અનુક્રમણિકા

ઔષધનું નામ પાના નંબર

વિભાગ - ૧
આસ્ફાના પેટન્ટ ઔષધો
આસ્ફા કફ સીરપ, આસ્કા એન્ઝાઈમ, આયુર્વેદિક દત મંજન, આસ્કા હરડે ૧
કલ્યાણ વટક, કેસરી જીવનામ ૃત, ખોખલીની દવા, ગુલકંદ (સ્પેશ્યલ) 2
ચિંચાભલ્લાતક વટી, જ્વરારિ (મલેરિયા પીલ્સ), જવાહર મોહરા રસ ૩
જીરકાદિ વટી ૩
જીવિતપ્રદા વટી, ત્રિભુવનકર્તિ મિશ્રણ ૪
દાવાનલ ચ ૂર્ણ, દદ્રઘ્ન વટક ૪
ધાત્રી રસાયણ (સ્પે.) ઠંડાઈ, પારદાદિ મલહર, પ્રોસ્ટે ટોન ૫
પિપ્પલ્યાદિ અવલેહ, બોલ પર્પટી, બોલવટી ૬
ુ દ્ર સીરપ, ભલ્લાતક દંત મંજન,
બાલ ચાતર્ભ ૬
મકરધ્વજ વટી. પેટન્ટ (સુવર્ણયુક્ત), મકરધ્વજવટી (સ્પે.) (સુવર્ણયુક્ત) ૭
મધુનાશિન્યાદી ચ ૂર્ણ, મહાનારાયણ તેલ (સ્પે.) કેસરયુક્ત ૭
લોહગર્ભ, સ્મ ૃતિ રસાયણ ચ ૂર્ણ, સિંદુરાદિ મલહર ૮
વિભાગ : ૨
રસ, રસાયણ, ભસ્મ, પર્પટી, પિષ્ટી
અકીક ભસ્મ, અગ્નિકુ માર રસ, અગ્તિતુન્ડી વટી ૯
અભ્રક ભસ્મ નિશ્ચન્દ્ર, ૯
અભ્રક ભસ્મ શતપુટી (૧૦૦ પુટી) અભ્કભસ્મ સહસ્ર પુટી (૧૦૦૦ પુટી) ૧૦
અર્શોઘ્ની વટી સ્પે. (કહેરબાપિષ્ટિયુક્ત), અશ્વકંચ ૂકી રસ (સ્પે.) ૧૦
આનંદભૈરવ રસ (સ્પે.) આમરાક્ષસી વટી, આરોગ્યવર્ધિની રસ ન. ૧ ૧૧
આરોગ્યવર્ધિની રસ નં. ૨ ૧૧
ઈચ્છાભેદી રસ, એકાંગવીર રસ, કર્પદદિકા ભસ્મ, કર્પૂર રસ ૧૨
કૃમિકુ ઠાર રસ, કૃ મિમુદગર રસ, કવ્યાદ રસ, ગંધક રસાયણ, ૧૩
ગર્ભપાલ રસ, ગોદન્તી ભસ્મ, ચંદ્રકલા રસ (મુક્તાયુક્ત) ૧૪
ચંદ્રકલા રસ (સાદો), ચંદ્રપ્રભા વટી નં. ૧, ચંદ્રપ્રભા વટી સ્પે. ૧૫
ચંદ્રામ ૃતા રસ, જવાહર મોહરા પિષ્ટિ, તામ્રભસ્મ, ત્રિબંગ ભસ્મ, ૧૬
ત્રિભુવનકીર્તિ રસ, દતોદ્‌ભવગદાંતક રસ, નવાયસ લોહ, ૧૭
નાગ ભસ્મ, નિત્યાનંદ રસ, પંચામ ૃત પર્પટી, પ્રદરાંતક લોહ ૧૮
પ્રવાલપિષ્ટિ, પ્રવાલ ભસ્મ, બંગ ભસ્મ, બાલરક્ષક સોગઠી, ૧૯
બાલરક્ષક ગુટિકા, બ્રાહમીવટી સ્પેશ્યલ સુવર્ણયુક્ત, ૨૦

~1~
મકરધ્વજ ચંદ્રોદય દ્વિગુણ પાવડર ૨૦
મકરધ્વજ વટી શતગુણ (સુવર્ણયુક્ત) મકરધ્વજ વટી ષોડ્શગુણ (સુવર્ણયુક્ત) ૨૧
મંડૂરભસ્મ, મંડુરવટી ૨૧
માણેક રસ, માણેક રસાદીવટી, મુક્તાપિષ્ટી, યશદભસ્મ, ૨૨
રજઃપ્રવર્તની વટી, રસ સિંદુર, રૌપ્યભસ્મ, લોહ ભસ્મ, ૨૩
બ ૃહત‌વ ુ ાકર રસ, બ ૃહત વાતરચિંતામણી રસ (સુવર્ણયુક્ત),
્ સંતકુ સમ ૨૪
વેદનાન્તક રસ), વસંતમાલતી લઘુ ૨૪
શંખભસ્મ, શિરઃશ ૂલારી વટી, શુક્તિભસ્મ, શોણિતાર્ગલ રસ, ૨૫
શ્વાસકુ ઠાર રસ, શ્વાસકાસ ચિંતામણી રસ, સપ્તામ ૃત લોહ, ૨૬
સમીર પન્નગ રસ (તલસ્થ) ૨૬
શૃગ
ં ભસ્મ, સુવર્ણ માક્ષિક ભસ્મ, સુવર્ણરાજ બંગેશ્વર ૨૭
સુવર્ણવસંતમાલતી (બ ૃહત‌)્ ૨૭
સુવર્ણવસંતમાલતી (સ્પે.), સ ૂતશેખર રસ (સાદો), ૨૮
સુત શેખર રસ (સુવર્ણયુક્ત), હજરલ યહુદ ભસ્મ ૨૮
ુ પિષ્ટિ, હૃદય ચિંતામણી રસ
હિંગલ ૨૯
વિભાગ - ૩ ચ ૂર્ણો
અજમોદાદિ ચુર્ણ, અનંતમ ૂલ ચ ૂર્ણ, ૩૦
અભયાચ ૂર્ણ, અમ ૃતા ચ ૂર્ણ ૩૦
અર્જુન ચ ૂર્ણ, અવિત્તિકર ચ ૂર્ણ, અશ્વગંધા ચ ૂર્ણ, અશ્વગંધાદિ ચ ૂર્ણ ૩૧
આમલક ચ ૂર્ણ, કટુ કી ચ ૂર્ણ, કરીયાત ુ ચ ૂર્ણ કવચબીજ ચ ૂર્ણ, કંટાકારી લવણ, ૩૨
કુ બેરાક્ષ ચ ૂર્ણ, ગૈરિક ચ ૂર્ણ, ગૈરિક વિશિષ્ટ ચ ૂર્ણ, ગોક્ષુર ચ ૂર્ણ ૩૩
ગ્રેથિક ચ ૂર્ણ, ગૌદં ન્તી પુષ્પ, વચા ચ ૂર્ણ, ચિત્રકમ ૂલ ચ ૂર્ણ, ચોપચીની ચ ૂર્ણ, ૨૪
ચોસઠ પ્રહરી ચ ૂર્ણ, તાલિસાદી ચ ૂર્ણ, ત્રિકટુ ચ ૂર્ણ, ૩૫
ત્રિફળા ચ ૂર્ણ, દીનદયાલ (નરનારાયણ)ચ ૂર્ણ, ૩૫
ત્રિવ ૃત્ત ચ ૂર્ણ, નાગકેસર ચ ૂર્ણ, પંચસકાર, પાષાણભેદ ચ ૂર્ણ, પુનર્નવાચ ૂર્ણ ૩૬
પુષ્કરમ ૂલ ચ ૂર્ણ, પુષ્યાનુગ ચ ૂર્ણ, બાલચાત ુર્ભદ્ર ચ ૂર્ણ, બ્રાહ્મીચ ૂર્ણ ૩૭
મહાસુદર્શન ચ ૂર્ણ, મંજિષ્ઠાદિ ચ ૂર્ણ, માર્કડી ચ ૂર્ણ, યષ્ટીમધુ ચ ૂર્ણ ૩૮
રસાયણ ચ ૂર્ણ, લવણભાસ્કર ચ ૂર્ણ, વાસા ચ ૂર્ણ, વિડંગ ચ ૂર્ણ, વિદારીકંદ ચ ૂર્ણ ૩૯
વિશ્વભેષજ ચ ૂર્ણ, વિષતિંદૂક ચ ૂર્ણ, વ ૃદ્ધ ગંગાધર ચ ૂર્ણ, શતપત્ર્યાદી ચ ૂર્ણ ૪૦
શંખપ ૂષ્પી ચ ૂર્ણ, શતાવરી ચ ૂર્ણ, શિવા ચ ૂર્ણ, શિવાક્ષાર પાચન સપ્તપર્ણ ચ ૂર્ણ ૪૧
શ્વેત મ ૂસલી ચ ૂર્ણ, સર્પગંધા ચ ૂર્ણ, સ્કટિકા પુષ્પ ચ ૂર્ણ, સારસ્વત ચ ૂર્ણ, ૪૨
સિતોપલાદી ચ ૂર્ણ ૪૨
સિંકોનાબાર્ક, સોમકલ્પ ચ ૂર્ણ, સૌભાગ્યપ ૂષ્પ ચ ૂર્ણ, સ્વાદિષ્ટ પાચન ચ ૂર્ણ, ૪૩

~2~
સ્વાદિષ્ટ વિરે ચન ચ ૂર્ણ ૪૩
હિંગવાષ્ટક ચ ૂર્ણ ૪૪
વિભાગ - ૪
ગુગ્ગલુ વટી, ટે બ્લેટ, સોગઠી
અભયા ટે બ્લેટ, અવિપત્તિકર ટે બ્લેટ, આભા ગુગળ, કન્યાલોહાદી ગુટીકા ૪૫
કાંચનાર ગુગળ, કિશોર ગુગળ, કુ ટજઘન વટી, કૃ ષ્ઠહર સોગઠી ૪૬
ખદીરાદો વટી, ગંધક વટી, ગોક્ષુરાદી ગુગળ, ચંદ્રામ ૃતાવટી ૪૭
ચિત્રકાદી વટી, છર્દીરિપુ ટે બ્લેટ, જવર્ધની વટી, ત્રિફળા ગુગળ ૪૮
ત્રિફળા ટે બ્લેટ, પથ્યાદી ગુગળ, પુનર્નવાદિ મંડૂર વટી, પુનર્નવાષ્ક ઘન વટી ૪૯
મહામંજિષ્ઠાદિ ઘનવટી, મહાયોગરાજ ગુગળ, મહારાસ્નાદિ ઘન વટી ૫૦
મહા સુદર્શન ટે બ્લેટ, મામેજવા ઘનવટી, યષ્ટીમધુવટી, લઘુયોગરાજ ગુગળ ૫૧
લવંગાદોવટી, શંખવટી (બ ૃહત‌)્ ષડ્ શિતી ગુગળ ૫૨
શિવા ટે બ્લેટ, સમામ ૃત યોગ ટે બ્લેટ, સંજીવની વટી, ૫૩
સંધિવાત હર વટી, સંશમની વટી નં.૧ ૫૩
સંશમની વટી નં-૩, સિતોપલાદી ટે બ્લેટ, સિંહનાદ ગુગળ, સુદર્શન ઘન વટી ૫૪
વિભાગ-પ
અવલેહ, ધ ૃત, તૈલ, શરબત, મલમ અને લેપ
કંટકાર્યાવલેહ, ચ્યવનપ્રાશાવલેહ (અષ્ટવર્ગયુક્ત), વાસાવલેહ ૫૫
ખદીરાદી ધ ૃત, છાગ્લાદિ ધ ૃત, ત્રિકળા ધ ૃત ૫૬
પટોલાદી ઘ ૃત, પંચતિક્ત ધ ૃત, ફલધ ૃત ૫૭
બ્રાહમીધ ૃત, ઈરિમેદાદી તૈલ, કર્ણાનંદ તૈલ, જાત્યાદી તૈલ ૫૮
નારાયણ તૈલ, પંચગુણ તૈલ, બલા તૈલ, બ્રાહમી તૈલ ૫૯
ંૃ રાજ તૈલ, મહાનારાયણ તૈલ, મહાલાક્ષાદિ તેલ
ભગ ૬૦
મહાષડ્ બિંદુ તેલ, બનફસા શરબત, શંખપુષ્પી સરબત, જીવંત્યાદી મલહર ૬૧
દરાજનો મલમ, અસ્થિસંધાનક લેપ, દશાંગ લેપ, દોષઘ્ન લેપ ૬૨
વિભાગ - ૬
આસવ, અરિષ્ટ તથા કવાથ (ભ ૂકો)
અભયારિષ્ટ, અશોકારિષ્ટ, અર્જુનારિસ્ટ, અશ્ચગંધારિષ્ટ ૬૩
ઉશીરાશવ, કુ ટજારિષ્ટ, કુ માર્યાસવ ૬૪
ચંદનાસવ, દશમ ૂલારિષ્ ૬૫
દ્રાક્ષાસવ, પુનર્નવારિષ્ટ, રોહિતકારિષ્ટ ૬૬
લોહાસવ, દે વદાર્વ્યાદિ કવાથ (પ્રવાહી), દ્વાત્રી દશાંગ કવાથ (પ્રવાહી) ૬૭
મહામંજિષ્ઠાદિ કવાથ (પ્રવાહી), મહારાસ્નાદિ કવાથ પ્રવાહી ૬૮

~3~
દે વદાર્વ્યાદિ કવાથ ભ ૂકો ૬૮
દ્વાત્રીદશાંગ કવાથ ભ ૂકો, દશમ ૂલ કવાથ ભ ૂકો, પથ્યાદિ કવાથ ભ ૂકો ૬૯
પટોલાદી ક્વાથ ભ ૂકો ૬૯
પુનર્નવાષ્ટક કવાથ ભ ૂકો, મહામંજિષ્ઠાદિ કવાથ ભ ૂકો, મહારાસ્નાદિ કવાથ ભ ૂકો ૭૦
“રોગાનુસાર આસ્ફાના ઔષધો ૭૧
“સ્રોતસાનુસાર આસ્ફા ઔષધો ૭૮
*“આસ્ફાના જનરલ ટોનિક ૮૧
“આસ્ફાના ડિલરો ૮૩
*ઘરમાં રાખવા યોગ્ય ઔષધો ૮૯
*બાળકો માટે ઘરમાં રાખવા યોગ્ય ઔષધો ૯૧
*શિયાળામાં આકા વર્ષ માટે શક્તિની દવાઓ ૯૧
“શરદી, દમ, ખાંસી માટે ૯૨
“સ્રીઓ માટે ઉપયોગી દવા ૯૨
*આસ્ફાની વિશિષ્ટ પેટન્ટ ઔષધિઓ ૯૩

