UDC: 614-88 YU ISSN 2334 - 6477

NAUČNI Č A SOPIS URG ENTNE MEDICINE

VOL. 21 BROJ 1 2015. GOD

Podružnica SLD Medicinski fakultet

Gradski zavod za Univerziteta u Grad Beograd
hitnu medicinsku Beogradu
pomoć
pomoćBeograd
Beog ad
Izdavač
ZDAVAČ
i vlasnik:
VLASN Gradski
K zavod za
hitnu medicinski
Gradsk zavod pomoć
za h nuBeograd
med c nsku pomoć Beograd
Čovek ne može da bira vreme u kojem će se roditi i živeti; od
njega ne zavisi ni od kojih roditelja, ni od kog naroda će se
roditi, ali od njega zavisi kako će on postupati u datom
vremenu: da li kao čovek ili kao nečovek, bez obzira na to
u kom narodu i od kojih roditelja."

Patrijarh Pavle
UDC: 614-88 YU ISSN 2334 - 6477

NAUČNI ČASOPIS URGENTNE MEDICINE

Vol. 2 1 Broj 1 April 2015.

Glavni urednik
Prim. dr sc med. Slađana Anđelić
Odgovorni urednik
Dr. Goran Čolaković
Zamenik glavnog i odgovornog urednika
Dr Radojka Petrović Glamočlija

NAUČNI ODBOR UREĐIVAČKI ODBOR

Predsednik naučnog odbora Predsednik
Akademik Predrag Peško Prof. dr sc med. Đorđe Bajec
Članovi
Prof. dr sc med. Vladimir Bumbaširević Članovi
Prof. dr sc med. Ana Šijački Prim. dr med. Nada Macura
Prim. dr med. Dragutin Tričković
Prof. dr sc med. Vesna Bumbaširević Prim. dr med. Snežana Petrović
Prof. dr sc med. Marko Bumbaširević Dr med. Mirjana Milićević
Prof. dr sc med. Zorana Vasiljević Dr med. Branka Lazić
Prof. dr sc med. Ljiljana Beslać-Bumbaširević Dr med. Jasna Milutinović
Prof. dr sc med. Vlada Đukić Dr med. Snežana Bogunović
Prof. dr sc med. Slavica Vučinić Dr med. Zagorka Maksimović
Prof. dr sc med. Zoran Todorović Dr med. Bosiljka Erceg
Prof. dr sc med. Vasa Antunović Dr med. Nada Emiš-Vandlik
Prof. dr sc med. Branimir Aleksandrić
Prof. dr sc med. Cane Tulić Uredništvo i administracija:
Prof. dr sc med. Aleksandar Ljubić Franše d’ Eperea 5, Beograd
Doc. dr sci med. Milan Đukić Tel.: 011 36 15 007, Fax: 011 36 13 489
Doc. dr sc med. Nenad Ivančević e-mail: hitnapomocbgd@eunet.rs
Doc. dr sc med. Dejan Radenković web sajt: www.beograd94.rs
Doc. dr sc med. Vesna Stojanov Urednik sajta: Miloš Martinović
Prim. dr sc med. Slađana Anđelić
Dr med. Branislav R. Lazić
Časopis izlazi 3 puta godišnje
MEĐUNARODNI NAUČNI ODBOR
Akademik Goran Nikolić (CG)
Prof. dr sc med. Selma Uzunović-Kamberović (BIH) Naslovna strana: Hitno kada je bitno /
Doc. dr sc med. Vesna Degoricija (Hrvatska) Milan Đorđević
Doc. dr sc med. Dejan Trajkov (Makedonija)
Lektor i korektor za srpski jezik
Maja Popović
Lektor za engleski jezik
Tatjana Paunović

Časopis je registrovan kao sredstvo javnog informisanja rešenjem Republičkog ministarstva za informisanje broj:
2206 od 22. 07. 1996. godine. Na zajedničkoj sednici Saveta i Stručnog odbora (SO) Sistema biomedicinskih naučnih
informacija Srbije (SBMNI S) održanoj 20. 12. 1996. godine na Medicinskom fakultetu u Beogradu doneta je sledeća
odluka: Prihvata se časopis “Halo 94” kao časopis od značaja za Sistem BMNI Srbije i kao takav biće indeksiran u
domačoj bazi podataka “Biomedicina Serbica”.
Na osnovu mišljenja Ministarstva za nauku i tehnologiju, broj: 413-00-430/98-01, Naučni časopis Urgentne
medicine “HALO 94” je publikacija od posebnog interesa za nauku i na nju se ne plaća opšti porez na promet.
UDC: 614-88 YU ISSN 2334 - 6477

SCIENTIFIC JOURNAL OF EMERGENCY MEDICINE

Vol. 21 Number 1 April 2015.

Editor-in-Chief
Prim. Slađana Anđelić, MD, PhD
Responsible Chief
Goran Čolaković, MD
Associate Editor-in-Chief
Radojka Petrović Glamočlija, MD

SCIENTIFIC BOARD EDITORAL BOARD

Scientific board President Editorial board President
Prof. Predrag Peško, MD, PhD, MSAAS Prof. Đorđe Bajec, MD, PhD

Members Members
Prof. Vladimir Bumbaširević, MD, PhD Prim. Nada Macura, MD
Prof. Ana Šijački, MD, PhD Prim. Dragutin Tričković, MD
Prof. Vesna Bumbaširević, MD, PhD Prim. Snežana Petrović, MD
Prof. Marko Bumbaširević, MD, PhD Branka Lazić, MD
Prof. Zorana Vasiljević, MD, PhD Mirjana Milićević, MD
Prof. Ljiljana Beslać-Bumbaširević, MD, PhD Jasna Milutinović, MD
Prof. Vlada Đukić, MD, PhD Snežana Bogunović, MD
Prof. Slavica Vučinić, MD, PhD Zagorka Maksimović, MD
Prof. Zoran Todorović, MD, PhD Bosiljka Erceg, MD
Prof. Vasa Antunović, MD, PhD Nada Emiš-Vandlik, MD
Prof. Branimir Aleksandrić, MD, PhD
Prof. Cane Tulić, MD, PhD
Prof. Aleksandar Ljubić, MD, PhD
Assist. Prof. Milan Đukić, MD, PhD
Assist. Prof. Nenad Ivančević, MD, PhD
Assist. Prof. Dejan Radenković, MD, PhD
Assist. Prof. Vesna Stojanov, MD, PhD
Prim. Slađana Anđelić, MD, PhD
Branislav R. Lazić, MD Editorial and administration office:
Franše d’ Eperea 5, Belgrade
Tel.: +381 11 36 15 007,
INTERNATIONAL SCIENTIFIC BOARD Fax: +381 11 36 13 489
Prof. Goran Nikolić, MD, PhD, MSAAS (MNE)
Web site: www.beograd94.rs
Prof. Selma Uzunović-Kamberović, MD, PhD (BIH)
Assist. Prof. Vesna Degoricija, MD, PhD (CRO) Web site editor: Miloš Martinović
Assist. Prof. Dejan Trajkov, MD, PhD (FYRM)
The Journal is published in three issues per year.
Revision and proofreading for Serbian
Maja Popović Front Page: Emergent when urgent by
Translation and proofreading for English Milan Đorđević
Tatjana Paunović

The Journal was registered as a means of public information by the Ministry of Information, decision number:
2206, 22/07/1996. At a joint session of the Council and the Professional Board of the System of Biomedical Scientific
Information of Serbia (SBMNIS), held on 20 December 1996 at the University of Belgrade School of Medicine, it
was decided that HALO 94 Journal is to be considered a journal of importance for SBMNIS and as such indexed
in Serbian database „Biomedicina Serbica“. The Ministry of Science and Technology issued a decision No: 413-00-
430/98-01, according to which the Journal of Emergency Medicine HALO 94 is considered a publication of special
interest for science, and should thus be exempt from sales taxation.
UDC: 614-88
Naučni časopis urgentne medicine HALO 194, 2015; 21(1)

Halo 94
Reč urednika
Glavni urednik

Poštovane koleginice i kolege,

U naučnom i uređivačkom odboru Naučnog časopisa urgentne

medicine “HALO 194” preovladava hijerarhija znanja i ideja, a ne
zvanja, što može da objasni raznovrstan spektar tema objavljenih
Prim. dr sci med. radova. Težnja je da autori radova ne budu samo akademici ili
dr Slađana Anđelić profesori, već i mladi eksperti, ili vodeći stručnjaci u našim
regionalnim zdravstvenim ustanovama.

Odgovorni urednik Zbrinjavanje urgentnih stanja je apsolutni prioritet u svim

sistemima zdravstvene zaštite. Urgentna medicina nije skup
urgentnih stanja iz raznih oblasti medicine, već je urgentan pristup
stanjima koja prete da ugroze život. Specijalizacija iz urgentne
medicine ima burnu prošlost: od borbe da se teorija pretoči u
praksu, da balansira između preventive i interventne medicine, da
implementira najnovije svetske standarde i da produži liniju života
bolesnika. Svi mi, deca urgentne medicine, naučeni smo trima
Dr Goran Čolaković
stvarima: da budemo zadovoljni malim a da uvek težimo velikim
uspesima i da umemo svim silama, da zahtevamo ono što želimo.
Ipak u besomučnoj borbi za prestižnim mestom na lepezi postojećih
Zamenik glavnog specijalizacija, ponekad je neophodno osvrnuti se unazad... Može nas
i odgovornog urednika neočekivano dotaći, u besmislenosti naše svirepe svakodnevice,
Hipokratova zakletva i, makar na tren, vratiti na zanosni početak,
gde smo bili oni pravi mi – doktori medicine...

Poziv koji smo odabrali slomiće neke od nas, i istovremeno

primorati ostale da se suoče sa svojim najskrivenijim tajnama,
snovima i strahovima. U areni gde se svakodnevno bore život i
smrt, najbriljantniji doktori hitnih medicinskih pomoći se utrkuju
očajniki – i beskrupulozno – za najveću nagradu ljudski život.
Moto svih nas je da ljudski život nema cenu.
Dr Radojka Petrović Glamočlija
Gledajući svakodnevno sav taj entuzijazam, požrtvanost i želju
za znanjem, uvereni smo da prehospitalnoj urgentnoj medicini
predstoji lepa budućnost. Očekujemo da do narednog broja
“Naučnog časopisa HALO 194”, osavremenimo sajt Gradskog
zavoda za hitnu medicinsku pomoć Beograd, koji će omogućiti
efikasnu i modernu komunikaciju svih naših čitalaca.
 SADRŽAJ – CONTENTS

ORIGINALNI RADOVI / ORIGINAL ARTICLES

Enes Slatina, Adnan Jelovac

KARAKTERISTIKE UGRIZA ZMIJA NA TERITORIJI OPŠTINE KONJIĆ……………………….1
CHARACTERISTICS OF SNAKE BITES ON THE TERRITORY OF THE MUNICIPALITY OF
KONJIC……………………………………………………………………………………………………....8

Jovanović P. Dušan, Oluić Branislav, Micić Dušan, Lončar Zlatibor

ULOGA SIRS SKORA U PROCENI ISHODA LEČENJA POLITRAUMATIZOVANIH
BOLESNIKA ………………………………………………………………………………………………...9
THE ROLE OF SIRS SCORE IN THE EVALUATION OF TREATMENT OUTCOME OF
POLYTRAUMATIZED PATIENTS………………………………………………………………………15

REVIJALNI RADOVI / REVIEW ARTICLE

Jovanović P. Dušan, Kaljević Goran
SISTEMI SKOROVANJA.............................................................................................................................16
SCORING SYSTEMS................................................................................................................................... 22

Anđelić Slađana, Šijački Ana

OD SINDROMA "SLOMLJENOG" SRCA DO PSEUDO-STEMI ELEKTROKARDIOGRAFSKOG
NALAZA……………………………………………………………………………………………………..23
FROM BROKEN HEART SYNDROME TO PSEUDO-STEMI ELECTROCARDIOGRAPHIC
FINDINGS…………………………………………………………………………………………………...34

ISTORIJA MEDICINE / HISTORY OF MEDICINE

Zoran Durlević
OSNIVANJE I RAZVOJ TEHNIČKE SLUŽBE ZAVODA POČECI RADA I RAZVOJA TEHNIČKE
SLUŽBE………………………………………………………………………………………………………35
FOUNDATION AND DEVELOPMENT OF TECHNICAL SERVICE OF THE INSTITUTE
INITIAL ACTIVITIES AND DEVELOPMENT OF TECHNICAL SERVICE………….......................................43

UPUTSTVO AUTORIMA / INSTRUCTIONS TO THE AUTHORS……………………………44

UDC: 616-001.43:598.115(497.6)"2010/2014"
Enes S. Ugrizi zmija. NČ urgent medic HALO 194, 2015;21(1): 1-8

- originalni rad -

KARAKTERISTIKE UGRIZA ZMIJA NA TERITORIJI OPŠTINE KONJIĆ

Enes Slatina¹,², Adnan Jelovac3

1
Zavod za HMP Sarajevo, Bosna i Hercegovina; 2Fakultet zdravstvenih studija Sarajevo, Bosna i
Hercegovina; 3Urgentni centar Opšte Bolnice Konjic, Bosna i Hercegovina

SAŽETAK

Uvod: Svaki ujed zmije se tretira kao ujed zmije otrovnice. Rad pokazuje osnovne
karakteristike ugriza zmija na teritoriji opštine Konjic i koja je opasnost od ugriza zmija u
hercegovačkom kraju gdje su ugrizi česti.
Cilj rada Utvrditi incidenciju ugriza otrovnica na Konjičkoj Opštini, prikazati epidemiološka
obilježja, kliničku prezentaciju i način liječenja otrovanja zmijskim otrovom na ovom području.
Metod rada: U retrospektivnoj studiji prikazano je 30 bolesnika koji su nakon ujeda zmija
liječeni u Opštoj bolnici Konjic, u razdoblju 2010-2014 godine.
Rezultati: Ujedi zmija su bili zabeleženi u svim dobnim skupinama (od 3-86 godina), a
najčešće (30%) stariji od 50 godina. Na bolničkom liječenju je zadržano 26 pacijenata, dok su 4
pacijenta nakon pruženog medicinskog tretmana odbila hospitalizaciju. Kod većine pacijenata ugriz
se dogodio na golu kožu, najviše tokom toplih mjeseci proljeća i ljeta, sa vrhuncem u avgustu
(30%). Ujedi zmija otrovnica su najčešći kod seoskog stanovništva tokom obavljanja
poljoprivrednih radova. Ugrizi u predjelu gornjih ekstremiteta su bili češći (60%), nego ugrizi za
donje ekstremitete (36,66%). Prema težini otrovanja sa blagim znakovima trovanja bilo je
(63,34%), dok sa teškim (6,66%) pacijenata. U istraživačkom razdoblju nije zabilježen nijedan
smrtni slučaj. Većina pacijenata je tretirana sa antiviperinim serumom. Alergijske reakcije na
primljeni serum nisu zabilježene. Najčešći ugrizi su bili ljeti u augustu mjesecu.
Zaključak: Sveukupni rezultati govore u prilog malom mortalitetu. Rano prepoznavanje i
blagovremena terapija važna su karika u lancu preživljavanja kod ujeda zmija.
Ključne riječi: ugrizi zmija, prva i hitna medicinska pomoć, opština Konjic
UVOD [2], u velikoj mjeri zahvaljujući širokoj
dostupnosti zdravstvenih usluga i protuotrova,
Zmije otrovnice nastanjuju sve kao i relativno blagoj potenciji otrova
kontinente, a posebno one s djelomično mnogih autohtonih vrsta. Na području Europe
tropskom i suptropskom klimom. Među 3.500 prirodno obitavaju samo članovi porodice
poznatih vrsta zmija koliko danas živi na Viperidae, svrstane u pod-porodicu
zemlji, za čovjeka je opasno 10-12%. Viperinae–Viperaammodytes (poskok),
Godišnje u svijetu umire približno 125.000 Vipera berus (šarka), te Vipera aspis
ljudi od ugriza zmija [1].
(talijanska ljutica) [3]. Svaka od njih
U Europi, jedna osoba umre zbog producira otrov specifičnog biohemijskog
posljedica zmijskog ugriza svake treće godine sastava što se odražava u varijabilnim

Enes Slatina, Zavod za HMP Sarajevo, Kolodvorska 11, Sarajevo 71000, Босна и Херцеговина, Tel.+387 33 611-111; E-mail:
hitnabih@yahoo.com

1
UDC: 616-001.43:598.115(497.6)"2010/2014"
Enes S. Ugrizi zmija. NČ urgent medic HALO 194, 2015;21(1):1-8
osobitostima i težini kliničkih manifestacija
otrovanja koje induciraju. Njihov je otrov
pretežno hemotoksičan. Kod poskoka i šarke
uočena je rijetka i manje izražena komponenta
neurotoksičnosti [4]. Simptomi mogu uključivati
bol na mjestu ugriza, progresivni lokalni edem,
povraćanje, tahikardiju, hipotenziju, akutno
zatajenje bubrega, krvarenje, plućni edem, srčani
zastoj, a u rijetkim prilikama znakove
neurotoksičnosti i hipertenziju.
Poskok (Vipera ammodytes) je
najzastupljenija a ujedno i najotrovnija zmija
u Bosni i Hercegovini. Prosječna dužina
odraslog poskoka je od 60 do 80 cm. Mužjaci
su u pravilu veći od ženki i ponekad narastu i
do 1 metar. Poskok ima karakterističnu
trokutastu ili srcoliku glavu koja se jasno
izdvaja od ostalog tijela. Na vrhu glave nalazi
se mali roščić po kojem se poskok može lako
prepoznati. Temeljna boja poskoka je svjetlo
siva u mužjaka, a sivo smeđa ili crveno smeđa
u ženki. Duž čitave dužine tijela, do vrha
repa, proteže se cik-cak linija (Kainov znak).
Poskok se najčešće može naći na suhim
kamenitim područjima, obraslim niskim
grmljem i drvećem, veći dio dana izloženim
suncu. Može se naći sve do 2.000 m/nv. Kad
je sunca manje, obično u proljeće i jesen,
poskok je uglavnom aktivan danju. Ljeti, kada
je po danu vrlo vruće, poskoci postaju
aktivniji u sumrak i po noći. Otrov mu je jači
od otrova šarke i drugih europskih ljutica. To
je najveća zmija otrovnica Europe, pa ima
najveće otrovne žlijezde i zube. Zubi vrlo
velikih primjeraka mogu biti dugi i do 1 cm.
To omogućava ubrizgavanje otrova duboko u
tkiva, što znatno pogoršava simptome
trovanja. Poskok, kao najotrovnija zmija
ubrizgava maksimalno do 20 mg otrova pri
jednom ugrizu što je smrtonosna doza za
čovjeka [5].
Šarka (Vipera berus) je zmija s
najvećom rasprostranjenošću u Europi. Kod
nas se javlja više podvrsta šarke: Vipera
2
(berus berus); temeljna boja joj je sivkasta,
smeđa ili crvenkasta s cik-cak šarom na
leđima. Slična je poskoku, ali je manja i
šarenija, i nema roščić. Crna šarka (Vipera
berus prester), je potpuno crna zmija. I ona
ima vijugavu šaru koja se vidi pri određenom
lomu svjetla. Može se naći na Velikom i
Malom polju na planini Igman. Bosanski
šargan (Vipera berus bosniensis), je žuto-
smeđe boje sa isprekidanom leđnom šarom
koja je najčešće u vidu tamnih poprečnih
pruga. Naseljava planinske rudine i čest je na
Bjelašnici.
Planinska šarka (Vipera ursini macrops),
je najmanja evropska ljutica. Prosječna dužina
je 45 cm. Živi u planinskim područjima, iznad
1500 m n/v. Leđna cik-cak pruga je vrlo
varijabilna, i u dosta primjeraka razbijena u
nepravilne mrlje i/ili poprečne pruge. Šarka
ubrizgava maksimalno do 14 mg otrova po
ugrizu.
CILJ RADA
Cilj ovog istraživanja bio je da se utvrde
karakteristike povrijeđenih građana od ujeda
zmija otrovnica po godinama, mjesecima,
uzrastu i spolu. Takođe, trebao je da utvrdi
koji dijelovi tijela su najčešće izloženi
ugrizima zmija i ozbiljnost trovanja. Cilj je
utvrditi i način pružanja prve pomoći,
primenjene terapijske intervencije te
prosječno trajanje hospitalizacije.
METOD RADA
Rad predstavlja retrospektivno
petogodišnje istraživanje u periodu od 2010.-
2014. godine. U radu su korišteni radni
protokoli Hitne pomoći/Urgentnog centra OB
Konjic, te istorije bolesti pacijenata
hospitaliziranih na Hirurškom odjelu OB
Konjic.
Za procjenu težine trovanja koristili smo
PSS (Poisoning Severity Score) po kojoj smo
težinu trovanja klasificirali u pet razreda [6]:
UDC: 616-001.43:598.115(497.6)"2010/2014"
Enes S. Ugrizi zmija. NČ urgent medic HALO 194, 2015;21(1):1-8

- bez reakcije, (prisutan samo biljeg 9

1-6 g
10
ugriza) 8
7-14 g

15-19
- blaga reakcija (lokalni edem oko ugriza, 6 5
4 4 20-29
nema sistemskih simptoma i znakova ili 4 3
2 2 30-39
nenormalnih laboratorijskih nalaza) 2 1
40-49
0
- umjerena reakcija (promjene izlaze 0 50-59

izvan mjesta ugriza, bez opasne posljedice

sistemskih simptoma i znakova (npr. Grafikon 2. Zastupljenost po starosnoj dobi
mučnina, povraćanje, parestezija, blago žrtava od ugriza zmija
abnormalne koagulacije ili laboratorijske
promjene bez klinički značajnog krvarenja)
- teška reakcija, (promjene uključuju U provedenom istraživanju se vidi da je
cijeli ekstremitet, teške sistemske najveći broj ugriza zabilježen 2011. godine (9
simptome i znakove npr.: hipotenzija, – 30%)
dispnea, šok, izrazito abnormalne a najmanje 2012. godine (3- 10%), (Grafikon
koagulacije i laboratorijske promjene sa ili 3).
bez klinički značajnog krvarenja)
- fatalna reakcija (smrt)
9 2010

6 6 6 2011
Statistička obrada podataka 3 2012
U radu su za statističku obradu korištene 2013

tabele i grafikoni u Microsoft Word-u i 2010 2011 2012 2013 2014

2014

Microsoft EXCEL-u. Podaci su grupirani

prema ciljevima istraživanja.

REZULTATI Grafikon 3. Zastupljenost ugriza zmija po

godinama
Posmatrajući zastupljenost žrtava od
ugriza zmija po spolu, vidi se da su muškarci
u većem procentu ugroženiji od osoba Razdioba po mjesecima kada se dogodio
ženskog spola (Grafikon 1). ugriz zmije (Grafikon 4) pokazuje da se
najviše ugriza događa od aprila do oktobra, s
12
vrhuncem u avgustu.

Muško
Mart
Žensko 30% April
0.3
20% 20% Maj
18
0.2
10% 10% Juni
6.66%
0.1
0 Juli

Grafikon 1. Zastupljenost žrtava ugriza 0 Avgust

zmija po spolu Septembar

Grafikon 4.Razdioba zmijskih ujeda po

Prateći zastupljenost po starosnoj dobi žrtava
od ugriza zmija, (Grafikon 2), najviše je
ugroženo radno-aktivno stanovništvo u
uzrastu od 50-59 godina (9-30%).
mjesecima
Iz dobijenih podataka o učestalosti prema
mjestu ugriza (Grafikon 5), vidljivo je da je
najviše ugriza bilo u području gornjih
ekstremiteta (60%), a zatim slijedi područje

3
UDC: 616-001.43:598.115(497.6)"2010/2014"
Enes S. Ugrizi zmija. NČ urgent medic HALO 194, 2015;21(1):1-8

donjih ekstremiteta (36,66 %). Nije Primenjene mere prve pomoći bile su: u 40%
zabilježen ni jedan ugriz u području glave i slučajeva podvezivanje ekstremiteta
vrata. priručnim sredstvima, 23,33% je pokušalo da
istisne otrov, 6,66% je napravilo rez između
60% tačaka ugriza, a u 6,66% slučajeva je
36.66%
Glava i vrat imobilisan ekstremitet (Grafikon 8).
80%
Trup 40%
60% Gornji ekstremiteti 40%
35%
40% 3.34% Donji ekstremiteti Podvezivanje
30% 23.33%
25% Istiskivanje
20% 0%
20% Zarezivanje
0% 15%
6.66% 6.66% Imobilizacija
10%
Grafikon 5. Učestalosti prema mjestu ugriza 5%
0%

Najviše pacijenata (70%) je zadobilo ugriz

zmije tokom obavljanja nekog od oblika Grafikon 8. Primenjene mere prve pomoći
poljoprivredne djelatnosti, 26,66% tokom Dobiveni podaci (Grafikon 9) ukazuju da je
slobodnih aktivnostima a 3,34% ne spada ni u najveći broj pacijenata zatražio stručnu
jednu od te dvije kategorije (Grafikon 6 ). medicinsku pomoć unutar jednog sata
3.34%
(53,34%), dok je 6,66% pacijenata zatražilo
26.66% pomoć u periodu dužem od 6 sati.
Poljoprivreda
6.66%
Turizam 4-6 sati 3.34%
0
Ostalo 2-3 sata 0
70% 36.66%
< 1 sat 53.34%
0.00% 10.00% 20.00% 30.00% 40.00% 50.00% 60.00%

%
Grafikon 6. Aktivnost prije ugriza
Grafikon 9. Vrijeme proteklo od ugriza do
Od svih slučajeva ugriza 30,33% osoba je dolaska liječniku
primenilo neki oblik samopomoći, pomoć od
strane drugog lica dobilo je 6,66% osoba, Prema stepenu otrovanja (Grafikon 10),
6,66% osoba je prije dolaska u bolnicu 63,34 % pacijenata je imalo blage znakove
zatražilo pomoć u usputnoj sektorskoj trovanja, sa umjerenim 20%, i teškim
ambulanti, dok u 53,33% slučajeva nije znacima trovanja bilo je 6,66%. Nije
pružen nikakav oblik prve pomoći (Grafikon zabilježen niti jedan smrtni ishod.
7 ).
70% 63.34%

60% bez reakcije

Nikakva 53.33% 50% blagi
40%
6.66%
umjereni
Pomoć u sektorskoj ambulanti
30%
20% teški
Pomoć drugog lica 6.66% 20%
10% smrtni ishod
6.66%
10%
0
Samo pomoć 30.33%
0%
% 0.00% 10.00% 20.00% 30.00% 40.00% 50.00% 60.00%
Grafikon 10. Težina trovanja
Grafikon 7. Mere prve pomoći na mjestu
događaja.

