτινωτό
σταγονόσχημο μοτίβο, αρκετά φθαρμένο σήμερα. Το
ίδιο μοτίβο επαναλαμβάνεται στον περίγυρο του πώ-
ματος. Στο μέσον του κυλίνδρου του πώματος κλάδος
μυρτιάς.
ΠΟΤ 985 και ΠΟΤ 986. Πυξίδα με πώμα. Συγκολλημέ-
νη. Ύψ. 0,11, διάμ. με περίγυρο 0,098 μ. Γάνωμα μελανό
έως φαιοκάστανο. Βάση χαμηλή, κωνική. Πυθμένας ρη-
χός, κωνικός. Κύλινδρος σώματος και πώματος χαμη-
λός, του σώματος με ελαφρά μείωση προς τα άνω, του
πώματος ελαφρώς έξω νεύων στο κατώτερο τμήμα του.
Περίγυροι λεπτοί και σχετικά ευρείς. Στην κορυφή του
θόλου πλαστικό κομβίο που περιτρέχεται από εγχάρα-
κτο δακτύλιο.
ΠΟΤ 988. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο και συμπληρω-
μένο. Ύψ. 0,198, διάμ. χείλους 0,029, διάμ. βάσης 0,021
μ. Βάση κωνική με επίπεδη επιφάνεια στήριξης. Ψηλό
κυλινδρικό πόδι, ελαφρώς παραμορφωμένο. Σώμα ατρα-
κτόσχημο. Ψηλός κυλινδρικός λαιμός. Χείλος λοξότμη-
το, ελαφρώς παραμορφωμένο.
Τάφος 11
ΠΟΤ 1057. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,215,
διάμ. χείλους 0,031, διάμ. βάσης 0,026 μ. Πηλός καστανέ-
ρυθρος. Βάση κωνική με επίπεδη επιφάνεια στήριξης.
Ψηλό κυλινδρικό πόδι. Σώμα φουσκωτό. Ψηλός κυλιν-
δρικός λαιμός. Λοξότμητο χείλος.
ΠΟΤ 1058. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο, αποσπασματι-
κό. Σωζ. ύψ. 0,12, διάμ. βάσης 0,023 μ. Πηλός καστα-
νέρυθρος. Βάση κωνική με επίπεδη επιφάνεια στήριξης.
Ψηλό κυλινδρικό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο.
ΠΟΤ 1059. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,195,
διάμ. βάσης 0,023, διάμ. χείλους 0,034 μ. Πηλός καστα-
232
νέρυθρος. Βάση κωνική με επίπεδη επιφάνεια στήριξης.
Ψηλό κυλινδρικό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο.
ΠΟΤ 964. Πυξίδα. Συγκολλημένη. Ύψ. 0,06, διάμ. χεί-
λους 0,047, μέγ. διάμ. 0,11 μ. Γάνωμα μελανό έως φαι-
οκάστανο, κατά τόπους απολεπισμένο. Βάση χαμηλή,
κωνική. Πυθμένας ρηχός, κύλινδρος σώματος ψηλός, με
ελαφρά μείωση προς τα πάνω. Περίγυρος λεπτός, πλα-
τύς, με ελαφρά κλίση προς τα κάτω.
ΠΟΤ 965. Πυξίδα. Ακέραιη. Ύψ. 0,07, διάμ. χείλους
0,045, διάμ. με περίγυρο 0,10 μ. Γάνωμα μελανό έως φαι-
οκάστανο, κατά τόπους απολεπισμένο. Βάση χαμηλή,
κωνική. Πυθμένας ρηχός, κύλινδρος σώματος ψηλός, με
ελαφρά μείωση προς τα πάνω. Περίγυρος λεπτός, πλα-
τύς, με ελαφρά κλίση προς τα κάτω.
Τάφος 13
ΠΟΤ 1063. Μυροδοχείο. Ακέραιο. Ύψ. 0,125, διάμ. χείλους
0,025, διάμ. βάσης 0,024 μ. Πηλός καστανέρυθρος. Βάση
χαμηλή κωνική. Κοντό κυλινδρικό πόδι, σώμα ατρακτό-
σχημο, ψηλός κυλινδρικός λαιμός, λοξότμητο χείλος.
Τάφος 14
ΠΟΤ 1053. Πυξίδα. Ακέραιη. Ύψ. 0,065, διάμ. χείλους
0,04, διάμ. με περίγυρο 0,085 μ. Γάνωμα μελανό έως φαι-
οκάστανο. Βάση χαμηλή, κωνική. Πυθμένας ρηχός, κύ-
λινδρος σώματος ψηλός, με ελαφρά μείωση προς τα
πάνω. Περίγυρος λεπτός, πλατύς, με ελαφρά κλίση προς
τα κάτω.
ΠΟΤ 1054. Πυξίδα. Συγκολλημένη. Ύψ. 0,06, διάμ. χεί-
λους 0,045, διάμ. με περίγυρο 0,095 μ. Γάνωμα μελανό
έως φαιοκάστανο. Βάση χαμηλή, κωνική. Κύλινδρος
σώματος ψηλός, με ελαφρά μείωση προς τα πάνω. Πε-
ρίγυρος λεπτός, πλατύς, με ελαφρά κλίση προς τα κάτω.
ΠΟΤ 1061. Μυροδοχείο. Σπασμένο στο σημείο της με-
τάβασης από το σώμα στο λαιμό. Ύψ. περ. 0,17, διάμ.
βάσης 0,026, διάμ. χείλους 0,025 μ. Πηλός τεφρός, κατά
τόπους καστανός. Βάση κωνική με επίπεδη επιφάνεια
στήριξης. Ψηλό κυλινδρικό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο.
Λαιμός ψηλός κυλινδρικός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 1062. Μυροδοχείο μελαμβαφές. Σπασμένο στο ση-