~4~
વિભાગ - ૧ : આસ્ફાના પેટન્ટ ઔષધો
(૧) આસ્ફા કફ સીરપ
ઘટકદ્રવ્વો : તાલીસપત્ર, કુ ષ્ઠ, કાયફળછાલ, અર્કપુષ્પ, વચા, ભારં ગમ ૂળ, દે વદાર, કુ લીંજન, પુષ્કરમ ૂલ,
ખુરાસાની અજમો, ધત્તુરપાન, સોમકલ્પ, ભોંયરીંગણી, તુલસીપત્ર, વાસાપાન, જેઠીમધ, ખાંડ,
બરાસ કપુર, મેન્થોલ, નવસાર, સાયટ્રિક એસિડ, સોડિયમ બેન્ઝોઈટ
ઉપયોગ : કફના વિકારો, શ્વાસ, કાસ
માત્રા : વૈધકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : પાણી

(ર) આસ્ફા એન્ઝાઈમ

ઘટકદ્રવ્યો : દશમ ૂલારિષ્ટ, દ્રાક્ષાસવ, અર્જુનારિષ્ટ, ફુમારીઆસવ, પુનર્નવારિષ્ટ
ઉપયોગ : હદય -બલ્ય
માત્રા : ૧૦થી૧૫મીલી. સવાર સાંજ
અનુપાન : જમ્યાપછી પાણી સાથે

(૩) આયુર્વેદિક દં ત મંજન

ઘટકદ્રવ્યો : માયુફળ, બોરસલી છાલ, લવંગ, અરીઠા, તજ, કાથો, એલચી, શંખજીરૂ, ફૂલાવેલી ફટકડી,
અજમાના ફૂલ, પીપરમીટ ફૂલ, કપુર, તજનુ ં તેલ, હરડેના ઠળીયાનો પાવડર, બોરીક પાવડર,
ચોક પાવડર, ખાંડ
ઉપયોગ : દાંતના તમામ જાતના રોગોમાં, દાંતને સ્વચ્છ રાખે, દં તમજન
અનુપાન : ગરમપાણીના કોગળા કરવા

(૪) આસ્ફા હરડે

ઘટકદ્રવ્વો : સિંધવ, સંચળ, અજમો, હરડેદળ, સાયટ્રિક એસિજ
ઉપયોગ : મંદાગ્નિ, આફરો, ગેસ, અરૂચિ, મુખપાક
માત્રા : ૨ થી ૪ ગોળીચુસવા માટે
અનુપાન : ચ ૂસવી
૧
(પ) કલ્યાણ વટક
ઘટક દ્રવ્યો : હીમજ, કાળોદ્રાક્ષ, સાકર
ઉપયોગ : મ ૂદુ રે ચક
માત્રા : ૧ થી ર વટક ચુસવા માટે
અનુપાન : પાણી સાથે

~5~
(6) કેસરી જીવનામ ૃત
ઘટક દ્રવ્યો : ચ્યવનપ્રાશાવલેહ અષ્ટવર્ગયુકત, કેસર, રસસિંદૂર, અભ્રક્ભસ્મ, ખાંડ
ઉપયોગ : પાંડુ, ઉત્તમ રસાયન, બલ્ય, વ ૃદ્ધાવસ્થાની નબળાઈ
માત્રા : પ થી ૧૦ ગ્રામ સવાર સાંજ
અનુપાન : દૂ ધ સાથે

(7) ખોખલીની દવા

ઘટક દ્રવ્યો : સિંઘવ, તમાકુ ના દાંડાનીરાખ, અભ્રકભસ્મ ૧૦૦ પુટી, સિતોપલાદિ ચ ૂર્ણ, સૌભાગ્ય પુષ્પ, શુ.
શિલાજીત
ઉપયોગ : બાળકોની મોટી ઉધરસ (ઉટાંટીયુ)ં
માત્રા : ૧/ર થા ર ગ્રામ
અનુપાન : મધ અથવા લીલી હળદરનો રસ

(૮) ગુલકં દ (સ્પેશ્યલ)

ઘટક દ્રવ્યો : ગુલાબના ફૂલ, સાકર, પ્રવાલપિષ્ટિ, ચાંદીના વરખ
ઉપયોગ : ક્બજીયાત, રકતવિકાર, આંતરડાની ગરમી, પિત્તજન્ય વિકારો
માત્રા : પ થી ૧૦ ગ્રામ
અનુપાન : દૂ ધ સાથે

~6~
(૯) ચિંચાભલ્લાતક વટી
ઘટક દ્રવ્યો : ભીલામા, ગૌમ ૂત્ર, આમલી, કાંદા
ઉપયોગ : ઝાડા, ઉલટી, અજીર્ણ, કોલેરા, વગેરે
માત્તા : વૈધ્યકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : લીંબુના સરબત સાથે
(૧૦) જવરારિ (મેલેરિયા પીલ્સ)
ઘટક દ્રવ્યો : કડુ , કરિયાત,ું નીમ્બછાલ, સાત્વીનછાલ, મામેજવા, સીંકોનાબાર્ક, કાંચકીપાન, કાચકા, એળીયો,
સ્ફટે કાપુષ્પ, વિષતિંદૂક,શુ.મનઃશીલ
ઉપયોગ : ઠંડી ભરાઈને આવતા તાવ
માત્રા : ૨-ર ગોળી
અનુપાન : પાણી સાથે
(૧૧) જવાહર મોહરા રસ
ઘટક દ્રવ્યો : માણેકપિષ્ટિ, પત્નાપિષ્ટિ, મુક્તાપિષ્ટિ, પ્રવાલપિષ્ટિ, સંગેયશબપિષ્ટિ, કહેરબાપિષ્ટિ, સુર્વણભસ્મ,
ચાંદીના વરખ, ઝેરી કોપરૂં, અબરે શમ, શ્રુગભસ્મ,
ં જદ્વાર ચ ૂર્ણ ગુલાબજળ
ઉપયોગ : હૃદયરોગ, હૃદય દુ ર્બળતા, હૃદય બલ્ય
માત્રા : વૈદ્યકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : મલ, દૂ ધ
(૧ર) જીરકાદિ વટી
ઘટક દ્રવ્યો : જીરૂ, સિંધવ, મરી, હિંગ, ગોળ
ઉપયોગ : અજીર્ણ, અરૂચિ, અતિસાર
માત્રા : ૨ થી ૪ ગોળી
અનુપાન : પાણી અગર છાશ

~7~
(૧૩) જીવિતપ્રદા વટી
ઘટક દ્રવ્યો : ગુગળ, ગળોઘન, શુ. શિલાજીત મધુપ્રમેહ, મ ૂત્રગ્રંથીજન્ય રોગો, પેશાબના રોગો, શુક્દોષ,
ઉપયોગ : રસાયન, અશકિત, વાતરોગો, અષ્ઠીલા (prostate gland) વગેરે
માત્તા : ર થી ૩ ગોળી
અનુપાન : પાણી અથવા દૂ ધ સાથે

(૧૪) ત્રિભુવનકીર્તિ મિશ્રણ

ઘટક દ્રવ્યો : ત્રિભુવનકિર્તિ રસ, સિતોપલાદિ ચ ૂર્ણ, સાબરશ્રુગભસ્મ
ં
ઉપયોગ : અંગમર્દ યુકત તાવ, કફયુકત જવર, શરદી, ખાંસી, સસણી
માત્રા : ૧ થી ર ગ્રામ બે વાર
અનુપાન : ત ુલસીના પાનનો રસ તથા મઘ

(૧૫) દાવાનલ ચ ૂર્ણ

ં ૂ મરી, સિંઘવ, સંચળ, નવસાર, કોઠાનો ગર, હિંગ
ઘટક દ્રવ્યો : સઠ,
ઉપયોગ : અજીર્ણ, શ ૂલ, અરૂચિ, મંદાગ્નિ, ગેસ વગેરે
માત્રા : ૨ થી ૪ ગ્રામ
અનુપાન : પાણી અથવા છાશ

(૧૬) દટ્ઠુધન વટક

ઘટક દ્રવ્યો : ટંકણ, ફટકડી, રાળ, ગંધક, કુ ંવાડીયાન બીજ
ઉપયોગ : દરાજ અને ચામડીના વિકારો
માત્રા : જરૂરિયાત મુજબ
અનુપાન : લીંબુના રસમાં ઘસીને ચોપડવું

~8~
(૧૭) ઘાત્રી રસાયન (સ્પે.)
ઘટક દ્રવ્યો : આમળા લીલાં, સાકર, કેસર, એલચી, ચાંદીના વરખ
ઉપયોગ : પિત્તજન્ય રોગો, ગરમીના ઉપદ્રવથી થતાં રોગોમાં ઉપયોગી ઉત્તમ સ્વાદિષ્ટ રસાયન,
દ્રષ્ટિમાંધ્ય
માત્રા : ૧૦ થી ર૦ ગ્રામ
અનુપાન : દૂ ધ સાથે

(૧૮) ઠં ડાઈ
ઘટક દ્રવ્યો : બદામ, મગજતરી, ખસખસ, વરીયાળી, મરી, કેસર, ગુલકંદ,
એલચી
ઉપયોગ : પિત્ત, દાહ શામક, પોષ્ટિક પીણુ,ં અનિંદ્રા વગેરે
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી
અનુપાન : દૂ ધ પાણી સાથે

(૧૯) પારદાદિ મલહર

ુ , સિંદૂર, મનઃશીલ, હરતાલ, ટંકણ, બોદારપથરી, મોરથુથ,ુ ગંધબેરજો,
ઘટક દ્રવ્યો : પારદ, ગંઘક, હિંગલ
ગુલેઅરમાની, કરં જીયું તેલ, મીણ
ઉપયોગ : ખસ, ખુજલી, દરાજ, ખરજવું
માત્રા : વૈધ્યકીય સલાહ અનુસાર - બાહ્ય ઉપચાર માટે

(ર૦) પ્રોસ્ટે ટોન

ઘટક દ્રવ્યો : સાલમપંજા, એખરાબીજ, ગોખરૂં, કવચબીજ, ગળો, આમળા, જીવન્તીમ ૂલ, છડીલો, ગુગળ,
સુવર્ણરાજબંગેશ્વર, શુ. શિલાજીત
ઉપયોગ : પ્રોસ્ટે ટની તકલીફ, પેશાબની તકલીફ
માત્રા : બે થી ચાર (ર થી ૪) ગોળી ત્રણવાર
અનુપાન : પાણી સાથે

~9~
(ર૧) પિપ્પલ્યાદિ અવલેહ
ં ૂ વાંસકપ ૂર, મધ
ઘટક દ્રવ્યો : આમળાંલીલાં, દ્રાક્ષ, ખાંડ, પીપર, જેઠીમધ, સઠ,
ઉપયોગ : પાંડુરોગ, નબળાઈ, મંદાગ્નિ, વાયુ, કમળો
માત્રા : ૨૦ થી ૩૦ ગ્રામ બે વાર
અનુપાન : દૂ ધ

(રર) બોલ પર્પટી

ઘટક દ્રવ્યો : શુ. પારદ, શુ.ં ગંધક, હીરાબોળ
ઉપયોગ : સ્ત્રીઓના પ્રદરરોગ તથા માસિક સંબધ
ં ી ફરીયાદો, લોહીવા,રક્તપ્રદર, રક્તાતિસારમાં ઉપયોગી
માત્રા : ૧/૪ થી ૧/ર ગ્રામ
અનુપાન : પાણી

(ર૩) બોલ વટી

ં ૂ બેલગર્ભ
ઘટક દ્રવ્યો : હીરાબોળ, સઠ,
ઉપયોગ : કમરનો દુ ઃખાવો, સંધિ પીડા
માત્રા : ૧થી ર ગોળી ત્રણ વાર
અનુપાન : પાણી

(ર૪) બાલ ચાત ુર્ભદ્ર સીરપ

ઘટક દ્રવ્યો : અતિવિષ, કાકડાસીંગ, પીપર, મોથ, અનંતમ ૂલ, રતાંજલી, ઘાવડીના ફૂલ, ખાંડ, સાયટ્રીક
એસિડ, સોડિયમ બેન્ઝોઈટ
માત્રા : ૧ ચમચી બે થી ત્રણ વાર

(રપ) ભલ્લાતક દં ત મંજન

ઘટક દ્રવ્યો : ભીલામો, હરડે, ત ુજેરનીદાળ, બહેડા, આમળા, કુ ષ્ઠ, સિંધવ, તજ,કપ ૂર પાવડર, અક્કલગરો,
લવંગ તેલ
ઉપયોગ : દાંતની કળતર, પાયોરિયા, મોંઢાની દુ ર્ગંધહર
માત્રા : જરૂરિયાત અનુસાર બે વાર દાંત પર ઘસવું ૬

~ 10 ~
(ર૬) મકરધ્વજ વટી પેટન્ટ (સુવર્ણયુકત)
ઘટકદ્રવ્યો : ચંદ્રોદય દ્વિગુણ, સુવર્ણ ભસ્મ, કેસર, કપ ૂરબરાસ, અભ્રકભસ્મ, લોહભસ્મ, જાયફળ, જાવંત્રી,
અક્કલગરો, લવંગ, શ્વેત મ ૂસળી, સફેદ મરી, વરઘારાના બીજ, પીપર, મધ
ઉપયોગ : વીર્યવર્ધક, બલ્ય, નસોની લાંબા સમયની કમજોરી દૂ ર કરનાર.
માત્રા : ૨ ગોળી દિવસમાં બે વાર
અનુપાન : દૂ ધ સાથે

(ર૭) મકરઘ્વજવટી-સ્પેશ્યલ (સુર્વણયુકત)

ઘટકદ્રવ્યો : મકરધ્વજ ષડ્ગુણ પાવડર, કપ ૂર બરાસ, લવંગ, કેસર, જાયફળ, સોનાના વરખ, મધ
ઉપયોગ : વીર્યવર્ધક, વાજીકરણ, બલ્ય, નસોની કમજોરી દૂ ર કરનાર
માત્રા : ૧ ગોળી દિવસમાં બે વાર
અનુપાન : દૂ ધ સાથે

(ર૮) મધઘુનાશિન્યાદિ ચ ૂર્ણ

ઘટકદ્રવ્યો : મધુનાશિની, હરડે, મજીઠ, ચોપચીની, બહેડા, મામેજવા, ગોખરું , આમળા, સપ્તરં ગી,
ુ ાઠળીયા, ખસખસ, કાળાતલ, ગણદે વી પીપર, ગુડમાર બુટ્ટી
જાંબન
ઉપયોગ : મધુપ્રમેહ
માત્રા : ર થી ૪ ગ્રામ દિવસમાં બે થી ત્રણ વાર
અનુપાન : પાણી

(૨૯) મહાનારાયણ તેલ (સ્પે.) કેસરયુકત

ઘટકદ્રવ્યો : મહાનારાયણ તેલ, કેસર, કપ ૂર
ઉપયોગ : વાતરોગો, પક્ષાઘાત, ગૃધ્રસી/સાયટીકા
માત્રા : ૧ નાની ચમચી પીવા માટે , માલિસ માટે જરૂરિયાત મુજબ
અનુપાન : દૂ ધમાં

~ 11 ~
(૩૦) લોહ ગર્ભ
ઘટકદ્રવ્યો : કાસીસ, ગોદં તી, કુ ંવારપાઠાનો સ્વરસ
ઉપયોગ : પ્રદર, પાંડુ, રકતસ્ત્રાવ, સુકતાન, અશકિત, કમળો વગેરે
માત્રા : ૧/૪ થી ૧/ર ગ્રામ
અનુપાન : મધ અથવા પાણી