4
UDC: 616-001.43:598.115(497.6)"2010/2014"
Enes S. Ugrizi zmija. NČ urgent medic HALO 194, 2015;21(1):1-8

U Opštoj bolnici Konjic hospitalizirano je antihistaminik 30%, kortiko preparate 20%,

76,66% pacijenata, 13,34% su odbila te ostalu simptomatsku terapiju (acidi borici
hospitalizaciju, dok je 10% pacijenata oblog, analgetik, antiemetik, sedativ i dr.)
transportovano u druge medicinske centre 90% pacijenata (Grafikon 14).
(Grafikon 11). 100%
100% 90% 90% 90%
90% Serum antiviperinum
10%
Hospitalizirano 80%
Ana-te
13.34% 70%
60% Antibiotik
Odbilo 50%
Antihistaminik
hospitalizaciju 40% 30%
30% 20% Kortikosteroidi
76.66% Premješteno u
20% Simptomatska Th
druge centre 10%
0%

Grafikon 11. Broj hospitaliziranih Grafikon 14. Ordinirana terapija

Na grafikonu 12. prikazan je procenat DISKUSIJA
hospitalizovanih bolesnika po broju dana
Žrtve ugriza zmija bili su uglavnom
provedenih na bolničkom tretmanu.
radno aktivni ljudi u ruralnim predelima
Hospitalizacija najčešće tokom obavljanja poljoprivrednih
radova. Muškarci su češće žrtve ugriza
1-2dana
4.34% vjerovatno zbog češćeg boravka na
8.69% 2-4 dana
0
otvorenom. Ugrizi u predjelu gornjih
4-6 dana
30.44% ekstremiteta su bili češći (60%), nego ugrizi u
6-8 dana
30.44% predjelu donjih ekstremiteta (36,66%).
26.09% 8-10 dana
Nasuprot tome, Poljska studija navodi da su
više od 10
0.00% 20.00% 40.00%
ujedi za donje ekstremitete zastupljeniji [7].
Grafikon 12. Broj dana hospitalizacije Činjenica da se većina ugriza dešava direktno
kroz kožu naglašava važnost preventivnih
U 90% slučajeva nakon ugriza pojavio se
mjera, odnosno, nošenje adekvatne odjeće i
lokalni otok, u 50% slučajeva promjene na
obuće za vrijeme aktivnosti na otvorenom.
koži u vidu ekhimoza, u 73,33% slučajeva
Većina naših bolesnika je imalo kliničku
pacijenti su se žalili na blagu ili umjerenu bol,
sliku koju smo klasificirali kao minimalnu i
te ostali simptomi i znaci otrovanja su se
blagu, koja odgovara lokalnom nalazu s
javljali u rasponu od 3,33% - 10% (Grafikon
eventualno blagim sistemskim simptomima.
13).
U jednog bolesnika, klinička slika je bila
3.33% teška, s poremećajem svijesti, patološkim
3.33%
laboratorijskim nalazima, i značajnim
Hematurija
6.66%
Povraćanje 10%

Malaksalost
13.33%
3.33%
lokalnim simptomima. Tri bolesnika nisu
simptomi i znaci

Ekhimoze
6.66%
50%
imala lokalne simptome i nisu primila serum.
Bol
90.00%
73.33% U ovoj kazuistici nije bilo smrtnih slučajeva.
0.00% 20.00%40.00%60.00%80.00%100.00% 93% pacijenata su primili antiviperini serum
(proizvodi Imunološki zavod u Zagrebu), a
% komplikacije nakon njegove primjene nisu
Grafikon 13. Simptomi i znaci trovanja zabilježene. Učestalost umjerenih i teških
znakova trovanja u ovom istraživanju je
Većina pacijenata je primila 3A terapiju 26,66%, niža nego što su izvijestili u drugim
(antiserum, antitetanus, antibiotik), studijama, što bi mogli pripisati tome da je

5
UDC: 616-001.43:598.115(497.6)"2010/2014"
Enes S. Ugrizi zmija. NČ urgent medic HALO 194, 2015;21(1):1-8
relativno najveći broj pacijenata vrlo brzo
stigao do bolnice gdje je primio odgovarajuću
terapiju.
Prema podacima iz Švedske, od ukupno
231 pacijenta tretiranog u bolničkim uslovima
tokom 1995. godine, u 11% slučajeva nije
bilo znakova trovanja nakon ugriza šarke,
blagi znaci trovanja su zabilježeni u 47%
slučajeva, umjereni u 29% slučajeva, a teški u
1 % slučajeva. Sistemski simptomi riješeni su
tokom ili neposredno nakon infuzije seruma.
Opsežni edem uključujući kompartment
sindrom dogodio se u 5% slučajeva [8].
Tradicionalno, prva pomoć uključuje
lokalne rezove na mjestu ugriza, pokušaje
isisavanja otrova iz rane, korištenje uske
bandaže (tourniquet) oko udova, i lokalnu
primjenu leda ili hladnih obloga. Rez,
isisavanje, krioterapija, odnosno pranje rane
su kontraindicirani jer bilo kakvo uplitanje u
ranu uvodi infekciju, povećava krvarenje te
ubrzava apsorpciju otrova [9]. U našem
istraživanju od ukupnog broja, 40% osoba je
podvezalo ekstremitet priručnim sredstvima,
23,33% je pokušalo istisnuti otrov, dok je
6,66% napravilo rez između tačaka ugriza.
Tetanus profilaksa je primjenjena u 90%
bolesnika, troje pacijenata mlađe životne dobi
uvidom u zdravstvene kartone bili su već
aktivno imunizirani. Prema nekim autorima,
primjena tetanus antitoksina nema
opravdanja, jer nijedan slučaj tetanusa
uzrokovan otrovnim ugrizom nije zabilježen u
literaturi [10]. Antibiotici su dati svim
hospitaliziranim bolesnicima, jer se smatra da
je ujedna rana primarno kontaminirana
bakterijama. Takvu rutinsku upotrebu
antibiotika preporučuju i drugi autori [11].
Neki autori smatraju da bi rutinska primjena
antibiotika trebala biti rezervisana za
pacijente s nekrozom tkiva, gangrenom ili
apscesom [12]. 30% slučajeva tretirano je sa
kortikosteridima, 20% sa antihistaminicima,
dok je simptomatsku terapiju primilo 90%
pacijenata (analgetik, acidi borici oblog,
antiemetik, sedativ i dr.).
6
Glukokortikosteroidi, preporučeni u
prošlosti, još uvijek su vrlo popularni u
slučajevima trovanja zmijskim otrovom.
Danas se glukokortikosteroidi ne preporučuju,
osim kod alergijskih reakcija potaknutih
otrovom ili alergijskih reakcija izazvanih
administracijom seruma (anafilaktični šok,
serumska bolest) [13]. U periodu istraživanja
u Kantonu Sarajevu od 1996. do 1999. godine
bilo je u prosjeku 4-5 ugriza zmija
registrovanih u ZHMP Sarajevo. To ukazuje
da je taj broj minimalan u odnosu na opštinu
Konjic prema broju stanovnika koje ima
Kanton Sarajevo i prema broju stanovnika
koje ima opština Konjic. To takođe pokazuje
da je u hercegovačkom kraju zabilježen veći
broj ugriza, a time da su i veći problemi za
stanovništvo [14].
ZAKLJUČAK
Uprkos niskoj stopi smrtnosti, smatramo
da se zmijskim ujedima ne poklanja dovoljno
pažnje. Ujedi zmija dešavaju se svim dobnim
grupama, a najčešće kod starijih od 50 godina.
Većina ujeda dogodila se tokom toplih
mjeseci proljeća i ljeta, a najviše u avgustu.
Ujedi otrovnica uglavnom su se dešavali
seoskom stanovništvu pri obavljanju
poljoprivrednih radova. Ugrizi u predjelu
gornjih ekstremiteta su češći nego ugrizi u
predjelu donjih ekstremiteta. Prema težini
otrovanja, najveći je broj bolesnika sa blagim
oblikom otrovanja. Nije zabilježen nijedan
smrtni slučaj. Gotovo svi bolesnici su primili
antiviperini serum, a komplikacije nakon
njegove primjene nisu zabilježene.
Zaključujemo da ugrizi otrovnih zmija nisu
opasni kao u tropskim zemljama, no
zahtijevaju adekvatno prehospitalno i
bolničko liječenje. Naši rezultati ukazuju na
značaj preventivnih mjera u cilju zaštite od
ujeda zmija otrovnica, zbog velikog broja
mogućih komplikacija.
UDC: 616-001.43:598.115(497.6)"2010/2014"
Enes S. Ugrizi zmija. NČ urgent medic HALO 194, 2015;21(1):1-8

LITERATURA 10. LoVecchio F, Klemens J, Welch S,

1. Gutiérrez JM, Williams DJ, Fan HW,
Warrell DA. Snakebite envenoming from
a global perspective: Towards an integrated
approach Toxicon. 2010;56(7): 1223-35.
doi: 10.1016/j.toxicon.2009.11.020
2. Adukauskienė DO, Varanauskienė
E, Adukauskaitė A. Venomous snakebites.
Medicina (Kaunas). 2011;47(8):461-67.
3. Ferquel E, de Haro L, Jan V, Guillemin
I, Jourdain S, Teynié A, et al. Reappraisal of
Vipera aspis venom neurotoxicity. PLoS One.
2007; 2(11): e1194.
4. Kurtović T, Leonardi A, Lang BM,
Habjanec L, Križaj I, and Halassy B. The
standard mouse assay of antivenom quality
does not measure antibodies neutralising the
haemorrhagic activity of the Vipera
ammodytes venom. Toxicon. 2012; 59(7-8):
709-17.
doi: 10.1016/j.toxicon.2012.03.009.
5. Vnuk V. Urgentna medicina, prehospitalni
postupak. Zagreb: Alfa, 1990: 343-44.
6. Persson H, Sjöberg G, Haines J, Pronczuk
de GJ. Poisoning Severity Score: Grading of
acute poisoning. J Toxicology - Clinical
Toxicology. 1998; 36:205-13.
Rodriguez R. Antibiotics after rattlesnake
envenomation. J Emerg Med.
2002;23(4):327-28.
11. Goldstein EJ, Citron DM, Gonzalez H,
Russell FE, Finegold SM. Bacteriology of
rattlesnake venom and implications for
therapy. J Infect Dis. 1979;140(5):818-21.
12. Blaylock RS. Antibiotic use and infection
in snakebite victims. S Afr Med J.
1999;89(8):
874-76.
13. Czarnecka-Operacz M, Jenerowicz D,
Polanska A, Sadowska A. Mineralocorticoid
effect of hydrocortisone – an important
clinical problem. Post Dermatol Alergol.
2011; 4: 328-29.
14. Slatina E. Karakteristike akutnih trovanja
zbrinutih u Zavodu za HMP Sarajevo.
Magistarski rad. Medicinski fakultet.
Sarajevo, novembar 2002.
Rad pimljen: 23.12.2015.
Prihvaćen: 09.02.2015.

7. Garkowski A, Czupryna P, Zajkowska A,

Pancewicz S, Moniuszko A, Kondrusik M et
al. Vipera berus bites in Eastern Poland – a
retrospective analysis of 15 case studies.
Annals of Agricultural and Environmental
Medicine. 2012; 19 (4): 793-97.
8. Karlson-Stiber C, Salmonson H, Person H.
A nationwide study of Vipera berus bites
during one year-epidemiology and morbidity
of 231 cases. Clin Toxicol. 2006;44(1):25-30.
9. Ian D, Simpson BSc DM, Robert L, Norris
MD. Snake Antivenom Product Guidelines in
India:‘‘The Devil is in the Details’’.
Wilderness and Environmental Medicine.
2007; 18(3): 163-68.

7
UDC: 616-001.43:598.115(497.6)"2010/2014"
Enes S. Ugrizi zmija. NČ urgent medic HALO 194, 2015;21(1):1-8

- original article -

CHARACTERISTICS OF SNAKE BITES ON THE TERRITORY OF THE

MUNICIPALITY OF KONJIC

Enes Slatina¹,², Adnan Jelovac3

1
Institute of Emergency Medical Care, Sarajevo, B&H; 2Faculty of Health Studies, Sarajevo, B&H;
3
Emergency Medicine Center of General Hospital Konjic, B&H

Abstract
Introduction: This work presents the basic characteristics of snake bites on the territory of
the Municipality of Konjic in the period of five years. It points out the danger of snake bites in the
area of Herzegovina where snake bites occur often.
Objective: The aim was to establish the incidence of venomous snake bite in the
Municipality of Konjic, as well as to show epidemiological characteristics, clinical presentation and
the mode of treatment of snake venom poisoning in this area.
Methods: The retrospective study gives the overview of 30 patients who were bitten by a
snake and treated at the General Hospital Konjic in the period from 2010-2014.
Results: All age groups suffered from snake bite (aged 3-86 years), and most commonly
(30%) these were persons aged over 50 years; 26 patients were kept for treatment in the hospital,
while 4 patients, after offered medical treatment, refused hospitalization. In the majority of patients,
the bite was on bare skin, most commonly during warm months in spring and summer, with peak in
August (30%). The snake bite victims were mostly rural population involved in agricultural
activities. The snake bites in the upper limbs occurred more often (60%) than snake bites in the
lower limbs (36.66%).
Conclusion: As regarding the severity of poisoning, 63.34% of victims had mild signs of
poisoning, while 6.66% of patients had severe signs of poisoning. The majority of patients were
treated with anti-viperine serum. No allergic reactions to administered serum were registered. The
most frequent were the snake bites in August. The overall results suggest a low mortality rate.
Keywords: snake bites, first aid and emergency medical care, Municipality of Konjic

8
UDC: 616-001-07/-08

Jovanović P.D., i sar. SIRS skor u lečenju politraumatizovani. NČ urgent med. 2015; 21(1) :9-15

- originalni rad -

ULOGA SIRS SKORA U PROCENI ISHODA LEČENJA

POLITRAUMATIZOVANIH BOLESNIKA
Jovanović P. Dušan, Oluić Branislav, Micić Dušan, Lončar Zlatibor
Klinika za urgentnu hirurgiju, Urgentni centar KCS, Beograd, Srbija

Sažetak
Uvod: Rano prepoznavanje komplikacije multiple trauma je veoma važno jer ovi pacijenti
zahtevaju agresivan dijagnostički i terapijski pristup i zbog težine pvede često razviju sistemske
komplikacije kao što su sepsa, koagulopatija, ALI, ARDS, MODS i MOF.
Cilj: Ispitati značaj SIRS skora na prijemu, kao predikciju mogućnosti razvoja sistemskih
komlikacija i ishoda lečenja pacijenata sa multiplim povredama.
Metodologija: U studiji je učestvovalo 70 pacijenata sa mutiplim povredama, podeljenih u dve
grupe u odnosu na vrednosti ISS skora. Smrtni ishod dogodo se kod 11 (16%) pacijenata. SIRS skor
je meren u prvom satu po prijemu (po jedan poen za: febrilnost/hipotermiju, tehipneu, tahikardiju i
leukocitozu).
Rezultati: Prospektivno su praćeni parametric 70 pacijenata primljenih u Urgentni centar KCS u
šestomesečnom period. Osim demografskih podataka, praćene su vrednosti SIRS skora na prijemu,
ISS skora i dijagnostički parametri sistemskih komplikacija. SIRS skor je analiziran kao nezavisan
prediktor ishoda lečenja ovih pacijenata.
Zaključak: SIRS skor na prijemu može biti rani prediktor ishoda lečenja pacijenata sa multiplom
traumom.

Ključne reči: SIRS skor, teška trauma, ishod

UVOD procenom stanja pacijenata kao i procenom

Trauma predstavlja oštećenje organizma
nastalo dejstvom spoljne sile koja može biti:
fizička (mehanička, termička, električna,
nuklearna), hemijska, biološka i psihogena.
Pod pojmom teška trauma podrazumevamo
traumatsku destrukciju jednog organskog
sistema ili vitalnog organa koja može dovesti
do smrti povređenog. Politauma je
istovremeno oštećenje više organskih sistema
sa sledstvenim gubitkom homeostaze i teškim
sistemskim reakcijama kao što su sepsa, slom
imunskog sistema, multiorganska
insuficijencija itd. [1].
U predhodnih nekoliko decenija, zbog
složenog lečenja i velikih troškova lečenja,
došlo je do potrebe za što objektivnijom
Jovanović Dušan, Klinika za urgentnu hirurgiju, Urgentni centar KCS, ul. Pasterova 2, Beograd, Srbija; Tel. 066 83 00 443; E-
mail:dr.dusan26@gmail.com
ishoda lečenja [2]. Razvili su se skor sistemi,
koji su postali naročito primenjivi u oblasti
traume zbog potrebe za utvrđivanjem tačnih
parametara za trijažiranje bolesnika.
Skoring sistemi se dele na anatomske,
fiziološke i kombinovane. Značaj anatomskih
skorova je vrlo ograničen, iz razloga što su
nastali proučavanjem zapisa iz medicinske
dokumentacije, operativnih lista i
obdukcionih nalaza [3]. Danas je najčešće
primenjivan skoring sistem AIS (Abbreviated
injury scale), sa vrednostima za ISS (Injury
severity score). Patofiziološki skorovi su
mnogo pouzdaniji od anatomskih skorova.
Oni mere odgovor organizma na traumu,
operaciju i anesteziju, kao i na stres izazvan
predhodnim stanjima [4]. Od patofizioloških

9
UDC: 616-001-07/-08
Jovanović P.D., i sar. SIRS skor u lečenju politraumatizovani. NČ urgent med. 2015; 21(1) :9-15
skorova, u upotrebi su: Glazgov koma skala,
Trauma skor, Revidirani trauma skor i
APACHE skor.
Ljudsko telo je za AIS skoring sistem
podeljeno na šest regiona (glava i vrat, lice,
grudni koš, trbuh, ekstremiteti, povrede po
površini kože). Povrede su svrstane u skale
koje nose bodove od 1 do 5. Bodovi tri
najdominantnije povrede prema AIS-u se
stepenuju, pa se zatim sabiraju i na osnovu
toga se dobija vrednost ISS-a. ISS ima opseg
od 1 (laka povreda) do 75 (smrtonosna
povreda). Ukoliko je individualna povreda
istovremeno i smrtonosna, tada se AIS
označava sa 6, a ISS-u automatski dodeljuje
vrednost 75 [5].
Jedan od fizioloških skorova je APACHE
(Acute Physiology And Chronic Health
Evaluation) skor. U upotrebi su APACHE II,
APACHE III i APACHE IV skor [4-7].
APACHE II skor je dizajniran da meri
ozbiljnost bolesti kod odraslih pacijenata
(starijih od 15 godina) primljenih u intezivnu
negu. Bazira se na svakodnevnom bodovanju
12 rutinskih fizioloških i biohemijskih
MATERIJALI I METODE
U ovu prospektivnu kontrolisanu
nerandomizovanu studiju uvršteno je 70
pacijenata lečenih u Jedinici intezivne nege
Urgentnog cenra, Kliničkog centra Srbije u
Beogradu u periodu od 01.02.2014. godine do
01.08.2014. godine. Pacijenti su na osnovu
ISS skora podeljeni u dve grupe, grupu
pacijenata koji imaju ISS skor manji od 20
(kontrolna grupa, 35 pacijenata) i grupu
pacijenata koji su imali ISS skor veći/jednak
od 20 (eksperimentalna grupa, 35 pacijenata).
Pacijentima je po dolasku u ambulantu
Urgentnog centra uzeta anamneza
(autoanamneza ili heteroanamneza), urađen
fizikalni pregled i laboratorijske analize.
Zatim su pacijentima urađeni ultrazvučni
pregled, rentgenski snimak, a po potrebi i CT
10
parametara, godišta bolesnika i prethodnog
zdravstvenog stanja. Vrednosti skora se kreću
od 0 do 71 pri čemu viši skor predstavlja
ozbiljnije oboljenje i veći rizk da dođe do
smrtnog ishoda [5,6].
SIRS je skraćenisa za sindrom sistemske
inflamatorne reakcije koja može biti izazvana
ishemijom, traumom, infekcijom,
inflamacijom ili kombinacijom predhodno
navedenih uzroka. Ovaj sindrom se
karakteriše prisustvom najmanje dva od
sledećih kliničkih znakova: temperatura
>38˚C ili <36˚C, puls >90/min., brzina
disanja >20/min., broj leukocita >12000mm3,
<4000mm3, ili >10% u nezreloj formi. Na
osnovu broja navedenih znakova koji su
prisutni, Sirs se deli na: srednji (prisutna 2 od
4 kriterijuma), intermedijarni (prisutna 3 od 4
kriterijuma) i teški (prisutna sva 4 kritetijuma)
[8,9].
CILJ RADA
Cilj ove studije je da se utvrdi prediktivni
značaj SIRS skora na prijemu za morbiditet i
mortalitet politraumatizovanog bolesnika.
snimak. Na osnovu dobijenih podataka
izračunavan je ISS skor, APACHE II skor i
SIRS skor od čega su za poslednja dva
skorovi računati u prvom, drugom, trećem,
sedmom i četrnaestom danu.
Za analizu podataka korišćene su
standardne metode daskriptivne (grupisanje,
tabeliranje, grafičko prikazivanje, mere
centralne tendencije i mere varijabiliteta) i
analitičke (x2test, t test, Mann- Whitney U
test) statistike. Podaci su obrađeni u
statističkom programu IBM SPSS statistics
20.0.
REZULTATI
Prosečna starost svih ispitanika iznosila
je 38.45±12.54 godina, od čega je prosečna
starost pacijenata kontrolne grupe bila
36.34±12.3 godina, a pacijenata
ekperimentalne grupe 40.56±12.78 godina.
 UDC: 616-001-07/-08

Jovanović P.D., i sar. SIRS skor u lečenju politraumatizovani. NČ urgent med. 2015; 21(1) :9-15

Poređenjem grupa u odnosu na prosečnu 8.65±2.36, a u eksperimentalnoj grupi

starost, nije nađena statistički značajna razlika 23.08±4.54.
(t=1.4075; df= 68; p=0.163). Svim pacijentima je određivan
Polna distribucija pacijenata prikazana APACHE II skor na prijemu, prvog, trećeg,
je u tabeli 1. sedmog i četrnaestog dana nakon prijema.
Prosečne vrednosti APACHE II skora
Tabela 1. Distribucija pacijenata prema polu. prikazane su u tabeli 2.
Grupa
Kontrolna Eksperimentalna Ukupno
N 25 29 54 Tabela 2. Prosečne vrednosti APACHE II
Muški
% 46.3% 53.7% 100.0% skora.
Pol
N 10 6 16
Ženski Vreme Aritmetička
% 62.5% 37.5% 100.0% Grupa N SD
merenja sredina
N 35 35 70
Ukupno Na prijemu 35 18.34 6.89
% 50.0% 50.0% 100.0%
Prvi dan
Iz tabele 1. se vidi da je procentualna 33 17.21 6.21
nakon prijema
zastupljenost muškaraca nešto veća u Treći dan
30 15.78 5.41
nakon prijema
eksperimentalnoj nego u kontrolnoj grupi, Kontrolna
Sedmi dan
28 16.89 6.05
dok je procentualna zastupljenost žena veća u nakon prijema
Četrnaesti dan
kontrolnoj grupi. Analizom ovih podataka x2 nakon prijema
26 14.37 3.21
testom utvrđeno je da nema statistički Na prijemu 35 28.23 8.89
Prvi dan
značajne razlike među grupama prema polu nakon prijema
26 19.08 5.79
(x2=1.296; df=1; p=0.225). Rezulatai polne Treći dan
25 18.21 5.23
Ekperimentalna nakon prijema
distribucije su i grafički prikazani (grafikon Sedmi dan
21 16.89 6.31
1). nakon prijema
Četrnaesti dan
Ženski 19 15.11 4.11
nakon prijema
23%
Poređenjem prosečnih vrednosti
APACHE II skora na prijemu, kontrolne i
eksperimentalne grupe, primenom t-testa,
Muški
77% uočeno je da postoji visoka statistička
značajnost (t=5.202; df=68; p=0.000).
Grafikon 1. Procentualna zastupljenost
pacijenata prema polu. Pored APACHE II skora, svim
Prosečna vrednost ISS skora svih pacijenata pacijentima je određivan i SIRS na prijemu,
iznosila je 15.48±3.45. U kontrolnoj grupi, prvog, drugog, trećeg, sedmog i četrnaestog
prosečna vrednost ISS skora bila je dana nakon prijema (tabela 3).