μείο της μετάβασης από το σώμα στο λαιμό. Ύψ. περ.
0,22, διάμ. χείλους 0,028, διάμ. βάσης 0,025 μ. Γάνωμα
μελανό. Βάση κωνική με επίπεδη επιφάνεια στήριξης.
Κοντό κυλινδρικό πόδι. Σώμα φουσκωτό. Ψηλός κυλιν-
δρικός λαιμός. Χείλος κάθετο.
ΠΟΤ 1065. Μυροδοχείο μελαμβαφές. Θραύσμα σώμα-
τος ατρακτόσχημου μελαμβαφούς μυροδοχείου.
 ΚΕΡΑΜΙΚΉ ΑΠΌ ΤΗ ΝΕΚΡΌΠΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΉΣ ΚΑΣΣΆΝΔΡΕΙΑΣ
Τάφος 16
ΠΟΤ 1044. Πυξίδα με πώμα. Συγκολλημένη. Ύψ. 0,11,
διάμ. με περίγυρο 0,11 μ. Γάνωμα μελανό έως φαιοκά-
στανο. Βάση χαμηλή, κωνική. Πυθμένας ρηχός. Κύλιν-
δρος σώματος και πώματος ψηλός, του σώματος με ελα-
φρά μείωση προς τα πάνω, του πώματος με ελαφρά κλί-
ση προς τα έξω. Περίγυροι λεπτοί και στενοί, του πώ-
ματος με κλίση προς τα άνω, του σώματος οριζόντιος.
Θόλος ασπιδόμορφος. Στην κορυφή του θόλου πλαστι-
κό δακτυλίδι περιβάλλεται από τρεις ομόκεντρους εγ-
χάρακτους και γραπτούς δακτυλίους, οι οποίοι πλαισι-
ώνονται από ιωνικό κυμάτιο εναλλασσόμενο με γραπτά
ανθέμια. Η βάση του θόλου ορίζεται από πλατιά γρα-
πτή ταινία και εγχάρακτο δακτύλιο, ενώ ο περίγυρος
κοσμείται από σταγονόσχημο μοτίβο. Το μέσο του κυ-
λίνδρου περιτρέχει γραπτό κλαδί ελιάς με επίθετο ρό-
δινο χρώμα, πλαισιωμένο από δύο οριζόντιες γραπτές
ταινίες.
ΠΟΤ 1045. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,25, διάμ.
χείλους 0,033, διάμ. βάσης 0,027 μ. Πηλός καστανέρυ-
θρος. Βάση κωνική με επίπεδη επιφάνεια στήριξης.
Ψηλό κυλινδρικό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο. Ψηλός
κυλινδρικός λαιμός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 1046. Διπλό μυροδοχείο μελαμβαφές. Σώζεται
ακέραιο το ένα μόνο από τα δύο μυροδοχεία. Ύψ. 0,095,
διάμ. χείλους 0,025, διάμ. βάσης 0,016 μ. Βάση κωνική,
με επίπεδη επιφάνεια στήριξης. Κοντό κυλινδρικό πόδι.
Σώμα ατρακτόσχημο. Ψηλός κυλινδρικός λαιμός. Χεί-
λος λοξότμητο.
ΠΟΤ 1047. Σταμνοειδής πυξίδα. Συγκολλημένη. Ύψ.
0,165, διάμ. χείλους 0,075, διάμ. βάσης 0,06 μ. Γάνωμα
μελανό έως φαιοκάστανο. Βάση χαμηλή, κωνική. Σώμα
σταμνοειδές. Λαιμός κοντός και ευρύς, με ελαφρά κλί-
ση προς τα μέσα. Στον ώμο του αγγείου δύο οριζόντιες
υπερυψωμένες λαβές. Γραπτό κλαδί ελιάς πλαισιωμένο
από οριζόντιους εγχάρακτους δακτυλίους περιτρέχει το
σώμα στο ύψος της μέγιστης διαμέτρου. Τα φύλλα ελιάς
αποδίδονται με επίθετο ροδοκάστανο πηλό.
ΠΟΤ 1048. Μυροδοχείο. Ακέραιο. Ύψ. 0,08, διάμ. χεί-
λους 0,019, διάμ. βάσης 0,015 μ. Πηλός καστανέρυθρος.
Βάση κωνική, με επίπεδη επιφάνεια στήριξης. Ψηλό, κυ-
λινδρικό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο. Ψηλός κυλινδρι-
κός λαιμός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 1049. Μυροδοχείο. Ακέραιο. Ύψ. 0,215, διάμ. χεί-
λους 0,032, διάμ. βάσης 0,025 μ. Πηλός καστανέρυθρος.
Βάση κωνική, με επίπεδη επιφάνεια στήριξης. Ψηλό κυ-
λινδρικό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο. Ψηλός κυλινδρι-
κός λαιμός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 1050. Μυροδοχείο. Ακέραιο. Ύψ. 0,265, διάμ. χεί-
λους 0,035, διάμ. βάσης 0,037 μ. Πηλός τεφροκάστανος.
Βάση κωνική, με επίπεδη επιφάνεια στήριξης. Ψηλό κυ-
λινδρικό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο. Ψηλός κυλινδρι-
κός λαιμός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 1051. Πυξίδα με πώμα. Συγκολλημένη. Συν. ύψ.
0,085, διάμ. με περίγυρο 0,095, διάμ. κυλίνδρου πώματος
0,065 μ. Γάνωμα μελανό έως φαιοκάστανο. Βάση χαμη-
λή, κωνική. Πυθμένας ρηχός, κύλινδρος σώματος και
πώματος ψηλός, του σώματος με ελαφρά μείωση προς