(૩૧) સ્મ ૃતિ રસાયણ ચ ૂર્ણ

ઘટકદ્રવ્યો : ઉસ્તે ખ ૂદ્દદુ સ, બ્રાહ્મી, શતાવરી, શંખાવલી, જેઠીમધ, અશ્વગંધા
ઉપયોગ : મેધ્ય, રસાયન, યાદશકિત વધારનાર, બલ્ય
માત્રા : ૧ થી ર ગ્રામ
અનુપાન : દૂ ધ સાથે

(૩ર) સિંદુરાદિ મલહર (બાહ્ય ઉપયોગ માટે )

ઘટકદ્રવ્યો : સિંદુર, રાળ, મીણ, કરં જીયું તેલ
ઉપયોગ : ખસ, ચાંદા, નાના મોટા ગુમડાં પર ઉપયોગી
માત્રા : જરૂરિયાત મુજબ લગાડવું
૮

~ 12 ~
વિભાગ-ર : રસ, રસાયનો, ભસ્મો, પર્પટી, પિષ્ટિ
(૧) અકીકભસ્મ
ઘટક દ્રવ્યો : અકીક, કુ ંવારપાઠાનો રસ, ગુલાબજલ, ગાયનુ ં દૂ ધ
ઉપયોગ : હદયની દુ ર્બળતા, આંખના રોગો, રક્તપ્રદર, રકતપિત્ત, મગજના વિકારો તથા પિત્તજન્ય
રોગોમાં ઉપયોગી છે , અભ્રક ભસ્મની જગ્યાએ અકીક ભસ્મ વાપરી શકાય
માત્રા : ૧/૮ થી ૧/જ ગ્રામ
અનુપાન : મધ અથવા માખણ

(ર) અગ્નિકુ માર રસ

ઘટક દ્રવ્યો : શુ. પારદ, શુ. ગંધક, ટંકણ, શુ. વછનાગ, કોડીની ભસ્મ, શંખભસ્મ, કાળામરી, લીંબુનો રસ
ઉપયોગ : મંદાગ્નિ, અજીર્ણ, સંગ્રહણી, કબજીયાત તથા પેટના દુ ઃખાવામાં ઉપયોગી
માત્રા : ૧થી ર ગોળી
અનુપાન : છાશ, પાણી

(૩) અગ્નિતુન્ડી વટી

ઘટક દ્રવ્યો : શુ ં પાદર, શુ. ગંધક શુ. વિષતિન્દુ ક, બોડીઅજમો, હરડે, બહેડા, આમળા, સાજીખાર, જવખાર,
સિંધવ, ચિત્રકમ ૂલ, જીરૂ, સંચળ, મીઠુ ં, વાવડીંગ, સઠ,
ં ૂ મરી, પીપર, વત્સનાભ ચ ૂર્ણ, લીંબુનો રસ
ઉપયોગ : મંદાગ્નિ, આફરો, અજીર્ણ, શ ૂલ
માત્રા : ૧થીરગોળી
અનુપાન : ઉષ્ણજળ

(૪) અભ્રકભરમ નિશ્વચંદ્ર

ઘટક દ્રવ્યો : અભ્રક
ઉપયોગ : ખાસી, શ્વાસ, રક્તસ્ત્રાવ, પ્રદર, વીર્યવિકાર, શુક્રમેહ, જ્વર, ક્ષય, નબળાઈ
માત્રા : ૦.રપ ગ્રામ
૯

~ 13 ~
(૫) અભ્રકભરમ શતપુટી (૧૦૦ પુટી)
ઘટકદ્રવ્યો : અભ્રક
ઉપયોગ : શ્ચાસ, ખાંસી, ક્ષય, કમળો વગેરે
માત્રા : ૧/૮ થી ૧/૪ ગ્રામ

(૬) અભ્રકભસ્મ સહસ્ત્ર પુટી (૧૦૦૦ પુટી)

ઘટકદ્રવ્યો : અભ્રક
ઉપયોગ : રસાયન, બલવર્ધક, દુ ર્બળતા, શ્વાસ, કાસ, ક્ષય વગેરે
માત્રા : ૧/ર ગ્રામ

(૭) અર્શોધ્ન વટી. સ્પે. (કહેરબાપિષ્ટિ યુકત)

ઘટકદ્રવ્યો : લીંબોળી, બકાન લીમડાના બીજ, હીરા દખ્ખણ, કહેરબાપિષ્ટિ, રસવંતી.
ઉપયોગ : સ ૂકા તથા દૂ ઝતા હરસ (અર્શ) માં રકતાતિસાર, રકતપિત્ત, ઉરઃક્ષત, કોઈપણ જાતના
રકતસ્ત્રાવમાં
માત્રા : ર ગોળી
અનુપાન : છાશ અથવાપાણી સાથે

(૮) અશ્વકં ચકુ ી રસ (સ્પે.)

ં ૂ પીપર, મરી, આમળા, બહેડા, હરડે, શુ. હરતાલ,
ઘટકદ્રવ્યો : શુ. પારદ, શુ. ગંધક, ટંકણ, શુ. વત્સનાભ, સઠ,
શુ. નેપાળો ભાંગરાનો રસ
ઉપયોગ : તીવ્ર રે ચક, ઉદરરોગ, વિબંધ, અમ્લપિત્ત, યકૃ ત, અને પ્લીહા રોગ
માત્રા : ૧/૨ ગોળી બાળક માટે , ૧-૨ ગોળી મોટા માટે
અનુપાન : પાણી
૧૦

~ 14 ~
(૯) આનંદ ભૈરવ રસ (સ્પે.)
ુ , શુ. વત્સનાભ, ફુલાવેલ ટંકણ, સુઠ,
ઘટક દ્રવ્યો : શુ. હિંગલ ં મરી, પીપર, શુ.ગંધક લીંબુનો રસ
ઉપયોગ : અતિસાર, સંગ્રહણી, કાસ, શ્વાસ, અપસ્માર, સન્નિપાત
માત્રા : ર ગોળી
અનુપાન : આદુ અથવા નાગરવેલના પાનનો રસ, મધ

(૧૦) આમરાક્ષસી વટી

ુ , અફીણ, કપ ૂર, જાયફળ, લવંગ
ઘટક દ્રવ્યો : શુ.ં હિંગલ
ઉપયોગ : અતિસાર, સંગ્રહણી અને કોલેરામાં
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી દિવસમાં બે વખત /વૈદ્યકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : પાણી અથવા છાશ

(૧૧) આરોગ્યવર્ધિની રસ નં. ૧

ઘટક દ્રવ્યો : શુ. પારદ, શુ. ગંધક, અભ્રકભસ્મ, લોહભસ્મ, તામ્રભસ્મ, હરડે,બહેડા, આમળા, શુ. શિલાજીત,
ચિત્રકમ ૂળ, ગુગળ, કડુ લીમડાના પાનનો રસ
ઉપયોગ : હૃદયરોગ, યકૃ ત રોગ, પ્લીહા રોગ, ઉદર રોગ, જીર્ણજવર, શોથ,આંત્રવિદ્ધિ, આંતરડાની
નબળાઈ
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી /વૈદ્યકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : દુ ધ, પાણી અથવા પુનર્નવા કવાથ સાથે.

(૧ર) આરોગ્યવર્ધિની રસ નં. ર

ઘટક દ્રવ્યો : શુ.ં પારદ, શુ. ગંધક, અભ્રકભસ્મ, લોહભસ્મ, તામ્રભસ્મ, હરડે,બહેડા, આમળા, શુ, શિલાજીત, શુ.
ગુગળ, ચિત્રકમ ૂળ, કડુ
ઉપયોગ : હૃદયરોગ, મેદો રોગ, યકૃત, મ ૂત્રાશય અને આંતરડાના વિવિધ રોગ પર, કબજીયાતના રોગી
માટે વિશેષ ઉપયોગી છે .
માત્રા : ૨ થી ૪ ગોળી
અનુપાન : પાણી
૧૧

~ 15 ~
(૧૩) ઈચ્છાભેદી રસ
ં ૂ શુ. નેપાળાના બીજ લીંબુનો રસ
ઘટક દ્રવ્યો : શુ. પારદ, શુ. ગંધક, શુ. ટંકણ, કાળામરી, સઠ,
ઉપયોગ : યકૃ ત, પ્લીહા રોગ, જલોદર, શોથ, જવર અને સખત વિબંઘ
માત્રા : ૧ થી ર ગોળો
અનુપાન : શીતલ જલ

(૧૪) એકાંગવીર રસ
ઘટક દ્રવ્યો : રસસિંદૂર, શુ.ગંધક, લોહભસ્મ, બંગભસ્મ, નાગભસ્મ, તામ્રભસ્મ, અભ્રકભસ્મ, સઠં ૂ , મરી, પીપર,
હરડે, બહેડા, આમળા, નગોડ, ચિત્રકમ ૂળ, વિષતિંદૂક, આંકડા, ધત ુર, આદુ , કુ ષ્ઠ
ઉપયોગ : પક્ષાઘાત, અર્દિત, ગૃદ્રસી, એકાંગવાત, આક્ષેપક, આયામઆદિ વાત વ્યાધિમાં
માત્રા : ૧ ગોળી રાસ્નાદિ કવાથ સાથે
અનુપાન : સવાર સાંજ મધ સાથે અથવા મહારાસ્નાદિ કવાથ, દશમ ૂલ કવાથ સાથે.

(૧૫) કપર્દિકાભર્મ
ઘટક દ્રવ્યો : કોડી
ઉપયોગ : પરિણામ શ ૂલ, અમ્લપિત્ત, ઉદરશ ૂલ, અતિસાર, સંગ્રહણી
માત્રા : ૧/૨ થી ૧ ગ્રામ
અનુપાન : મધ, પાનનો રસ અથવા લીંબુનો રસ

(૧૬) કર્પુર રસ
ુ , મોથ, જાયફળ, ઈન્દ્રજવ
ઘટક દ્રવ્યો : અફીણ, કપુર, શુ. હિંગલ
ઉપયોગ : અતિસાર, આમાતિસાર, જૂનો મરડો તથા સંગ્રહણી
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી /વૈદ્યકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : પાણી, મધ અથવા દાડમના રસ સાથે

૧ર

~ 16 ~
(૧૪) કૃમિકુ ઠાર રસ
ુ , શુ. વત્સનાભ, નાગકેસર,
ઘટક દ્રવ્યો : કપુર, ત્રાયમાણ, ઈન્દ્રજવ, બોડીઅજમો, વાવડીંગ, હિંગલ
પલાશબીજ, ભાંગરા-રસ, બ્રાહ્મી-રસ અને ઉદરકર્ણા રસ.
ઉપયોગ : કૃ મિનાશક, પેટના વિકારો, ઉદર શ ૂલ, અતિસારમાં ઉપયોગી
માત્રા : ર ગોળી
અનુપાન : મધ અને પાણી

(૧૮) કૃમિમુદ્ગર રસ
ઘટક દ્રવ્યો : શુ. પારદ, શુ. ગંધક, અજમો, વાવડીંગ, વિષતિંદૂક, પલશબીજ, મઘ
ઉપયોગ : કૃ મિનાશક, દીપન, પાચન તથા જવરધ્ન
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી
અનુપાન : મઘ, પાણી

(૧૯) કવ્યાદ રસ
ઘટક દ્રવ્યો : શુ. પાદર, શુ. ગંધક, લોહભસ્મ, પીપર, પીપરીમ ૂળ, ચિત્રકમ ૂળ, સઠં ૂ , લવીંગ, સંચળ, શુ. ટંકણ,
કાળામરી, લીંબુનો રસ
ઉપયોગ : અજીર્ણ, મંદાગ્નિ, શ ૂલ, અરૂચિ વગેરેમાં
માત્રા : ર થી ૪ ગોળી
અનુપાન : પાણી અથવા છાશ

(ર૦) ગંધક રસાયન

ઘટક દ્રવ્યો : ગંધક
ઉપયોગ : રકતવિકાર, કુ ષ્ઠ, ચામડીન વિકારો, રસાયણ તરીકે
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી
અનુપાન : દૂ ધ અથવા મંજીષ્ઠાદિ કવાથ સાથે
૧૩

~ 17 ~
(ર૧) ગર્ભપાલ રસ
ઘટક દ્રવ્યો : શુ. હિંગલ, નાગભસ્મ, બંગભસ્મ, તજ, તમાલપત્ર, એલચા, સઠં ૂ , મરી, પીપર, ઘાણા, શાહજીરૂ,
ચવક, દ્રાક્ષ દે વદાર, લોહભસ્મ ગરણીનો રસ
ઉપયોગ : સગર્ભાવસ્થાના વિકારોમાં ઉપયોગી, ગર્ભપોષક, કોઠે રતવા હોય, વારં વાર બાળકો જન્મીને મ ૃત્યુ
પામતા હોય તેવી અવસ્થામાં
માત્રા : ૨ ગોળી
અનુપાન : ગળોસત્વ અને મધ સાથે અથવા દૂ ધ યા કાળૌદ્રાક્ષના પાણી સાથે

(રર) ગોદવન્તી ભરમ

ઘટક દ્રવ્યો : ગોદન્તી કુ ંવારનો રસ
ઉપયોગ : જીર્ણજવર, શિરઃશ ૂલ, બાલશોષ, પ્રદર, અશકિત વગેરેમાં તેમજ કેલ્શિયમની આવશ્યકતા હોય
ત્યાં વાપરી શકાય.
માત્રા : ૧/ર થી ૧ ગ્રામ ત્રણ વાર
અનુપાન : મધ અથવા પાણી

(ર૩) ચંદ્રકલા રસ (મુકતાયુકત)

ઘટક દ્રવ્યો : શુ. પારદ, શુ. ગંઘક, તામ્રભસ્મ, મોતી પિષ્ટિ, કડુ , ગળોસત્વ, પાત્તપાપડો, વાળો, સફેદ ચંદન,
અનંતમ ૂળ, દાડમ, ઘરો, શતાવરી, દ્રાક્ષ, મુકતા પિષ્ટિ, પીપર, કેવડો, કમળ ફૂલ, સહદે વી
ઉપયોગ : પિત્તજન્ય રોગો, દાહ, વમન, રકતસ્ત્રાવ, રકતપ્રદર, ઉરઃક્ષત, રક્તપિત્ત વગેરે.
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી
અનુપાન : શીતલ જલ, ઉશીરાસવ
૧૪

~ 18 ~
(ર૪) ચંદ્રકલા રસ (સાદો)
ઘટક દ્રવ્યો : શુ. પારદ, શુ. ગંધક, તામ્રભસ્મ, કડુ , ગળોસત્વ, પિત્તપાપડો, વાળો, સફેદ ચંદન, મોથ, દાડા,
શતાવરી, દ્રાક્ષ, દરોઈ, અનંતમ ૂળ અભ્રકભસ્મ, મોતી છીપ, પીપર, કેવડો, કમળફલ, સહદે વી
ઉપયોગ : દાહ, ઉલ્ટી, પિત્તજન્ય વિકારો, ઉરઃક્ષત, રક્તસ્ત્રાવ, રકતપ્રદર
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી
અનુપાન : શીતલ જલ, ઉશીરાસવ

(રપ) ચંદ્રપ્રભા વટી નં - ૧

ઘટક દ્રવ્યો : કપુર કાચલી, ઘોડાવજ, નાગરમોથ, કરિયાત,ું ગળો, દે વાદાર, હળદર, અતિવિષ, દારૂહળદર,
પીપરીમ ૂળ, ચિત્રકમ ૂળ, ઘાણા, હરડે, બહેડા, આમળા, ચવક, વાવડીંગ, નાની મોટી પીપર, સઠં ૂ ,
મરી, માક્ષિક્ભસ્મ, સાજીખાર, જવખાર, સિંધવ, સંચળ, એલચી, ચીનીક્બાલા, ગોખરૂ, ચંદન,
નસોત્તર, દં તીમ ૂળ, તમાલપત્ર, તજ, વાંસકપુર, લોહભસ્મ, શિલાજીત, ગુગળ, ખાંડ, બીડલવણ
ઉપયોગ : પ્રદર મ ૂત્રાશયના રોગો, વીર્યવિકાર, અશક્તિ, ક્ષયરોગ, મધુપ્રમેહ,મ ૂત્રકૃ ચ્છ વગેરેમાં
માત્રા : ર થી ૪ ગોળી
અનુપાન : સવાર સાંજ દૂ ઘ સાથે.