Tabela 3. Prosečna vrednost SIRS skora na prjemu i prvog dana nakon prijema.
SKOR
Grupa Ukupno
0 1 2 3 4
N 12 10 5 3 5 35
Kontrolna
% 34.3% 28.6% 14.3% 8.6% 14.3% 100.0%
SIRS na prijemu
N 7 4 10 11 3 35
Eksperimentalna
% 20.0% 11.4% 28.6% 31.4% 8.6% 100.0%
N 19 14 15 14 8 70
Ukupno
% 27.1% 20.0% 21.4% 20.0% 11.4% 100.0%
N 20 8 2 2 1 33
Kontrolna
% 60.6% 24.2% 6.1% 6.1% 3.0% 100.0%
SIRS prvog dana nakon prijema
N 10 7 3 4 2 26
Eksperimentalna
% 38.5% 26.9% 11.5% 15.4% 7.7% 100.0%
N 30 15 5 6 3 59
Ukupno
% 50.8% 25.4% 8.5% 10.2% 5.1% 100.0%

11
UDC: 616-001-07/-08

Jovanović P.D., i sar. SIRS skor u lečenju politraumatizovani. NČ urgent med. 2015; 21(1) :9-15

kontrolnoj grupi u odnosu na

U tabeli 3. se vidi da je SIRS skor na eksperimentalnu. Mann-Whitney U testom je
prijemu manji kod pacijenata kontrolne grupe utvrđeno da postoji statistički značajna razlika
u odnosu na skor pacijenata eksperimentalne između pacijenata kontrolne i
grupe. Primenom Mann- Whitney U testa, eksperimentalne grupe po SIRS skoru prvog
utvrđeno je da nema statistički značajne dana nakon prijema ukoliko bi se nivo greške
razlike na konvencionalnom nivou povećao za 1% (Z=-1.904; p=0.057).
značajnosti od alpha=0.05 (Z=-1.847; Distribucija pacijenata prema ishodu u
p=0.065), ali ukoliko bi nivo greške povećali odnosu na SIRS skor prikazana je na tabeli 4.
za 2%, mogli bismo da kažemo da je ova Obzirom da su svi pacijenti u ambulantu
razlika značajna. Urgentnog centra stigli živi, na prvom
Analizirajući rezultate narednog dana, merenju nema kategorije umrli.
takođe uočavamo da je SIRS skor manji u
Tabela 4. Distibucija pacijenata prema ishodu u odnosu na SIRS skora na prijemu i prvog dana
nakon prijema.
SKOR
Ukupno
0 1 2 3 4
N 19 14 15 14 8 70
SIRS na prijemu
% 27.1% 20.0% 21.4% 20.0% 11.4% 100.0%
N 0 0 0 3 8 11
SIRS prvog Umrli
% 0% 0% 0% 27.0% 73.0% 100.0%
dana nakon
N 19 14 15 11 0 59
prijema Živi
% 32.2% 23.7% 25.4% 18.7% 0% 100.0%

Pri procenjivanju statistički značajne razlike

između pacijenata koji su umrli i koji su živi Skoring sistemi nisu savršeni i imaju niz
ograničenja, pa je čvrsto pridržavanje
u odnosu na SIRS skor nakon prvog dana
rezultata dobijenih skorovanjem pogrešno, jer
primenom Mann-Whitney U testa, utvrđeno je
može da dovede do nepovoljnog ishoda
da postoji visoko statistički značajna ralika
(Z=-5.092; p=0.000). [13,14]. Politrauma je naročito interesantna za
skor studije, jer skorovanje politraume
predstavlja procenu svih organa zajedno, što
DISKUSIJA
ima za rezultat procenu ishoda lečenja, što je
Trauma predstavlja najčešći uzrok smrti u umnogome bolje nego analiza svakog organa
mladoj, radno sposobnoj populaciji i treći je zajedno [15].
uzrok smrti nezavisno od starosne dobi [1,10].
APACHE II skor je najčešće
Prosečna starost ispitanika iznosila je oko 39
upotrebljavan skor u intezivnoj nezi.
godina, što se slaže sa podacima iz ostalih
Specifičnost ovog skora se ocenjuje sa 98%,
literatura [11,12]. Razlika između grupa u
te APACHE II predstavlja zlatni standard za
prosečnoj starosti nije statistički značajna,
procenu rizika umiranja [16]. Naše
obrirom da ISS skor ne zavisi od starosti
istraživanje je pokazalo da prosečne vrednosti
pacijenata.
APACHE II skora imaju trend pada iz dana u
Najveći broj studija pokazuje da je odnos
dan, pri čemu su na prijemu evidentne razlike
traumatizovanih muškaraca i žena 4:1 [10]. U
u prosečnim vrednostima kontrolne i
našoj studiji, odnos između muškaraca i žena
eksperimentalne grupe i ova razlika je
bio je približno 4 : 1, dok neke studije
statistički značajna. Dalji pad vrednosti, od
pokazuju da je taj odnos 2.6 : 1 [11].
prvog dana nakon prijema pa na dalje je

12
UDC: 616-001-07/-08
Jovanović P.D., i sar. SIRS skor u lečenju politraumatizovani. NČ urgent med. 2015; 21(1) :9-15
sličan u obe ispitivane grupe. Razlog tome je
što je na prijemu u eksperimentalnoj grupi bio
određen broj pacijenata koji su bili u
kritičnom stanju i koji su umrli u roku od 24h,
što je značajno uticalo na vrednosti
aritmetičke sredine i standardnu devijaciju
APACHE II skora.
Određivanjem SIRS skora na prijemu
uočili smo da je SISR skor veći u
eksperimentalnoj grupi u odnosu na konrolnu
grupu. Ova razlika je i statistički značajna.
Poređenjem SIRS skora prvog dana nakon
prijema, evidentno je da je u obe grupe veći
procenat pacijenata koji imaju manji SIRS
skor, ali je procenat pacijenata koji imaju niže
vrednosti i dalje daleko veći u grupi
pacijenata kontrolne grupe. I ova razlika je
statistički značajna.
Zatim je analiziran SIRS skor na prijemu
i prvog dana nakon prijema u odnosu na
ishod. Pošto su svi pacijenti na prijemu bili
živi, analizirana je smrtnost u toku
hospitalizacije. U grupi umrlih, svi pacijenti
su imali SIRS skor 3 i 4, pri čemu je većina
imala skor 4. SIRS skor je u grupi živih imao
manje vrednosti u odnosu na grupu umrlih,
pri čemu je 11 pacijenata imalo SIRS 3, a
nijedan pacijent nije imao skor 4. Razlika
između grupe živih i umrlih je statistički
značajna. Na osnovu ovoga dolazimo do
zaključka da su pacijenti sa nižim SIRS
skorom imali manji mortalitet od pacijenata
sa višim SIRS skorom prvog dana nakon
prijema.
ZAKLJUČAK
SIRS skor na prijemu i prvog dana
nakon prijema može poslužiti kao dobar
prediktor morbiditeta i mortaliteta
politraumatizovanih bolesnika u jedinicama
intezivne nege.
13
LITERATURA
1. Stefanović B. Osnove traumatologije. U:
Maksimović Ž (ed.). Hirurgija - udžbenik
za studente. Beograd: CIBID; 2013:37-
70.
2. Stone HH, Fabian TC. Management of
perforating colon trauma: randomization
between primary closure and
exteriorization. Annals of surgery. 1979;
190(4):430.
3. Chawda MN, Hildebrand F, Pape HC,
Giannoudis PV. Predicting outcome after
multiple trauma: which scoring system?.
Injury. 2004; 35(4):347-358.
4. Bouillon B, Krämer M, Tiling T,
Neugebauer E. Trauma score systems as
instruments in quality control. A
prospective study on validation of 7
trauma score systems with 612 trauma
patients. Der Unfallchirurg. 1993;
96(2):55-61.
5. Lazić B, Karadžić B. Sistemi skorovanja.
NČ urgent medic HALO 94. 2010; 16
(2):66-77.
6. Knaus WA, Draper EA, Wagner DP,
Zimmerman JE. APACHE II: a severity
of disease classification system. Critical
care medicine. 2005; 13(10):818-829.
7. Zimmerman JE, Kramer AA, McNair
DS, Malila FM. Acute Physiology and
Chronic Health Evaluation (APACHE)
IV: Hospital mortality assessment for
today's critically ill patients. Critical care
medicine. 2006; 34(5):1297-1310.
8. American College of Chest Physicians/
Society of Critical Care Medicine
Consensus Conference: definitions for
sepsis and organ failure and guidelines
for the use of innovative therapies in
sepsis. Crit Care Med. 2002; 20:864-74.
9. American College of Chest Physicians.
National Institute of Allergy and
Infectious Disease, and National Heart,
Lung, and Blood Institute Workshop.
From the bench to the bedside: the future
UDC: 616-001-07/-08
Jovanović P.D., i sar. SIRS skor u lečenju politraumatizovani. NČ urgent med. 2015; 21(1) :9-15
of sepsis research, a workshop executive
summary. Chest. 2007; 111:744-53.
10. Zagorac S, Bumbaširević M, Lešić A,
Milošević I. Epidemiološka analiza
demografskih obeležja i vrsta povreda
kod politraumatizovanih osoba u odnosu
na ishod lečenja. Srpski arhiv za
celokupno lekarstvo. 2008; 136(3-4):136-
140.
11. Bardenheuer M, Obertacke U, Waydhas
C, Nast-Kolb D. Epidemiology of the
severely injured patient. A prospective
assessment of preclinical and clinical
management. AG Polytrauma of DGU.
Unfallchirurg. 2000; 103(5):355-63.
12. Matthes G, Seifert J, Ostermann PA,
Wurfel S, Ekkernkamp A, Wich M. Early
death of the severely injured patient: a
retrospective analysis. Zentralbl Chir.
2001; 126(12):995-9.
13. Baker SP, O'Neill B, Haddon JrW, Long
WB. The injury severity score: a method
for describing patients with multiple
injuries and evaluating emergency care.
14
Journal of Trauma-Injury, Infection, and
Critical Care. 1974; 14(3):187-196.
14. Arreola-Risa C, Mock CN, Padilla D,
Cavazos L, Maier RV, Jurkovich GJ.
Trauma care systems in urban Latin
America: the priorities should be
prehospital and emergency room
management. Journal of Trauma-Injury,
Infection, and Critical Care. 1995;
39(3):457-462.
15. Steele A, Soni D, Vučović D. Sistemi
skorovanja. In:Vučović D (ed.).
Intenzivna terapija. 1. Izdanje. Beograd:
Zavod za udžbenike i nastavna sredstva;
1998:147-179.
16. Donahoe L, McDonald E, Kho ME,
Maclennan M, Stratford PW, Cook DJ.
Increasing reliability of APACHE II
scores in a medical-surgical intensive
care unit: a quality improvement study.
Am J Crit Care. 2009; 18(1):58-64.
Rad je primljen 09.02.2015
Prihvaćen 30.06.2015
UDC: 616-001-07/-08

Jovanović P.D., i sar. SIRS skor u lečenju politraumatizovani. NČ urgent med. 2015; 21(1) :9-15

- original article -

THE ROLE OF SIRS SCORE IN THE EVALUATION OF TREATMENT OUTCOME OF

POLYTRAUMATIZED PATIENTS

Jovanović P. Dušan, Oluić Branislav, Micić Dušan, Lončar Zlatibor

Hospital for Emergency Surgery, Emergency Center, Clinical Center of Serbia (CCS), Belgrade,
Serbia

Abstract
Introduction: Early recognition of severe complications in multiple trauma is very
important, as these patients need more aggressive diagnostic and therapeutical approach, and can
develop systemic complications such as: sepsis, coagulopathy, acute lung injury (ALI), acute
respiratory distress syndrome (ARDS), multiple organ dysfunction syndrome (MODS) and multiple
organ failure (MOF).
Objective: To determine the role of systemic inflammatory response syndrome (SIRS)
score as a predictor of disease severity and outcome of severe trauma.
Methods: We evaluated 70 patients with multiple trauma divided into two groups,
according to the injury severity score (ISS). A total of 11 (16%) patients died. The SIRS score was
measured in the first hour after admission.
Results: Prospective data of 70 trauma patients admitted to the Emergency Center of the
CCS were analyzed over a 6-month period. The patients were stratified by age and ISS, while the
SIRS severity score (1 to 4) was calculated at admission (1 point for each present component: fever
or hypothermia, tachypnea, tachycardia, and leukocytosis). The SIRS score was evaluated as an
independent predictor of mortality.
Conclusion: On admission the SIRS score can be an early predictor of outcome in severely
traumatized patients.
Key words: SIRS score, severe trauma, outcome

15
UDC: 616-001-07

Jovanović P.D., i Kaljević G. Sistemi skorovanja. NČ urgent med. 2015; 21(1):16-22

- pregledni rad –

SISTEMI SKOROVANJA

Jovanović P. Dušan, Kaljević Goran

Klinika za urgentnu hirurgiju, Urgentni centar KCS, Beograd, Srbija

Sažetak
Skorovi težine povreda služe da numerički karakterišu prirodu i obim povrede. Oni su važan
dodatni instrument u zbrinjavanju i lečenju pacijenata sa multiplim povredama. Takođe su značajni
u istraživanjima. Ovaj kratak pregled predstavlja prikaz značaja skorova težine povrede, koj se
potvrđuje u mnogim istraživačkim studijama.
Anatomski, patofiziološki i skorovi koji se upotrebljavaju u jdinicama intenzivnog lečenja,
kompleksni skorovi, sve više se upotrebljavaju i usavršavanjem su sve precizniji. Trauma registri
omogućavaju skpljanje i analiziranje podataka o pacijentima i usavršavanje testiranja skoring
modela. Ovi modeli predstavljaju u isto vreme pomoć i izazov u istraživanju.
Ključne reči: trauma, trauma skorovi, skoring modeli

UVOD strane jednog lekara, najčešće bez

konsultacije sa lekarima drugih profila zbog
Procenjivanje stepena obolelosti organizma
nedostatka vremena [2].
predstavlja jedan od osnovnih postupaka u
Politraumatizam je interesantan za skor
medicinskoj praksi. Složenost intenzivnog
studije naročito zbog toga što su povrede
lečenja i materijalni troškovi zahtevaju
organa, najčešće više organa odjednom, mada
objektivniju procenu bolesnikovog stanja i
anatomski vrlo jednostavne, ipak
njegove prognoze, pa je s toga u poslednjih
funkcionalno mnogo kompleksnije, jer
dvadesetak godina došlo do razvoja različitih
izazivaju poremećaje praktično celog
skoring sistema koji tu procenu olakšavaju.
organizma.
Skor sistemi su postali naročito primenjivi u
Procenjivanje bolesnikovog stanja na osnovu
oblasti traume zbog potrebe za utvrđivanjem
skoring sistema, podrazumeva svrstavanje
tačnih parametara za trijažiranje bolesnika [1].
bolesnika u velike grupe, a nakon toga, na
Ti parametri su neophodni iz razloga što se
osnovu računskih metoda moguće je izvesti
odluka o upućivanju povređenog donosi na
zaključke o bolesnikovom stanju, o mogućim
terenu, bilo od strane paramedicinskog
komplikacijama, o ishodu lečenja i na kraju,
osoblja ili u reanimacionoj ambulanti, od
moguće je planirati vrstu i stepen lečenja.
PODELA SKOROVA
- AIS (Abbreviated Injury Scale) – skraćena
Svi skoring sistemi dele se na one koji se skala povrede;
baziraju na anatomskim deformitetima, na
funkcionalnim poremećajima ili i na jednom i - ISS (Injury Severity Scale) - skor težine
na drugom. U odnosu na to, dele se na: povrede.
 anatomske skor sisteme:

Jovanović Dušan, Klinika za urgentnu hirurgiju, Urgentni centar KCS, ul. Pasterova 2, Beograd, Srbija; Tel. 066 83 00 443; E-
mail:dr.dusan26@gmail.com

16
UDC: 616-001-07
Jovanović P.D., i Kaljević G. Sistemi skorovanja. NČ urgent med. 2015; 21(1):16-22
 patofiziološke skor sisteme:
- PHI (Prehospital Index) - prehospitalni
indeks
- GCS (Glasgow Coma Scale) - Glazgov
koma skala skor
- TS (Trauma Score)
- RTS (Revised Trauma Score) – revidirani
trauma skor
- APACHE II (Acute Physiology And
Chronic Health Evaluation)
- SOFA (Sequential Organ Failure
Assesment)
- MODS (Multiple Organ Dysfunction Score)
- MOF (Multiple Organ Failure).
 anatomsko-patofiziološke skor sisteme
- TTR (Baxt Trauma Triage Rule, eng.)
- TRISS (Trauma score - Injury Severity
Score)
- OIS (Organ Injury Scaling)
- ASCOT (A Severity Characterization Of
Trauma)
 skorovi za evaluaciju ishoda lečenja
- GOS (Glasgow Outcome Score)
- HASPOC (Hannover Score for Polytrauma
Outcome)
Pored svih prednosti koje pruža, upotreba
skoring sistema ipak ima i niz ograničenja, u
koje spadaju različiti tehnički problemi.
Stepen pouzdanosti primene ovih sistema još
uvek nije apsolutan. Neophodno je istaći i
etički aspekt skorovanja, jer čvrsto
pridržavanje rezultata dobijenih skorovanjem
može da dovede do pogrešne procene ishoda
lečenja, samim tim nekad i do neadekvatnog
lečenja, a posledica toga mogu biti i fatalne
greške u lekarskom pristupu bolesniku.
Knaus i Nystrom su utvrdili da se ovakvim
načinom pregleda bolesnika dobijaju podaci
o:
 proceni ishoda lečenja
 proceni stanja bolesnika u trenutku
ispitivanja
17
 sakupljanju relevantnih podataka u vezi
bolesnika i utvrđivanje kretanja toka
bolesti
 prikupljanju podataka za bazu podataka
i istraživanja
SKOROVANJE KOD
POLITRAUMATIZOVANIH
Kod politraumatizovanog bolesnika,
skorovanje podrazumeva procenu svih organa
i sistema, što sve zajedno na kraju kao rezultat
ima procenu ishoda lečenja bolesnika. Izbor
skor sistema koji će se primeniti zavisi od tipa
povrede organa i sistema organa, odnosno
zavisi od kliničke potrebe.
Nemački Nacionalni Hiruški program za
unapređenje kvaliteta (NHPUK) je istakao
potrebu za tačnim stratifikacijama rizika kod i
kritično povređenih i obolelih.
Glazgovska koma skala – GCS [3] je prvi i
do sada najrasprostranjeniji skoring sistem
koji služi za prehospitalnu procenu
neurološkog statusa bolesnika, čije se
vrednosti uzimaju u obzir i za izračunavanja u
okviru drugih sistema skorovanja. Skala je
lako primjenljiva i veoma pogodna za
praćenje stanja svesti pacijenta u nekom
datom vremenu. Najveći broj bodova za GCS
je 15 i to je ujedno broj pri kojem bolesnik
ima potpuno očuvanu funkciju CNS-a. Smatra
se da u slučajevima kada je vrednost GCS
ispod 10, bolesnik ima ozbiljnu traumu mozga
(tabela 1).
UDC: 616-001-07

Jovanović P.D., i Kaljević G. Sistemi skorovanja. NČ urgent med. 2015; 21(1):16-22

Tabela 1. Glasgow koma skala

Otvaranje očiju Motorne reakcije Govorne funkcije

spontano 4 Izvršava nalog 6 Spontan govor 5
po nalogu 3 Izvršava ciljanu radnju 5 Konfuzan govor 4
na bol 2 Pokret povlačenja 4 Nerazumljive riječi 3
nema odgovora 1 Fleksija 3 Nerazumljivi glasovi 2
Ekstenzija 2 Nemogućnost govora 1
Bez odgovora 1
ZBIR
ukupno ukupno ukupno
(3 – 15)

Interpretacija nalaza: teška koma - GKS ≤ 8, srednje teška - GKS 9 – 12; plitke - GKS ≥ 13.

Champion je 1981. godine, uveo u praksu tzv.
trauma skor – TS (tabela 2), koji
podrazumeva merenje varijabli koje imaju
direktne veze sa preživljavanjem. To su:
frekvenca respiracije, sistolni krvni pritisak,
kapilarno punjenje, respiratorni pokreti i
Glazgov koma skala (GCS) skor. Ovaj
scoring sistem je danas sastavni deo svih
prehospitalnih lekarskih izveštaja, koji se
popunjava kod svih povređenih bolesnika.

Tabela 2. Trauma skor

Ove vrednosti omogućavaju skorovanje slučajevima kada je bolesnik u trenutku

bolesnika bodovima od 1 do 16. S obzirom da
se funkcionalni poremećaji posle traume
vremenom povećavaju, vrednost TS pada, a
sa njom i verovatnoća preživljavanja. Ovaj
scoring sistem se upotrebljava
prehospitalnoj i ranoj hospitalnoj fazi i smatra
se da ukoliko mu je vrednost 13 ili niže,
bolesnika treba uputiti u trauma centar prvog
nivoa. Određivanje TS neposredno posle
traume, može da pruži lažne rezultate zbog
homeostatskih mehanizama koji su aktivirani
u fazi kompenzovanog šoka. Trauma skor
može da prikaže nerealno loše rezultate i u
traume bio u hipovolemiji, cerebralnom
edemu i hipoksiji.
Vremenom je došlo do revizije trauma skora i
nastanka revidiranog trauma skora – RTS
u (eng. Revised Trauma Score) (tabela 3.), u
okviru kog se prate i boduju samo frekvenca
respiracije, sistolni krvni pritisak i GCS. Ovaj
skor sistem se naročito koristi u stanjima gde
je došlo do traume glave, bez drugih ozbiljnih
oštećenja.
Ovaj skor je promovisao Šampion (eng.
Champion) 1986 godine [4]. To je fiziološki
skor sa visokom pouzdanošću ocenjivanja