τα πάνω, του πώματος με ελαφρά κλίση προς τα έξω.
Περίγυροι λεπτοί και στενοί. Θόλος ασπιδόμορφος.
Στην κορυφή του θόλου κομβίο. Στη βάση του εγχάρα-
κτος δακτύλιος. Στο ανώτερο και κατώτερο τμήμα του
θόλου δύο γραπτές ταινίες. Στα άκρα του περίγυρου
του πώματος δύο παράλληλοι, εγχάρακτοι δακτύλιοι.
ΠΟΤ 1052. Πυξίδα με πώμα. Συγκολλημένη. Συν. ύψ.
0,08, διάμ. με περίγυρο 0,095, διάμ. κυλίνδρου πώματος
0,065 μ. Γάνωμα μελανό έως φαιοκάστανο. Βάση χαμη-
λή, κωνική. Πυθμένας ρηχός, κύλινδρος σώματος και
πώματος ψηλός, του σώματος με ελαφρά μείωση προς
τα πάνω, του πώματος με ελαφρά κλίση προς τα έξω.
Περίγυροι λεπτοί και στενοί, του πώματος με ελαφρά
κλίση προς τα άνω και του σώματος με ελαφρά κλίση
προς τα κάτω. Θόλος ασπιδόμορφος. Στην κορυφή του
πλαστικό δακτυλίδι που ορίζεται από εγχάρακτο δα-
κτύλιο. Ένας δεύτερος στη γένεση του θόλου και ένας
τρίτος περιμετρικά του περίγυρου. Οριζόντιοι εγχάρα-
κτοι δακτύλιοι κοσμούν τον κύλινδρο του πώματος στη
βάση και στην κορυφή.
Τάφος 18
ΠΟΤ 1042. Μυροδοχείο. Ακέραιο. Ύψ. 0,12, διάμ. χεί-
λους 0,016, διάμ. βάσης 0,017 μ. Πηλός καστανέρυθρος.
Βάση κωνική, με επίπεδη επιφάνεια στήριξης. Κοντό
πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο. Ψηλός κυλινδρικός λαιμός.
Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 1067. Μυροδοχείο. Ακέραιο. Ύψ. 0,11, διάμ. χεί-
λους 0,02, διάμ. βάσης 0,02 μ. Βάση χαμηλή κωνική.
Πόδι κοντό κυλινδρικό. Σώμα ατρακτόσχημο. Ψηλός
λαιμός που απολήγει σε λοξότμητο χείλος.
ΠΟΤ 1068. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,177,
διάμ. χείλους 0,024, διάμ. βάσης 0,024 μ. Βάση χαμηλή
κωνική. Πόδι κοντό, κυλινδρικό. Σώμα ατρακτόσχημο.
Λαιμός ψηλός κυλινδρικός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 1069. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,175,
διάμ. χείλους 0,027, διάμ. βάσης 0,025 μ. Πηλός καστα-
νέρυθρος. Επιφάνεια απολεπισμένη. Βάση χαμηλή κω-
233
 ΚΏΣΤΑΣ ΠΑΠΑΣΤΆΘΗΣ - ΜΕΛΊΝΑ ΜΩΫΣΊΔΟΥ
νική. Πόδι κοντό κυλινδρικό. Λαιμός ψηλός κυλινδρι-
κός που απολήγει σε λοξότμητο χείλος.
ΠΟΤ 1066. Πυξίδα με πώμα. Συγκολλημένη. Ύψ. 0,10,
διάμ. με περίγυρο 0,11 μ. Πηλός κοκκινωπός. Γάνωμα
μελανό, αποτυχημένη όπτηση με πολλά ερυθρά νέφη
λόγω της οξειδωτικής ατμόσφαιρας. Βάση χαμηλή κω-
νική. Πυθμένας ρηχός κωνικός. Κύλινδρος σώματος ρα-
δινός. Περίγυροι σώματος και πώματος λεπτοί και στε-
νοί. Θόλος ασπιδόμορφος με πλαστικό κομβίο στο κέ-
ντρο. Διακόσμηση «Δυτικής Κλιτύος»: στο κομβίο ακτι-
νωτά λογχόσχημα φύλλα πλαισιώνονται από τρίφυλλα
ανθέμια στο θόλο και σταγονόσχημο μοτίβο περιμετρι-
κά του περίγυρου. Κλαδί ελιάς με φύλλα από επίθετο
πηλό περιτρέχει τον κύλινδρο του σώματος.
Εναγισμός βορειοδυτικά του τάφου 19
ΠΟΤ 1038. Πώμα πυξίδας. Συγκολλημένο. Απουσιάζει
το μεγαλύτερο μέρος. Γάνωμα μελανό έως φαιοκάστα-
νο. Περίγυρος λεπτός και πλατύς, με ελαφρά κλίση προς
τα άνω. Στην κορυφή του θόλου ανάγλυφο μετάλλιο γυ-
ναικείας προτομής, πιθανότατα Ήρας ή Αριάδνης.
ΠΟΤ 1031. Πώμα πυξίδας. Συγκολλημένο και συμπλη-
ρωμένο. Ύψ. 0,08, διάμ. με περίγυρο 0,105, διάμ. κυλίν-
δρου 0,09 μ. Γάνωμα μελανό έως φαιοκάστανο. Κύλιν-
δρος πώματος χαμηλός, με ελαφρά κλίση προς τα έξω.
Περίγυρος λεπτός και πλατύς, με ελαφρά κλίση προς τα
άνω. Στην κορυφή του θόλου ανάγλυφο μετάλλιο γυ-
ναικείας προτομής, πιθανότατα Αρτέμιδος.
ΠΟΤ 1036. Πυξίδα. Ακέραιη. Ύψ. 0,065, διάμ. χείλους
0,055, διάμ. με περίγυρο 0,095 μ. Γάνωμα μελανό έως κα-
στανό. Βάση χαμηλή, κωνική. Πυθμένας ρηχός. Κύλιν-