(ર૬) ચંદ્રપ્રભાવટી (સ્પે.)

ઘટક દ્રવ્યો : કપ ૂર કાચલી, ઘોડાવજ, મોથ, કરિયાત,ું ગળો, દે વદાર, હળદર, અતિવિષ, દારૂહળદર,
પીપરીમ ૂળ, ચિત્રકમ ૂળ, ધાણા, હરડે, બહેડા, આમળા, ચવક, વાવડીંગ, નાની મોટી પીપર, સઠં ૂ ,
મરી, માક્ષિક ભસ્મ, સાજીખાર, જવખાર, સિંઘવ, સંચળ, મીઠુ ં, એલચી, ચીનીકબાલા, ગોખરૂ,
ચંદન, નસોત્તર, દંતીમ ૂલ, તમાલપત્ર, તજ, વાંસકપુર, લોહભસ્મ, શિલાજીત, ખાંડ, ગુગળ.
ઉપયોગ : મ ૂત્રાશયના રોગો, વીર્યવિકાર, પ્રદર, પ્રમેહ, વગેરેમાં
માત્રા : ર ગોળી
અનુપાન : સવાર સાંજ દૂ ધ સાથે
૧૫

(ર૭) ચંદ્રામ ૃતા રસ

ઘટક દ્રવ્યો : શુ. પારદ, શુ. ગંધક, લોહભસ્મ, અભ્રકભસ્મ, ટંકણ, સઠં ૂ , મરી, પીપર, આમળા, હરડે, બહેડા,
ચવક, ધાણા, જીરૂ, સિંઘવ, અરડૂસાના પાન
ંૂ
ઉપયોગ : કાસ, શ્વાસ, જવર, થકમાં લોહી પડવુ,ં દાહ, બળતરા, મ ૂર્ચ્છા વગેરેમાં
માત્રા : ર ગોળી
અનુપાન : મધ અથવા ગોજીહ્યાદિ કવાથ સાથે

~ 19 ~
(ર૮) જવાહર મોહરા પિષ્ટિ
ઘટક દ્રવ્યો : જવાહર મોહરા ગુલાબજળ
ઉપયોગ : હૃદયરોગ, પૌષ્ટિક, વિષધ્ન, વમન, દાહ
માત્રા : ૧ થી ર ગ્રામ
અનુપાન : ગુલાબજળ

(ર૯) તામ્ર ભરમ

ઘટક દ્રવ્યો : તાંબ ુ
ઉપયોગ : ઉદરરોગ, શ્વાસ, યકૃતરોગ, પ્રમેહ, અજીર્ણ, અતિસાર, સંગ્રહણી, પાંડુ અને કાસમાં ઉપયોગી
માત્રા : વૈધ્યકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : મધ સાથે

(૩૦) ત્રિબંગ ભસ્મ

ઘટક દ્રવ્યો : શુ, નાગ, શુ. બંગ, શુ. યશદ
ઉપયોગ : પ્રમેહ, મધુપ્રમેહ, મ ૂત્રરોગ, અશકિત, વીર્યવિકાર, વગેરેમાં
માત્રા : વૈધકીય સલહ અનુસાર
અનુપાન : મધ, માખણ અથવા મલાઈ સાથે દિવસમાં બે વખત
૧૬

~ 20 ~
(૩૧) ત્રિભુવન કીર્તિ રસ
ુ , શુ. વત્સનાભ, શુ. ટંકણ, સઠ,
ઘટક દ્રવ્યો : શુ. હિંગલ ુ સી રસ, આદુ નો રસ,
ં ૂ મરી, પીપર, પીપરી મ ૂળ તલ
ધતરુ ાનો રસ
ઉપયોગ : તરૂણજવર, વાતકફ પ્રધાન જવર, શરદી, ખાંસી, સસણી, ઈન્ફલુએન્ઝા વગેરેમાં
માત્રા : ર ગોળી ત્રણ વાર . વૈદ્યકીય સલાહ અનુસાર
ુ સીના રસ અથવા આદુ ના રસ અને મધ સાથે
અનુપાન : તલ

(૩ર) દતોદ્‌ભવગદાંતક રસ
ઘટક દ્રવ્યો : અભ્રક ભસ્મ, લોહ ભસ્મ, શંખ ભસ્મ, સુ. માક્ષિક ભસ્મ, પીપર, સઠં ૂ , પીપરીમ ૂળ, ચવક, ચિત્રક,
બોડીઅજમો, હળદર, જેઠીમઘ, દે વદાર, દારૂહળદર, વાવડીંગ, એલચી, નાગકેસર, મોથ, ક્ચ ૂરો,
કાક્ડાસીંગ, બિડલવણ
ઉપયોગ : બાળકોનાં દાંત આવતી વખતની વ્યાધિઓ જેવાં કે લીલાં પાતળા ઝાડા, દૂ ધની ઊલટી, પેટમાં
દુ ઃખાવો વગેરેમાં
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી
અનુપાન : ધાવણ અથવા પાણી સાથે દિવસમાં બે વાર ૧ ગોળી ઘસીને દાંતના પેઢા પર ચોપડવી.

(૩૩) નવાયસ લોહ

ં ૂ મરી, પીપર, હરડે, બહેડા, આમળા, મોથ, વાવડીંગ,ચિત્રકમ ૂળ, લોહભસ્મ
ઘટક દ્રવ્યો : સઠ,
ઉપયોગ : પાંડુ, રકતવર્ધક, દીપન, પાચન, રસાયન વગેરે
માત્રા : ૩ થી ૬ રતી (0.3645 થી 0.7290 ગ્રામ) (૧ રતી = ૦.૧૨૧૫ ગ્રામ)
અનુપાન : ઘી અને મધ સાથે વિષમ પ્રમાણ
૧૭

~ 21 ~
(૩૪) નાગ ભરમ
ઘટક દ્રવ્યો : નાગ
ુ ય, પાંડુ, ગુલ્મ, શ ૂળ વગેરેમાં
ઉપયોગ : પ્રમેહ, મઘુ પ્રમેહ, ઘાતક્ષ
માત્રા : ૦.૨૫ થી ૦.૫૦ગ્રામ
અનુપાન : મધ, માખણ અથવા મલાઈ

(૩૫) નિત્યાનંદ રસ
ઘટક દ્રવ્યો : શુ ં પાદર, શુ. ગંધક, તામ્ર ભસ્મ, બંગ ભસ્મ, શુ. હરતાલ, શુ. મોરથુથ,ુ શંખ ભસ્મ, કોડી ભસ્મ,
ં ૂ મરી, પીપર, આમળા, હરડે, બહેડા, વાવડીંગ, લોહ ભસ્મ, સિંઘવ, સંચળ, બિડવલણ,
સઠ,
મીઠુ ંવડાગરૂ, ચવક, પીપરીમ ૂળ, હાઉબેર, વજ, કાળીપાઠ, દે વાદાર, એલચી, નસોત્તર, દંતીમ ૂલ,
ચિત્રકમ ૂળ
ઉપયોગ : હાથીપગુ (શ્લીપદ), ગંડમાળ, અંડવ ૃદ્ધિ
માત્રા : ર થી ૪ ગોળી સવાર સાંજ
અનુપાન : પાણી અથવા ગૌમ ૂત્ર

(૩૬) પંચામ ૃત પર્પટી

ઘટક દ્રવ્યો : શુ. પારદ, શુ. ગંધક, લોહ ભસ્મ, અભ્રક ભસ્મ, તામ્ર ભસ્મ
ઉપયોગ : અતિસાર, સંગ્રહણી, ઉદરરોગ, જૂનો મરડો, પાંડુ તથા યકૃ તની બીમારી
માત્રા : ૦.૦૮ગ્રામ થી ૦.રપ ગ્રામ
અનુપાન : મધ અને શેકેલા જીરૂ સાથે દિવસમાં ત્રણ વખત ચાટી ઉપર છાશ પીવી.

(૩૭) પ્રદરાંતક લોહ

ઘટક દ્રવ્યો : લોહ ભસ્મ, બંગ ભસ્મ, યશદ ભસ્મ, કહેરબાપિષ્ટિ, ગેરૂ, મોચરસ, રાળ, દાડમ, આમળા
ઉપયોગ : સ્ત્રીઓના દરે ક પ્રકારના પ્રદરમાં, ફીકાશ, પાંડુ, કમ્મરનો દુ ઃખાવો
માત્રા : ૦.રપ થી ૦.૫૦ ગ્રામ મધ ત્રણ વાર સાથે.
અનુપાન : દૂ ધ તથા આમળાનો રસ તેમજ મધ સાથે જાસ ૂદના ફૂલના શરબત સાથે લેવાથી વિશેષ લાભ્
થાય છે .
૧૮

~ 22 ~
(૩૮) પ્રવાલપિષ્ટિ
ઘટક દ્રવ્યો : પ્રવાલ કાંડ
ગુલાબજળ
ઉપયોગ : પિત્તશામક, રકતસ્તંભક, અમ્લપિત્ત, જવર, કાસ વગેરે
માત્રા : ૦.૦૮ થી ૦.રપ ગ્રામ
અનુપાન : મધ સાથે

(૩૯) પ્રવાલ ભસ્મ

ઘટક દ્રવ્યો : પ્રવાલ કાંડ
ઉપયોગ : જીર્ણજવર, પાંડુરોગ, રક્તસ્ત્રાવ, કાસ, નેત્ર રોગ, ઉત્તમ જાતનુ ં કેલ્શિયમ છે .
માત્રા : ૦.રપ થી ૦.૫૦ ગ્રામ
અનુપાન : મધ યા દૂ ધ સાથે

(૪૦) બંગ ભસ્મ

ઘટક દ્રવ્યો : કલાઈ, મોતીની છીપ, કેસ ૂડાના ફૂલ કુ ંવારપાઠાનો રસ
ઉપયોગ : ઉત્તમ પૌષ્ટિક રસાયન, બલ્ય, શુક્રજનક, મ ૂત્રરોગ નાશક, જીવાણુઓ
ં નો સંહાર કરનાર
માત્રા : ૦.રપ ગ્રામ બે વાર
અનુપાન : મધ સાથે

(૪૧) બાલ રક્ષક સોગઠી

ઘટક દ્રવ્યો : જાયફળ, જાવંત્રી, અતિવિષ, અજમો, વાવડીંગ, વાકુ ંભા, ઈન્દ્રજવ, હરડે, કાંચકા, સંચળ, સુવા
અને કેસર
ઉપયોગ : બાળકોના અનેક જાતના રોગોમાં પાણીમાં ઘસીને આપવાથી લાભ થાય છે .
માત્રા : ર થી ૪ ઘસરકા
અનુપાન : પાણી અથવા મધ
૧૯

~ 23 ~
(૪ર) બાલ રક્ષક ગુટિકા
ઘટક દ્રવ્યો : જાયફળ, જાવંત્રી, તજ, લવંગ, એલચી, અજમો, સફેદ મરી, વાવડીંગ, વાકુ ંભા, સંચળ, સુવા,
હરડે, કરિયાત,ું કાંચકા, અતિવિષ, દાડમછાલ, પીપરીમ ૂળ, વાસકપ ૂર, એળિયો, હીરાબોળ,
ખસખસ, રે વચ
ં ીનીને શીરો, જેઠીમધ, બહેડા, ગળોધન, અર્જુનછાલ, સોડિયમ બેન્ઝોઈટ, કેસર
ઉપયોગ : બાળકોના રોગો જેવા કે અપચો, અત્િદ્રા, પેટમાં દુ :ખવુ,ં ઝાડા થવા, રડરડ કરવુ,ં સુક્તાન,
જીર્ણજવર વગેરેમાં
માત્રા : ૧ ગોળા દિવસમાં બે વખત
અનુપાન : દૂ ધ અથવા મઘ

(૪૩) ભ્રાહ્મીવટી સ્પેશ્યલ સુવર્ણ યુકત

ઘટક દ્રવ્યો : સંગયશબ ભસ્મ, ચંદ્રોદય, પ્રવાલપિષ્ટિ, કહેરબાપિષ્ટિ, સુવર્ણ ભસ્મ, મુકતાપિષ્ટિ, જાયફળ,
ં ૂ મરી, પીપર, તજ, અશ્વગંધા, અકકલગરો, ધાણા, વાંસકપ ૂર, ચંદન,
લવંગ, કુ ષ્ઠ, જાવંત્રી, સઠ,
વરિયાળી, પીપરીમ ૂળ, ચિત્રકમ ૂળ, અંબર, બ્રાહ્મી, નસોત્તર, અગર, અજમો, ઘોડાવજ, જીરૂ,
ુ પિષ્ટિ.
વાવડીંગ, પુષ્કરમ ૂલ, શતાવરી, નિલમપિષ્ટિ, લોહભસ્મ, હિંગલ
ઉપયોગ : ગાંડપણ, યાદશકિતની કમજોરી, અનિદ્રા, માનસેક થકાવટ તેમજ માનસિક રોગોમાં ઉપયોગી.
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી
અનુપાન : ગાયનુ ં દૂ ધ

(૪૪) મકરધ્વજ ચંદ્રોદય દ્વિગુણ (પાવડર)

ઘટક દ્રવ્યો : શુ. પારદ, શુ. ગંધક, સોનુ
ુ ત રોગોમાં ઉપયોગી
ઉપયોગ : બલ્ય, રસાયન, વાજીકર, ધાતગ
માત્રા : ૦.૦૧૬ ગ્રામ
અનુપાન : રોગાનુસાર
૨૦

~ 24 ~
(૪૫) મકરઘ્વજ વટી-શતગુણ (સુવર્ણયુકત)
ધટકદ્રવ્યો : શુ.પારદ, શુ. ગંધક, સુવર્ણ ભસ્મ
ઉપયોગ : પૌષ્ટિક, રસાયન, કફ, શ્વાસ, કાસ, ક્ષય વગેરે પર
માત્રા : ૧ગોળા
અનુપાન : રોગાનુસાર