18
UDC: 616-001-07
Jovanović P.D., i Kaljević G. Sistemi skorovanja. NČ urgent med. 2015; 21(1):16-22
povređenog i sa visokom tačnošću
predviđanja smrtnog ishoda. Sastoji se od
vrednosti GCS, sistolnog krvnog pritiska i
respiratorne frekvencije.
Tabela 3. Revidirani trauma skor
Izračunavanje RTS = 0,9368 GCS + 0,7326
SKP + 0,2908 RF
Vrednosti RTS se kreću od 0 - 7,8408.RTS je
pogodan kod politraumatizovanih pacijenata
sa dominantnom povredom CNS-a, bez
drugih ozbiljnijih oštećenja, te je u principu
dopuna za GCS. Vrednost RTS manje od 4
ukazuju da se pacijent treba lečiti u nekom
trauma centru.
Procena ishoda lečenja
Primarni interes kliničara predstavlja procena
ishoda lečenja, jer se na osnovu nje vrši
planiranje lečenja bolesnika. Osnovni
kriterijum koji se koristi za tu procenu je
stepen bolničkog mortaliteta od povreda istog
tipa, a nekada se kao kriterijum uzima i
kvalitet života nakon takvih povreda [5].
Procena stanja bolesnika u trenutku
ispitivanja
Klinička procena stanja bolesnika vrši se na
osnovu subjektivnih kliničkih procena i na
osnovu promenljivih objektivnih parametara
dobijenih dijagnostičkim procedurama.
Najpogodniji za to su skor sistemi koji
kombinuju te podatke, pa se na osnovu njih
vrši statistička analiza. Odličan primer za to
su skoring sistemi iz grupe APACHE
(akronim: od „akutna fiziološka i hronična
zdravstvena procena“ (Acute Physiology And
Chronic Health Evaluation) je uveden u
praksu 1981. god a revidiran 1995.god u
19
APACHE II, tako što je broj varijabili
smanjen sa 34 na 12, smanjen je broj
komorbidnih stanja koja se uzimaju u obzir i
promenjeni koeficijenti za određene bolesti.
Varijable koje se u ovim sistemima koriste,
dobijene na osnovu kliničkih procena i
laboratorijskih rezultata, unose se u formulu
za izračunavanje APACHE II i III, zavisno od
stepena težine bolesnikovog stanja. Za teže
bolesnike je mnogo osetljiviji APACHE III.
APACHE II (Acute Physiology and Chronic
Health Evaluation) [6] spada u grupu
fizioloških skorova i služi za procenu težine
oboljenja bolesnika na odeljenju intenzivne
nege, a bazira se na podacima koji su
relativno lako dostupni (lako merljivi).
APACHE II skor se sastoji iz 3 dela:
(A). akutni fiziološki skor (Acute Physiology
Score)
(B). skor za godine starosti (Age Score )
(C). skor za hronična oboljenja (Cronic
Health Score)
Izračunavanje APACHE II = zbir (A) + (B)
+ (C)
Skor se bazira na svakodnevnom bodovanju
12 rutinskih fizioloških i biohemijskih
merenja, godišta bolesnika i prethodnog
stanja zdravlja, radi procene stepena
ozbiljnosti bolesti. Za merenje se podaci prate
24h, a u definitivnu obradu podataka ulaze
najlošiji rezultati odgovarajućih parametara.
APACHE II spada u grupu tzv. skorova
rizika, čiji je cilj procena verovatnoće pojave
negativnog ishoda, odnosno verovatnoća
(procenat) smrtnog ishoda. Tačnost
predviđanja verovatnoće umiranja praćena je
na 5.815 pacijenata koji su lečeni na
odeljenjima intenzivne nege u Nemačkoj i ta
tačnost se ocenjuje sa 80%. Specifičnost ovog
skora se ocenjuje sa 98%, te APACHE II
predstavlja zlatni standard za procenu rizika
umiranja.
Podaci za ovu vrstu izračunavanja trebalo bi
da budu dostupni u svakom momentu kada se
UDC: 616-001-07
Jovanović P.D., i Kaljević G. Sistemi skorovanja. NČ urgent med. 2015; 21(1):16-22
skor određuje, što je u zdravstvenim centrima
manjeg obima često nemoguće, pa to
predstavlja potencijalni problem kada je
primena ovih sistema u pitanju. Određene
laboratorijske analize trebalo bi više puta u
toku dana ponoviti, kako bi se u formulu za
izračunavanje unela najlošija, a za to nekada
ne postoje uslovi.
Za procenu stanja bolesnika i planiranje
terapijskih postupaka kod kritično obolelih,
najidealnija bi bila primena terapijskih
skorova, ali na žalost, ni taj sistem nije
savršen, s obzirom na različitost terapijskih
mogućnosti u različitim bolnicama. Bolesnik
sa politraumom u tehnološki visoko razvijenoj
bolnici bio bi tretiran na potpuno drugačiji
način nego kada bi se nalazio u bolnici
skromnijih dijagnostičkih i terapijskih
potencijala.
Eventualno postojanje hroničnih bolesti,
odnosno prethodno zdravstveno stanje
pacijenta ima ogroman uticaj na ishod lečenja
traumatizovanog i zbog toga su razvijeni i
skoring sistemi koji podrazumevaju procenu
fizioloških rezervi pojedinih organa i sistema.
U najvećem broju slučajeva veoma je teško
proceniti stepen oštećenosti nekog organa
hroničnim procesom zbog prisustva akutnih
poremećaja istog organa u okviru
generalizovanih poremećaja organizma
kritično obolelog.
Neki skoring sistemi kao varijablu uzimaju i
godine obolelog, ali zbog kompleksnosti
odnosa između starosti bolesnika i fizioloških
rezervi organizma, ona se ne može potpuno
bezuslovno uzeti u razmatranje.
Danas postoje kompjuterski program koji
značajno pojednostavljuju izračunavanje
skora, a naročito procenu rizika od
intrahospitalnog mortaliteta za čije su
izračunavanje ranije korišćene složene
eksponencijalne jednačine
Skupljanje podataka
Ova faza je veoma važna i podrazumeva
prikupljanje relevantnih podataka radi
20
dobijanja dovoljno informacija, na osnovu
kojih se može odrediti stepen težine oboljenja
i trend kretanja kliničkog toka. U okviru nje
utvrđuju se relevantni standardi na osnovu
kojih je moguće odrediti stanje svakog
individualnog bolesnika, odnosno adekvatna
terapija. U okviru ova faze vrši se poređenje
sa podacima prikupljenim od drugih bolesnika
obolelih od iste bolesti, a koji se nalaze
sačuvani u banci podataka kompjuterskih
sistema. Na osnovu ovakvih poređenja,
moguće je, sa manjom ili većom sigurnošću,
pretpostaviti tok kretanja bolesti svakog
individualnog bolesnika, kao i verovatne
medicinske komplikacije koje mogu nastati u
toku lečenja [7].
Ova faza podrazumeva i dopunu banke
podataka novim podacima, dobijenim u toku
lečenja novih bolesnika, naročito u
slučajevima kod kojih se tok bolesti razlikuje
od toka bolesti pacijenata čiji su podaci već
uneti u kompjuter. Na taj način se vrši
kalibracija podataka, standardi se menjaju, a
baza podataka postaje kompletnija i
omogućava egzaktnije analize za naredne
slučajeve [8].
Bilo bi poželjno da bolesnici čije se stanje
podvrgava skor ispitivanju po opštoj
patologiji što više liče na bolesnike čiji su
podaci već korišćeni za izradu standarda, jer u
koliko to nije slučaj, rezultati mogu biti
nerelevantni. Veoma važan faktor za validnost
testiranja je i vreme skorovanja, a ono
najčešće zavisi od trenutka prijema pacijenta
u jedinicu intenzivne terapije. U koliko je taj
prijem odložen, jer je na primer bolesnik
lečen na odeljenju, rezultat skorovanja može
da inicira stvaranje mnogo bolje slike o stanju
pacijenta [9].
Prikupljanje podataka za bazu podataka
Poređenjem podataka iz baze podataka, sa
podacima dobijenim kliničkim pregledom
konkretnog bolesnika, dobijaju se podaci o
stanju bolesnika, toku bolesti i predviđenom
mortalitetu.
UDC: 616-001-07
Jovanović P.D., i Kaljević G. Sistemi skorovanja. NČ urgent med. 2015; 21(1):16-22
Postoji nekoliko načina da se dođe do
podataka o ishodu bolesti, ali se ni jedan od
njih ne može prihvatiti kao apsolutan [10].
Prvom metodom se vrednost skora definiše
preko tzv. kritične tačke, na osnovu jednog ili
više parametara. Vrednosti skorova koje
pokazuju vrednosti više od te tačke, po ovoj
metodi, ukazuju na fatalni ishod lečenja, dok
vrednosti ispod te tačke ukazuju na
preživljavanje. Standardan metod za
utvrđivanje kritične tačke je određivanje
vrednosti skora pri kojoj 50% bolesnika
letalno završi. Ovaj metod ne može da bude
vodič u odlučivanju o daljem toku lečenja i o
tome da li nastavljati sa intenzivnom
terapijom ili ne, jer se dobija na osnovu
ograničenog broja podataka, pa se ne može
smatrati pouzdanim.
Drugi metod vrednovanja podrazumeva
određivanje mnogo različitih kritičkih tačaka
za pojedine, sasvim različite parametre, koje
se zatim grafički prikazuju, a daljim
povezivanjem tačaka formira se tzv.
¨demarkaciona linija¨ za različite vrste
patoloških stanja. Polje iznad ¨demarkacione
linije¨ označava preživljavanje, a polje ispod
nje letalan ishod.
Najbolji metod je verovatno grafičko
ukrštanje opserviranog i predviđenog
mortaliteta. Ovaj metod pruža informaciju o
kalibrisanju sistema, odnosno o tome koliko
su blizu opservirani i predviđeni mortalitet, a
takođe nam pruža i informaciju o jasnom
odvajanju preživelih bolesnika i umrlih, što se
prikazuje tzv. ¨diskriminacionom
granicom¨.Opservirani i pretpostavljeni
mortalitet mogu se dalje kvantitativno porediti
statističkim testovima.
ZAKLJUČAK
Kao što se iz prethodnog teksta moglo
zaključiti, skoring sistemi služe za
objektivizaciju stanja pacijenta na prijemu i u
toku lečenja [11].
21
LITERATURA
1. Lazić B, Karadžić B. Sistemi skorovanja.
NČ urgent medic HALO 94, 2010; 16(2): 66-
77.
2. Aldemir M, Tacyildiz I, Girgin S.
Predicting factors for mortality in the
penetrating abdominal trauma. Acta Chir Belg
2004;104(4):429-34.
3. Teasdale G, Jennett B. Assessment of
coma and impaired consciousness. A practical
scale. Lancet 1974 Jul 13;2(7872):81-4.
4. Champion HR, Sacco WJ, Copes WS,
Gann DS, Gennarelli TA, Flanagan ME: A
revision of trauma score, J of Trauma 1989,
29:623-9.
5. Bauer SP; O’Neil B; Haddon W; Long W.
The injury severity score: A method for
describing patients with multiple injuries and
evaluation emergency care. The J. of Trauma,
1974; 14(30).
6. Donahoe L, McDonald E, Kho ME,
Maclennan M, Stratford PW, Cook DJ.
Increasing reliability of APACHE II scores in
a medical-surgical intensive care unit: a
quality improvement study. Am J Crit Care.
2009;18(1):58-64.
7. Wells PS, Anderson DR, Rodger M et al.
Evaluation of D-dimer in the diagnosis of
suspected deep-vein thrombosis. N Engl J
Med. 2003; 349(13): 1227-35.
8. Champion HR. Trauma scoring.
Scandinavian Journal of Surgery.2008; 91:
12–22.
9. Trauma org. Trauma Scoring Systems
10. Predicting outcome after multiple trauma:
which scoring system?; Injury. 2004; 35(4):
347-358.
11. Gunning K, Rowan K. ABC of intensive
care: Outcome data and scoring systems.
BMJ. 2009;319 (7204):241-244.
Rad je primljen 19.01.2015
Prihvaćen 30.06.2015
UDC: 616-001-07

Jovanović P.D., i Kaljević G. Sistemi skorovanja. NČ urgent med. 2015; 21(1):16-22

- review article –

SCORING SYSTEMS

Jovanović P. Dušan, Kaljević Goran

Hospital for Emergency Surgery, Emergency Center, Clinical Center of Serbia (CCS), Belgrade,
Serbia

Abstract
Severity scales in order to characterize the nature and extent of injury are important adjuncts
to trauma care systems, trauma research and many of the elements of a complete public healthcare
approach to injury. This article provides a brief overview of severity scale importance during which
the science to support such initiatives has matured substantially.
Anatomical, physiological, intensive care, composite and complex scales and models now
abound and are being applied to a variety of tasks with increasing precision. Trauma registries
enable the meaningful aggregation of data for the development and testing of models. Future
challenges are identified as potentially fruitful avenues of research.
Keywords: trauma, trauma scores, scoring models

22
UDC: 616.12

Anđelić S., i Šijački A. Sindrom slomljenog srca i pseudo-STEMI. NČ urgent med. 2015; 21(1):23-34

- pregledni rad –

OD SINDROMA "SLOMLJENOG" SRCA DO PSEUDO-STEMI

ELEKTROKARDIOGRAFSKOG NALAZA

Anđelić Slađana¹, Šijački Ana ²

¹Gradski zavod za hitnu medicinsku pomoć, Beograd, Srbija
²Centar za naučnoistraživački rad KCS, Beograd, Srbija

SAŽETAK

Sindrom "slomljenog" srca (SSS) ili tako-tsubo kardiomiopatija (TTK) predstavlja nov kardioloski
entitet u stručnoj medicinskoj literaturi. Karakterišc se prolaznom disfunkcijom apikalnog i
medijalnog dela levc kornore (LK) koja nastaje u odsustvu značajne stenozc koronarnih arterija. Po
pravilu, triger joj je snažan emocionalni ili fizički stres. Opisani su slučajevi SSS nakon iznenadne
smrti bliske osobe, saobraćajnih nezgoda, raznih oblika zlostavljanja u porodici, poslovnih
neuspeha, asmatskog napada, ezofagogastroduodenoskopije, nakon polnog odnosa i drugo.
Najčešće se javlja kod žena u menopauzi prosečne starosti oko 60 godina. Prvi podaci u literaturi o
učestalosti SSS odnose se na japansku populaciju, a gotovo identični podaci dobijeni su u kasnije
sprovedenim istraživanjima u Evropi i Americi. Klinički se prczentuje naglo nastalim bolovima u
grudirna i/ili osećajem nedostatka vazduha, EKG promenama na nivou ST segmenta i T-talasa koje
oponašaju akutni infarkt miokarda sa ST elevacijom (STEMI), i minimalno povišenim vrednostirna
biomarkera nekroze miokarda. Može se manifestovati i kao gubitak svesti, teško popuštanje srca ili
maligna srčana aritmija. Za dijagnozu „pravog“ SSS trebaju biti zadovoljeni određeni kriterijumi.
Danas su prihvaćeni kriterijumi Mayo klinike: pseudo STEMI EKG nalaz, normalan
koronarografski nalaz, prolazni poremećaj kinetike zida LK i isključenje bilo kakve traume glave,
krvarenja u glavi, feohromocitoma i druge kardiomiopatije. Nekoliko je pretpostavljenih
mehanizarna nastanka bolesti: spazam koronarnih arterija, dinamička opstrukciju LK, disfunkcija
koronarne mikrocirkulacije i direktna kateholaminska povreda. U većini slučajcva, nakon
dramatične prezentacije, često kornplikovane akutnom srčanom slabošću. sledi potpuni oporavak.
Terapija jc empirijska i usmerena na suportivne mere.

Ključne reči: sindrom "slomljenog" srca; simptomi; dijagnoza; tcrapija

Uvod disfunkcije leve komore (LK) koja nastaje u

odsustvu signifikantne stenoze epikardijalnih
Takotsubo kardiomiopatija (TTK), u literaturi koronarnih arterija. U kliničkoj slici dominira
poznata još i kao sindrom "slomljenog" srca akutno nastao bol u grudima i/ili dispneja
(SSS) [1], tranzitorni sindrom apikalnog kojoj obično prethodi epizodaemocionalnog
baloniranja, stresom indukovana ili fizičkog stresa. Elektrokardiografske
kardiomiopatija, Gebrochenes-Herz sindrom, (EKG) promene i minimalni porast
"ampula" kardiomiopatija, "amfora"
kardiospecifičnih enzima oponašaju akutni
kardiomiopatija, itd., noviji je kardiološki infarkt miokarda sa ST elevacijom (STEMI),
entitet [2]. Prvi put je opisan u Japanu (Sato i ali se koronarografijom se ne utvrđuju
sar., 1990) [3] kao sindrom prolazne
Anđelić Slađana, Gradski zavod za hitnu medicinsku pomoć Beograd, Franša dEperea 5, 11000 Beograd,Srbija; Tel.011 3615 015,
E-mail: smchitna94@gmail.com
23
UDC: 616.12
Anđelić S., i Šijački A. Sindrom slomljenog srca i pseudo-STEMI. NČ urgent med. 2015; 21(1):23-34
signifikantne patomorfološke promene
epikardijalnih koronarnih arterija. Budući da
je ventrikulografski LK kod prikazane
bolesnice izgledala kao boca za hvatanje
hobotnica (okruglog dna, uskog vrata) u
Japanu, autori su sindrom nazvali »Tako-
Tsubo« kardiomiopatija (»tako« na
japanskom znači hobotnica, a »tsubo« boca)
(Fig. 1). Do 2004. godine entitet je opisivan
samo u Japanu, a danas se sve češće
prepoznaje i opisuje u Europi i Americi [4,5].
Pretraživanjem MEDLINE baze podataka po
Epidemiologija
Tačna prevalenca SSS u ukupnoj svetskoj
populaciji nije poznata, ali je retrospektivnim
analizama podataka utvrđeno da 1,7 do 2,2%
bolesnika primljenih u bolnicu pod
dijagnozom akutnog koronarnog sindroma
[4] ispunjava kriterijume za dijagnozu SSS.
Pretežno se javlja kod žena u postmenopauzi
prosečne starosti između 61. i 76. godine
života [6], mada se može javiti i kod mlađih
od 50. godina, a opisan je i slučaj SSS kod
dvanaestogodišnje devojčice [7]. Kushiro i
sar. [8], utvrđuju nedostatak CD36 gena u
pacijenata sa kardiomiopatijom indukovanoj
stresom što ukazuje na povezanost ovog
entiteta sa genetskim profilom. Dugi niz
godina se spekulisalo da bi SSS mogao da
ima genetsku komponentu.
"Triger" faktori
Rizični faktori za pojavu SSS nisu jasno
definisani, no kod većine opisanih slučajeva
postoji značajan rizični profil kao za
koronarnu bolest. Za SSS je karakteristično da
kod preko 60% bolesnika nastanku simptoma
prethodi snažan emocionalni iIi fizički stres
(Tab.1.) [9].
24
ključnim rečima takotsubo kardiomiopatija
može se pronaći oko 1100 članaka.
Figura 1. Šematski prikaz takotsubo
kardiomiopatije (A) u odnosu na normalno
srce (B).
Tabela 1. "Triger" faktori za nastanak SSS
[9]
Emocionalni stres
Smrt / teško oboljenje / povreda bliske osobe
(člana porodice, prijatelja ili kućnog ljubimca)
Loše vesti: dijagnostikovano teško oboljenje,
razvod, poziv za rat
Teške optužbe, žučne rasprave
Javni govor
Sudski procesi
Finansijski gubici – poslovni, kockanje
Saobraćajna nezgoda, trauma
Selidba
Fizički stres
Hirurške procedure: holecistektomija,
histerektomija
Teška oboljenja—astma ili egzacerbacija hronične
obstruktivne bolesti pluća, akutni holecistitis,
pseudomembranozni kolitis
Jak bol— frakture, renalna kolika, pneumotoraks,
plućna embolija
Oporavak nakon opšte anestezije, hemoterapije
Upotreba kokaina; opijata
Stres test — dobutaminski stres echo
Tireotoksikoza
"Stres" sistem
Prema mišljenju mnogih naučnika, stres je
glavni pokretač složenog patofiziološkog
mehanizma koji dovodi do nastanka SSS.
Atraktivnu hipotezu o patofiziologiji SSS daju
Lyon i saradnici [10] u svojoj publikaciji.
UDC: 616.12
Anđelić S., i Šijački A. Sindrom slomljenog srca i pseudo-STEMI. NČ urgent med. 2015; 21(1):23-34
Povišen nivo kateholamina u plazmi nastao
kao rezultat hiperaktivnosti simpatikusa
izazvane stresnim događajem, deluje na
miocite LK preko β-receptora i složenog
lanca unutarćelijskih sekundarnih glasnika.
Najveća gustina β-receptora je u apikalnom
delu srca. Kada je normalna koncentracija
epinefrina (adrenalina) u krvi, za β2-receptor
veže se protein koji stimuliše gvanin (Gs).
Kod porasta koncentracije epinefrina u krvi
menja se Gs u protein koji inhibira gvanin
(Gi). Navedeni kompleksi onda putem
unutarćelijskih sekundarnih glasnika
pojačavaju (Gs) ili smanjuju (Gi)
kontraktilnost srčanih miocita na bazalnom
delu srca. Na taj se način može objasniti
»omamljen« miokard vrha srca i bolesnika), i do sada su opisani slučajevi
hiperkontraktilnost baze srca kod SSS.
Oporavak kontraktilnosti LK unutar nekoliko
nedelja, objašnjava se normalizacijom
koncentracije epinefrina u krvi u tom periodu.
Osim stresa, kao mogući mehanizmi opisuju
se još prolazni poremećaj koronarne
mikrocirkulacije, reverzibilni spazam
koronarnih arterija, abnormalni metabolizam
slobodnih masnih kiselina u srčanom vrhu,
miokarditis i dr.
Kliničke karakteristike
Karakterističan klinički sindrom je akutna
disfunkcija LK. Tipična klinička prezentacija
[11] podrazumeva iznenadnu, naglonastalu
pojavu bola u grudima kao vodećeg simptoma
(u 33-71% slučajeva), ali se isto tako
bolesnici mogu žaliti samo na dispneju, ili na
kratkotrajne gubitke svesti. Veliki broj
bolesnika u ranom kliničkom toku pokazuje
znake manifestne srčane slabosti koja je
ponekad veoma izražena te zahteva primenu
inotropnih lekova i/ili intraaortne balon
pumpe. Nedavno su Madhavan i sar. [12],
predložili "Mayo clinic risk score" sistem
(Tab. 2). Ovaj bodovni sistem ima
prediktivnu vrednost u skriningu pacijenata sa
TTK koji su povećanog rizika od sistolne
srčane insuficijencije.
25
Tabela 2. "Mayo clinic risk score" sistem
Rizik
Faktor rizika Skor %
za ASI
Starost > 70 godina 1 28 nizak
Prisustvo stresora 1 58 srednji
Ejekciona frakcija < 40% 1 85 visok
Posle dramatične prezentacije, kod većine
bolesnika nakon nekoliko dana dolazi do
popravljanja hemodinamičkog statusa i
postepenog oporavka. Kompletni oporavak
kinetike zida LK je zaštitni znak i
diferencijalno-dijagnostička potvrda SSS u
odnosu na STEMI [13,14]. Vreme oporavka
varira od nekoliko dana pa do 4 – 8 nedelja i
jedan je od glavnih dijagnostičkih kriterijuma
za SSS. Smrtni ishodi su raritet (≤1%
fatalnih ruptura zida LK [15], pojave malignih
poremećaja ritma u vidu ventrikularnih
fibrilacija, kao i akutne srčane insfuficijencije
(ASI) rezistentne na svu primenjenu terapiju
[16].
Elektrokardiografski nalaz
Elektrokardiografski (EKG) nalaz kod
bolesnika sa SSS u mnogome podseća na onaj
koji se prezentuje kod bolesnika sa akutnim
infarktom miokarda (AIM): promene na nivou
ST segmenta i/ili T-talasa, najizraženije u
prekordijalnim odvodima. Opisani su i retki
slučajevi novonastalog bloka leve ili desne
grane Hisovog snopa, ali i bolesnici sa
potpuno normalnim EKG.
Redosled dinamike EKG promena:
- kratkotrajna elevacija ST segmenta u
odvodima V2-V6, a smenjuje je formiranje
dubokih negativnih T-talasa uz znatno
produžavanje QTc intervala;
- negativni T-talasi sa maksimum negativnosti
trećeg dana, koji zatim postaju plići, do
perioda između druge i treće nedelje kada se
ponovo produbljuju, nakon koje sledi
postepena i usporena, norrnalizacija [17,18].
Kompletno povlačenje EKG promena
ponekada traje i nekoliko meseci i znatno
zaostaje za oporavkom funkcije LK. Na
UDC: 616.12
Anđelić S., i Šijački A. Sindrom slomljenog srca i pseudo-STEMI. NČ urgent med. 2015; 21(1):23-34
osnovu iznetog, jasno je da dolazi do
diferencijalno dijagnostičke nedoumica pri
interpretaciji EKG nalaza između SSS i
STEMI.
Ogura i saradnici [18] su serijskim praćenjern
EKG promena kod bolesmka sa SSS i
prednjim AIM došli do zaključka da odnos
zbira ST elevacija u V4-V6 i ST elevacija u
VI-V3 veći od 1 uz istovremeno odsustvo
recipročnih promena u inferiornim odvodima
sa visokom specifičnošću (100%) ukazuje na
SSS (Fig. 2). Međutim, zaključak je donet na
osnovu nereprezentativnog broja bolesnika
(13 sa SSS i 13 sa prednjim AIM) od kojih
nijedan bolesnik iz grupe sa SSS nije imao
recipročne promene u inferiornim odvodima,
koje su opisali drugi autori.
Figura 2. EKG nalaz kod bolesnika sa SSS.
A) EKG prezentacija ST elevaciju u V3 i V4 od 1 mm i
novonastali blok leve grane.
B) EKG 48h nakon prezentacije, otkriva abnimalne T
talase u više odvoda.
Laboratorijske analize
Vrednosti kardiospecifičnih markera: kreatin-
fosfokinaze (CPK), MB-izoenzima (CK-MB)
i troponina su povišene kod većine bolesnika
26
sa SSS (56-100%)[4]. Njihova dinamika se
razlikuje od one koja se viđa kod AIM. Kod
bolesnika sa SSS maksimalne vrednosti CPK,
CK-MB i troponina registruju se već prvog
dana hospitalizacije, za razliku od AIM gde se
očekuju maksimalne vrednosti nakon 24-48h
od početka bolova u grudima [17]. Sledeća
razlika je da maksimalne vrednosti
biomarkera nekroze miokarda kod bolesnika
sa SSS najčešće ne dostižu "AIM" vrednosti,
uprkos velikoj zoni asinergije LK [19].
Istraživanja koja su pratila vrednosti
moždanog natriuretskog peptide (BNP) kod
bolesnika sa SSS, ustanovila su povišene
vrednosti kod većine obolelih, ali za razliku
od AIM i drugih kardioloških oboljenja, nivo
BNP kod SSS nije bio u korelaciji sa ishodom
bolesti. Razumno objašnjenje ispoljene
diskrepance bilo bi da je razlog izrazitog
povišenja vrednosti BNP kod bolesmka sa
SSS u povećanom zidnom stresu. Povećani
zidni stress je uzrokovan hiperkontraktilnošću
bazalnih segmenata koji dovode do
opterećenja pritiskom distalnog dela LK,
slično kao kod bolesnika sa hipertofičnom
opstruktivnom kardiomiopatijom. Kako stres
ima veliku ulogu u nastanku SSS, sprovedeno
je više ciljanih istraživanja tokom kojih su
kod ovih bolesnika određivane koncentracije
kateholamina u plazmi. Wittstein i saradnici
[20] su praćenjem i poređenjem vrednosti
kateholamina i BNP kod bolesnika sa SSS i
bolesnika sa Killip III AIM došli do zaključka
da je nivo kateholamina 2-3 puta veći kod
bolesnika sa SSS. Ovo ukazuje na to da je
uloga kateholamina u nastanku ove bolesti od
enormnog značaja i da povišene vrednosti
kateholamina u krvi nisu rezultat sarno akutno
nastale srčane slabosti i reakcije organizma na
stres.
Ehokardiografske i angiografske
karakteristike
Ehokardiografska (EHO) istraživanja kod
bolesnika u akutnoj fazi SSS pokazuju tipičan
poremećaj kontraktilnosti, sa akinezijom
UDC: 616.12
Anđelić S., i Šijački A. Sindrom slomljenog srca i pseudo-STEMI. NČ urgent med. 2015; 21(1):23-34
apikalnog i medijalnog dela LK uz intaktnu
kontraktilnost, što daje karakterističnu EHO
sliku apikalnog baloniranja [21-23]. Globalna
sistolna funkcija LK je u akutnoj fazi SSS
značajno snižena a prosečna vrednost
ejekcione frakcije (EF) iznosi od 20-49%
[21]. U pojedačnim slučajevima utvrđena je
tranzitorna opstrukcija u izlaznom traktu LK.
Angiografska ispitivanja su pokazala da kod
bolesnika sa SSS ili ne postoji koronarna
bolest ili su nađene sarno neopstruktivne
aterosklerotske lezije epikardijalnih
koronarnih arterija. Oporavak funkcije LK je
relativno brz i potpun, tako da u periodu od 7
dana do nekoliko nedelja dolazi do drastičnog
poboljšanja sistolne funkcije, sa prosečnorn
EF od 60-76%.
Figura 1. Ehokardiografska i
angioikardiografska diagnoza sindroma
"slomljenog" srca: tipičan poremećaj
kontraktilnosti: akinezija apikalnog dela
desne komore i očuvana kontraktilnost LK
daje karakterističnu sliku apikalnog
baloniranja [24]
Patofizioloski mehanizmi
Patofizioloski mehanizam nastanka SSS još
uvek nije razjasnjen. Na osnovu kliničke slike
kojom dominira intenzivan stres kao
prethodnik bolesti, bolova u grudima kao
kliničke prezentacije
bolesnika, prisustva pseudo-STEMI EKG
promena, kao i brojnih istraživanja
27
pretpostavljeno je nekoliko mogućih
objašnjenja.
1) Spazam epikardnih koronarnih arterija
[25] nastao ekscesivnim lučenjem
kateholamina pod uticajem stresa jedna je od
prvih teorija o patofiziološkom mehanizmu
nastanka SSS. Nedostaci ove teorije su
sledeći:
a) nedostaje angiografska potvrda ove teorije;
procenat osoba kod kojih je intrakoronarnom
aplikacijom acetilholina izazvan spazam
koronarnih arterija kretao se od 0-43%, dok je
procenat spontanih spazama uočenih tokom
koronarne angiografije iznosio 0-11%,
b) regionalni poremećaji kontraktilnosti po
obimu i regiji miokarda koji zahvataju
prevazilaze područje sarno jedne koronarne
arterije, te bi eventualni spazam morao
istovremeno da zahvati sve epikardne arterije
na približno istom nivou,
c) kod bolesnika kod kojih je spazam uspešno
isprovociran nisu zabeležene istovremene
EKG promene, koje bi odgovarale onim koje
su bolesnici imali pri prijemu.
Obzirom na argumentovane podatke, spazam
velikih krvnih sudova iako da verovatno
učestvuje u patofiziologiji u pojedinim
slučajevima, sigurno nije osnovni mehanizam
nastanka SSS.
2) Dinamička intrakavitarna opstrukcija LK
[26] - Teorija je nastala kao rezultat EHO-
uočenog gradijenta pritiska u šupljini LK kod
bolesnika sa SSS. Kao posebna odlika ovih
bolesnika i preduslov nastanku SSS opisuje se
"poremećena" arhitektonika LK: postojanje
sigmoidnog septuma i "Iabavog mitralnog
aparata", odnosno hipertofije miokarda u
medijalnom delu septuma. Mehanizam
nastanka SSS bi bio sledeci [26]: ekscesivno
lučenje kateholamina dovelo bi istovremeno,
do smanjenja subendokardne perfuzije usled
spazma koronarne mikrocirkulacije, i
sledstvene hiperkontraktilnosti bazalnih
delova LK. Tako bi nastala intrakavitarna
UDC: 616.12
Anđelić S., i Šijački A. Sindrom slomljenog srca i pseudo-STEMI. NČ urgent med. 2015; 21(1):23-34
opstrukcija u LK koja bi je praktično podelila
na: donji deo koji funkcioniše pod normalnim
pritiskom, i gornji deo u kome vlada izrazito
visok pritisak. Povišen telesistolni pritisak u
apikalnom delu LK, povećanjem zidnog
stresa povećava potrošnju kiseonika.
Oba mehanizma za posledicu imaju
ishemijsku leziju i poremećaj kontraktilnosti,
čime se gubi mogućnost daljeg generisanja
intrakavitarnog gradijenta, te pritisak u
"apikalnoj komori" lagano opada. Ovo dovodi
do regeneracije miokardne perfuzije i
sprečavanja nastanka miokardne nekroze.
Rehabilitacijom kardiomiocita dolazi do
ponovnog generisanja gradijenta pritiska i
započinjanja novog ciklusa. Ciklusi traju sve
dok su u krvi prisutne povišcne vrednosti
kateholamina. U prilog opisane kaskade
događaja ukazuje činjenica da je po oporavku
funkcije LK moguće izazvati intrakavitarnu
opstrukciju niskodoznim dobutaminskim
stres-EHO testom, dok apikalni deo miokarda
istovremeno pokazuje tipičnu sliku
ošamućenog miokarda.
Iako na prvi pogled primamIjiva, i ova teorija
ima nekoliko bitnih mana. Kao prvo,
neophodan uslov za nastanak bolesti je
prethodno poremećena arhitektonika LK, te
osobe koje imaju normalnu LK, nikada ne bi
mogle da obole. Kao drugo, iako je većina
ovih bolesnika podvrgnuta
EHO pregledu, postojanje gradijenta u
izlaznom traktu LK, kreće se od 0-18% [13].
3) Disfunkcija koronarne mikrocirkulacije -
Kurisu i saradnici [17] su među prvima,
utvrdili značajno sporiji protok kontrasta u
epikardnim koronarnim arterijama u odsustvu
hemodinamički značajne stenoze. Druga
grupa autora [27] pronalazi perfuzione
defekte miokarda na nivou mikrocirkulacije.
Konačno su Kume i saradnici [28], mereći
rezervu brzine koronamog protoka (CFVR) i
deceleraciono vreme dijastolne brzine protoka
(DDT) kod bolesnika sa SSS u toku prva 24h
i tri nedelje od početka simptoma, utvrdili
28
smanjenje i CFVR i DDT u toku akutne faze
bolesti u sve tri magistralne koronarne
arterije, i normalizaciju navedenih parametara
tri nedelje kasnije. Podacima koji idu u prilog
spazmu mikrocirkulacije može se dodati i
akutno smanjivanje ST elevacije
intrakoronarnim ubrizgavanjem nikorandila
kod bolesnika sa sindromom apikalnog
baloniranja [29].
Iako činjenice upućuju na postojanje
mikrovaskularnog spazma kao mehanizma
nastanka SSS, uočene promene ne moraju da
ukazuju na uzročno-posledičnu vezu. Tako
recimo, smanjenje protoka kroz
mikrocirkulaciju može biti posledica ne samo
intramiokardnih poremećaja već i porasta
teledijastolnog pritiska u LK, nastalog usled
opsežne asinergije, uz spoljašnju kompresiju
manjih krvnih sudova. Ostaje otvoreno i
pitanje same etiologije mikrovaskulamog
spazma.
4) Direktna kateholaminska povreda - Na
osnovu objavljenih radova [30-32], poznato je
da kateholamini mogu posredstvom cikličnog
adenozin monofosfata (cAMP) i povećanjem
koncentracije slobodnih radikala da dovedu
do porasta intracelulame koncentracije jona
Ca++, koji zatim dovodi do aktivacije
proteolitičkih enzima i degradacije miofibrila.
Kod ovakve vrste ostećenja miokarda može se
uočiti specifična histološka slika veoma slična
patohistološkim promenama opisanim i kod
bolesnika sa SSS. To su: hiperkontraktilne
sarkomere sa gustim poprečno postavljenim
eozinofilnim trakama uz mononuklearni
intersticijalni ćelijski infiltrat. Nedostatak ove
patofiziološke hipoteze je jako mali broj
urađenih autopsija koje omogućavaju
detaljniji patohistološki pregled. Razlog
zahvatanja sarno distalne ⅔LK ovim
promenama objašnjava činjenica da je zbog
većeg broja alfa i β-receptora vrh srca
prirodno osetljiviji na dejstvo kateholamina.
Reverzibilnost promena je posledica činjenice
da do prave nekroze miocita nije došlo i da je
UDC: 616.12