δρος σώματος ψηλός, με ελαφρά μείωση προς τα πάνω.
Περίγυρος οριζόντιος, λεπτός και στενός.
ΠΟΤ 1034. Πώμα πυξίδας. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,07,
διάμ. κυλίνδρου 0,08, διάμ. με περίγυρο 0,11 μ. Γάνω-
μα μελανό. Κύλινδρος πώματος ψηλός, με ελαφρά κλί-
ση προς τα έξω. Περίγυρος λεπτός και στενός, με έντονη
κλίση προς τα άνω. Στην κορυφή του ασπιδόμορφου θό-
λου χαμηλό πλαστικό κομβίο. Στο ανώτερο και κατώτε-
ρο τμήμα του κυλίνδρου εγχάρακτοι δακτύλιοι.
ΠΟΤ 1037. Πώμα πυξίδας. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,065,
διάμ. κυλίνδρου 0,065 μ. Γάνωμα μελανό έως τεφρό-
χρωμο, σε μεγάλο βαθμό απολεπισμένο. Κύλινδρος πώ-
ματος ψηλός, με ελαφρά κλίση προς τα έξω. Περίγυρος
λεπτός και στενός, με κλίση προς τα άνω. Στην κορυφή
του θόλου χαμηλό πλαστικό κομβίο. Στο μέσον του κυ-
λίνδρου μόλις διακρίνεται γραπτό κλαδί ελιάς.
234
ΠΟΤ 1033. Πώμα σταμνοειδούς πυξίδας. Συγκολλημέ-
νο και συμπληρωμένο. Ύψ. 0,08, διάμ. 0,10 μ. Γάνωμα
μελανό έως ωχροκάστανο, κατά τόπους απολεπισμένο.
Τοίχωμα χαμηλό, κυλινδρικό, σχεδόν κάθετο. Θόλος
ρηχός, ασπιδόμορφος με κομβιόσχημη λαβή.
ΠΟΤ 1035. Πυξίδα. Συγκολλημένη και συμπληρωμένη.
Ύψ. 0,09, διάμ. χείλους 0,08, διάμ. με περίγυρο 0,135 μ.
Γάνωμα μελανό έως φαιοκάστανο, κατά τόπους απολε-
πισμένο. Βάση χαμηλή, κωνική. Πυθμένας ρηχός, κύλιν-
δρος σώματος ψηλός, με ελαφρά μείωση προς τα πάνω.
Περίγυρος οριζόντιος, λεπτός και σχετικά πλατύς.
ΠΟΤ 1036. Πώμα πυξίδας. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,09,
διάμ. με περίγυρο 0,095 μ. Γάνωμα μελανό έως φαιοκά-
στανο, κατά τόπους απολεπισμένο. Κύλινδρος πώματος
ψηλός με ελαφρά κλίση προς τα έξω. Περίγυρος οριζό-
ντιος, λεπτός και στενός. Θόλος ασπιδόμορφος. Στην
κορυφή του θόλου πλαστικό δακτυλίδι. Εγχάρακτοι δα-
κτύλιοι στη γένεση του θόλου και στον περίγυρο.
ΠΟΤ 1032. Πώμα πυξίδας. Συγκολλημένο. Λείπει μεγά-
λο τμήμα του θόλου. Ύψ. 0,07, διάμ. με περίγυρο 0,105,
διάμ. κυλίνδρου 0,08 μ. Γάνωμα μελανό έως φαιοκά-
στανο, κατά τόπους απολεπισμένο. Κύλινδρος πώματος
ψηλός, με ελαφρά κλίση προς τα έξω. Περίγυρος οριζό-
ντιος, στενός. Θόλος ασπιδόμορφος. Στο ανώτερο τμή-
μα του ιωνικό κυμάτιο με μεικτή τεχνική. Στον περίγυρο
σταγονόσχημο μοτίβο.
ΠΟΤ 1039. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,17, διάμ.
χείλους 0,027, διάμ. βάσης 0,023 μ. Πηλός τεφροκάστα-
νος. Βάση κωνική με επίπεδη επιφάνεια στήριξης. Ψηλό
κυλινδρικό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο. Ψηλός κυλινδρι-
κός λαιμός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 1040. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,09, διάμ.
χείλους 0,024, διάμ. βάσης 0,02 μ. Πηλός ωχροκάστανος.
Βάση κωνική με επίπεδη επιφάνεια στήριξης. Ψηλό κυ-
λινδρικό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο. Ψηλός κυλινδρι-
κός λαιμός, χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 1042. Μυροδοχείο. Συγκολλημένο. Ύψ. 0,115,
διάμ. χείλους 0,021, διάμ. βάσης 0,018 μ. Πηλός καστα-
νέρυθρος. Βάση κωνική, με επίπεδη επιφάνεια στήρι-
ξης. Ψηλό κυλινδρικό πόδι. Σώμα ατρακτόσχημο. Ψη-
λός, κυλινδρικός λαιμός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 1055. Σταμνοειδής πυξίδα. Συγκολλημένη από
πολλά θραύσματα. Ύψ. 0,145, διάμ. χείλους 0,082,
διάμ. βάσης 0,075 μ. Γάνωμα μελανό έως ωχροκάστα-
νο, σε πολλά σημεία απολεπισμένο. Βάση χαμηλή, κωνι-
κή, βαθμιδωτή. Σώμα σταμνοειδές. Χείλος ευρύ, χαμη-
 ΚΕΡΑΜΙΚΉ ΑΠΌ ΤΗ ΝΕΚΡΌΠΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΉΣ ΚΑΣΣΆΝΔΡΕΙΑΣ