(૪૬) મકરધ્વજ વટી-ષોડશગુણ (સુવર્ણયુકત)

ઘટકદ્રવ્યો : જાયફળ, જાવંત્રી, પીપર, એલચી, તુલસી, વરધારનાબીજ, કપ ૂરબરાસ, કેસર, ચંદ્રોદય ષોડશ,
સુવર્ણ ભસ્મ, મુકતાપિષ્ટિ, અંબર અભ્રક ભસ્મ, બંગ ભસ્મ, યશદ ભસ્મ, લોહ ભસ્મ
ઉપયોગ : વીર્યવર્ધક, બલ્ય, વાજીકરણ તથા નસોની કમજોરી દૂ ર કરે છે . તમામ રોગોમાં ઉપયોગી
માત્રા : વૈદ્યકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : દૂ ધ સાથે

(૪૭) મંડુર ભસ્મ

ઘટકદ્રવ્ય : મડું ૂ ર
ભાવનાદ્રવ્યો: ગૌમ ૂત્ર, ત્રિફળાકવાથ, કુ ંવારપાઠાનો રસ
ઉપયોગ : રકતકણ વધારે છે , યકૃ ત પ્લીહધ્ના "રોગો, ઉદર રોગ, હૃદયની કમજોરી, પાંડુ.
માત્રા : ૦.રપ થી ૦.૫૦ ગ્રામ દિવસમાં બે વખત
અનુપાન : મધ સાથે

(૪૮) મંડુર વટી

ઘટકદ્રવ્યો : દે વદાર, દારૂહળદર, મરી, ચવક, પીપરીમ ૂળ, વાવડીંગ, સઠં ૂ , પીપર, મોથ, બહેડા, ચિત્રક મ ૂળની
છાલ, તજ, હરડે, આમળા, સુવર્ણ માક્ષિક ભસ્મ, મંડુર ભસ્મ, ગૌમ ૂત્ર
ઉપયોગ : પાંડુ, ઉદરરોગ, યકૃ તપ્લીહાના રોગો તેમજ રકતવિકારોમાં ઉપયોગી
માત્રા : ર થી ૪ ગોળી
અનુપાન : પાણી સાથે
ર૧

~ 25 ~
(૪૯) માણેક રસ
ઘટકદ્રવ્યો : હરતાલ વરખી
ઉપયોગ : નાના બાળકોની શરદી, ઉધરસ, વરાધમાં ઉપયોગી
માત્રા : ૧ થી ર મિલી ગ્રામ
અનુપાન : મધ સાથે

(૫૦) માણેકસસાદિવટી
ુ પિષ્ટિ, એળિયો, પીપર, સિંધવ, સંચળ, ઈન્દ્રજવ, ગરણીનાંબીજ, શુ.મનઃશીલ,
ઘટકદ્રવ્યો : માણેકરસ, હિંગલ
ં ૂ અજમો, અક્કલગરો, વાવડીંગ, જાયફળ, જાવંત્રી,
ટંકણ ફ(ફલાવેલો) જવખાર, હીરાબોળ, સઠ,
એલચી, તમાલપત્ર, રે વચ
ં ીનો શિરો, કેસર, પાનનો રસ
ઉપયોગ : નાના બાળકોની શરદી, ઉધરસ અને ન્યુમોનિયા (સસણી) મટાડે છે
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી
અનુપાન : મધ સાથે

(૫૧) મુકતાપિષ્ટિ
ઘટકદ્રવ્યો : મોતી, ગુલાબજળ
ઉપયોગ : પિત્તશામક, દાહ, જવર, ખાંસી તથા ઉત્તમ કેલ્શિયમ તરીકે ઉપયોગી છે .
માત્રા : ૦.રપ ગ્રામ
અનુપાન : મધ, મલાઈ અથવા માખણ સાથે

(પર) યશદ ભસ્મ

ઘટકદ્રવ્યો : જશત (યશદ)
ઉપયોગ : નેત્રરોગ, પ્રમેહ, જીર્ણજવર, પ્રદર, પાંડુ
માત્રા : ૧ થી ર રતી (૧ રતી = ૦.૧૨૧૫ ગ્રામ)
અનુપાન : મઘ, માખણ અથવા મલાઈ સાથે
૨૨

~ 26 ~
(૫૩) રજઃપ્રવર્તની વટી
ઘટકદ્રવ્યો : એળિયો, હીરાબોળ, ફૂલાવેલોટંકણખર, હીંગ, હીરાકસી, જટામાંસી, શુ. સોમલ
ઉપયોગ : સ્ત્રીઓની માસિક સંબધ
ં ી ફરિયાદ, અનિયમિતતા, ઓછું આવવું વગેરે
માત્રા : ર ગોળી દિવસમાં ત્રણ વખત
અનુપાન : પાણી સાથે

(પ૪) રસ સિંદૂર
ઘટકદ્રવ્યો : શુ. પારદ, શુ. ગંધક
ઉપયોગ : કાસ, શ્ચાસ, સંગ્રહણી, પાંડુ, બળવ ૃદ્ધિ કરનાર, રકતશેધક પૌષ્ટિક રસાયન
માત્રા : ૦.૩૩૦ મિ.ગ્રામ થી ૦.૬ 9 ૦ મિ. ગ્રામ
અનુપાન : અભ્રક, ભસ્મ, મધ અને પીપર, સાથે અથવા રોગાનુસાર

(૫૫) રૌપ્ય ભરમ

ઘટકદ્રવ્યો : ચાંદી, ગંધક, હરતાલ, દારૂડીનો રસ
ઉપયોગ : શોષ, જવર, કાસ, ઉદરરોગ, ક્ષય, વગેરેમાં
માત્રા : ૧ થી ર રતી
અનુપાન : મધ

(પ૬) લોહ ભરમ

ઘટકદ્રવ્યો : કાંતલોહ, ત્રીફળા કવાથ
ઉપયોગ : પાંડુ, અશક્તિ, કમળો, નેત્રવિકાર, પ્રદર, રક્તસ્ત્રાવ
માત્રા : ૦.રપ મિ.ગ્રામ થી ૦.૫૦૦ મિ. ગ્રામ
અનુપાન : મધ સાથે દિવસમાં ર વાર
૨૩

~ 27 ~
 ુ ાકર રસ
(૫૭) બ ૃહત‌્ વસંત કુ સમ
ઘટક દ્રવ્યો : પ્રવાલપિષ્ટિ, ચંદ્રોદય, મોતીપિષ્ટિ, અભ્રક ભસ્મ, ચાંદીની ભસ્મ, સોનાની ભસ્મ, લોહ ભસ્મ,
નાગ ભસ્મ, બંગ ભસ્મ, શતાવરી, ચંદન કેળનો કંદ
ભાવનાદ્રવ્યો : અરડૂસાનો રસ, હળદરનો રસ, શેરડીનો રસ, કમલફૂલ રસ, ચમેલીફૂલ રસ
ઉપયોગ : મધુપ્રમેહ, દૌર્બલ્ય, નપુસકતા,
ં રકતપિત્ત, રકતપ્રદર, ક્ષય
માત્રા : ૧-રગોળી સવાર સાંજ
અનુપાન : દૂ ધ સાથે

(૫૮) બ ૃહત‌્ વાતચિંતામણી રસ (સુવર્ણયુકત)

ઘટકદ્રવ્યો : સુવર્ણ ભસ્મ, ચાંદી ભસ્મ, અભ્રક ભસ્મ, પ્રવાલપિષ્ટિ, લોહ ભસ્મ, ચંદ્રોદય, મોતીપિષ્ટિ, કાકોલી,
કુ ંવાર રસ
ઉપયોગ : પક્ષાઘાત, અર્દિત, વાતરોગ, હૃદય તથા મસ્તિષ્કના રોગો, અસ્થિક્ષય
માત્રા : વૈધ્યકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : મઘ

(૫૯) વેદનાંત્તક રસ
ઘટક દ્રવ્યો : અફીણ, ખુરસાની અજમો, ભાંગ, કપ ૂર, રસસિંદૂર
ઉપયોગ : સ્તંભક, વીર્યપુષ્ટીકારક, નિંદ્રા લાવનાર તથા વેદનાશામક
માત્રા : ૧થી ૨ ગોળી /વૈધકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : પાણી

(૬૦) વસંત માલતી (લઘુ)

ુ
ઘટક દ્રવ્યો : શુ. ખાપરીયુ,ં સફેદ મરી, માખણ, લીંબુનો રસ, હિંગલ
ઉપયોગ : સુકતાન, જીર્ણજવર, બાળકોના રોગો, ધાત ુગત જવર, પ્રદર, રકતાર્શ અને નેત્રરોગ
માત્રા : ૧થી ર ગોળી દિવસમાં ૩વાર
અનુપાન : મધ સાથે

૨૪

~ 28 ~
(૬૧) શંખ ભસ્મ
ઘટક દ્રવ્યો : શંખ, લીંબુનો રસ
ઉપયોગ : દીપન, પાચન, આધ્માન, પિત્તજન્ય રોગો, અતિસાર, શરીરમાં કેલ્શીયમની ખામી
માત્રા : ૧રપ મિ. ગ્રામ થી ર૫૦ મિ. ગ્રામ
અનુપાન : મઘ

(૬૨) શિરઃશુલારી વટી

ઘટક દ્રવ્યો : શુ.ં પારો, શુ. ગંધક, લોહ ભસ્મ, તામ્ર ભસ્મ, શુ. ગુગળ, હરડે, બહેડા, આમળા, યષ્ટિમઘુ, પીપર,
ં ૂ ગોખરૂ, વાવડીંગ, દશમ ૂલ કવાથ
સઠ,
ઉપયોગ : માથાનો દુ ઃખાવો, દરે ક પ્રકારના માથાના દુ ઃખાવામાં
માત્રા : ૨ થી ૪ ગોળી સવાર સાંજ
અનુપાન : પાણી સાથે

(૬૩) શુકિત ભસ્મ

ઘટક દ્રવ્યો : મોતીની છીપ
ઉપયોગ : મંદાગ્નિ, અજીર્ણ, શ ૂલ, આફરો, બલ્ય, પુષ્ટીકારક
માત્રા : રપ૦ મિ.ગ્રામ થી ૫૦૦ મિ. ગ્રામ
અનુપાન : મઘ

(૬૪) શોણિતાર્ગલ રસ
ઘટક દ્રવ્યો : લોહ ભસ્મ, અભ્રક ભસ્મ, રસાંજન, શુ, ખાપરીયુ,ં ફૂલાવેલી ફટકડી, રતાંજલી, સોનાગેરૂ,
પીપળાની લાખ, રસસિંદૂર
ઉપયોગ : રક્તસ્ત્રાવ, અત્યાર્તવ, રકતાર્શ, રકતપ્રદર, રકતાતિસાર
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી
અનુપાન : સવાર સાંજ પાણી સાથે
૨૫

~ 29 ~
(૬૫) શ્વાસકુ ઠાર રસ
ઘટક દ્રવ્યો : શુ. પારદ, શુ. ગંઘક, શુ. વત્સનાભ, શુ. ટંકણ, શુ. મનઃશીલ, કાળા મરી, સઠં ૂ , પીપર
ઉપયોગ : શરદી, શ્વાસ, કાસ, પીનસ, વગેરેમાં
માત્રા : રપ૦ મિ.ગ્રામ થી ૫૦૦ મિ. ગ્રામ
અનુપાન : મઘ

(૬૬) શ્વાસ કાસ ચિંતામણી રસ

ઘટક દ્રવ્યો : શુ. પારદ, શુ. ગંધક, સુવર્ણમાક્ષિક ભસ્મ, સુવર્ણ ભસ્મ, લોહ ભસ્મ, મુકતાપિષ્ટિ, અભ્રક ભસ્મ,
ભોંયરીંગણી, જેઠીમધ બકરીનુ ં દૂ ધ, નાગરવેલના પાનનો રસ
ઉપયોગ : શ્વાસ, કાસ, જૂની ખાંસી વગેરે
માત્રા : ૧રપ મિ.ગ્રામ થી ૨૫૦ મિ. ગ્રામ
અનુપાન : મધ

(૬૭) સપ્તામ ૃત લોહ

ઘટક દ્રવ્યો : હરડે, બહેડા, આમળા, યષ્ટિમધુ, લોહ ભસ્મ, મધ, ઘી
ઉપયોગ : આંખના રોગો તેમજ માથાનો દુ ઃખાવો
માત્રા : ૧ ગ્રામ
અનુપાન : ઘી તથા મધ સાથે

(૬૮) સમીર પનન્‍નગ રસ (તલસ્થ)

ઘટક દ્રવ્યો : શુ. પારદ, શુ. ગંધક, શુ. સોમલ, શુ. હરતાલ, શુ. મનઃશીલ
ઉપયોગ : વાતરોગ, પક્ષાઘાત, કાસ, શ્વાસ
માત્રા : ર થી ૪ ગ્રામ
અનુપાન : મધ
૨૬

~ 30 ~
(૬૯) સાબરશ્રુગ
ં ભરમ
ઘટક દ્રવ્યો : સાબરશ્રંગ
ઉપયોગ : હૃદયશ ૂલ, પાર્શ્શૂલ, કાસ, શ્વાસ વગેરે
માત્રા : ર૫૦ મિ.ગ્રામ થી ૫૦૦ મિ.ગ્રામ
અનુપાન : મઘ

(૪૦) સુવર્ણ માક્ષિક ભસ્મ

ઘટક દ્રવ્યો : સુવર્ણ માક્ષિક, દિવેલ, લીંબુ
ઉપયોગ : પાંડુ, યકૃ ત પ્લીહાના રોગો, કમળો, જીર્ણજવર, પ્રમેહ વગેરે
માત્રા : ર૫૦ મિ. ગ્રામ થી ૫૦૦ ગ્રામ
અનુપાન : મધ સાથે

(૪૧) સુવર્ણ રાજ બંગેશ્વર

ઘટક દ્રવ્યો : શુ,ં બંગ, શુ. પારો, શુ. ગંધક, નવસાર, સુરોખાર
ઉપયોગ : દુ ર્બળતા, નેત્રરોગ, શ્વેતપ્રદર, શુકમેહ, બલ્ય
માત્રા : ર૫૦ મિ.ગ્રામ થી ૫૦૦ મિ. ગ્રામ
અનુપાન : મધ

(છર) સુવર્ણ વસંત માલતી (બ ૃહત‌)્

ઘટક દ્રવ્યો : સુવર્ણ ભસ્મ, ચંદ્રોદય, યશદભસ્મ, રૌપ્યભસ્મ, બંગભસ્મ, નાગભસ્મ, અભ્રકભસ્મ, પ્રવાલપિષ્ટિ,
મોતીપિષ્ટિ, સફેદ મરી, પીપર, કેસર, માખણ, લીંબુનો રસ
ઉપયોગ : ઉત્તમ રસાયન, શોષ, ક્ષય, રકતની ન્યુનતા, શ્વાસ, કાસ, અર્જીણ,
અશકિત, બલ્ય
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી
અનુપાન : મઘ, માખણ, અથવા મલાઈ સાથે
૨૭