Anđelić S., i Šijački A. Sindrom slomljenog srca i pseudo-STEMI. NČ urgent med. 2015; 21(1):23-34

za potpuni funkcionalni oporavak potrebna Postavljanje dijagnoze

ponovna sinteza oštećenih proteina. Zasad ne postoje jedinstveno prihvaćeni
Glavni nedostatak ove teorije leži u podatku kriterijumi za postavljanje dijagnoze SSS. U
da su kod priblizno 25% bolesnika sa SSS, literaturi su predloženi dijagnostički
koncentracije kateholamina u serumu tokom kriterijumi klinike Mayo [12] (Tab. 3) i
akutne faze u fiziološkim granicama. kriterijumi japanskih autora (Tab. 4) [33].

Tabela 3. Dijagnostički kriterijumi Mayo klinike

1. Tranzitoma akinezija iii diskinezija apikalnog i medijalnog dela leve komore sa
regionalnim poremecajima kontraktilnosti koji se sire van irigacionog podrucja
jedne epikardne koroname arterije
2. Odsustvo opstruktivne koronarne bolesti ili angiografski dokazane akutne rupture plaka (normalan
koronarografski nalaz)
3. Pseudo-STEMI : novonastale elektrokardiografske abnormalnosti (elevacija ST segmenta i/ili
inverzija T talasa) ili blagi porast srčanih troponina.
4. Odsustvo skorašnje povrede glave, intrakranijalne hemoragije, feohromocitoma, miokarditisa,
hipertrofične kardiomiopatije i opstruktivne epikardijalne koroname bolesti
5. Kompletan oporavak kontraktilnosti LK i normalne miokardne funkcije u reletivno kratkom
vremenskom intervalu

Tabela 4. Predloženi kriterijumi japanskih autora za postavljanje dijagnoze SSS

1. Major kriterijumi
- reverzibilno apikalno baloniranje sa hiperkontraktilnoscu bazalnih segmenata
- elektrokardiografske promene na nivou ST segementa i T-talasa koje podsećaju na STEMI
2. Minor kriterijumi
- "Triger" faktori: epizoda emocionalnog, psihičkog ili fizičkog stresa
- blago povišene vrednosti biomarkera nekroze miokarda
- bol u grudima
3. Kriterijumi za isključivanje:
- ishemijska "osamucenost" miokarda
- subarahnoidalna hemoragija
- feohromocitomska kriza
- akutni miokarditis
- tahikardijom indukovana kardiomiopatija

U slučaju nispunjenosti svih navedenih
kriterijuma ne govori se o »pravoj« TTK, već
o kardiomiopatiji nalik TTK (engl. Tako-
Tsubo like cardiomyopathy). U literaturi je
najčešće opisana u sklopu subarahnoidalnog
krvarenja [34] nakon rupture aneurizme ali i
nakon drugih akutnih povreda centralnog
nervnog sistema. Opisana je i kod bolesnika s
feohromocitomom kod kojih su izuzeci
recidivi, što govori u prilog da kateholamini
imaju bitnu ulogu u mehanizmu njenog
nastanka. Pojava recidiva »prave« TTK iznosi
oko 3,5%.
Diferencijalna dijagnoza
Osnovna nedoumica u svakodnevnoj kliničkoj
praksi proističe iz sličnosti kliničke
prezentacije SSS i AIM. Incidencija SSS je 22
bolesnika na 800 do 1.000 bolesnika sa AIM.
Kako se SSS pretežno prezentuje bolom u
grudima i elevacijama ST segmenta u
prekordijalnim odvodima, a stres je glavni

29
UDC: 616.12

Anđelić S., i Šijački A. Sindrom slomljenog srca i pseudo-STEMI. NČ urgent med. 2015; 21(1):23-34

faktor rizika i za koronarnu bolest [35], simpatikomimeticima. Kod bolesnika sa

primena trornbolitičke terapije na izraženorn opstrukcijom u izlaznom traktu LK
prehospitalnom i hospitalnom nivou, nameće primena β blokatora uz nadoknadu tečnosti
se kao krucijalno pitanje. Još uvek nisu jasno ima povoljan terapijski efekat.
definisani klinički kriterijumi koji bi
omogućili ranu diferencijaciju ove dve Zaključak
bolesti. Na osnovu anamnestičkog podatka o
prethodom stresu i karakterističnog Sindrom "slomljenog" srca je relativno novi
ehokardiografskog nalaza asinergije čitavog kardioloski entitet koji kliničkim,
medijalnog i apikalnog dela LK moguće je elektrokardiografskim i laboratorijskim
posumnjati da se radi o SSS i bolesnika karakteristikama umnogome podseća na
uputiti na urgentnu koronarnu angiografiju. STEMI. Patogeneza SSS je nedovoljno
razjašnjena. Na osnovu dosadašnjih
Terapija istraživanja ne postoji univerzalni etioloski
faktor. Predorninacija ženskog pola,
Kod bolesnika sa SSS preporučuju se evidentan uticaj stresa na nastanak bolesti
suportivne terapijske mere sa posebnim [37], karakteristična disfunkcija LK, retke
akcentom usmerenim na rano detektovanje komplikacije kliničkog toka, potpuni
manifestne srčane slabosti, kardiogenog šoka oporavak u relativno kratkom vremenskom
i malignih aritmija. Prema studiji Fazija i period [38], neke su od karakteristika SSS.
saradnika [36] nije bilo razlike u kliničkom Ovaj entitet ima dobru prognozu, nisku stopu
toku, pojavi komplikacija i konačnom ishodu intrahospitalnog mortaliteta (oko 1%), i ne
kod bolesnika s SSS koji su tretirani lekovima zahteva specifično lečenje. Na kliničarima je
(ACE-inhibitori, blokatori beta-adrenergičkih dakle „samo“ da prepoznaju SSS i na taj
receptora, antagonisti kalcijskih kanala, način spreče primenu nepotrebne
acetilsalicilna kiselina) i onih lečenih placebo medikamentozne terapije.
preparatom. Intenzivno lečenje se savetuje tek
LITERATURA
nakon razvoja komplikacija (srčano
popuštanje, kardiogeni šok, maligne srčane 1. Virani SS, Khan AN, Mendoza CE,
aritmije, dinamička opstrukcija LK, Ferreira AC, and de Marchena E.
formiranje tromba u LK sve do najtežih Takotsubo Cardiomyopathy, or Broken-
komplikacija poput rupture srca), kada se Heart Syndrome. Tex Heart Inst J. 2007;
preduzima aktivno intenzivno lečenje. Prema 34(1): 76–79.
najnovijim istraživanjima, u terapiji 2. Yoshikawa T. Takotsubo cardiomyopathy,
komplikacija koje ugrožavaju hemodinamiku a new concept of cardiomyopathy: clinical
ne preporučuje se primena pozitivnih features and pathophysiology. Int J
inotropnih lekova, posebno dobutamina, jer se Cardiol. 2015;182:297-303. doi:
on još više preko kompleksa beta 2-receptora 10.1016/j.ijcard.2014.12.116.
s Gi-proteinom pojačati negativni inotropni 3. Sato H, Tateishi H. Uchida T. Takotsubo-
efekat na miocite u srčanom vrhu. type cardiomyopathy due to multivessel
Zbog pretpostavljene uloge kateholamina u spasm. In: Kodama K, Haze K, Hon M,
nastanku SSS, pojedini autori u slučaju eds. Clinical aspect of myocardial injury:
kardiogenog šoka preporučuju primenu from ischemia to heart failure. Tokyo:
intraaortne balon pumpe umesto standardnog Kagakuhyouronsha; 1990. p. 56-64.
medikamenoznog tretmana 4. Putniković B, Čvorović V, Panić M,
Milićević P, Vojinović-Maglić G i

30
UDC: 616.12
Anđelić S., i Šijački A. Sindrom slomljenog srca i pseudo-STEMI. NČ urgent med. 2015; 21(1):23-34
Nešković A. Takotsubo kardiomiopatija –
dosadašnja saznanja i prikaz prve serije
bolesnika otkrivenih u Srbiji. Med Pregl.
2010; 63(1-2):75-81.
5. Kurisu S; Sato H; Kawagoe T, Ishihara M,
Shimatani Y, Nishioka K, et al. Tako-
tsubo-like left ventricular dysfunction with
ST-segment elevation: a novel cardiac
syndrome mimicking acute myocardial
infarction. American Heart Journal. 2002;
143(3):448–55.
doi:10.1067/mhj.2002.120403.
6. Sharkey SW, Lesser JR, Zenovich AG,
Maron MS, Lindberg J, Longe TF, et al.
Acute and reversible cardiomyopathy
provoked by stress in women from the
United States. Circulation. 2005; 111(4):
472–479.
7. Dessardo S, Tomulić V, Dessardo NS.
Tako-tsubo syndrome in a 12-year-old girl:
exhausted heart, not broken heart. Pediatr
Cardiol. 2011;32(7):1008-11. doi:
10.1007/s00246-011-0038-1.
8. Kushiro T, Saito F, Kusama J, Takahash
Hi, Imazeki T, Tani S, et al. Takotsubo-
shaped cardiomyopathy with type I CD36
deficiency. Heart and Vessels. 2005, 20 (3):
123-125.
9. Paul Ellis Marik PE. Takotsubo
Cardiomyopathy. Handbook of Evidence-
Based Critical Care. 2010, pp 343-347.
10. Lyon AR, Rees PSC, Prasad S, Poole-
Wilson PA, Harding SE. Stress
(Takotsubo) cardiomyopathy – a novel
patophysiological hypothesis to explain
catecholamine – induced acute myocardial
stunning. Nat Clin Pract Cardiovasc Med.
2008;5:22–29.
11. Akashi YJ, Nakazawa K, Sakakibara M.
Miyake F. Koike H. Sasaka K. The clinical
features of Takotsubo cardiomyopathy.
QJM 2003;96:563-73.
12. Madhavan M, Prasad A. Proposed Mayo
Clinic criteria for the diagnosis of Tako-
Tsubo cardiomyopathy and long-term
31
prognosis. Herz. 2010;35(4):240-3. doi:
10.1007/s00059-010-3339-x.
13. Bybee KA, Kara T, Prasad A, Lerman A,
Barsness GW, Wright RS, et al. Systematic
review: Transient left ventricular apical
balloning: a syndrome that mimics ST-
segment elevation myocardial infarction.
Ann Intern Med. 2004;141:858–65.
14. Y-Hassan S. Acute coronary syndrome or
takotsubo syndrome: Most probably both
of them, the first has triggered the second.
Int J Cardiol. 2015;190:367-368. doi:
10.1016/j.ijcard.2015.04.154.
15. Akashi YJ, Tejima T, Sakurada J-I.
Matsuda H, Suzuki K, Kawasaki K, et al.
Left ventricular rupture associated with
Takotsubo cardiomyopathy. Mayo Clin
Proc 2004:79:821-824.
16. Lipiecki J, Durel N, Decalf V,
Soubeyrand P, Moisa A, Citron B, et al.
Transient ballooning
of the left ventricular apex. Arch Mal
Coeur 2005;98:275-80.
17. Kurisu S, Inoue I, Kawagoe T, Ishibara
M, Shimatani Y, Nakamura S, et al. Time
course of electrocardiographic changes in
patients with tako-tsubo cardiomyopathy.
Comparison with acute myocardial
infarction with minimal enzimatic
release. Circ J. 2004;68:77-81.
18. Ogura R, Hiasa Y, Takahashi T,
Yamaguchi K, Fujiwara K. Ohara Y, et al.
Specific findings
of the standard 12-lead ECG in patients
with Takotsubo cardiomyopathy.
Comparison with
the findings of acute anterior myocardial
infarction. Circ J. 2003;67:687-690.
19. Movahed MR, Donohue D. Review:
transient left ventricular apical
ballooning, broken heart syndrome,
ampulla cardiomyopathy, atypical apical
ballooning, or Tako-Tsubo
cardiomyopathy. Cardiovasc Revasc Med.
2007(8):289-292.
UDC: 616.12

Anđelić S., i Šijački A. Sindrom slomljenog srca i pseudo-STEMI. NČ urgent med. 2015; 21(1):23-34

20. Wittstein IS, Thiemann DR, Lima JA, 27. Nishikawa S, Ito K, Adachi Y, Katoh S,
Baughman KL, Schulman SP, Azuma A Matsubara H. Ampulla
Gerstenblith G, et al. Neurohumoral (Takotsubo) cardiomyopathy of both
features of myocardial stunning due to ventricles. Circ J 2004;68: 1076-80.
sudden emotional stress. N Engl J Med 28. Kume T, Takashi A, Kawamoto T,
2005;352:539-548. Yoshitani H, Watanabe N, Neishi Y, et
21. Hurst RT, Prasad A, Askew JW. 3rd, al. Assessment of coronary
Sengupta PP, Tajik AJ. Takotsubo microcirculation in patients with
cardiomyopathy: a unique Takotsubo-like left ventricular
cardiomyopathy with variable ventricular dysfunction. Circ J 2005;69:934-9.
morphology. J Am Coll Cardiol Img. 2010; 29. Ito K, Sugihara H. Kinoshita N, Azuma
3:641-649. A Matsubara H. Assessment of
22. Donohue D, Ahsan C, Sanaei- Takotsubo cardiomyopathy (transient left
Ardekani M, Movahed M.R. Early ventricular apical ballooning) using 99m-
diagnosis of stress-induced apical Tc-tetrafosmin, 123 I-BMIPP, 123 I-
ballooning syndrome based on classic MIBG and 99m Tc-PYP myocardila
echocardiographic findings and SPECT. Ann Nucl Med 2005; 19:435-45.
correlation with cardiac catheterization. J 30. Mann DL, Kent RL, Parsons B, Cooper
Am Soc Echocardiogr. 2005;18:1423. G. Adrenergic effects on the biology of
23. Citro R, Caso I, Provenza G, the adult mammalian cardiocyte.
Santoro M, Gregorio G, Circulation 1992;85 :790-804.
Bossone E. Right ventricular 31. Singal PK, Kapur N, Dhillon KS.
involvement and pulmonary hypertension Beamish RE, Dhalla NS. Role of free
in an elderly woman with tako-tsubo radicals in catecholamine-induced
cardiomyopathy. Chest. 2010;137:973- cardiomyopathy. Can J Physiol
975. Pharmacal 1982;60: 1390-97.
24. Movahed MR. Important 32. Bolli R, Marban E. Molecular and
echocardiographic features of takotsubo cellular mechanisms of myocardial
or stress-induced cardiomyopathy that stunning. Physiol Rev 1999;79:609-34.
can aid early diagnosis.J Am Coll Cardiol 33. Madias JE. Why the current diagnostic
Img. 2010;3(11):1200-1201. criteria of Takotsubo syndrome are
doi:10.1016/j.jcmg.2010.08.015). outmoded: a proposal for new criteria. Int
25. Inoue F, Takaoka M, Kumura H, Tohma J Cardiol. 2014 Jul 1;174(3):468-70. doi:
Y, Shiono S, Tabuse H, et al. So-called 10.1016/j.ijcard.2014.04.241.
ampulla cardiomyopathy associated with 34. Smedra-Kaźmirska A, Barzdo M,
coronary vasospasm compared with acute Kowalski J, Szram S, Berent J. Tako-
myocardial infarction showing similar tsubo cardiomyopathy in a man with
abnormal left ventricular wall motion: cerebral haemorrhage. Anestezjol Intens
two case reports. J Cardiol 2002;39:29- Ter. 2010;42(2):85-89.
38. 35. Watanabe H, Kodama M, Okura Y,
26. Merli E, Sutcliffe S, Gori M, Sutherland Aizawa Y, Tanabe N, Chinushi M, et al.
GG. Takotsubo cardiomyopathy: new Impact of earthquakes on Takotsubo
insights into the possible underlying cardiomyopathy. lAMA. 2005;294:305-
pathophysiology. Eur J Echocardiogr 07.
2006;7:53-61.

32
UDC: 616.12

Anđelić S., i Šijački A. Sindrom slomljenog srca i pseudo-STEMI. NČ urgent med. 2015; 21(1):23-34

36. Fazio G, Pizzuto C, Barbaro G, Sutera L,

Incalcaterra E, Evola G, et al. Chronic
pharmacological treatment in takotsubo
cardiomyopathy. Int J Cardiol.
2008;127:121–3.
37. Nedic 0, Belkic K, Filipovic D, Jocic N.
Work stressors among physicians with
and without the acquired cardiovascular
disorders: assessment using the
Occupational Stress Index. Med Pregl.
2008;61 (5-6):226-34.
38. Tako-tsubo cardiomyopathy: is there a
preferred time of onset? Intern Emerg
Med. 2011;6(3):221-6. doi:
10.1007/s11739-010-0480-8.

Rad je primljen 01.05.2015

Prihvaćen 30.06.2015

33
UDC: 616.12

Anđelić S., i Šijački A. Sindrom slomljenog srca i pseudo-STEMI. NČ urgent med. 2015; 21(1):23-34

- review article –
FROM BROKEN HEART SYNDROME TO PSEUDO-STEMI
ELECTROCARDIOGRAPHIC FINDINGS

Anđelić Slađana ¹, Šijački Ana ²

¹City EMS, Belgrade, Serbia
²Center for Scientific Research, Clinical Center of Serbia, Belgrade, Serbia

ABSTRACT
Broken heart syndrome (BHS) or tacotsubo cardiomyopathy (TTC) represents a new cardiologic
entity in the expert medical literature. It is characterized by a temporary dysfunction of the apical
and medial parts of the left ventricle (LV) occurring in the absence of significant stenosis of
coronary arteries. As a rule, it is triggered by a severe emotional or physical stress. There are
reported BHS cases following a sudden death of a close person, traffic accidents, various forms of
abuse in the family, professional failures, asthma attack, esophagogastroduodenoscopy, after sexual
intercourse and other. It most often occurs in menopausal females of average age around 60 years.
The first data in the literature on the frequency of BHS refer to the Japanese population, and almost
identical data have been obtained later by researches conducted in Europe and USA. Clinically, it
presents with a sudden breast pain and/or the feeling of the lack of air, ECG changes at the level of
ST-segment and T-wave that mimic acute myocardial infarction with ST elevation (STEMI), and a
minimally increased values of the biomarkers of myocardial necrosis. It can be also manifested by
the loss of consciousness, severe heart failure or malignant cardiac arrhythmias. For the true BHS
diagnosis certain criteria must be fulfilled. Currently, Mayo Clinic criteria are accepted: pseudo
STEMI ECG findings, normal coronographic findings, transient disorder of LV wall kinetics and
exclusion of any head trauma, brain bleeding, pheochromocytoma and other cardiomyopathies.
Several presumed mechanisms of disease causes have been suggested: spasm of coronary arteries,
dynamic LV outflow tract obstruction, dysfunction of coronary microcirculation and a direct
catecholamine injury. In most cases, a dramatic presentation, frequently complicated by acute heart
weakness, is then followed by a complete recovery. Therapy is empirical and directed toward
supportive measures.

