Ποιο είναι το βασικό πρόβλημα όταν θέλουμε να καθορίσουμε την έννοια εθνικισμός;

Οι εννοιολογικές και σημασιολογικές προσπάθειες που έχουν γίνει για τον καθορισμό του
εθνικισμού, σχεδόν στο σύνολό τους, έχουν τεθεί υπό αμφισβήτηση και έχουν αποτελέσει
αντικείμενο συζητήσεων και διαφωνιών ανάμεσα στους μελετητές. Το γεγονός πως δεν
υπάρχει ένας καθολικά αποδεκτός ορισμός του εθνικισμού είναι χαρακτηριστικό της εν γένει
δυσκολίας που αντιμετωπίζουμε, η οποία δεν έχει να κάνει με τις λεπτομέρειες αλλά με την
ουσία του αντικειμένου. Δεν διαφωνούμε δηλαδή μόνο ως προς τα ελάσσονα
χαρακτηριστικά, αλλά ως προς τα μείζονα-δομικά χαρακτηριστικά του φαινομένου. Για
παράδειγμα στην ερώτηση τι είναι καπιταλισμός ή τι είναι φιλελευθερισμός θα μπορούσαμε
να συμφωνήσουμε, χάριν συνεννοήσεως, σε έναν σχετικά απλό ορισμό, τουλάχιστον ως προς
τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά. Η ερώτηση όμως τι είναι εθνικισμός, συνεχίζει να προκαλεί
αμηχανία.

Ιδεολογία, δόγμα, ιδεολογικό ρεύμα, «κοσμική θρησκεία» και πολλά άλλα έχουν διατυπωθεί
στην προσπάθεια εννοιολογικής ερμηνείας του εθνικισμού. Ανεξαρτήτως των προσεγγίσεων,
κοινός τόπος είναι πως ο εθνικισμός αποτέλεσε κυρίαρχο παράγοντα διαμόρφωσης της
παγκόσμιας πολιτικής κατά τους τελευταίους δύο αιώνες. Για τον λόγο αυτό ερευνήθηκε από
μεγάλο πλήθος μελετητών, αποτελώντας αντικείμενο διαμάχης και διαφωνιών μεταξύ των
διαφορετικών ιστορικών ρευμάτων. Αρχής γενομένης από το κλασικό μαρξιστικό επιχείρημα
πως ο εθνικισμός ήταν μία αστική ιδεολογία με απήχηση στις λαϊκές μάζες εντός
καπιταλιστικών κοινωνιών, κατηγοριοποιήθηκε και τυποποιήθηκε ως μία ιδεολογία που
αναδείχθηκε ταυτόχρονα με τις οικονομικές αλλαγές και την άνοδο του παγκόσμιου
καπιταλιστικού συστήματος.1 Μπορεί η εμφάνιση του φαινομένου να συμπίπτει με τον
μετασχηματισμό από τις αγροτικές στις καπιταλιστικές οικονομίες, με τη διαφορά όμως πως
ο εθνικισμός δε θα πρέπει να αναλύεται μονοσήμαντα ως προς την εξέταση των ιδεών και
τον τρόπο σύνδεσής τους, καθώς δεν αποτελεί ένα κλειστό και αυτάρκες σύνολο, αλλά θα
πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ένα κοινωνικό φαινόμενο τοποθετημένο σε έναν πολύ
συγκεκριμένο ιστορικό χωροχρόνο.2 Οι πρώτες αναλύσεις του εθνικιστικού φαινομένου, που
το τοποθετούσαν στη σφαίρα των ιδεών, έχουν παραχωρήσει τη θέση τους σε μελέτες που με
νέες μεθοδολογικές προσεγγίσεις που αντιμετωπίζουν το φαινόμενο υπό το πρίσμα της

1
Löwy, M., Το εθνικό ζήτημα από τον Μαρξ μέχρι σήμερα, Στάχυ, Αθήνα, 1993, σ. 88.
2
Λέκκας, Ε.Π., Η εθνικιστική ιδεολογία, πέντε υποθέσεις εργασίας στην ιστορική κοινωνιολογία, Κατάρτι,
Αθήνα, 2006, σ.1.
οικονομίας, της πολιτικής, της κοινωνικής δημογραφίας, της ιστορικής παράδοσης και
πολλών άλλων πτυχών.

Δύο είναι οι βασικές συνιστώσες που δημιουργούν σύγχυση στον καθορισμό της έννοιας
εθνικισμός. Η πρώτη είναι η δεδομένη αμφισημία της εθνικής ταυτότητας, η οποία
καθορίζεται ανάμεσα στο ατομικό, το συλλογικό, το ταξικό, το τοπικιστικό, κ.α., και
βρίσκεται σε συνεχή διάδραση με τη εθνική ιδεολογία. Ο εθνικισμός κατασκευάζει μία
ταυτότητα για το κοινωνικό υποκείμενο, παρακάμπτοντας κοινωνικές αντιθέσεις και ορίζει
το αντικείμενο του (έθνος) ενσαρκώνοντας συγκεκριμένους τρόπους αντίληψης και
ενέργειας επ’ αυτού.3 Έτσι, παρατηρείται η εδραίωση της εθνικής ταυτότητας μέσω του
εθνικισμού, υπό την έννοια της κατασκευής του «εθνικού» με τη χρήση αναχρονιστικών
ιστοριών και μύθων ακόμη και σε εποχές που δεν υπήρχε καμία ουσιαστική αίσθηση εθνικής
ταυτότητας.4

3
Λέκκας, Π., «Η συγκρότηση της εθνικιστικής ιδεολογίας», στο ,σ. 233.
4
Ηρακλειδής, Α., «Το ελληνικό έθνος σε έναν ‘εχθρικό κόσμο’: Εθνική αφήγηση και επιστημονικός
εθνικισμός», Επιστήμη και Κοινωνία, τ. 5-6/2001, σ.17.