λό, σχεδόν κάθετο, με ελαφρά κλίση προς τα έσω. Στον
ώμο δύο οριζόντιες υπερυψωμένες λαβές εκ των οποί-
ων σώζεται η μια. Εκατέρωθεν των λαβών μαστοειδείς
αποφύσεις. Στην κοιλιά του αγγείου δύο οριζόντιοι, εγ-
χάρακτοι δακτύλιοι πλαισιώνουν κλαδί ελιάς.
Εναγισμός Γ8 # 1
ΠΟΤ 967. Μυροδοχείο μελαμβαφές. Συγκολλημένο.
Ύψ. 0,10, διάμ. βάσης 0,02, διάμ. χείλους 0,022 μ. Γάνω-
μα μελανό έως φαιοκάστανο. Βάση κωνική, με επίπεδη
επιφάνεια στήριξης. Ψηλό κυλινδρικό πόδι. Σώμα ατρα-
κτόσχημο. Ψηλός κυλινδρικός λαιμός. Χείλος λοξότμητο.
ΠΟΤ 966. Μυροδοχείο μελαμβαφές. Ακέραιο. Ύψ.
0,115, διάμ. χείλους 0,025, διάμ. βάσης 0,02 μ. Γάνωμα
μελανό έως φαιοκάστανο. Βάση κωνική, με επίπεδη επι-
φάνεια στήριξης. Χαμηλό κυλινδρικό πόδι. Σώμα σφαι-
ρικό. Χαμηλός κυλινδρικός λαιμός. Χείλος λοξότμητο.
Το σώμα του αγγείου είναι διακοσμημένο με εγχάρακτο
δικτυωτό κόσμημα.
ΠΟΤ 968. Σκύφος. Συγκολλημένος. Ύψ. 0,058, διάμ. χεί-
λους 0,097, διάμ. βάσης 0,04 μ. Γάνωμα καστανό. Βάση
δακτυλιόσχημη. Σώμα ημισφαιρικό. Χείλος έξω νεύον.
ΠΟΤ 969. Λάγυνος. Ακέραια. Ύψ. 0,13, διάμ. βάσης
0,038, διάμ. χείλους 0,028 μ. Γάνωμα καστανό. Βάση χα-
μηλή, βαθμιδωτή. Σώμα αμφικωνικό. Λαβή κάθετη, ελ-
λειψοειδούς διατομής. Λαιμός ψηλός κυλινδρικός. Χεί-
λος δακτυλιόσχημο. Στον ώμο του αγγείου γραπτά φύλ-
λα κισσού στην κατηγορία της «Δυτικής Κλιτύος».
ΠΟΤ 970. Θήλαστρο. Ύψ. 0,07, διάμ. βάσης 0,037,
διάμ. στομίου 0,028 μ. Γάνωμα καστανό. Βάση χαμη-
λή, κωνική. Σώμα σχεδόν σφαιρικό. Λαβή ταινιωτή κά-
θετη. Προχοή σωληνωτή. Στόμιο στενό, χωρίς διαμορ-
φωμένο χείλος.
ΠΟΤ 971. Θήλαστρο. Ύψ. 0,082, διάμ. βάσης 0,044,
διάμ. στομίου 0,03 μ. Γάνωμα μελανό έως φαιοκάστανο.
Βάση χαμηλή, βαθμιδωτή. Σώμα γωνιώδες. Λαβή ταινι-
ωτή κάθετη. Προχοή σωληνωτή. Στόμιο στενό, χωρίς δι-
αμορφωμένο χείλος.