Keywords: broken heart syndrome; symptoms; diagnosis; therapy

34
UDC: 616-083.9(497.11)(091)
Durlević Z. Razvoj tehničke službe Zavoda. NČ urgent medic HALO 194, 2015;21(1):35-43

- istorija medicine -

OSNIVANJE I RAZVOJ TEHNIČKE SLUŽBE ZAVODA

POČECI RADA I RAZVOJA TEHNIČKE SLUŽBE

Zoran Durlević
Gradski zavod za javno zdravlje, Beograd, Srbija

SAŽETAK

U radu je prikazan deo istorije organizovanog pružanja hitne medicinske pomoći u Beogradu,
koja je, kao segment savremene oficijalne medicine, od vitalnog značaja u svakodnevnom životu
svakog civilizovanog društva. Ona je poput feniksa i biće uvek i na svakom mestu na večitoj straži
vaših života, ma kako se ona zvala Brza, Hitna, Urgentna... Delujući u Sistemu urgentne medicine
kao njen mobilni-prehospitalni deo, hitna medicinska pomoć je u suštini, „medicina na točkovima“.
Stoga je istorijski razvoj ove zdravstvene delatnosti u tesnoj korelaciji sa razvojem saobraćajnih
sredstava. Počev od njenih početaka u drugoj polovini XIX veka, pa sve do kraja Prvog svetskog
rata, na prostorima Kneževine, a kasnije Kraljevine Srbije, u upotrebi su bila različita zaprežna
vozila. U Kraljevini Jugoslaviji savremena saobraćajna sredstva-automobili različitih marki i
namena definitivno isključuju iz upotrebe zaprežna vozila krajem 20-tih godina. Počev od 1975.
godine, u upotrebu se uvode prvi helikopteri i avion. S obzirom na to da je reč o saobraćanim
sredstvima u funkciji saniteta, ova vozila se bliže određuju rečju sanitetski: sanitetski automobil,
sanitetski helikopter, sanitetski avion... Odmah po useljenju u novu zgradu 1966. godine kod
Elektronske industrije „Iskra“ u Kranju, naručena je nova telefonska central 94, koja je prilagođena
potrebama hitne medicinske pomoći u Beogradu. S obzirom na to da je reč o unikatnom modelu,
bilo je potrebno skoro tri godine da se ova centrala pusti u eksploataciju. Na potkrovlju hotela na
Avali je početkom 80-tih godina instaliran snažan repetitor, a krajem 80-tih godina instaliran je i
rpetitor na višespratnici na Bežanijskoj kosi. Time je obezbeđena čujnost na celokupnom području
grada Beograda. Krajem 90-tih godina sa razvojem grada i otvaranja punktova Zavoda u 11 opština
užeg gradskog područja čujnost radio-veza bila je u nekim delovima grada nedovoljna. Stoga je
1998. godine instaliran na krovu „Beograđanke“ novi, snažni repetitor koji je rešio sve postojeće
probleme. Celokupni telefonski i radio-saobraćaj Beograda registruje permanentno 24 sata i svih
365 dana u godini registrofon sa 22 kanala. Time je omogućena permanentna kontrola rada i
ponašanje svih radnika koji su u konaktima sa građanima Beograda. S druge strane, svi radnici koji
su u prilici da koriste ove uređaje su u dovoljnoj meri zaštićeni od eventualnih, neopravdanih
pritužbi.

Ključne reči: osnivanje, razvoj, tehnička služba, Zavod

UVOD hitne medicinske pomoći (SHMP), u prvom

Razvoj Tehničke službe Zavoda u redu savremenih saobraćajnih Sredstava i
neposrednoj je vezi sa uvođenjem novih i sredstava komunikacija. Prvi automobili
unapređenjem postojećih tehnologija u Službi uvedeni su u upotrebu neposredno

Zoran Durlević. Gradski zavod za javno zdravlje, ul. Bulevar despota Stefana 54a, 11000 Beograd, Srbija, Tel. +381 11 2078 600.
E-mail: info@zdravlje.org.rs.
35
UDC: 616-083.9(497.11)(091)
Durlević Z. Razvoj tehničke službe Zavoda. NČ urgent medic HALO 194, 2015;21(1):35-43
nakon završetka Prvog svetskog rata,
odnosno, 1919. godine. Bio je to automobil
marke „ford“, a naredne dve godine
nabavljena su još dva nova automobila. U
međuvremenu SHMP koristila je zaprežna
vozila, kao što su taljige, kočije i fijakeri i po
neko zaprežno sanitetsko vozilo uvezeno iz
Austrije. Tako je bilo sve do 1928. godine,
kada su zaprežna vozila ukinuta.
Nabavka prvih automobila za potrebe
Stanice za spasavanje i prvu pomoć zahtevalo
je i novu kvalifikacionu strukturu radnika-
vozača, odnosno, šofera. Pored poznavanja
funkcije vozila i osnovnih saobraćajnih
propisa, ondašnji vozači su dobro poznavali i
osnovne tehničke karakteristike vozila, pa su
bili u obavezi da se staraju za njihovo
održavanje, servisiranje i različite sitnije
popravke motora i karoserije. U prvim
decenijama posle rata nisu postojali ovlašćeni
auto-servisi za servisiranje i popravku vozila.
Sredinom 30-tih godina prošlog veka
kada je Stanica za spasavanje i brzu pomoć
delovala u sastavu Centralne ambulante, u
njenom sastavu bio je i garažni prostor. U to
vreme Stanca raspolaže sa osam vozila
različitih namena, pa se ukazala potreba za
otvaranjem mehaničarske radionice sa
posebnim alatima i najvažnijim auto-
delovima, kako bi se pokvareni automobili u
najkraćem roku osposobili za upoterbu. U to
vreme, primljen je u Službu prvi kvalifikovani
automehaničar, koji je rukovodio radom
mehaničarske radionice i vozači kojih je
1935. godine bilo 12.
Uoči rata u Stanici su radial dva
automehaničara, od kojih je jedan mobilisan
već početkom rata, a drugi krajem 1944.
godine za potrebe Sremskog fronta. Tokom
rata uništena je celokupna infrastruktura
Stanice, pa je narodni odbor grada Beograda
obezbedio za potrebe Stanice radni prostor u
Kumanovskoj ulici br. 5. Obnova voznog
parka usledila je 1946. godine kada je
nabavljeno 10 sanitetskih vozila, a u službu su
primljena dva nova automehaničara.
36
Istovremeno je utrostručen broj vozača (35).
Konačnim useljenjem u novu zgradu Stanice
za hitnu pomoć 1960. godine, razrešen je u
potpunosti poslovni prostor koji je
projektovan prema realnim potrebama toga
doba. Novi objekat Stanice izgrađen je u Ulici
Franše d’Eperea br. 5, neposredno uz staru
mostarsku okretnicu, koja je povezivala ulice
Kneza Miloša, Sarajevsku, Savsku, Vojvode
Mišića, Vojvode Putnika i Franše d’Eperea.
Nova lokacija Zavoda, omogućila je brz
pristup ekipa hitne medicinske pomoći u
delove grada, prema centralnoj gradskoj zoni i
svim ostalim delovima grada, izuzimajući
severni pravac. Izgradnjom novog mosta
preko Save – Gazela, rešen je na najbolji
mogući način i pristup severnom pravcu.
Međutim, izgradnjom autoputa, neposredno
uz novu zgradu Zavoda i podizanjem nivoa
autoputa za nekoliko metara iznad
nivoaZavoda koji su više puta bili poplavljeni
i ozbiljno ugrozili funkcionisanje hitne
medicinske pomoći u Beogradu.
Godine 1963. naknadno je dograđen
Servis za dnevnu negu vozila u okviru
garažnog prostora. Servis su činila dva
odeljenja: Odeljenje za dnevnu negu vozila
(čišćenje i pranje) i Odeljenje za Dnevni
tehnički pregled sa hidrauličnom dizalicom.
Iste godine je natkriven prostor između
medicinskog i tehničkog krila zgrade sa
lakom providnom konstrukcijom ispod koje je
izgrađena benzinska pumpa isključivo za
snabdevnje gorivom vozila Zavoda. Prostor
za auto-servis smešten je u posebnom krilu
zgrade u kome se nalazi i odeljenje za
popravku vozila sa tri kanala: Odeljenje za
auto-limarske radove, mehaničarske radove i
metalo-strugarsko i auto-farbarsko odeljenje.
U okviru tehničkog dela objekta obezbeđen je
i radni prostor za auto-električara, za punjenje
akumulatora, za popravku i montažu auto-
guma.
U trećem segmentu novoizgrađenog
prostora, smešten je magacin sa rezervnim
delovima i prostor za radio-mehaničara i
UDC: 616-083.9(497.11)(091)
Durlević Z. Razvoj tehničke službe Zavoda. NČ urgent medic HALO 194, 2015;21(1):35-43
električara visokog napona. U ovom delu
zgrade smešten je i sanitarni čvor sa tuš-
kabinama. Sva odeljenja auto-servisa,
snabdevena su potrebnim alatima, mašinama,
uređejima i drugim sredstvima i materijalima
koji su neophodni za servisiranje i popravke
manjih i srednje teških kvarova motora i
oštećenja karoserije, uključujući i velike
agregate (motor, menjač, reduktor,
diferencijal). Opravke teških kvarova
karoserije i motora obavljaju se u
specijalizovanim auto-servisima, u zavisnosti
od marke i namene vozila.
Do kraja 1996. godine, uz permanentan
rast zdravstvenih usluga rastao je i broj
sanitetskih vozila. Popunjena su sva radna
mesta u radionici kvalifikovanim i
visokokvalifikovanim radnicima. U mašinske
međuvremenu su u sva vozila instalirane
mobilne radio-stanice nove generacije, sa
centrom radio-veza u dispečerskom prostoru i
snažnim repetitorom na Avali koji je
obezbeđivao čujnost radio-veze na području
deset gradskih opština, pa i šire. Nešto kasnije
inastaliran je i novi repetitor na Bežanijskoj
kosi, koji je u potpunosti pokrivao severne i
severo-istočne delove grada. Ubrzo nakon
useljenja u novu zgradu instalirana je prva
nova telefonska centrala (posrednik 94) sa
osam linija koja je bila proizvod Elektronske
industrije „Mihailo Pupin“ iz Beograda.
Dokraja 60-tih godina, auto-mehaničarska
radionica poslovala je kao posebna
37
organizaciona jedinica u okviru Stanice za
hitnu pomoć, kojom su rukovodili
visokokvalifikovani radnici automehaničarske
struke u zvanju poslovođa. Među njima se
posebno ističu Joza Vukalović, Toma
Marković i Cvetko Simonovski.
Izmenom unutrašnje organizacije Stanice
za hitnu pomoć, 1. januara 1967. formira se
Tehnička služba kao logična posledica stalnog
povećanja voznog parka, uvođenjem novih
tehnologija i novih obaveza u pogledu
investiciono-tehničkog održavanja novog
objekta. Tehničkom službom po prvi put
rukovodi diplomirani inženjer mašinske
struke Branislav Savić u zvanju upravnika
Tehničke službe, a nakon četiri godine ovu
službu preuzima takođe diplomirani inženjer,
struke Časlav Todorović.
Konstituisanjem osnovnih organizacija
udruženog rada 1. januara 1974, tehnička
služba se transformiše u posebnu osnovnu
organizaciju udruženog rada sa posebnom
odgovornošću u okviru, tada već Gradskog
zavoda za hitnu medicinsku pomoć
(GZZHMP) kao složene organizacije
udruženog rada. Marta meseca 1974.
Radnički savet Zavoda imenuje diplomiranog
inženjera Dragoljuba Milojevuća za prvog
direktora Tehničke službe. Krajem 1974. i
početkom 1975. godine Tehnička služba je
raspolagala sa 136 radnika u statusu radnog
odnosa na neodređeno vreme:
UDC: 616-083.9(497.11)(091)
Durlević Z. Razvoj tehničke službe Zavoda. NČ urgent medic HALO 194, 2015;21(1):35-43
RAZVOJ I UNAPREĐENJE
TEHNIČKO-TEHNOLOŠKE
OPREMLJENOSTI
Delujući u Sistemu urgentne medicine
kao njen mobilni-prehospitalni deo, hitna
medicinska pomoć je u suštini, „medicina na
točkovima“. Stoga je istorijski razvoj ove
zdravstvene delatnosti u tesnoj korelaciji sa
razvojem saobraćajnih sredstava. Počev od
njenih početaka u drugoj polovini XIX veka,
pa sve do kraja Prvog svetskog rata, na
prostorima Kneževine, a kasnije Kraljevine
Srbije, u upotrebi su bila različita zaprežna
vozila. U Kraljevini Jugoslaviji savremena
saobraćajna sredstva-automobili različitih
marki i namena definitivno isključuju iz
upotrebe zaprežna vozila krajem 20-tih
godina.
Počev od 1975. godine, u upotrebu se
uvode prvi helikopteri i avion. S obzirom na
to da je reč o saobraćanim sredstvima u
funkciji saniteta, ova vozila se bliže određuju
rečju sanitetski: sanitetski automobil,
sanitetski helikopter, sanitetski avion...
Pored standardnih preformansi sanitetsko
vozilo karakteriše posebno konstruisana
karoserija, specijalni uređaji i obeležja koja ih
sa razlogom čine prepoznatljivim. Celokupna
nadgradnja sanitetskih vozila neprestano se
menjala i usavršavala u skladu sa potrebama i
zahtevima vremena u kojima su bila u
upotrebi. U svakom slučaju, u svim
vremenima sanitetsko vozilo je osnovno
sredstvo rada i pretpostavka postojanja i
funkcionisanja SHMP, odnosno prehospitalne
urgentne medicine. Njime se prevoze članovi
medicinskog tima (ekipa), fiksna i portabilna
medicinska oprema i aparati, lekovi, zavojni i
potrošni materijal, sredstva za imobilizaciju i
dr.
Sanitetskim vozilom se obavlja prevoz
pre svega, vitalno ugroženih bolesnika od
mesta aksidenta do smeštaja u nadležnu
bolnicu, radi definitivnog tretmana.
Sanitetsko vozilo je i svojevrsna pokretna
38
ambulanta u kojoj se neprekidno kontrolišu i
održavaju vitalne funkcije ugroženih
bolesnika u toku prevoza.
U Beogradu je prvo sanitetsko vozilo,
uslovno rečeno, bilo prvo zaprežno vozilo-
taljige, sa prostirkom od slame, preko koje je
postojalo nosilo, a često i bez njega. Ovo
vozilo su koristili
opštinski lekari Varoši beogradske od
1871. godine za kućne posete i prevoz ležećih
i sedećih blesnika. Korak napred učinjen je
1872. godine kada je uprava Varoši
beogradske nabavila u Beču prvo zaprežno
sanitetsko vozilo tipa „mundy„, posebno
konstruisano za potrebe terenske lekarske
službe. Ova vozila su sa manjim ili većim
modifikacijama postal osnovno prevozno
sredstvo u evropskim zemljama pri pružanju
brze, odnosno hitne medicinske pomoći, sve
do kraja Prvog svetskog rata. Siromašna
opština, siromašnih građana Beograda, nikada
nije imala dovoljno novca da nabavi potreban
broj sanitetskih zaprežnih vozila tipa
„mundy“ iz uvoza, pa su fijakeri, kočije i
štajervageni dugi niz godina bili glavna
prevozna sredstva u funkciji terenske lekarske
službe. Kočije i štajervageni su se, sve do
kraja 30-tih godina XX veka, koristili
za prevoz zaraznih bolesnika i leševa.
Srpski vojni sanitet je raspolagao sa
nekoliko zaprežnih vozila tipa „mundy„, ali ni
UDC: 616-083.9(497.11)(091)
Durlević Z. Razvoj tehničke službe Zavoda. NČ urgent medic HALO 194, 2015;21(1):35-43
10% od realnog potrebnog broja, s kojima je
vršena evakuacija teških ranjenika sa linije
fronta u pozadinske bolnice. Ova vozila su
korišćena u oslobodilačkim srpsko-turskim
ratovima 1876. i 1878. godine, kao i u
Srpsko-bugarskom ratu 1885. godine. Tada je
prvi put za evakuaciju ranjenika upotrebljen
specijalno konstruisan sanitetski voz, čiji se
veliki značaj pokazao u punoj meri u
Balkanskim ratovima 1912. i 1913. godine, i
tokom Prvog svetskog rata. Tada je
sanitetskim vozovima evakuisano više
desetina hiljada povređenih i teško obolelih
srpskih vojnika u pozadinske bolnice.
Početkom Prvog svetskog rata srpski Vojni
sanitet raspolagao je i sanitetskim
automobilima, koje su mu poklonile
savezničke zemlje za potrebe Drinske divizije.
Bili su to, ujedno, i prvi sanitetski automobile
u Kraljevini Srbiji, uopšte.
Prvi automobil Stanice za spasavanje i
brzu pomoć dopremljen je u Beograd 1919.
godine. Bilo je to putničko vozilo marke
„ford“. Sledeće godine nabavljen je još jedan
„ford“, a 1922. godine Stanica je dobila
automobil marke „mag“ na ime reparacije iz
Nemačke. Sve je to bilo nedovoljno za realne
potrebe građana Beograda u posleratnom
periodu, jer osiromašena i opustošena zemlja
nije raspolagala novcem za nabavku većeg
broja automobila. Zato su se i dalje
koristila postojeća zaprežna vozila.
Avgusta 1928. godine nabavljena su dva nova
sanitetska automobila marke „internacional“.
Njihove osnovne karakteristike u krajem 1974. godine činilo 81 vozilo različitih
funkcionalnom i tehničkom pogledu bile su
dosta slične savremenim sanitetskim
vozilima. Godine 1937. Nabavljeno je
nekoliko novih sanitetskih vozila marke
„opel-blitz“, koji su, pored ostalog,
raspolagali i opremom za spasavanje u
požarima.
Pouzdano se zna da je Stanica za hitnu
pomoć na početku Drugog svetskog rata
raspolagala sa šest sanitetskih vozila za
lekarsku terensku službu i transport bolesnika.
39
U ratnom vihoru, okupator je rekvirirao, a
kasnije i uništio celokupni vozni park Stanice,
pa se, nakon oslobođenja grada, 1944. godine
pristupilo njegovoj obnovi. Odmah nakon
oslobođenja gradske vlasti su ustupile Stanici
jedno, a nešto kasnije još dva vozila marke
„willis“, koja su služila za izlazak lekara na
teren i prevoz sedećih bolesnika. O načinu
prevoza ležećih bolesnika nema pouzdanih
podataka, pa se može pretpostaviti da su se u
te svrhe koristile kočije i štajervageni. 1. maja
1946. svečano su puštena u saobraćaj dva
stara, ali potpuno obnovljena „opel-blitz-a“.
Do kraja 1946. godine Narodni odbor
Beograda nabavlja deset polu-sanitetskih
vozila marke „škoda“. Sa oskudnim,
zastarelim i nefunkcionalnim voznim parkom,
građanima je pružana hitna medicinska
pomoć, sve do 1954. godine. Tada je za
potrebe Stanice nabavljeno 20 novih, u to
vreme, najkvalitetnijih sanitetskih vozila
marke „ford“ i „ševrolet“. Svojim kvalitetom i
izdržljivošću, uz adekvatno održavanje,
servisiranje i povremene opravke, nova vozila
će predstavljati kostur voznog parka Stanice
narednih 15 godina. Razvojem domaće
automobilske industrije, krajem 60-tih i
početkom 70-tih godina, u upotrebi je sve
veći broj vozila domaće proizvodnje iz
programa fabrike automobile „zastava“ u
Kragujevcu i industrije motornih vozila iz
Novog Mesta u Sloveniji. U međuvremenu,
nabavljen je i veći broj sanitetskih vozila iz
uvoza, pa je celokupni vozni park Zavoda
tipova, proizvođača i namena.
Naredne godine karakteriše izuzetno
usporen tempo obnove voznog parka Zavoda i
to, skoro isljučivo, vozilima domaće
proizvodnje, koja su često bila ispod
utvrđenih standarda i minimalnih potreba u
funkcionalnom pogledu. Do 1983. godine
nabavljeno je 15 vozila „zastava 1300“ tipa
kombi, 18 vozila „zastava 125“ PZ karavan,
10 vozila „IMV 1600“ kombi, dva vozila
„zastava 750“, jedno vozilo „zastava 128“,
UDC: 616-083.9(497.11)(091)
Durlević Z. Razvoj tehničke službe Zavoda. NČ urgent medic HALO 194, 2015;21(1):35-43
četiri vozila „ida-opel“ karavan, četiri
putnička vozila „lada 1300“ karavan i četiri
terenska vozila „lada-niva“, specijalna
transportna vozila sa pogonom na sve četiri
osovine za eksploataciju u zimskim uslovima
i teško pristupačnom terenu. Prestanak
proizvodnje dosta kvalitetnih vozila „zastava
1300“ tipa kombi, iz nama nepoznatih razloga
i sve teži uslovi kupovine sanitetskih vozila
strane proizvodnje, učinili su problem za
nabavku i unapređenje voznog parka Zavoda,
vrlo aktuelnim. Slična situacija bila je i u
drugim delovima Srbije. Radi rešavanja ovog
značajnog i zajedničkog problema
uspostavljenaje dobra i korisna saradnja svih
značajnijih službi hitne medicinske pomoći na
prostoru bivše Jugoslavije. Iz ove saradnje
proizašlo je zajedničko opredeljenje da se
ubuduće sve službe orijentišu za nabavku
sanitetskih vozila iz programa Fabrike
„Cimos-Citroen“ u Kopru. U pitanju su bila
izuzetno kvalitetna vozila, čiji su se osnovni
agregati proizvodili u Francuskoj, a
karoserija, montaža i dorada vršena je u
Kopru, uz mogućnost korekcija u skladu sa
zahtevima i potrebama svake SHMP
pojedinačno. U periodu od 1984–1989.
godine nabavljeno je 77 vozila iz proizvodnog
programa fabrike u Kopru, i to 54 vozila tipa
kombi, za potrebe lekarskih ekipa i 23 vozila
tipa kombi, za potrebe prevoza bolesnika do
različitih centara za hemodijalizu, od kojih su
šest bila mini-busevi, a 17 „VISA C15“
karavan.
U istom periodu nabavljena su i sledeća
vozila: 23 vozila „IMV 1900“ kombi, 19
vozila „lada-niva“, osam vozila „ida-opel“
karavan, 11 vozila „ida-opel-omega“, pet
putničkih vozila „zastava 1282, četiri
putnička vozila „zastava 750“, devet vozila
„zastava-rival“ kombi, dva vozila „lada 1300“
i jedno putničko vozilo marke „moskvič“.
Od prvog automobila, koji je nabavljen
1919. godine, pa do kraja 1990. godine, u
funkciji Zavoda bilo je 18 različitih tipova i
različitih marki vozila, pa se s pravom može
40
zaključiti da su osnovne karakteristike voznog
parka u ovom periodu bile šarolikost,
zastarelost1990. godine raspolagao sa 116
vozila različitih marki, tipova i namena, što
je, ujedno, i najveći broj vozila u njegovoj
istoriji.
OSNIVANJE VAZDUŠNE HITNE
MEDICINSKE POMOĆI
Uspešan ukupni razvoj prethodne
Jugoslavije, posebno u pogledu saobraćaja i
saobraćajne infrastrukture i sve veći turistički
promet, često je izazivao zagušenja
saobraćajnica. To se naročito događalo u
letnjim mesecima, kada je veliki broj vozila
domaće i strane registracije hitao prema
različitim turističkim destinacijama ka
Jadranskoj obali i različitim turističkim
centrima u unutrašnjosti zemlje. Takva
situacija zahtevala je novi pristup u
organizaciji hitne medicinske pomoći.
Sagledavajući potrebu uspostavljanja
savremenog oblika urgentnog zbrinjavanja
teško povređenih i kritično obolelih lica Auto-
moto savez Jugoslavije je inicirao razvoj
jugoslovenskog sistema vazdušne hitne
medicinske pomoći 1984. godine. Osnovni
cilj ovih aktivnosti je poboljšanje bezbednosti
u saobraćaju, jer je to bila zahtevna obaveza,
posebno inostranih turističkih agencija radi
daljeg razvoja turizma i porasta broja
posetilaca iz inostranstva. To je bila posebna
obaveza, s obzirom na to da je sistem
vazdušne medicinske pomoći vrlo uspešno
delovao u mnogim evropskim zemljama.
Veliku ulogu i značajnu pomoć u ovoj akciji,
pružili su VMA, organi SUP-a i SHMP iz
velikih političkih, privrednih i turističkih
centara prethodne Jugoslavije. U Beogradu je
helikopterska medicinska pomoć
uspostavljena 1985. godine, a već 1987. donet
je Pravilnik o medicinskim indikacijama i
kriterijumima za korišćenje helikoptera.
Sanitetski helikopter je moderna letilica,
kojom se na pouzdan, bezbedan i efikasan
UDC: 616-083.9(497.11)(091)
Durlević Z. Razvoj tehničke službe Zavoda. NČ urgent medic HALO 194, 2015;21(1):35-43
način može pružiti hitna medicinska pomoć
na mestu aksidenta i izvršiti hitan vazdušni
prevoz teško povređenih i kritično obolelih
lica sa mesta udesa i uz permanentnu kontrolu
i održavanje vitalnih funkcija u toku prevoza,
do smeštaja u nadležnu bolnicu. Posadu
sanitetskog helikoptera pored pilota i kopilota
čine i lekar specijalista anesteziolog ili lekar
druge specijalnosti i medicinski tehničar.
Sanitetski helikopter je obeležen znacima
crvenog krsta i Auto-moto savez Jugoslavije.
Njegov radijus dejstva iznosi do 300 km, a
koristi se pri dnevnoj svetlosti uz minimalne
meteorološke uslove. Potrebna površina za
sletanje iznosi 50 x 50m slobodnog prostora.
Na nepristupačnim terenima, evakuacija
bolesnika se može izvršiti iz lebdeće pozicije
helikoptera, pomoću specijalnog nosila i vitla,
kojima su helikopteri opremljeni. Poziv za
upotrebu sanitetskog helikoptera može uputiti
svaki lekar, koji brine o povređenom ili
obolelom licu, organi SUP-a i drugi državni
organi u slučajevima elementarnih katastrofa i
masovnih nesreća. Posredno to može učiniti
svaki građanin, kada se za to ukaže potreba
posredstvom unapred navedenih subjekata.
Sanitetski avion Auto-moto saveza
Jugoslavije prvenstveno jenamenjan prevozu
pacijenata na većim relacijama kao i prevoz
pacijenata iz inostranstva i ka inostranstvu.
Pored toga sanitetski avion se može
koristiti i za prevoz transplatata, hitan prevoz
medicinskih ekipa, opreme i medikamenata.
Posadu aviona čine ista lica kao i u
sanitetskom helikopteru, a i oprema je skoro
identična.
41
RAZVOJ
TELEKOMUNIKACIONOG I RADIO
SAOBRAĆAJA
Odmah po useljenju u novu zgradu 1966.
godine kod Elektronske industrije „Iskra“ u
Kranju, naručena je nova telefonska central
94, koja je prilagođena potrebama hitne
medicinske pomoći u Beogradu. S obzirom na
to da je reč o unikatnom modelu, bilo je
potrebno skoro tri godine da se ova centrala
pusti u eksploataciju. Usled čestih kvarova i
neadekvatnosti servisiranja, posle nekoliko
godina, ona je zamenjena novom telefonskom
centralom 94, za koju su nacrt uradili
stručnjaci Elektronske industrije „Mihailo
Pupin“ iz Beograda. I sa ovom telefonskom
centralom bilo je sličnih problema kao sa
prethodnom. Naime, dolazilo je do
povremenih, ali sve češćih isključenja
pojedinih manipulativnih stolova, što je
otežavalo prijem poziva građana u hitnim
slučajevima. Servisiranje ove centrale bilo je i
sporo i neadekvatno, usled nedostatka
rezervnih delova, ali i neodgovornog odnosa
isporučioca. Stoga je ceo uređaj zamenjen 31.
marta 1991. Novom „Panasonic“
tehnologijom. Prvi sistem UKT radio-veza
počeo je sa radom krajem 1954. godine, kada
su sva postojeća vozila opremljena mobilnim
radio-stanicama. U dispečerskom prostoru
instaliran je centar radio-veza sa fiksnom
radio-stanicom. Time su sve ekipe na terenu
povezane savremenim sredstvima veza sa
dispečerskim centrom i međusobno, što je
bilo od posebnog značaja za efikasnije,
kvalitetnije i racionalnije funkcionisanje
službe hitne medicinske pomoći u Beogradu,
koji je u to vreme imao preko 500000
stanovnika. Ceo sistem radio-veza izradila je
domaća elektronska radio-industrija Fabrika
„Pionir“ iz Zemuna. U kasnijem periodu
svako novo vozilo je Opremljeno mobilnom
radio-stanicom.
UDC: 616-083.9(497.11)(091)
Durlević Z. Razvoj tehničke službe Zavoda. NČ urgent medic HALO 194, 2015;21(1):35-43
Useljenjem u novu zgradu 1960. godine,
započeo je proces obnove i zanavljanja
celokupnog
sistema radio-veza instaliranjem znatno
kvalitetnijeg centra za radio-veze, a stare
mobilne radio-stanice su sukcesivno
zamenjivane novim, kvalitetnijim.
Na potkrovlju hotela na Avali je
početkom 80-tih godina instaliran snažan
repetitor, a krajem 80-tih godina instaliran je i
rpetitor na višespratnici na Bežanijskoj kosi.
Time je obezbeđena čujnost na celokupnom
području grada Beograda. Krajem 90-tih
godina sa razvojem grada i otvaranja
punktova Zavoda u 11 opština užeg gradskog
područja čujnost radio-veza bila je u nekim
delovima grada nedovoljna. Stoga je 1998.
godine instaliran na krovu „Beograđanke“
novi, snažni repetitor koji je rešio sve
postojeće probleme. Celokupni telefonski i
radio-saobraćaj Beograda registruje
permanentno 24 sata i svih 365 dana u godini
registrofon sa 22 kanala. Time je omogućena
42
permanentna kontrola rada i ponašanje svih
radnika koji su u konaktima sa građanima
Beograda. S druge strane, svi radnici koji su u
prilici da koriste ove uređaje su u dovoljnoj
meri zaštićeni od eventualnih, neopravdanih
pritužbi.
LITERATURA
1. Petrović P, Durlević Z. 130 godina
Gradskog zavoda za hitnu medicinsku pomoć
u Beogradu. Beograd: Elit-Medica, 2010.
2. Mihailo Pantović, Srdjan Milova-nović,
Dragan Ravanić, Vesna Panto-vić. Temelji
srpske medicine. Medicus. 2008; 8(4): 156-
58.
3. Katić VR. Srpska medicina od IX do XIX
veka. Beograd: SANU,1967. [in Serbian].
4. Spomenica 1872–1972. Beograd: SLD,
1972. [in Serbian].
5. Mihajlović V. Iz istorije saniteta u
obnovljenoj Srbiji (1804–1860), Beo-grad:
SANU, 1951. [in Serbian].
6. Srpski arhiv za celokupno lekarstvo. Knjiga
prva. Beograd: Državna štamparija, 1874. [in
Serbian].
7. Srpski arhiv za celokupno lekarstvo. Knjiga
druga. Beograd: Državna štamparija, 1875.
[in Serbian].
8. Srpski arhiv za celokupno lekarstvo. Knjiga
osma. Beograd: Državna štamparija, 1880. [in
Serbian].
9. Pavlović B. Srpsko lekarsko društvo pre
125 godina. Medicinski Časopis 1998; 1-2: 9-
12. [in Serbian].
Rad pimljen: 30.11.2014.
Prihvaćen: 09.02.2015.
UDC: 616-083.9(497.11)(091)
Durlević Z. Razvoj tehničke službe Zavoda. NČ urgent medic HALO 194, 2015;21(1):35-43