~ 31 ~
(૭૩) સુવર્ણ વસંત માલતી (સ્પે.)
ઘટક દ્રવ્યો : સુવર્ણ ભસ્મ, રસસિંદૂર, મુકતાપિષ્ટિ, યશદ ભસ્મ, સફેદ મરી, માખણ, લીંબુનો રસ
ઉપયોગ : પૌષ્ટિક, રસાયન, જીર્ણજવર
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી
અનુપાન : મધ તથા માખણ સાથે

(૭૪) સુતરશેખર રસ (સાદો)

ઘટક દ્રવ્યો : શુ. પારદ, શુ. ગંધક, રૌપ્ય ભસ્મ, મરી, પીપર, શુ. ધત્તુરાના બીજ, તામ્ર ભસ્મ, તજ, એલચી,
તમાલપત્ર, નાગકેસર, શુ. ટંકણ, શંખ ભસ્મ, બેલગર્ભ, કચ ૂરો, ભાંગરાનો સ્વરસ, સઠં ૂ
ઉપયોગ : અમ્લપિત્ત, પિત્તશામક, પિત્તના રોગો, ભ્રમ વગેરે
માત્રા : ૧-૧ ગોળી સવાર સાંજ
અનુપાન : મધ સાથે

(૭૫) સુતશેખર રસ (સુવર્ણ યુકત)

ઘટક દ્રવ્યો : સુવર્ણ ભસ્મ, શુ. પારદ, શુ. ગંઘક, રૌપ્ય ભસ્મ, શુ. ટંકણ, મરી, પીપર, શુ. ધત્તુરાના બીજ, તામ્ર
ભસ્મ, તજ, તમાલપત્ર, એલચી, નાગકેશર, શંખ ભસ્મ, બેલગર્ભ, કચ ૂરો, ભાવના ભાંગરાનો
રસ, સઠં ૂ
ઉપયોગ : અમ્લપિત્ત, પિત્તના રોગો, સંગ્રહણી, કાસ, વમન, ગુલ્મ, મંદાગ્નિ વગેરે
માત્રા : ૧-૧ ગોળી સવાર સાંજ
અનુપાન : મધ

(૭૬) હજરલ યહુદ ભરમ

ઘટક દ્રવ્યો : હજરલ યહુદ પત્થર
ઉપયોગ : મ ૃત્રાશ્મરી, મ ૂત્રલ
માત્રા : ૮ થી ૧ર રતી
અનુપાન : મધ સાથે
૨૮

ુ પિષ્ટિ
(૭૭) હિંગલ
ુ , ગુલાબજળ
ઘટક દ્રવ્યો : શુ ં હિંગલ
ઉપયોગ : શ્વાસ, કાસ, વાજીકરણ, વાતનાશક
માત્રા : વૈદ્યકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : મઘ

~ 32 ~
(૭૮) હદય ચિંતામણી રસ
ઘટક દ્રવ્યો : શુ.ં પારદ, શુ. ગંધક, અભ્રક ભસ્મ, લોહ ભસ્મ, બંગ ભસ્મ, શુ. શિલાજીત, અંબર, સુવર્ણ ભસ્મ,
મોતીપિષ્ટિ, રૌપ્ય ભસ્મ, ચિત્રકછાલ, અર્જુનછાલ, ભાંગરો
ઉપયોગ : હૃદયરોગ, હૃદયશ ૂલ, હૃદયના ધબકારા વધી જવા, વાનજન્ય વિકારો
માત્રા : ૧રપ થી ર૫૦ મિ. ગ્રામ
અનુપાન : મઘ
૨૯

~ 33 ~
વિભાગ - ૩ : ચ ૂર્ણો
(૧) અજમોદાદિ ચ ૂર્ણ
ઘટક દ્રવ્યો : અજમોબોડી, ઘોડાવજ, કઠ, અમ્લવેતસ, બ્રહ્મદં ડી, સિંઘવ, સાજીખાર, સઠં ૂ , હલ
ુ હલ
ુ , મરી, પીપર,
નાગરમોથ, સંચળ
ઉપયોગ : આમવાત, શોથ, સાંઘાનો દુ ઃખાવો, પીઠ, કમ્મર, તેમજ પેટના દુ ઃખાવામાં ઉપયોગી, ગેસ,
આધ્યાન, અગ્નિમાંદ્ય વગેરેમાં
માત્રા : ૨ થી ૪ ગ્રામ સવાર સાંજ
અનુપાન : છાશ

(ર) અનંતમ ૂલ ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : અનંતમ ૂલ (ઉપલસરી)
ઉપયોગ : રકતવિકાર, ચામડીના દર્દો, પિત્તજન્ય ગરમીના ઉપદ્રવો
માત્રા : ર થી ૪ ગ્રામ
પાણી

(૩) અભયા ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : હરડેદળ
ઉપયોગ : મ ૂદુ રે ચક, રસાયન, આંતરડાની ગરમી, કબજીયાત, નેત્રરોગ
માત્રા : વૈદ્યકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : પાણી

(૪) અમ ૃતા ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : ગળો
ઉપયોગ : જીર્ણજવર, ચામડીના રોગો, મ ૂત્રવિકારો, કૃ મિઘ્ન, દીપન
માત્રા : ૦.પ ગ્રામ થી ૧ ગ્રામ
અનુપાન : પાણી સાથે, વાતરોગોમાં ઘી સાથે, પિત્તના રોગોમાં સાકર અને કફના રોગોમાં મધ સાથે

૩૦

~ 34 ~
(૫) અર્જુન ચ ૂર્ણ
ઘટક દ્રવ્યો : અર્જુન
ઉપયોગ : હૃદયની દુ ર્બળતા, હાડકાની નબળાઈ, રકત પ્રદર, લોહી જામી જવું
માત્રા : ૨ થી ૪ ગ્રામ સવાર સાંજ
અનુપાન : દૂ ધ સાથે

(૬) અવિપત્તિકર ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : સઠં ૂ મરી, પીપર, હરડે, બહેડા, આમળા, નાગરમોથ, વાવડીંગ,
એલચી, તમાલપત્ર, લવંગ, નસોત્તર, સાકર
ઉપયોગ : અમ્લપિત્ત, વમન, કબજીયાત, શ ૂળ, પિત્તવિકાર
માત્રા : ર થી ૪ ગ્રામ
અનુપાન : દૂ ધ અથવા તરોપાના પાણી સાથે

(૭) અશ્વગંધા ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : અશ્ચગંઘા
ઉપયોગ : બલ્ય, શુક્રવર્ધક, વાજીકર, જીર્ણજવર, રસાયન, વાતધ્ન, સંધિવા
વગેરે
માત્રા : ૨ થી ૪ ગ્રામ
અનુપાન : દધ

(૮) અશ્વગંઘાદિ ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : અશ્ચગંઘા, વરધારો
ઉપયોગ : બલ્ય, રસાયન, વાતરોગહર
માત્રા : ૧ થી ર ગ્રામ
અનુપાન : દૂ ધ, દશમ ૂલાદિ કવાથ, પાણી

૩૧

~ 35 ~
(૯) આમલક ચ ૂર્ણ
ઘટક દ્રવ્યો : આમળા
ઉપયોગ : પિત્તનતાશક, દીપન, રસાયન, નેત્રરોગ, બલ્ય, રક્તપિત્ત
માત્રા : વૈદ્યકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : પાણી અથવા દૂ ધ

(૧૦) કઢુકી ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : ક્ટુ કી
ઉપયોગ : યકૃ ત રોગ, જવર, પિત્તવિકાર, દીપન, વાતાનુલોપન, રે ચક, જવરધ્ન
માત્રા : ૧ થી ર ગ્રામ
અનુપાન : પાણી

(૧૧) કરિયાત ંુ ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : કરિયાત ું
ઉપયોગ : જવર, પિત્તવિકાર, ક્ટુ પૌષ્ટિક
માત્રા : ર થી ૪ ગ્રામ
અનુપાન : પાણી

(૧ર) કવચબીજ ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : કવચ બીજ
ઉપયોગ : વાજીકર, રસાયન, ઘાત ુ પૌષ્ટિક, જ્ઞાનતંત ુને બળ આપનાર
માત્રા : ર થી ૪ ગ્રામ
અનુપાન : દૂ ધ

(૧૩) કં ટકારી લવણ

ઘટક દ્રવ્યો : ભોંય રીંગણી, સિંઘવ
ઉપયોગ : કાસ, શ્વાસ,દમ
માત્રા : ૦.રપ થી ૦.૫૦ ગ્રામ
અનુપાન : મધ સાથે

૩૨

~ 36 ~
(૧૪) કુ બેરાક્ષ ચ ૂર્ણ
ઘટક દ્રવ્યો : કાચકા
ઉપયોગ : કૃ મિજવરધ્ન, જવરધ્ન, અજીર્ણ, ગર્ભાશય શોધક, પેઢુનો દુ ઃખાવો વગેરે
માત્રા : ર થી ૪ ગ્રામ
અનુપાન : પાણી સાથે

(૧૫) ગૈ રિક ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : ગેરૂ
ઉપયોગ : ગરમી, મુખપાક, અતિસાર, રક્તાતિસાર, આંતરડા તથા ગર્ભાશયના વ્રણમાં ઉપયોગી
માત્રા : ૧ થી ર ગ્રામ
અનુપાન : પાણી સાથે

(૧૬) ગૈ રિક વિશિષ્ટ ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : ગેરૂ, આમળાનો રસ
ઉપયોગ : ગરમી, મુખપાક, અતિસાર, રકતમ ૃત્ર, વ્રણ વગેરે
માત્રા : ૧ થી ર ગ્રામ
અનુપાન : પાણી

(૧૭) ગોક્ષુર ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : ગોખરૂ
ઉપયોગ : મ ૂત્રાશયના વિકારો, મ ૂત્રલ, બલ્ય, રસાયન, વાજીકર
માત્રા : ૧ થી ર ગ્રામ
અનુપાન : પાણી સાથે

૩૩

~ 37 ~
(૧૮) ગ્રંયિક ચ ૂર્ણ
ઘટક દ્રવ્યો : પીપરીમ ૂળ
ઉપયોગ : અજીર્ણ, વાયુનાશક, કફનાશક, નિંદ્રાપ્રદ, અરૂચિ, ગભરામણ
માત્રા : ર થી ૪ ગ્રામ
અનુપાન : મધ અથવા સાકર અને ઘી સાથે

(૧૯) ગોદતી પુષ્પ

ઘટક દ્રવ્યો : ગોદં તી
ઉપયોગ : જીર્ણજવર, શિરઃશ ૂલ, બાલશોષ, પ્રદર, અશકિત વગેરે
માત્રા : ૧ થી ર ગ્રામ
અનુપાન : મધ અથવા પાણી

(ર૦) વચા ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : ઘોડાવજ
ઉપયોગ : શરદી, અપસ્માર, ઉન્માદ, વિસ્મ ૃતિ, પક્ષાઘાત, સસણી
માત્રા : ૦.૫ ગ્રામ થી ૧ ગ્રામ
અનુપાન : મઘ

(ર૧) ચિત્રકમ ૂલ ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : ચિત્રકમ ૂલ
ઉપયોગ : યકૃ તદોષ, દીપન, પાચન, અજીર્ણ, શ ૂલ, વાયુ વગેરે
માત્રા : ર ગ્રામ
અનુપાન : પાણી સાથે

(રર) ચોપચીની ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : ચોપચીની
ઉપયોગ : વાતવિકાર, રક્તવિકાર, કુ ષ્ઠ, ફીરં ગ, ઉન્માદ
માત્રા : ર થી ૪ ગ્રામ
અનુપાન : પાણી સાથે

૩૪

~ 38 ~
(ર૩) ચોસઠ પ્રહરી પીપર
ઘટક દ્રવ્યો : પીપર
ઉપયોગ : અગ્નિદીપક, અજીર્ણ, વાતનાશક, રસાયન, શરદી, શ્વાસ, કાસ
માત્રા : ૧ થી ર ગ્રામ
અનુપાન : મધ સાથે

(ર૪) તાલિસાદિ ચ ૂર્ણ

ંૂ
ઘટક દ્રવ્યો : તાલીસપત્ર, મરી, સઠ,પીપર, વાંસકપ ૂર, એલચી, તજ, સાકર
ઉપયોગ : ખાંસી, શ્વાસ, જીર્ણજવર, અગ્નિમાંઘ, અરૂચિ વગેરે
માત્રા : ર થી ૪ ગ્રામ /વૈદ્યકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : મધ

(રપ) ત્રિકટુ ચ ૂર્ણ

ં ૂ મરી, પીપર
ઘટક દ્રવ્યો : સઠ,
ઉપયોગ : અગ્નિમાંધ, શરદી, કફ, ક્ષય, અજીર્ણ, અરૂચિ, ગેસ
માત્રા : ૧ થી ર ગ્રામ
અનુપાન : મધ સાથે

(ર૬) ત્રિફળા ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : હરડે, બહેડા, આમળા
ઉપયોગ : ક્બજીયાત, રકતવિકાર, નેત્રરોગ, રસાયન, બલ્ય
માત્રા : ર થી ૪ ગ્રામ બે વાર /વૈઘ્યકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : પાણી સાથે

(ર૭) દીનદયળ ચ ૂર્ણ (નરનારાયણ ચ ૂણ)

ઘટક દ્રવ્યો : સોનામુખી, સંચળ, અજમો
ઉપયોગ : અજીર્ણ, રે ચક, ઉદરશ ૂલ, વાતનાશક, આફરો, આધ્માન
માત્રા : પ થી ૧૦ ગ્રામ
અનુપાન : ઠંડા પાણી સાથે ૩૫

~ 39 ~
(ર૮) ત્રિવ ૃત (નસોત્તર) ચ ૂર્ણ
ઘટક દ્રવ્યો : નસોત્તર
ઉપયોગ : રે ચક, જવરઘ્ન, મળ ભેદનાર, અમ્લપિત્તહર
માત્રા : રથી ૩ગ્રામ
અનુપાન : પાણી સાથે

(ર૯) નાગકેસર ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : પીળું નાગકેસર
ઉપયોગ : રકતસ્ત્રાવ, દુ ઝતા અર્શ, પ્રદર, લોહીવા, પિત્તજન્યરોગો
માત્રા : ૧ થી ર ગ્રામ
અનુપાન : સાકર સાથે

(૩૦) પંચસકાર ચ ૂર્ણ

ં ૂ વરીયાળી, સિંધવ, હીમજ
ઘટક દ્રવ્યો : સોનામુખી, સઠ,
ઉપયોગ : રે ચક, અજીર્ણ, અપચો, ખાટા ઓડકાર, કબજીયાત
માત્રા : વૈય
્ કીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : ઠંડા અગર ગરમ પાણી સાથે

(૩૧) પાષાણભેદ ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : પાષાણભેદ
ઉપયોગ : મ ૂત્રલ, અશ્મરીહર
માત્રા : ર ગ્રામ
અનુપાન : પાણી અથવા ગોખરૂનો કવાથ