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αλλαμανή - Β. Αλλαμανή - Κ. Τζαναβάρη, Πήλινες πυξίδες από τη Βέροια. Χρονολογικές ενδεί-

Τζαναβάρη 1990 ξεις, Β΄ΕλλΚερ, 151-159.
Barr-Sharrar 1987 Β. Barr-Sharrar, The Hellenistic and Early Imperial Decorative Busts, Mainz 1987.
Burstein 1982 S.M. Burstein, Arsinoe II Philadelphos: A Revisionist View, στο W.L. Adams - E.N. Borza
(εκδ.), Philip II, Alexander the Great and the Macedonian Heritage, Washington 1982, 197-
212.
Callaghan 1981 P.J. Callaghan, The Medousa Rondanini and Antiochus III, BSA 76 (1981), 59-70.
Δρούγου - Στ. Δρούγου - Ι. Τουράτσογλου, Η κεραμική στο μακεδονικό χώρο κατά το 2ο αι. π.Χ.
Τουράτσογλου 2012 Το τέλος του βασιλείου, Θέματα Ελληνιστικής Κεραμικής, 260-283.
Ζαούρη - Μέλλιου 2000 Α. Ζαούρη - Ε. Μέλλιου, Ελληνιστική κεραμική από τα νεκροταφεία της αρχαίας Λά-
ρισας, ΕλλΚερ Θεσσαλίας, 90.
Θεοχάρης - Δ. Θεοχάρης - Γ. Χουρμουζιάδης, Ανασκαφή ταφών Φθιωτιδών Θηβών, ΑΑΑ ΙΙΙ
Χουρμουζιάδης 1970 (1970), 204-205.
Koepcke 1964 G. Koepcke, Golddekorierte attische Schwarz-firniskeramik des vierten Jahrhunderts v. Chr.,
AM 79 (1964).
Κουσουλάκου - Ν. Κουσουλάκου - Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Ανασκαφική έρευνα στην Ποτίδαια-
Μισαηλίδου 2006 Κασσάνδρεια, ΑΕΜΘ 20 (2006), 503-509.
Leroux 1913 G. Leroux, Lagynos, Paris 1913.
Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008 Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Ο πολυθάλαμος τάφος της Πέλλας, Θεσσαλονίκη 2008.
Μακαρόνας - Γιούρη 1989 Χ. Μακαρόνας - Ε. Γιούρη, Οι οικίες της αρπαγής της Ελένης και Διονύσου της Πέλ-
λας, Αθήναι 1989.
Miller 1993 St. Miller, The Tomb of Lyson and Kallikles: A Painted Macedonian Tomb, Mainz am Rhein
1993.
Μισαηλίδου- Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Ανασκαφική έρευνα στην αρχαία Άφυτι, ΑΕΜΘ 20
Δεσποτίδου 2006 (2006), 491-498.
Πετρόπουλος 2005 Μ. Πετρόπουλος, Το Βόρειο νεκροταφείο των αρχαίων Πατρών: Οικόπεδο οδού Που-
κέβιλ 25-27, ΕλλΚερ Πελοποννήσου, 64-65.