- history of medicine -

FOUNDATION AND DEVELOPMENT OF TECHNICAL SERVICE OF THE

INSTITUTE
INITIAL ACTIVITIES AND DEVELOPMENT OF TECHNICAL SERVICE

Zoran Durlević
City Institute of Public Health, Belgrade, Serbia
Abstract

The paper presents a part of the history of organized provision of emergency medical service
(EMS) in Belgrade, which is, as a segment of the modern official medicine, of a vital significance in
the everyday life of every civilized society. It is like a phoenix and will always be and everywhere
on the everlasting sentinel of your life, whatever its name, Immediate, Emergent, Urgent.
Functioning within the system of emergency medical aid as its mobile-prehospital part, EMS is
basically “medicine on wheels”. Therefore, the historical development of this healthcare field is in a
close correlation with the development of transportation. Beginning from its commencement in the
second half of the 19th century and until the end of the First World War, in the region of the
Principality, and later the Kingdom of Serbia, various carriages drawn by horses were in use. In the
Kingdom of Yugoslavia, modern transportation means – cars of various trademarks and usages
definitively excluded the use of carriages by the end of the 20 th century. Since 1975 the first
helicopters and airplanes have been introduced into usage. Having in mind that we are talking about
transport in the function of sanitation, these vehicles are more closely defined by the word sanitary:
sanitary cars, sanitary helicopters, sanitary airplanes, etc. Immediately after having moved into a
new building in 1066, near the electronic industry “Iskra” in Kranj, a new 94 Call Dispatch Center
was provided that was adopted to the EMS needs in Belgrade. As it was a unique model, almost
three years were needed for the Call Dispatcher Center to be ready for exploitation. At the
beginning of the 80s, in the attic of the hotel Avala a powerful repeater system was installed, and by
the end of the 60s another repeater was installed in a multi-storey building on Bežanijska kosa.
Thus, it could be heard over the entire area of the city of Belgrade. By the end of the 90s, with the
development of the city and opening of new positions of the Institute in 11 municipalities of the
narrower city area, radio-connection signals were insufficiently heard in certain parts of the city.
Therefore, in 1988 a powerful new repeater was installed on the roof of a large store
“Beograđanka”, which solved all existing problems. The entire phone and radio networks of
Belgrade permanently records registrophone with 22 channels 24 hours per day during 365 days
per year. This has enabled a permanent work and behavior control of all employees who are in
contacts with the citizens of Belgrade. On the other hand, all employees that have the opportunity to
use this equipment are sufficiently protected from possible unjustified complaints.

Keywords: foundation, development, technical service, Institute

43
UDC: 614-88
Naučni časopis urgentne medicine HALO 194, 2015; 21(1)
UPUTSTVO AUTORIMA ZA PRIPREMANJE RADA
Naučni časopis urgentne medicine - Halo 194
medicine je časopis Gradskog zavoda za hitnu
medicinsku pomoć, Beograd, registrovan kao
sredstvo javnog informisanja 1996. godine.
Uredništvo u saradnji sa Medicinskim
fakultetom u Beogradu, Katedra urgentne
medicine, objavljuje radove iz svih oblasti
urgentne medicne, i srodnih struka. Časopis
objavljuje: originalne radove, saopštenja,
prikaze bolesnika, preglede iz literature,
radove iz istorije medicine, radove za praksu,
vodiče kliničke prakse, izveštaje s kongresa i
stručnih sastanaka, stručne vesti, prikaze
knjiga i dopise za rubrike Sećanje, In
memoriam i Promemoria, kao i komentare i
pisma Uredništvu u vezi s objavljenim
radovima.
Svi prispeli rukopisi šalju se na stručnu,
autonomnu recenziju. Autori predlažu
kategoriju svojih radova a recenzent i
Uredništvo je određuju. Štampaće se samo oni
radovi koji nisu prethodno nigde objavljivani.
Konačnu odluku o prihvatanju rada za štampu
donosi glavni i odgovorni urednik.
Časopis se štampa na srpskom jeziku, sa
kratkim sadržajem prevedenim na engleski
jezik. Radovi stranih autora se štampaju na
engleskom jeziku sa kratkim sadržajem na
srpskom i engleskom jeziku.
OPŠTA UPUTSTVA
Tekst rada kucati u programu za obradu teksta
Word, latinicom, sa dvostrukim proredom,
isključivo fontom Times New Roman i
veličinom slova 12 tačaka (12 pt). Sve
margine podesiti na 25 mm, veličinu stranice
na A4, a tekst kucati sa levim poravnanjem i
uvlačenjem svakog pasusa za 10 mm, bez
deljenja reči (hifenacije). Izbegavati upotrebu
tabulatora i uzastopnih praznih karaktera
(spejsova) radi poravnanja teksta, već za to
koristiti alatke za kontrolu poravnanja na
lenjiru i Toolbars. Ako se u tekstu koriste
44
specijalni znaci (simboli), koristiti font
Symbol.
Stranice numerisati redom u okviru donje
margine, počev od naslovne strane. Podaci o
korišćenoj literaturi u tekstu označavaju se
arapskim brojevima u uglastim zagradama –
npr. [1, 2], i to onim redosledom kojim se
pojavljuju u tekstu.
Tekst rukopisa. Koristiti kratke i jasne
rečenice. Za nazive lekova koristiti isključivo
generička imena. Uređaji (aparati) se
označavaju trgovačkim nazivima, a ime i
mesto proizvođača treba navesti u oblim
zagradama. Ukoliko se u tekstu koriste
oznake koje su spoj slova i brojeva, precizno
napisati broj koji se javlja kao eksponent ili
kao indeks (npr. 99Tc, IL-6, O2, B12, CD8).
Skraćenice. Koristiti samo kada je
neophodno. Za svaku skraćenicu pun termin
treba navesti pri prvom navođenju u tekstu,
sem ako nije standardna jedinica mere.
Decimalni brojevi. U tekstu rada decimalne
brojeve pisati sa zarezom, a u tabelama, na
grafikonima i drugim prilozima, budući da se
u njima navodi i prevod na engleskom jeziku,
decimalne brojeve pisati sa tačkom (npr. u
tekstu će biti 12,5±3,8, a u tabeli 12.5±3.8).
Kad god je moguće broj zaokružiti na jednu
decimalu. Jedinice mere. Dužinu, visinu,
težinu i zapreminu (volumen) izražavati u
metričkim jedinicama (metar – m, kilogram –
kg, litar – l) ili njihovim delovima.
Temperaturu izražavati u stepenima Celzijusa
(°C), količinu supstance u molima (mol), a
pritisak krvi u milimetrima živinog stuba (mm
Hg). Sve rezultate hematoloških, kliničkih i
biohemijskih merenja navoditi u metričkom
sistemu prema Internacionalnom sistemu
jedinica (SI).
PRIPREMA RADA
Delovi rada su 1) naslovna strana, 2) apstrakt
sa ključnim rečima, 3) tekst rada, 4)
UDC: 614-88
Naučni časopis urgentne medicine HALO 194, 2015; 21(1)
zahvalnost (po želji), 5) literatura. Stranice
treba numerisati redom, počevši od naslovne
strane. Broj stranice se stavlja u gornji ili
donji desni ugao stranice.
1. Naslovna strana
a) Naslov treba da bude kratak, jasan i
informativan, bez skraćenica i da odgovara
sadržaju rada. Podnaslove treba izbegavati.
b) Ispisuju se puna imena i prezimena autora
sa godinama rođenja.
v) Zvaničan naziv ustanova u kojima autori
rade i mesto, i to redosledom koji odgovara
indeksiranim brojevima autora;
g) Simbolima: ¹, ²… itd. identifikuje se koji je
autor iz koje ustanove/organizacijske jedinice.
d) Ime, adresa i telefonski brojevi (fiksni,
mobilni, faks) i e-mail adresa za kontakt
autora zaduženog za korespondenciju u vezi
sa rukopisom.
đ) Ime i adresa autora kome se mogu slati
zahtevi za separate.
e) Kratak naslov rada (do 40 znakova) na dnu
naslovne strane.
2. Apstrakt i ključne reči
Na drugoj stranici se nalazi strukturisani
apstrakt, koji se piše na srpskom i engleskom
jeziku. Apstrakt se piše kratkim rečenicama.
Iznosi se cilj rada, osnovne procedure (izbor
ispitanika ili laboratorijskih životinja; metode
posmatranja i analize), glavni nalazi
(konkretni podaci i njihova statistička
značajnost) i glavni zaključak. Naglasiti nove
i značajne aspekte studije ili zapažanja.
Strukturisani apstrakt ima podnaslove:
cilj(evi), metode, rezultati i zaključak.
Apstrakt za originalne članke i maetanalize
piše se u 250 reči, a za apstrakte na
engleskom dozvoljeno je i do 450 reči. Za
kazuistiku strukturisani apstrakt ima do 150
reči, sa podnaslovima: uvod, prikaz slučaja i
zaključak. Ispod apstrakta, pod podnaslovom
45
„Ključne reči“ dati 3–6 ključnih reči ili
kratkih izraza koji oslikavaju sadržinu članka.
Na sledećoj stranici priložiti kratak sadržaj na
engleskom jeziku (Abstract) sa ključnim
rečima (Key words), i to za radove u kojima
je obavezan kratak sadržaj na srpskom jeziku,
koji treba da ima 200-300 reči. Apstrakt na
engleskom treba da ima istu strukturu kao i
kratak sadržaj na srpskom.
3. Tekst članka
Originalni rad treba da ima sledeće
podnaslove: uvod, cilj rada, metod rada,
rezultati, diskusija, zaključak, literatura.
Prikaz bolesnika čine: uvod, prikaz bolesnika,
diskusija, zaključak, literatura. Ne treba
koristiti imena bolesnika, inicijale ili brojeve
istorija bolesti, naročito u ilustracijama.
Pregled iz literature čine: uvod, odgovarajući
podnaslovi, zaključak, literatura. Pregledne
radove iz literature mogu objavljivati samo
autori koji navedu najmanje pet autocitata
(reference u kojima su ili autori ili koautori
rada).
Obim rukopisa. Celokupni rukopis rada –
koji čine naslovna strana, kratak sadržaj, tekst
rada, spisak literature, svi prilozi, odnosno
potpisi za njih i legenda (tabele, fotografije,
grafikoni, sheme, crteži), naslovna strana i
kratak sadržaj na engleskom jeziku – mora
iznositi za originalni rad, saopštenje, pregled
iz literature i vodič kliničke prakse do 5.000
reči, za prikaz bolesnika do 2.000 reči, za rad
iz istorije medicine do 3.000 reči, za rad za
praksu do 1.500 reči; radovi za ostale rubrike
moraju imati do 1.000 reči.
Provera broja reči u dokumentu može se
izvršiti u programu Word kroz podmeni
Tools–Word Count ili File–Properties–
Statistics.
Uvod Navesti hipotezu (ukoliko postoji) i
ciljeve rada koji iz nje proističu. Ukratko
izneti razloge za studiju ili posmatranje.
Navesti samo strogo relevantne podatke iz
UDC: 614-88
Naučni časopis urgentne medicine HALO 194, 2015; 21(1)
literature i ne iznositi opširna razmatranja o
predmetu rada. Ne iznositi podatke ili
zaključke iz rada o kome se izveštava.
Metode Jasno opisati izbor metoda
posmatranja ili eksperimentnih metoda
(ispitanici ili eksperimentne životinje,
uključujući kontrolne). Identifikovati metode,
aparaturu (ime i adresa proizvođača u zagradi)
i proceduru dovoljno detaljno da bi se drugim
autorima omogućilo ponavljanje rezultata. Za
uhodane metode, uključujući i statističke,
navesti samo podatke iz literature. Dati
podatak iz literature i kratak opis za metode
koje su publikovane, ali nisu dovoljno
poznate. Opisati nove ili značajno
modifikovane metode, izneti razlog za
njihovo korišćenje i proceniti njihova
ograničenja. Tačno identifikovati sve
primenjene lekove i hemikalije, uključujući
generičko ime, doze i načine primene (im, per
os, iv, sc, ip, itd). Ne koristiti komercijalna
imena lekova i drugih preparata.
Etika Kada se izveštava o eksperimentu na
ljudima, naglasiti da li je procedura
sprovedena u skladu sa etičkim standardima
Komiteta za eksperimente na ljudima ili sa
Helsinškom deklaracijom iz 1975.,
revidiranom 1983. Obavezna je i saglasnost
nadležnog etičkog komiteta. Ne iznositi
imena, inicijale ili bolničke brojeve ispitanika,
naročito ukoliko je materijal ilustrovan. Kod
eksperimenata naznačiti da li su poštovani
principi o zaštiti životinja po propisima i
zakonu.
Statistika Detaljno opisati statističke metode
da se dobro informisanom čitaocu omogući da
proveri iznesene rezultate. Kada je moguće,
kvantifikovati nalaze i prikazati ih uz
odgovarajuće pokazatelje greške (kao npr.
SD, SE ili granice poverenja). Izbegavati
oslanjanje samo na statističko testiranje
hipoteze, kao što je vrednost r, što ne daje
značajne kvantitativne informacije.
Prodiskutovati prihvatljivost subjekata
46
eksperimenta. Izneti detalje o randomizovanju
(metodi slučajnog izbora). Opisati metode za
slepo ispitivanje, izneti broj zapažanja.
Izvestiti o gubicima kod zapažanja (kao npr.
bolesnici koji otpadnu iz kliničkog
ispitivanja). Podaci iz literature za dizajn
studije i statističke metode treba, ako i kada je
moguće, da budu standardni radovi radije
nego članci u kojima je to prvi put objavljeno.
Naglasiti ako je primenjen neki kompjuterski
program koji je u opštoj upotrebi. Opis
statističkih metoda treba smestiti u poglavlje
Metode. Kada se sumiraju rezultati u
poglavlju Rezultati, naglasiti kojom
statističkom metodom su analizovani. Tabele
i slike ograničiti na one koje su neophodne da
bi se objasnili i podržali stavovi u radu.
Grafikone treba koristiti umesto tabela sa
mnogo podataka. Ne duplirati prikazivanje
podataka grafikonom i tabelom. Definisati
statističke termine, skraćenice i većinu
simbola.
Rezultati Rezultate prikazati logičkim
redosledom u tekstu, tabelama i ilustracijama.
U tekstu ne ponavljati sve podatke iz tabela ili
ilustracija; naglasiti ili sumirati samo značajna
zapažanja.
Diskusija Naglasiti nove i značajne aspekte
studije i zaključke koji iz njih slede. Ne
ponavljati detaljno podatke ili drugi materijal
koji je već prikazan u uvodu ili rezultatima. U
diskusiju uključiti implikacije nalaza i njihova
ograničenja uključujući i one za buduća
istraživanja. Posmatranja dovesti u vezu sa
drugim relevantnim studijama, u načelu iz
poslednje tri godine, a samo izuzetno i
starijim. Povezati zaključke sa ciljevima rada,
ali izbegavati kategorične tvrdnje i zaključke
koje podaci iz rada ne podržavaju u
potpunosti. Izbegavati isticanje primata u
nečemu i aluzije na rad koji nije dovršen.
Izneti nove hipoteze kada je to opravdano, ali
ih jasno naznačiti kao takve. Kada je to
primereno, mogu se uključiti i preporuke.
UDC: 614-88
Naučni časopis urgentne medicine HALO 194, 2015; 21(1)

4. Zahvalnost Jurhar-Pavlova M, Petlichkovski A,

Iza diskusije, a ispred literature, kada je to
potrebno, izneti u jednoj ili više rečenica (a)
doprinos osobe kojoj treba odati priznanje, ali
koja ne zaslužuje koautorstvo, kao npr.
podrška šefa odeljenja; (b) zahvalnost za
tehničku pomoć; (v) zahvalnost za finansijsku
i materijalnu pomoć, uz naznačavanje vrste
pomoći itd.
5. Literatura
Podatke iz literature treba numerisati onim
redosledom kojim se pojavljuju u tekstu. Broj
reference ne bi trebao da bude veći od 30
osim u pregledu literature u kojem je
dozvoljeno da ih bude do 50. Većina citiranih
naučnih članaka ne treba da bude starija od 5
godina. Izbegavati korišćenje apstrakta kao
reference, a apstrakte od dve godine ne
citirati. Identifikovati reference u tekstu,
tabelama i legendama arapskim brojevima u
zagradi [1]. Svi podaci o citiranoj literaturi
moraju biti tačni. Preporuka je da se ne
citiraju radovi iz časopisa koje ne indeksiraju
Current Contents, Index Medicus (Medline)
ili Excerpta Medica.
Svi radovi, bez obzira na jezik izvora, citiraju
se na engleskom jeziku, uz navođenje
izvornog jezika u zagradi iza naslova (npr. In
Serbian, In Russian, In German, in French,
itd.) Koristiti stil citiranja, kao u navedenim
primerima, koji se koristi u Index Medicus-u.
Ne prihvata se citiranje apstrakata,
sekundarnih publikacija, usmenih saopštenja,
nepublikovanih radova, službenih i diabetes mellitus. Ann Clin Biochem 1995; 32
poverljivih dokumenata. Mogu se prihvatiti
citati radova koji su prihvaćeni za štampu, ali
još nisu objavljeni. Naznačuje se časopis i
dodaje „in press“.
Primeri ispravnog oblika referenci:
Članci u časopisima
(1) Standardni članak u časopisu (navesti sve
autore, ali ako broj prelazi šest, navesti šest i
dodati et al (i dr.)
TrajkovD, Efinska-Mladenovska O, Arsov T,
Strezova A, et al. Influence of the elevated
ambient temperature on immunoglobulin G
and immunoglobulin G subclasses in sera of
Wistar rats. Vojnosanit Pregl 2003; 60(6):
657–612.
(2) Organizacija kao autor
The Cardiac Society of Australia and New
Zealand. Clinical exercise stress testing.
Safety and performance guidelines. Med J
Aust 1996; 164: 282–4.
(3) Bez autora
Cancer in South Africa [editorial]. S Afr Med
J 1994; 84: 15.
(4) Volumen sa suplementom
Tadić V, Ćetković S, Knežević D.
Endogenous opioids release: an alternative
mechanism of cyanide toxicity? Iugoslav
Physiol Pharmacol Acta 1989; 25 Suppl 7:
143–4.
(5) Sveska sa suplementom
Dimitrijević J, Đukanović Lj, Kovačević Z,
Bogdanović R, Maksić Đ, Hrvačević R, et al.
Lupis nephritis: histopathologic features,
classification and histologic scoring in renal
biopsy. Vojnosanit Pregl 2002; 59 (6 Suppl):
21–31.
6) Volumen sa delom (Pt)
Ozben T, Nacitarhan S, Tuncer N. Plasma and
urine sialic acid in non-insulin dependent
(Pt 3): 303–6.
(7) Sveska sa delom
Poole GH, Mills SM. One hundred
consecutive cases of flap lacerations of the leg
in ageing patients. N Z Med J 1994; 107 (986
Pt 1): 377–8.