(૩ર) પુનર્નવા ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : સાટોડી
ઉપયોગ : મ ૂત્રવિકાર, સોજા, ઉત્તમ શોથદ્ર, મ ૂત્રલ, રસાયન
માત્રા : ર થી ૪ ગ્રામ
અનુપાન : પાણી સાથે ૩૬
(૩૩) પુષ્કરરમ ૂલ ચ ૂર્ણ
ઘટક દ્રવ્યો : પુષ્કરમ ૂલ
ઉપયોગ : કાસ, શ્વાસ, પાર્શ્શૂલ, છાતીમાં પાણી અને કફમાં ઉપયોગી
માત્રા : ૧ ગ્રામ

~ 40 ~
અનુપાન : મઘ

(૩૪) પુષ્યાનુગ ચ ૂર્ણ

ુ ા ઠળીયા, આંબાની ગોટલી, પાષાણભેદ, રસવંતી, મોથ, લોદ્ર, ગેરૂ, મજીઠ,
ઘટક દ્રવ્યો : કાળીપાઠ, જાંબન
ંૂ
બેલગર્ભ, નાગકેસર, સઠ, મોચરસ, જાયવંન્ત્રી, મરી, રતાંજલી, ધાવડીના ફૂલ, દ્રાક્ષ,
અનંતમ ૂલ, જેઠીમધ, કડાછાલ, અતિવિષ, અર્જુનછાલ, નીલોફર
ઉપયોગ : શ્વેતપ્રદર, રકતપ્રદર, રકતસ્ત્રાવ, ગર્ભાશયના રોગો
માત્રા : ર ગ્રામ
અનુપાન : ચોખાનુ ં ધોવાણ અગર સાકરના પાણી સાથે દિવસમાં બે વખત

(૩૫) બાલ ચાત ુર્ભદ્ર ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : પીપર, અતિવિષ, કાકડાસીંગ, મોથ
ઉપયોગ : બાળકોના તાવ, ઉલ્ટી, ખાંસી, શરદી, અપચો વગેરે
માત્રા : ૦.ર૫ ગ્રામ થી ૦.૫ ગ્રામ
અનુપાન : મધ સાથે

(૩૬) બ્રાહ્મી ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : બ્રાહ્મી
ઉપયોગ : બુદ્ધિવર્ધક, મેધ્યધ, માનસિક રોગોમાં
માત્રા : વૈધકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : દૂ ધ સાથે

૩૭

~ 41 ~
(૩૦) મહાસુદર્શન ચ ૂર્ણ
ઘટક દ્રવ્યો : આમળા,હરડે,બહેડા, હળદર, દારૂહળદર, ઊભી અને બેઠી ભોંયરીંગણી, કચ ૂરો, સઠં ૂ , પીપર, મરી,
પીપરીમ ૂળ, મોરવેલ, ગળો, ઘમાસો, કડુ , પિત્તપાપડો, મોથ, ત્રાયમાણ, વાળો, પુષ્કરમ ૂલ,
લીમડાનીછાલ, જેઠીમધ, કડાછાલ, અજમો, ઈન્દ્રજવ, ભારં ગમ ૂળ, સરગવાના બી, ફટકડી,તજ,
ઘોડાવજ, પદમક, ચંદન, અતિવિષ, બલા, પ ૃશ્રિપર્ણી, વાવડીંગ,તગર,ચિત્રકમ ૂલ,દે વદાર, ચવક,
પટોલ,લવંગ, વાંસકપ ૂર, તમાલપત્ર, તાલીસપત્ર, જાવંત્રી, કરિયાત,ું શાણીપર્ણી, જીવક,
ત્રદ્ષભક, કાકોલી.
ઉપયોગ : જીર્ણજવર, પિત્તવિકાર, મેલેરીયાના જવરમાં
માત્રા : ર થી ૪ ગ્રામ દિવસમાં બે વાર
અનુપાન : પાણી

(૩૮) મંજીષ્ઠાદિ ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : મજીક,હીમજ,બહેડા,આમળા,ગેરૂ,ગુલાબફૂલ,નવસાર,હરડેદળ, એલચી,પાષાણભેદ,ગોખરૂ,
વરીયાળી, રે વચ
ં ીનો શીરો, સોનામુખી
ઉપયોગ : ઝાડા-પેશાબની રૂકાવટ, અર્શ, રકતવિકાર
માત્રા : ૧ થી ર ગ્રામ
અનુપાન : પાણી સાથે

(૩૯) માર્કન્ડી ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : સોનામુખી
ઉપયોગ : પાચનક્રિયા સુધારી ઝાડો સાફ લાવે, રે ચક
માત્રા : ૧ થી ર ગ્રામ
અનુપાન : પાણી સાથે

(૪૦) યષ્ટિમધુ ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : યષ્ટિમઘુ
ઉપયોગ : કફનાશક, મ ૃદુ રે ચક, ખાંસી તથા ગળાના રોગોમાં
માત્રા : ર થી ૩ ગ્રામ
અનુપાન : પાણી
૩૮

~ 42 ~
(૪૧) રસાયન ચ ૂર્ણ
ઘટક દ્રવ્યો : ગળો, ગોખરૂ, આમળા
ઉપયોગ : મ ૃત્રરોગ, દૌર્બલ્ય, રસાયન, પિત્તજન્ય રોગ, સ્વપ્નસ્ત્રાવ
માત્રા : ર થી ૪ ગ્રામ
અનુપાન : દૂ ધ અને પાણી

(૪ર) લવણ ભાસ્કર ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : સિંધવ, બિડલવણ, ધાણા, પીપીર, પીપરીમ ૂળ, શાહજીરૂ, તમાલપત્ર, નાગકેસર, તાલીસપત્ર,
ં ૂ દાડમબીજ, તજ, એલચી
અમ્લવેતસ, મીઠુ ં, સંચળ, મરી, જીરૂ, સઠ,
ઉપયોગ : અજીર્ણ, ગેસ, આફરો, અરૂચિ, અગ્નિમાંઘ
માત્રા : ર થી ૩ ગ્રામ
અનુપાન : પાણી અથવા છાશ

(૪૩) વાસા ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : અરડૂસીના પાન
ઉપયોગ : રકતપિત્ત, શ્વાસ, કાસ, રક્તવિકાર, જવર, ક્ષય
માત્રા : વેધકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : મધ અગરપાણી

(૪૪) વિડં ગ ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : વાવડીંગ
ઉપયોગ : કૃ મિઘ્ન,બાળકોનાઝાડા, અજીર્ણ, શ ૂળ, આઘ્માન, વાતાનાશકિત
માત્રા : ૦.૫ ગ્રામ થી ૧.૦ ગ્રામ
અનુપાન : પાણી સાથે

(૪૫) વિદારી કં દ ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : વિદારીકંદ
ઉપયોગ : પૌષ્ટિક, બલ્ય, વીર્યપુષ્ટીકારક, વાજીકર, દીપન
માત્રા : ર થી ૪ ગ્રામ
અનુપાન : દૂ ધ

૩૯

~ 43 ~
(૪૬) વિશ્વભેષજ ચ ૂર્ણ
ઘટક દ્રવ્યો : સઠં ૂ
ઉપયોગ : વાત કફનાશક
માત્રા : ૧ થી ર ગ્રામ
અનુપાન : પાણી સાથે

(૪૦) વિષતિંદૂક ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : વિષતિંદૂક ચ ૂર્ણ (ઝેરકુ ચલા)
ઉપયોગ : દીપન,પાચન,અજીર્ણ,અરૂચિ,વાતરોગ,રકતવિકાર,અર્શ, કફરોગ
માત્રા : ર૦૦ ગ્રામ
અનુપાન : પાણી અગર દૂ ધ

(૪૮) વ ૃદ્ધ ગંગાધર ચ ૂર્ણ

ં ૂ ઘાવડીના ફૂલ, લોદ્ર, વાળો,
ઘટક દ્રવ્યો : નાગરમોથ, અરલુ, સઠ,
બીલાનોગર્ભ, મોચરસ, ઈન્દ્રજવ, કડાછાલ, આંબાની ગોટલી,
રીસામણી, અતિવિષ, કાળીપાઠ
ઉપયોગ : અતિસાર, સંગ્રહણી પ્રવાહિકા વગેરે
માત્રા : ૨ થી ૩ ગ્રામ
અનુપાન : મધ અને ચોખાના ધોવામણ સાથે

(૪૯) શતપત્ર્યાદિ ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : ગુલાબફૂલ, મોથ, જીરૂ, ચંદન, એલચી, વરીયાળી, કાથો, શંખજીરૂ,
ચીનીકબાલા, ગળોસત્વ, વાળો, ઈસબગુલ, ગોખરૂ, તજ,
તમાલપત્ર, નાગકેસર, અનંતમ ૂલ, કમળકાકાડી, સાકર
ઉપયોગ : અમ્લપિત્ત, પેટની ગરમી, દાહ, હોજરીની ગરમી, પેટના દર્દોમાં
માત્રા : ર થી ૪ ગ્રામ
અનુપાન : ઠંડુ પાણી

૪૦

~ 44 ~
(૫૦) શંખપુષ્પી ચ ૂર્ણ
ઘટક દ્રવ્યો : શંખાવલી
ઉપયોગ : મેધ્ય, સ્મ ૃતિ વધારનાર, મ ૂદુ રે ચક, રસાયન, દીપન
માત્રા : ૨ થી ૪ ગ્રામ
અનુપાન : પાણી સાથે

(૫૧) શતાવરી ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : શતાવરી
ઉપયોગ : પૌષ્ટિક, વાતધ્ન, રક્તપિત્તહર, અમ્લપિત્તહર, મ ૂત્રલ, પ્રદર, વગેરે
માત્રા : ૧ ગ્રામ સવાર સાંજ
અનુપાન : પાણી સાથે

(પર) શિવા ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : હિમજ
ઉપયોગ : મ ૂદુ રે ચક કબજીયાત, આંતરડાની ગરમી દૂ ર કરનાર રસાયન
માત્રા : ર થી પ ગ્રામ
અનુપાન : પાણી સાથે

(૫૩) શિવાક્ષાર પાચન ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : હિંગ્વાષ્ટક ચ ૂર્ણ, શિવા ચ ૂર્ણ, સાજીખાર
ઉપયોગ : કબજીયાત, આફરો, શ ૂલ, મંદાગ્નિ
માત્રા : ૨ થી ૪ ગ્રામ દિવસમાં બે વાર જમ્યા પછી
અનુપાન : પાણી સાથે

(૫૪) સપ્તપર્ણ (સાત્વીન) ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : સાત્વીછાલ
ઉપયોગ : જવરનાશક, કૃ મિ, મેલેરિયા વગેરે
માત્રા : ૪ ગ્રામ
અનુપાન : પાણી સાથે

૪૧

~ 45 ~
(પ૫) શ્વેતમ ૂસલી ચ ૂર્ણ
ઘટક દ્રવ્યો : શ્વેતમ ૂસલી
ઉપયોગ : પૌષ્ટિક, રસાયણ, બલ્ય
માત્રા : ૧ ગ્રામ
અનુપાન : દૂ ધ

(પ૬) સર્પગંધા ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : સર્પગંધા
ઉપયોગ : લોહીનુ ં વધુ દબાણ, ઉન્માદ
માત્રા : ર થી ૪ ગ્રામ
અનુપાન : ગુલાબજળ અથવા પાણી

(૫૭૦) સ્ફટિકા પુષ્પ ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : ફૂલાવેલી ફટકડી
ઉપયોગ : અતિસાર, રકતસ્તંભક, દાંતોના રોગોમાં
માત્રા : ૧ થી ર રતી
અનુપાન : પાણી

(૫૮) સારસ્વત ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : કુ ષ્ઠ, સિંધવ, જીરૂ, શાહજીરૂ, પીપર, પાઠા, અશ્ચગંઘા, અજમો, શંખાવલી, મરી, પીપરીમ ૂળ,
ંૂ
ઘોડાવજ, બ્રાહ્મી, સઠ.
ઉપયોગ : મેધ્ધ, યાદશકિત વધારનાર, ઉન્માદ, અપસ્માર, મગજની બીમારી
માત્રા : ૩ ગ્રામ
અનુપાન : ઘી અથવા મઘ

(૫૯) સિતોપલાદિ ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : તજ, એલચી, વાંસકપ ૂર, પપર, સાકર
ઉપયોગ : શ્વાસ, કાસ, ક્ષય
માત્રા : 3 થી ૬ ગ્રામ
અનુપાન : મધ

૪ર

~ 46 ~
(૬૦) સિંકોનાબાર્ક
ઘટક દ્રવ્યો : સિંકોનાછાલ
ઉપયોગ : મલેરિયા, જવરનાશક, કટુ પૌષ્ટિક, સ્તંભક
માત્રા : ર થી ૪ ગ્રામ
અનુપાન : પાણી સાથે

(૬૧) સોમકલ્પ ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : સોમકલ્ય
ઉપયોગ : શ્વાસ, કાસ, દમના હુમલા વખતે ગરમ પાણી સાથે આપવું
માત્રા : ૧ ગ્રામ
અનુપાન : પાણી સાથે

(કર) સૌભાગ્ય પુષ્પ ચ ૂર્ણ

ઘટક દ્રવ્યો : ફૂગાવેલો ટંકણખાર
ઉપયોગ : ખાંસી તથા શ્વાસ
માત્રા : ૦.રપ થી ૦.પા ગ્રામ
અનુપાન : મધ સાથે

(૬૩) સ્વાદિષ્ટ પાચન ચ ૂર્ણ

ં ૂ પીપર, ધાણા, સિંઘવ, દાડમબીજ, જીરૂ, સાયટ્રિક
ઘટક દ્રવ્યો : સાકર, એલચી, તજ, તમાલપત્ર, મરી, સઠ,
એસિડ
ઉપયોગ : અજીર્ણ, અરૂચિ, આફરો, મોં ને સ્વાદ કરનાર ન ન
માત્રા : ર ગ્રામ
અનુપાન : પાણી
(૬૪) સ્વાદિષ્ટ વિરે ચન ચ ૂર્ણ
ઘટક દ્રવ્યો : જેઠીમઘ, વરીયાળી, સોનામુખી, ગંધક, ખાંડ(સાકર)
ઉપયોગ : કબજીયાત, દુ ઝતા અર્શ
માત્રા : ૪ થી ૬ ગ્રામ
અનુપાન : સુખોષ્ણ પાણી

૪૩

~ 47 ~
(૬૫) હિંગ્વાષ્ટક ચ ૂર્ણ
ં ૂ મરી, પીપર, અજમો, જીરૂ, શાહજીરૂ, સિંધવ, શુ, હિંગ
ઘટક દ્રવ્યો : સઠ,
ઉપયોગ : ગેસ, આફરો, આઘ્માન, ઉદરશ ૂલ, અપચો
માત્રા : વૈદ્યકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : છાશ અથવા પાણી

૪૪

~ 48 ~
વિભાગ - ૪ : ગુગ્ગુલ,ુ વટી, ટે બ્લેટ, સોગઠી
(૧) અભયા ટે બ્લેટ
ઘટક દ્રવ્ય : હરડેદળ
ઉપયોગ : મ ૂદુ રે ચક, કબજીયાત, આંતરડાની ગરમી
માત્રા : ૨ થી ૪ ગોળી અથવા વૈદ્યકિય સલાહાનુસાર
અનુપાન : પાણી