235
 ΚΏΣΤΑΣ ΠΑΠΑΣΤΆΘΗΣ - ΜΕΛΊΝΑ ΜΩΫΣΊΔΟΥ

Richter - Milne 1935 G.M.A. Richter - M.J. Milne, Shapes and Names of Athenian Vases, New York: The Metropoli-
tan Museum of Art, 1935.
Ρωμιοπούλου 2000 Α. Ρωμιοπούλου, Ευρήματα από τους «δίδυμους» μακεδονικούς τάφους της Βέροιας,
Α΄ΕλλΚερ, 33-48.
Σισμανίδης 1987 Κ. Σισμανίδης, Νέος Μακεδονικός τάφος στην Ποτίδαια Χαλκιδικής, Πρακτικά του
Α΄ Πανελληνίου Συμποσίου Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Χαλκιδικής. Πολύγυρος
7-9 Δεκεμβρίου 1984, Θεσσαλονίκη 1987, 73-81.
Σισμανίδης 1989 Κ. Σισμανίδης, Ανασκαφές στην Ποτίδαια, ΑΕΜΘ 3 (1989), 357-365.
Soles et al. 2011 J.S. Soles - A.M. Nicgorski - K. Kopaka - T. Carter - A. Giumlia-Mair - D.S. Reese - M.E.
Soles, Jewelry and Other Small Finds, στο J.S. Soles et al. (εκδ.), Mochlos IIC: Period IV: The
Mycenaean Settlement and Cemetery. The Human Remains and Other Finds, INSTAP Academ-
ic Press, Prehistory Monographs 32, Philadelphia 2011.
Τζαναβάρη 2012 Κ. Τζαναβάρη, Η κεραμική παραγωγή στη Μακεδονία τον 3ο και 2ο αι. π.Χ., Θέματα
Eλληνιστικής Kεραμικής, 126-150.
Τζαναβάρη - Φίλης 2002 Κ. Τζαναβάρη - Κ. Φίλης, Σύνολα κεραμικής από τα νεκροταφεία της αρχαίας Λητής,
ΑΔ 75 (2002), Μελέτες, 155-212.
Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 2000 M. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, Άγιος Αθανάσιος 1994, Ο τάφος του νεαρού πολεμιστή, ΑΑΑ
XXIII-XXVIII (1990-1995), 74.
Yalouris 1968 Ν. Yalouris, Unusual Form of Tombs and Burial Customs, AAA Ι (1968), 190.