47
UDC: 614-88
Naučni časopis urgentne medicine HALO 194, 2015; 21(1)

(8) Sveska bez volumena medical informatics. In: Lun KC, Degoulet P,
Piemme TE, Rienhoff O, editors. MEDINFO
Turan I, Wredmark T, Fellander-Tsai L.
92. Proceedings of the 7th World Congress on
Arthroscopic ankle arthrodesis in rheumatoid
Medical Informatics; 1992 Sep 6–10; Geneva,
arthritis. Clin Orthop 1995; (320): 110–4.
Switzerland. Amsterdam: North-Holland;
(9) Bez volumena i sveske 1992. p. 1561–5.
Browell DA, Lennard TW. Immunologic (16) Disertacija
status of the cancer patient and the effects of
Knežević D. The importance of
blood transfusion on antitumor responses.
decontamination as an element of complex
Curr Opin Gen Surg 1993: 325–33.
therapy of poisoning with organophosphorous
(10) Paginacija rimskim brojevima compounds [dissertation]. Belgrade: School
Fisher GA, Sikic BI. Drug resistance in of Veterinary Medicine; 1988 (In Serbian).
clinical oncology and hematology. Ostali publikovani materijali
Introduction. Hematol Oncol Clin North Am
(17) Novinski članak
1995 Apr; 9 (2): xi–xii.
Vujadinović J. The inconsistency between
Knjige i druge monografije
federal and republican regulation about
(11) Pojedinac kao autor pharmacies. In between double standards (In
Ringsven MK, Bond D. Gerontology and Serbian). Borba 2002 February 28; p. 5.
leadership skills for nurses. 2nd ed. Albany (18) Rečnici i slične reference
(NY): Delmar Publishers; 1996.
Kostić AĐ. Multilingual Medical Dictionary.
(12) Urednik (editor) kao autor 4th Edition. Beograd: Nolit; 1976.
Balint B, editor. Transfusiology. Beograd: Erythrophobia; p. 173–4.
Zavod za udžbenike i nastavna sredstva; 2004 Neobjavljeni materijal
(In Serbian).
(19) U štampi (in press)
(13) Poglavlje u knjizi
Pantović V, Jarebinski M, Pekmezović T,
Mladenović T, Kandolf L, Mijušković ŽP. Knežević A, Kisić D. Mortality caused by
Lasers in dermatology. In: Karadaglić Đ, endometrial cancer in female population of
editor. Dermatology (In Serbian). Beograd: Belgrade. Vojnosanit Pregl 2004; 61 (2): in
Vojnoizdavački zavod & Verzal Press; 2000. press. (In Serbian)
p. 1437–49.
Elektronski materijal
(14) Zbornik radova sa kongresa
(20) Članak u elektronskom formatu
Kimura J, Shibasaki H, editors. Recent
Morse SS. Factors in the emergence of
advances in clinical neurophysiology.
infectious disease. Emerg Infect Dis [5serial
Proceedings of the 10th International
online]
Congress of EMG and Clinical
Neurophysiology; 1995 Oct 15–19; Kyoto, 1995 Jan–Mar. Dostupno na URL:
Japan. Amsterdam: Elsevier; 1996. http://www.cdc.gov/ncidod/EID/eid/htm
(15) Rad iz zbornika (21) Monografija u elektronskom formatu
Bengtsson S, Solheim BG. Enforcement of CDI, clinical dermatology illustrated
data protection, privacy and security in [monograph on CD-ROM]. Reeves JRT,

48
UDC: 614-88
Naučni časopis urgentne medicine HALO 194, 2015; 21(1)
Maibach H. CMEA Multimedia Group,
producers. 2nd ed. Version 2.0. San Diego:
CMEA; 1995.
(22) Kompjuterska datoteka
Hemodynamics III: the ups and downs of
hemodynamics [computer program]. Version
2.2. Orlando (FL): Computerized Educational
Systems; 1993.
PRILOZI
Tabele. Tabele se označavaju arapskim
brojevima po redosledu navođenja u tekstu, sa
nazivom na srpskom i engleskom jeziku.
Tabele raditi isključivo u programu Word,
kroz meni Table–Insert–Table, uz definisanje
tačnog broja kolona i redova koji će činiti
mrežu tabele. Desnim klikom na mišu –
pomoću opcija Merge Cells i Split Cells –
spajati, odnosno deliti ćelije. U jednu tabelu,
u okviru iste ćelije, uneti i tekst na srpskom i
tekst na engleskom jeziku – nikako ne praviti
dve tabele sa dva jezika! Koristiti font Times
New Roman, veličina slova 12 pt, sa
jednostrukim proredom i bez uvlačenja teksta.
Korišćene skraćenice u tabeli treba objasniti u
legendi ispod tabele na srpskom i engleskom
jeziku.
Svaku tabelu odštampati na posebnom listu
papira i dostaviti po jedan primerak uz svaku
kopiju rada (ukupno tri primerka tabele za rad
koji se predaje).
Fotografije. Fotografije se označavaju
arapskim brojevima po redosledu navođenja u
tekstu, sa nazivom na srpskom i engleskom
jeziku. Za svaku fotografiju dostaviti tri
primerka ili tri seta u odvojenim kovertama.
Primaju se isključivo originalne fotografije
(crno-bele ili u boji), na sjajnom (glatkom, a
ne mat) papiru, po mogućstvu formata 9×13
cm ili 10×15 cm.
Na poleđini svake fotografije staviti
nalepnicu. Na njoj napisati redni broj
fotografije i strelicom označiti gornji deo
49
slike. Voditi računa da se fotografije ne oštete
na bilo koji način.
Fotografije snimljene digitalnim fotoaparatom
dostaviti na CD i odštampane na papiru,
vodeći računa o kvalitetu (oštrini) i veličini
digitalnog zapisa. Poželjno je da rezolucija
bude najmanje 150 dpi, format fotografije
10×15 cm, a format zapisa *.JPG.
Ukoliko autori nisu u mogućnosti da dostave
originalne fotografije, treba ih skenirati kao
Grayscale sa rezolucijom 300 dpi, u
originalnoj veličini i snimiti na CD.
Fotografije se mogu objaviti u boji, ali
dodatne troškove štampe snosi autor.
Grafikoni. Grafikoni treba da budu urađeni i
dostavljeni u programu Excel, da bi se videle
prateće vrednosti raspoređene po ćelijama.
Iste grafikone linkovati i u Word-ov
dokument, gde se grafikoni označavaju
arapskim brojevima po redosledu navođenja u
tekstu, sa nazivom na srpskom i engleskom
jeziku. Svi podaci na grafikonu kucaju se u
fontu Times New Roman, na srpskom i
engleskom jeziku.
Korišćene skraćenice na grafikonu treba
objasniti u legendi ispod grafikona na
srpskom i engleskom jeziku.
Svaki grafikon odštampati na posebnom listu
papira i dostaviti po jedan primerak uz svaku
kopiju rada (ukupno tri primerka za rad koji
se predaje).
Sheme (crteži). Sheme raditi u programu
Corel Draw ili Adobe Ilustrator (programi za
rad sa vektorima, krivama). Svi podaci na
shemi kucaju se u fontu Times New Roman,
na srpskom i engleskom jeziku, veličina slova
10 pt.
Korišćene skraćenice na shemi treba objasniti
u legendi ispod sheme na srpskom i
engleskom jeziku.
Svaku shemu odštampati na posebnom listu
papira i dostaviti po jedan primerak uz svaku
UDC: 614-88
Naučni časopis urgentne medicine HALO 194, 2015; 21(1)

kopiju rada (ukupno tri primerka za rad koji

se predaje).
PROPRATNO PISMO
Uz rukopis obavezno priložiti pismo koje su
potpisali svi autori, a koje treba da sadrži:
izjavu da rad prethodno nije publikovan i da
nije istovremeno podnet za objavljivanje u
nekom drugom časopisu, te izjavu da su
rukopis pročitali i odobrili svi autori koji
ispunjavaju merila autorstva. Takođe je
potrebno dostaviti kopije svih dozvola
za:reprodukovanje prethodno objavljenog
materijala, upotrebu ilustracija i objavljivanje
informacija o poznatim ljudima ili
imenovanje ljudi koji su doprineli izradi rada.
SLANJE RUKOPISA
Rukopis rada i svi prilozi uz rad mogu se
dostaviti preporučenom pošiljkom, imejlom
(hitnapomocbgd@eunet.rs), ili lično,
dolaskom u Uredništvo. Ukoliko se rad šalje
poštom ili donosi u Uredništvo, tekst se
dostavlja odštampan u tri primerka i narezan
na CD (snimljeni materijal treba da je
identičan onom na papiru). Adresa uredništva:
NAPOMENA Gradski zavod za hitnu medicinsku pomoć
Rad koji ne ispunjava uslove ovog uputstva ul. Franše dEpera 5
ne može biti upućen na recenziju i biće vraćen
autorima da ga dopune i isprave. 11000 Beograd
Pridržavanjem uputstva za pisanje rada za sa naznakom: Za naučni časopis urgentne
znatno će se skratiti vreme celokupnog medicine HALO 194
procesa do objavljivanja rada u časopisu, što
Telefon glavnog urednika: 011-3615 015
će pozitivno uticati na kvalitet i redovnost
izlaženja svezaka. E-mail: hitnapomocbgd@eunet.rs

50
UDC: 614-88
Naučni časopis urgentne medicine HALO 194, 2015; 21(1)
GUIDELINES TO AUTHORS FOR
MANUSCRIPT PREPARATION
The Journal of Emergency Medicine – Halo
194 is a magazine of The Emergency Medical
Service, Belgrade, registered as a means of
public information in 1996. The Editorial
board in association with University of
Belgrade School of Medicine, Emergency
Medicine Department, publishes papers
covering all fields of emergency medicine, as
well as related sciences. The journal
publishes: original papers, announcements,
case reviews, scientific literature reviews,
medical history works, papers for practical
work, clinical practice guides, reports from
congresses and scientific professional
meetings, latest updates, book reviews and
writings for In memoriam and Promemoria
columns, as well as comments and letters to
the editorial team regarding published works.
All manuscripts received are proceded for
autonomous scientific proofreading. The
authors suggest and the editorship then
decides on the category in which the work
will be published. Only papers that have not
been published previously will be printed.
The final decision on accepting a manuscript
for publishing is taken by the editor-in-chief.
The journal is printed in Serbian language,
with abstract translated into English. Foreign
authors’ works are printed in English
language, with abstracts in both Serbian and
English.
GENERAL GUIDELINES
The text should be typed in Word processing
program, in Latin alphabet, with double
spacing, only in Times New Roman font and
character size 12 points (12 pt). All margins
are to be set to 25 mm, page size to A4, left
alignment, each paragraph first line indent by
10 mm and no hyphenation. The use of
tabulator as well as multiple spacing for text
alignement should be avoided; for this
purpose please use ruler alignement tools and
51
Toolbars. If the text contains special
characters (symbols), Symbol font should be
used.
The text should be paginated from one
onwards commencing with the Title Page
within bottom margin. Reference data should
be numbered in Arabic numerals in square
brackets – e.g. [1, 2] in order of appearance in
the text.
Manuscript Text. Use short and clear
sentences. For medicaments use only generic
names. Instruments (equipment) should be
referred to by their trade names, producer’s
name and place typed in parentheses. If the
text contains marks combining letters and
numbers, superscript and index numbers
should be typed precisely (i.e. 99Tc, IL-6, O2,
B12, CD8).
Abbreviations should not be used unless
absolutely necessary. Full term should be
given in first appearance in the text for each
abbreviation used, except for standard units of
measurement.
Decimal numbers. Coma should be used as a
decimal separator in the text, whereas in
tables, graphs and other illustrations decimal
numbers should be separated by a period (e.g.
12,5±3,8 in text and 12.5±3.8 in a table).
Numbers should be rounded to one decimal
whenever possible.
Units of measurement. Length, hight, weight
and volume (meter – m, kilo – kg, litre – l)
should be given in standard metric units or
their decimal multiples. Temperature should
be specified in degrees Celsius (°C), the
amount of substance in moles (mol), and
blood pressure in millimeters of mercury (mm
Hg). All hematologic, clinical and
biochemical results should be given in metric
units according to SI.
MANUSCRIPT PREPARATION
A manuscript should consist of 1) Title Page,
2) Abstract with Keywords, 3) Text, 4)
UDC: 614-88
Naučni časopis urgentne medicine HALO 194, 2015; 21(1)
Acknowledgements (optional), 5) References.
Pages should be numbered consequently in
the top or bottom right-hand corner,
commencing with the Title Page.
1. Title Page
a) The title should be short, clear and
informative, should not contain abbreviations
and should correspond to the content of the
paper. Subtitles should be avoided.
b) Full names and surnames of the authors,
together with years of birth are to be given
c) Official names and places of authors’
institutions, in order corresponding to the
indexed numbers of the authors
d) Symbols: ¹, ²… etc. idenditify the
correlation between the authors and their
institutions.
e) Name, address and telephone numbers
(office, mobile and fax), contact email of the
author in charge of correspondence with
regard to the manuscript.
f) Name and address of the author for of-print
requests
g) Short title of the paper (max 40 characters)
at the bottom of the page
2. Abstract and Keywords
Page 2 should contain a structured abstract
written in both Serbian and English. Abstract
should be written in short sentences. It states
the aim of the work, basic methods (the
choice of examinees or laboratory animals;
methods of research and analysis), results
(exact data and statistic relevance) and main
conclusion.
New and important aspects of the study or
observations should be emphasized. The
abstract has following subtitles: Aim(s),
Results and Conclusion. Abstracts of original
works should be written in 250 words,
whereas abstracts written in English could be
as long as 450 words. A structured abstract
52
for casuistry should not exceed 150 words,
with following subtitles: Introduction, Case
Study and Conclusion. Three to six keywords
or short phrases which summarize the content
of the paper should be given under
„Keywords” below the Abstract.
Next page should contain a short 200-300
word summary (Abstract) in English with
Keywords, which refers to papers with a
compulsory abstract in Serbian. Abstracts in
English and Serbian should have the same
structure.
3. Article Text.
An original work should have the following
subtitles: Introduction, Aim, Method, Results,
Discussion, Conclusion, References. Patients’
names should not be used, as well as their
initials or anamnesis numbers, especially not
in illustrations. Scientific literature review
includes: Introduction, corresponding subtitle,
Conclusion and References. Reviews can only
be published by authors who specify at least
five auto-citations (references in which they
appear either as authors or as co-authors of
the work).
The volume of the manuscript. Total
volume of the manuscript – consisting of Title
Page, Abstract, Article text, References, all
illustrations including legends (tables,
photographs, graphs, schemes, drawings),
Title page and Abstract in English – for an
original work, announcement, scientific
literature review and clinical practice guide
should not exceed 5,000 words, or 2,000
words for case studies, 3,000 words for an
article in medical history, and up to 1,000
words for articles belonging to other
headings. Word count check can be done in
Word application, through submenu Tools-
Word Count or File-Properties-Statistics.
Introduction A hipothesis (if there is one)
and the aims of the work deriving from that
hipothesis should be noted. A brief
argumentation of the reasons for the study or
UDC: 614-88
Naučni časopis urgentne medicine HALO 194, 2015; 21(1)
research should be given. Only strictly
relevant literature data should be specified
here, without detailed discussions of the
subject of the work. Do not disclose the data
or the results from the paper.
Methods. The choice of methods of
observation or experiment methods (cases or
laboratory animals, including control groups)
should be explained clearly. Identify methods,
apparatus (producer’s name and place in
parenthesis) as well as procedures, in order to
enable other authors to repeat the results. For
standard methods, including statistical ones,
only reference data should be given. Specify
literature data and give short descriptions of
published methods which are less common.
Describe new or significantly modified
methods, state reasons for using them,
including their generic names, dosages and
administration (im, per os, iv, sc, ip, etc.). Do
not use commercial names of drugs and other
medicaments.
Ethical Standards. When reporting on
experiments on humans, it should be
emphasized if the procedure was done in
accordance with the Declaration of Helsinki
and Recommendation for Conduct of Clinical
Research from 1975, revised in 1983. The
compliance of the authorized ethics
committee is also obligatory. Names, initials
or patients’ card numbers should never be
published, especially if the material is
illustrated. You should also state if the
principles of animal protection according to
laws and regulations were followed in
experiments.
Statistics. A detailed account of statistical
methods used should be given in order to
enable a well informed reader to check the
results. Whenever possible, quantify the
results and also state the corresponding
statistical flaw index (e.g. SD, SE or
credibility borders). Avoid relying only on
statistical testing of the hypothesis, such as r
53
value, which does not provide relevant
quantitative data. Always discuss the
plausibility of experiment subjects. Give
details on randomization (random choice
method). Describe the methods used in blind
experiments, specify the number of
observations. Report on the number of failed
observations (such as when patients drop out
of clinical research). If and whenever
possible, reference literature data for study
design and statistical methods should be
standard works rather than articles in which
these data were first published.
The use of standard computer programs
should be noted. Statistical methods
description should be given under Methods.
When summarizing the results under Results,
you should also specify which statistical
method was used for the analysis. Tables and
pictures should be restricted to those
necessary for explaining and supporting the
hypothesis of the paper. Graphs should be
used to replace tables with excess data. Do
not repeat data presentation in graphs and
tables. Define statistical terminology,
abbreviations and most of the symbols.
Results Results should be reported in logical
sequence throughout the text as well as in
tables and illustrations. Do not repeat all the
data from the tables or illustrations in the text;
emphasize or summarize only significant
observations.
Discussion New and significant aspects of the
study and the conclusions which can be drawn
from them should be emphasized. Do not
repeat in detail the data or other material
previously disclosed in Introduction or
Results. Implications of findins and their
restrictions, including those of relevance for
future research, should be included in
Discussion. Observations should be connected
to other relevant studies, in particular those
done within the last three-year period, and
only in special cases older than these. Relate
UDC: 614-88
Naučni časopis urgentne medicine HALO 194, 2015; 21(1)
the conclusions to the aims of the paper,
avoiding firm statements and conclusions that
are not fully supported by research data. Also
avoid accentuation of any primacy and
allusions to a work that has not been finished
yet. Bring out new hypothesis when justified,
but clearly label them as new. When
appropriate, recommendations can be
included.
4. Acknowledgments
After Discussion and before Reference, when
needed, the following acknowledgments can
be added in one or more sentences (a)
contribution of an individual who needs to be
recognized and awarded but does not deserve
co-authorship, e.g. support of the head of
department; (b) acknowledgment for technical
support; (c) acknowledgment for financial and
material support, underlying type of support
etc.
5. References
References should be listed in order of
appearance in the text. The number of
references should not exceed 30, except in
reference overview where there could be up to
50. Most of the cited works should not be
older than 5 years. Avoid using abstracts as
reference. Identify references in text, tables
and legends using ordinal numbers in square
brackets [1]. All data on cited literature must
be correct. Citing works from journals which
do not index Current Contents, Index Medicus
(Medline) or Excerpta Medica is not
recommended.
All works, regardless of their original
language, are to be cited in English, with
reference to the source language in
parenthesis after the title (e.g. in Serbian, in
Russian, in French, etc.). The style of citing
should be the same as in Index Medicus (see
the examples below). Citations from abstracts,
secondary publications, oral announcements,
unpublished papers, certified and classified
documents are not accepted. References to
54
papers accepted but not yet published are
acceptable, but should be designated as „in
press” and with the name of journal.
Examples of correct reference forms:
Journal articles
(1) Standard journal article (name all the
authors, but if their number exceeds six, name
six and add et al.
Jurhar-Pavlova M, Petlichkovski A,
TrajkovD, Efinska-Mladenovska O, Arsov T,
Strezova A,
et al. Influence of the elevated ambient
temperature on immunoglobulin G and
immunoglobulin G subclasses in sera of
Wistar rats. Vojnosanit Pregl 2003; 60(6):
657–612.
(2) Organization (Institution) as author
The Cardiac Society of Australia and New
Zealand. Clinical exercise stress testing.
Safety and performance guidelines. Med J
Aust 1996; 164: 282–4.
(3) No author
Cancer in South Africa [editorial]. S Afr Med
J 1994; 84: 15.
(4) Volume with supplement
Tadić V, Ćetković S, Knežević D.
Endogenous opioids release: an alternative
mechanism of cyanide toxicity? Iugoslav
Physiol Pharmacol Acta 1989; 25 Suppl 7:
143–4.
(5) Tome with supplement
Dimitrijević J, Đukanović Lj, Kovačević Z,
Bogdanović R, Maksić Đ, Hrvačević R, et al.
Lupis nephritis: histopathologic features,
classification and histologic scoring in renal
biopsy. Vojnosanit Pregl 2002; 59 (6 Suppl):
21–31.
6) Volume with part (Pt)
Ozben T, Nacitarhan S, Tuncer N. Plasma and
urine sialic acid in non-insulin dependent
UDC: 614-88
Naučni časopis urgentne medicine HALO 194, 2015; 21(1)

diabetes mellitus. Ann Clin Biochem 1995; 32
(Pt 3): 303–6.
(7) Tome with part
Poole GH, Mills SM. One hundred
consecutive cases of flap lacerations of the leg
in ageing patients. N Z Med J 1994; 107 (986
Pt 1): 377–8.
(8) Tome without volume
Turan I, Wredmark T, Fellander-Tsai L.
Arthroscopic ankle arthrodesis in rheumatoid
arthritis. Clin Orthop 1995; (320): 110–4.
(9) No volume and tome
Proceedings of the 10th International
Congress of EMG and Clinical
Neurophysiology; 1995 Oct 15–19; Kyoto,
Japan. Amsterdam: Elsevier; 1996.
(15) Paper from congress proceedings
Bengtsson S, Solheim BG. Enforcement of
data protection, privacy and security in
medical informatics. In: Lun KC, Degoulet P,
Piemme TE, Rienhoff O, editors. MEDINFO
92. Proceedings of the 7th World Congress on
Medical Informatics; 1992 Sep 6–10; Geneva,
Switzerland. Amsterdam: North-Holland;
1992. p. 1561–5.

Browell DA, Lennard TW. Immunologic (16) Dissertation

status of the cancer patient and the effects of Knežević D. The importance of
blood transfusion on antitumor responses. decontamination as an element of complex
Curr Opin Gen Surg 1993: 325–33. therapy of poisoning with organophosphorous
(10) Pagination in Roman numerals compounds [dissertation]. Belgrade: School
of Veterinary Medicine; 1988 (In Serbian).
Fisher GA, Sikic BI. Drug resistance in
clinical oncology and hematology. Other publications
Introduction. Hematol Oncol Clin North Am (17) Newspaper article
1995 Apr; 9 (2): xi–xii.
Vujadinović J. The inconsistency between
Books and other monographs federal and republican regulation about
(11) Single author pharmacies. In between double standards (In
Serbian). Borba 2002 February 28; p. 5.
Ringsven MK, Bond D. Gerontology and
leadership skills for nurses. 2nd ed. Albany (18) Dictionaries and similar references
(NY): Delmar Publishers; 1996. Kostić AĐ. Multilingual Medical Dictionary.
(12) Editor as author 4th Edition. Beograd: Nolit; 1976.
Erythrophobia; p. 173–4.
Balint B, editor. Transfusiology. Beograd:
Zavod za udžbenike i nastavna sredstva; 2004 Unpublished work
(In Serbian). (19) in press
(13) Book chapter Pantović V, Jarebinski M, Pekmezović T,
Mladenović T, Kandolf L, Mijušković ŽP. Knežević A, Kisić D. Mortality caused by
Lasers in dermatology. In: Karadaglić Đ, endometrial cancer in female population of
editor. Dermatology (In Serbian). Beograd: Belgrade. Vojnosanit Pregl 2004; 61 (2): in
Vojnoizdavački zavod & Verzal Press; 2000. press. (In Serbian)
p. 1437– 49. Electronic references
(14) Congress proceedings (20) Article in electronic form
Kimura J, Shibasaki H, editors. Recent
advances in clinical neurophysiology.

55
UDC: 614-88
Naučni časopis urgentne medicine HALO 194, 2015; 21(1)
Morse SS. Factors in the emergence of
infectious disease. Emerg Infect Dis [5serial
online]
1995 Jan–Mar. Dostupno na URL:
http://www.cdc.gov/ncidod/EID/eid/htm
(21) Monograph in electronic form
CDI, clinical dermatology illustrated
[monograph on CD-ROM]. Reeves JRT,
Maibach H. CMEA Multimedia Group,
producers. 2nd ed. Version 2.0. San Diego:
CMEA; 1995.
(22) Electronic database
Hemodynamics III: the ups and downs of
hemodynamics [computer program]. Version
2.2. Orlando (FL): Computerized Educational
Systems; 1993.
ILLUSTRATIONS
Tables. Tables are marked in Arabic
numerals following the order of appearance in
the text, with titles in both Serbian and
English. Tables should be made only in Word,
through Table-Insert-Table menu, by defining
the exact number of columns and rows of the
table grid. Cells should be merged or split by
clicking the right mouse button – using the
options Merge Cells and Split Cells. Never
make two separate tables for English and
Serbian – you should enter both texts into the
same cell and within the same table. Use the
Times New Roman font, character size 12 pt,
with single spacing and without indentation.
Abbreviations used within the table should be
explained in the legend below the table in
both Serbian and English.
Each table should be printed on a separate
page. Submit one copy of the table with each
copy of the text (in total three copies of the
table for the manuscript submitted).
Photographs. Photographs are numbered in
Arabic numerals following the order of
appearance in the text, with titles in both
Serbian and English. Submit three copies or
56
sets for each photograph, in separate
envelopes. Only original photos will be
accepted (black and white or colour), in
glossy paper (not in matte), preferably 9x13
or 10x15 cm.
Each photograph should be labeled on the
back side. Write the number of photograph on
the label and mark the upper side of it by an
up-arrow. Make sure photos do not get
damaged in any way.
Digital photos should be submitted on a CD
and printed as well, paying attention to the
quality (sharpness) and the size of the digital
copy. Preferable resolution should be at least
150 dpi, photo format 10x15 cm, and digital
format *.JPG.
If the authors cannot submit original photos,
the originals should be scanned as Grayscale
with 300 dpi resolution and in original size
and submitted on a CD.
Photographs can be published in colour, in
which case additional costs of printing are
covered by the author.
Graphs. Graphs should be made and
submitted in Excel, so that all the values
throughout cells could be seen. Graphs should
then be linked to a Word document, where
they are marked in Arabic numerals in order
of appearance in the texts, with titles in both
Serbian and English. All the data within
graphs should be typed in Times New Roman,
in Serbian and English. Abbreviations used in
graphs should be explained in a legend below
it in both languages. Each graph should be
printed on a separate page and a copy
submitted with each copy of the text (in total
three copies for the manuscript submitted).
Schemes (drawings). Schemes should be
done in Corel Draw or Adobe Illustrator
(vector and curve applications). All data
within the scheme should be typed in Times
New Roman, in both Serbian and English,
character size 10 pt.
UDC: 614-88
Naučni časopis urgentne medicine HALO 194, 2015; 21(1)

Abbreviations used should be explained in a

legend below the scheme in both Serbian and
English.
Each scheme should be printed on a separate
page and one copy submitted with each copy
of the text (in total three copies for the
manuscript submitted).
COVER LETTER
The manuscript should be accompanied by a
cover letter signed by all the authors of the
work. The cover letter should include: a
statement that the work has not been
published earlier and that it has not been
submitted for printing in another journal at the
same time, as well as a statement that the
manuscript has been read and approved by all
the authors who meet the authorship
standards. All reproduction and copyright
permits should be included for previously
printed material, as well as for the
illustrations used and publishing information
on acclaimed individuals or naming people
who contributed to the work.
SUBMISSION OF MANUSCRIPTS
The manuscript, together will all illustrations,
could be sent by registered mail, by email
(hitnapomocbg@eunet.rs) or submitted in Editorial office:
person in the Editorial office. If the Gradski zavod za hitnu medicinsku pomoć
manuscript is sent by mail, the text should be
Franše dEpera Str. 5
submitted in three copies and on a CD
(electronic and paper copies should be 11000 Belgrade
identical). Serbia
NOTE with a note: For The Journal of Emergency
Manuscripts which do not meet the Medicine – Halo 194
requirements of these guidelines cannot be Chief editor phone: +381 11 3615 015
submitted for review and will be returned to
E-mail: hitnapomocbgd@eunet.rs
the authors for completion and correction. By
following the guidelines for manuscript
preparation, you can make the whole
procedure until publication in the journal
considerably shorter, which will have a
positive impact on the journal’s quality and
regularity of publication.

57