Κώστας Παπαστάθης
kpapastathis@culture.gr
Μελίνα Μωϋσίδου

Pottery from the Necropolis of Hellenistic Cassandreia

Kostas Papastathis - Melina Moysidou

Four decades after its devastation by Philip II, in 356 BC, the ancient Corinthian colony of Potidaea revives
through the emergence of a new city, built by the Macedonian king Cassander on the same location: Cassandreia,
named after its founder, was populated with settlers from the cities nearby and grew to become one of the most
powerful cities in Macedonia during the Hellenistic and Roman times.
Several building remains of the Hellenistic city were brought to light during excavations throughout the pres-
ent-day settlement of Nea Potidaea and further south, but there is inadequate evidence for tombs of that period.
The chance for the research of the Hellenistic necropolis of Kassandreia was given by the works for the construc-
tion of a road circuit, when tombs of the Hellenistic era were discovered approximately 2.5 km south of the isthmus.
The paper presents the pottery from the necropolis both as a witness of the mortuary practices, but also as a
means for detecting the social structures of the Hellenistic city.

236
 ΠINAKAΣ 1

Κασσάνδρεια. Κεραμοσκεπής τάφος μέσα στην τοιχοποιία της εγκαταλειμμένης οχύρωσης.

237
 ΚΏΣΤΑΣ ΠΑΠΑΣΤΆΘΗΣ - ΜΕΛΊΝΑ ΜΩΫΣΊΔΟΥ ΠINAKAΣ 2

ΠΟΤ 1061

ΠΟΤ 984, 987 ΠΟΤ 985, 986 ΠΟΤ 1051 ΠΟΤ 1052

ΠΟΤ 1057

ΠΟΤ 1044

ΠΟΤ 1004

Νεκρόπολη ελληνιστικής Κασσάνδρειας: α-β) Πυξίδες, γ) Σταμνοειδής πυξίδα.

238
 ΠINAKAΣ 3

ΠΟΤ 996 ΠΟΤ 977 ΠΟΤ 966 ΠΟΤ 983

ΠΟΤ 978 ΠΟΤ 980 ΠΟΤ 981

Νεκρόπολη ελληνιστικής Κασσάνδρειας: α-γ) Μυροδοχεία με φουσκωτό σώμα, ατρακτόσχημα και δίδυμο μυροδο-
χείο, δ) Λάγυνος, ε) Σκύφος, στ) Θήλαστρο, ζ) Μελανοδοχείο.
239
 ΚΏΣΤΑΣ ΠΑΠΑΣΤΆΘΗΣ - ΜΕΛΊΝΑ ΜΩΫΣΊΔΟΥ ΠINAKAΣ 4

ΠΟΤ 1013 ΠΟΤ 1004 ΠΟΤ 999, 1000

ΠΟΤ 1015

ΠΟΤ 996 ΠΟΤ 993 ΠΟΤ 1003 ΠΟΤ 992 ΠΟΤ 995 ΠΟΤ 997 ΠΟΤ 1002

Νεκρόπολη ελληνιστικής Κασσάνδρειας: α-β) Χυτρίδια, γ) Τα αγγεία του τάφου 9.

240
 ΠINAKAΣ 5

Νεκρόπολη ελληνιστικής Κασσάνδρειας: α) Τάφος 16. Γράφημα του περιεχομένου της πυξίδας ΠΟΤ 1044 (ανάλυ-
ση: Σβ. Βιβτένκο), β) Τάφος 18. Πυξίδα με όστρεο και μυροδοχεία.
241
 ΚΏΣΤΑΣ ΠΑΠΑΣΤΆΘΗΣ - ΜΕΛΊΝΑ ΜΩΫΣΊΔΟΥ ΠINAKAΣ 6

Νεκρόπολη ελληνιστικής Κασσάνδρειας: α) Τάφος 16. Κτερίσματα, β-ε) Μετάλλια πυξίδων.

242