(ર) અવિપત્તિકર ટે બ્લેટ

ં ૂ મરી, પીપર, હરડે, બહેડા, આમળા, નાગરમોથી, સિંધવ, વિડંગ, એલચી, તમાલપત્ર,
ઘટક દ્રવ્ય : સઠ,
લવંગ, નસોત્તર, સાકર
ઉપયોગ : અમ્લપિત્ત, શ ૂળ, પિત્તવિકાર, કબજીયાત
માત્રા : રથી૪ગોળી
અનુપાન : દૂ ધ અથવા તરોપાનુ ં પાણી

(૩) આભા ગુગ્ગુલ ુ

ં ૂ હરડેદળ, બહેડાદળ, મરી, પીપર, ગાયનુઘી
ઘટક દ્રવ્ય : ગુગળ, બાવળની છાલ, સઠ, ં
ઉપયોગ : મોચ, હાડકાની ભાંગત ૂટ, બોન ટી. બી.
માત્રા : ૨રથી૪ગોળી
અનુપાન : પાણી

(૪) કન્યાલોહાદિ ગુટિકા

ં ૂ ગુલકંદ
ઘટક દ્રવ્ય : એળિયો, હીરાકસી, તજ, એલચી, સઠ,
ઉપયોગ : આર્તવદોષ, અલ્યાર્તવ, પીડિતાર્તવ, કબજીયાત વગેરે
માત્રા : રગોળીબેવાર
અનુપાન : પાણી

૪૫

~ 49 ~
(૫) કાંચનાર ગુગ્ગુલ ુ
ં ૂ મરી, પીપર, વરૂણછાલ, એલચી, તજ, તમાલપત્ર,
ઘટક દ્રવ્ય : કાંચનાર છાલ, હરડે, બહેડા, આમળા, સઠ,
ગુગળ
ઉપયોગ : કંઠમાળ, ગળાની ગ્રંથી, રક્તદોષ, વાયુના વિકારો
માત્રા : ૨ ગોળી
અનુપાન : સવાર સાંજ પાણી સાથે

(૬) કિશોર ગુગ્ગુલ ુ

ં ૂ મરી, પીપર, વાવડીંગ, દં તીમ ૂલ, નસોત્તર
ઘટક દ્રવ્ય : હરડે, બહેડા, આમળા, ગુગળ, સઠ,
ઉપયોગ : ચામડીના વિકારો, ફોડા, કુ ંશી, વાતરકત, કુ ષ્ઠ, સોજા, બોન ટી.બી.
માત્રા : ર ગોળી સવારસાંજ
અનુપાન : મંજીષ્ઠાદિ કવાથ અથવા પાણી

(૪) કુ ટજ ઘનવટી
ઘટક દ્રવ્ય : કુ ટ્જ
ઉપયોગ : અતિસાર, મરડો, સંગ્રહણી
માત્રા : ર થી ૪ ગોળી
અનુપાન : છાશ અથવા પાણી

(૮) કુ ષ્ઠહર સોગઠી

ઘટક દ્રવ્ય : બાવચી, હીરાકસી, હરતાલ દગડી, ભાંગરો
ઉપયોગ : કુ ષ્ઠ નાશક, ચામડીના વિકારો
માત્રા : વૈદ્યકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : પાણીમાં ઘસીને લગાવવી

૪૬

~ 50 ~
(૯) ખદિરાદિ વટી
ઘટક દ્રવ્ય : કાથો, ચંદન, પહ્મક, વાળો, મજીઠ, ધાવડીના ફૂલ, મોથ, કમળકાકડી, જેઠીમધ, તજ, તમાલપત્ર,
નાગકેસર, પીપળાનીલાખ, જટામાંસી, લોદ્ર, રસવંતી, હરડેદળ, બહેડા, આમળા, હરદળ,
દારૂહળદર, એલચી, કાયફળ, વજ, અગર, પતંગ, ગેરૂ, જાવંત્રી, જાયફળ, લવંગ, ચણકબાબ,
ઘઉલા, જવાસો
ઉપયોગ : મુખરોગ, ખાંસી, કફ, કંઠરોગ, ગરમીમાં ઉપયોગી
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી
અનુપાન : મોંઢામાં રાખી ચ ૂસવી

(૧૦) ગંધક વટી

ં ૂ મરી, પીપર, હિંગ, લીંબુનો રસ, શાહજીરૂ
ઘટક દ્રવ્ય : લસણ, જીરૂ, ગંધક, સિંઘવ, સઠ,
ઉપયોગ : ગેસ, પેટનુ ં દર્દ , અજીર્ણ, અપચો, અતિસાર, મંદાગ્રિ
માત્રા : ર ગોળી
અનુપાન : જમ્યા પછી ગરમ પાણી સાથે

(૧૧) ગોક્ષુરાદિ ગુગ્ગુલ ુ

ં ૂ મરી, પીપર, હરડે, બહેડા, આમળા, મોથ
ઘટક દ્રવ્ય : ગોખરૂ, ગુગળ, સઠ,
ઉપયોગ : મ ૃત્રકૃ ચ્છ, મ ૂત્રાઘાત, પથરી, પ્રમેહ, પ્રદર, તથા વાતરકત
માત્રા : ૨ ગોળી ત્રણ વાર
અનુપાન : ગોખરૂના કવાથ અથવા પ્રમેહહર કવાથ

(૧ર) ચંદ્રામ ૃતા વટી

ં ૂ કાળાદાણા રે વચ
ઘટક દ્રવ્ય : હરડેદળ, હીમજ, કડુ , ઈ્રાયણ જડ, કુ ંવાડીયા બી, સઠ, ં ીનો શીરો, મરી,પીપર,
બહેડા, સોનામુખી, નસોત્તર, ઈન્દ્રજવ, આમળા, એળીયો
ઉપયોગ : મ ૂદુ રે ચક, વાયુ, કબજીયાત વગેરેમાં
માત્રા : ૨ થી ૪ ગોળી રાત્રે સ ૂતી વખતે
અનુપાન : ગરમ પાણી સાથે

૪૭

~ 51 ~
(૧૩) ચિત્રકાદિ વટી
ઘટક દ્રવ્ય : ચિત્રકમ ૂલ છાલ, પીપરીમ ૂળ, સાજીખાર, જવખાર, સિંધવ, સંચળ, મીઠુ ં, બિડલવણ, વડાગરૂ, સઠં ૂ ,
મરી, પીપર, હિંગ, અજમો, ચવક, જીરૂ, લીંબુનો રસ
ઉપયોગ : અજીર્ણ, મંદાગ્રિ, દીપન, પાચન, વાયુ વગેરે
માત્રા : ર થી ૪ ગોળી
અનુપાન : જમ્યા પછી પાણી સાથે

(૧૪) છર્દિરિપુ ટે બ્લેટ

ઘટક દ્રવ્ય : કપ ૂર કાચલી
ઉપયોગ : વમનમાં (ઊલટીમાં)
માત્રા : ર થી ૪ ગોળી
અનુપાન : ગરમ પાણી સાથે

(૧૫) જવરધ્ની વટી

ઘટક દ્રવ્ય : શુ,ં પારદ, શુ.ગંધક,એળીયો,પીપર,હરડે,અક્કલગરો, ઈન્દ્રાયણ ઘન
ઉપયોગ : જવરનાશક, મ ૂદુ રે ચક, યકૃ તપ્લીહા વ ૃદ્ધિ, ફકૂમિ, અરૂચિ, કબજીયાત
માત્રા : ર ગોળી
અનુપાન : પાણી સાથે

(૧૬) ત્રિફલા ગુગ્ગુલ ુ

ઘટક દ્રવ્ય : હરડેદળ, બહેડાદળ, આમળા, પીપર, ગુગળ
ઉપયોગ : ભગંદર, રકતવિકાર, અર્શ, અસ્થિક્ષય, વાતશ ૂલ, મેહોહર વગેરે
માત્રા : ૨ થી ૪ ગોળી સવાર સાંજ
અનુપાન : પાણી અથવા ત્રિફળા પાણી સાથે

૪૮

~ 52 ~
(૧૪) ત્રિફલા ટે બ્લેટ
ઘટક દ્રવ્ય : હરડે, બહેડા, આમળા
ઉપયોગ : કબજીયાત, રકતવિકાર, નેત્રવિકાર
માત્રા : ૪ થી ૬ ગોળી
અનુપાન : પાણી

(૧૮) પથ્યાદિ ગુગ્ગુલ ુ

ઘટક દ્રવ્ય : હરડે, બહેડા, આમળા, ગુગળ, વાવડીંગ, દં તીમ ૂલ, ગળો, નસોત્તર, સઠં ૂ , મરી, પીપર
ઉપયોગ : ગૃધસી ( સાયટીકા-રાંઝણ ), ઉદરરોગ, દરે ક પ્રકારના વાત રોગો
માત્રા : ર ગોળી
અનુપાન : સવાર સાંજ ગરમ પાણી સાથે

(૧૯) પુનર્નવાદિ મંડૂર વટી

ં ૂ મરી, પીપર, વાવડીંગ, દે વદાર, ચિત્રક, પુષ્કરમ ૂળ, હળદર, દારૂહળદર,
ઘટક દ્રવ્ય : સાટોડી, નસોત્તર, સઠ,
હરડે, બહેડા, આમળા, દંતીમ ૂલ, ચવક, ઈન્દ્રજવ, કડુ , મોથ, પીપરીમ ૂળ, મડં ૂ ુ ર, ગૌમ ૂત્ર
ઉપયોગ : યકૃ તલીહા વ ૃદ્ધિ, કમળો, ઉદરરોગ, પાંડુ, સોજા, મ ૂત્રમાર્ગના રોગો
માત્રા : ૨ થી ૪ ગોળી
અનુપાન : પાણી સાથે દિવસમાં બેવાર

(ર૦) પુનર્નવાષ્ટક ઘનવટી

ઘટક દ્રવ્ય : ગળો, ચિત્રકમ ૂલ, દે વદાર, દારૂહળદર, ભારં ગમ ૂળ, હળદર, હીમજ, સઠં ૂ સાટોડી
ઉપયોગ : સર્વાંગ શોથ, ઉદર રોગ, મ ૂત્રાશયના વિકારો
માત્રા : ર થી ૪ ગોળી
અનુપાન : પાણી સાથે

૪૯

~ 53 ~
(ર૧) મહામંજીષ્ઠાદિ ધનવટી
ં ૂ ભારં ગમ ૂળ, ભોંચરીંગણી, ઘોડાવજ, હળદર, દારૂહળદર,
ઘટક દ્રવ્ય : મજીઠ, મોથ, કડાછાલ, ગળો, કુ ષ્ઠ, સઠ,
લીમડાનીછાલ, હરડે, બહેડા, આમળા, પટોલ, કડુ , મોરવેલ, વાવડીંગ, વિજયસાર, ચિત્રકમ ૂળ,
શતાવરી, ત્રાયમાણ, પીપર, ઈન્દ્રજવ, ભાંગરો, દે વદાર, કાળીપાઠ, ખેરછાલ, નસોત્તર,
વરૂણછાલ, કરિયાત,ું બાવચી, ગરમાળો, બકાયન છાલ, કરં જ, અતિવિષ, અનંતમ ૂલ,
ઈન્દ્રાયણમ ૂળ, વાળો, પિત્તપાપડો
ઉપયોગ : રકતશુદ્ધિકર, ચામડીના વિકાર, પિત્તજન્ય વિકાર, સંધિવાત
માત્રા : ર થી ૪ ગેળી
અનુપાન : દિવિસમાં બે વાર દ્રાક્ષના પાણી સાથે

(રર) મહાયોગરાજ ગુગ્ગુલ ુ

ં ૂ પીપર, ચવક, પીપરીમ ૂળ, ચિત્રકમ ૂળ, હિંગ, બોડીઅજમો, સરસવ, જીરૂ, શાહજીરૂ, કાળીજીરી,
ઘટક દ્રવ્ય : સઠ,
ઈન્દ્રજવ, પહાડમ ૂળ, વાવડીંગ, કડુ , અતિવિષ, ભારં ગમ ૂલ, ઘોડાજવ, હરડે, બહેડા, આમળા,
ગુગળ, બંગભસ્મ, નાગ ભસ્મ, સૈપ્ય ભસ્મ, લોહ ભસ્મ, સુ.માક્ષિક ભસ્મ, અભ્રક ભસ્મ, મંડૂર
ભસ્મ, રસસિંદૂર, રે ણક
ુ બીજ, પીપર, મોરવેલ
ઉપયોગ : પક્ષાઘાત, વાતરોગ, સાંધાનો દુ :ખાવો
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી દિવસના ર થી ૩વખત
અનુપાન : દૂ ધ સાથે

(ર૩) મહારારનાદિ ઘનવટી

ઘટક દ્રવ્ય : રાસના, ધમાસો, બલામ ૂળ, એરં ડમ ૂલ, દે વદાર, કચ ૂરો, ઘોડાવજ, અરડૂસાના પાન, વરધારો, સઠં ૂ ,
હરડે, ચવક, મોથ, સાટોડી, ગળો, ગોખરૂ, અશ્વગંધા, અતિવિષ, શતાવરી, પીપર, કાંટા સેળિયો,
ધાણા, બેઠી અને ઉભી ભોંયરીંગણી, ગરમાળાની સીંગ, વરીયાળી
ઉપયોગ : વાતરોગ, સંધિવા, દુ ઃખાવો, લકવા વગેરે
માત્રા : ૨ થી ૪ ગોળી બે વાર
અનુપાન : પાણી સાથે

૫૦

~ 54 ~
(ર૪) મહાસુદર્શન ટે બ્લેટ
ઘટક દ્રવ્ય : મહાસુદર્શન ચ ૂર્ણ
ઉપયોગ : જીર્્ જવર, પિત્તવિકાર
માત્રા : ર થા ૪ ગોળી ર થી ૩વાર
અનુપાન : પાણી

(રપ) મામેજવા ધનવટી

ઘટક દ્રવ્ય : મામેજવા ઘન
ઉપયોગ : જવર, મઘુપ્રમેહ, ઉદરકૃ મિનાશક, જીર્ણજવર
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી ત્રણ વાર
અનુપાન : પાણી સાથે

(ર૬) યષ્ટિમઘુ વટી

ઘટક દ્રવ્ય : એલચી, લવંગ, બહેડા, વરીયાળી, મરી, કાથો, જેઠીમધનો શીરો, અજમાના ફૂલ, જેઠીમધ
ઉપયોગ : સ્વરભંગ,ખાંસી, કફનાશક, ગળાના રોગોમાં
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી
અનુપાન : જરૂરિયાત મુજબ મોંઢામાં રાખી ચ ૂસવી

(ર૪) લઘુ યોગરાજ ગુગ્ગુલ ુ

ં ૂ પીપર, ચવક, પીપળીમ ૂળ, ચિત્રકમ ૂલ છાલ, હિંગ, બોડીઅજમો, સરસવ, જીરૂ, શાહજીરૂ,
ઘટક દ્રવ્ય : સઠ,
ઈન્દ્રજવ, વાવડીંગ, કડુ , અતિવિષ, ભારં ગમ ૂળ, ઘોડાવજ, હરડે, બહેડા, આમળા, ગુગળ,
ુ બીજ, મોરવેલ
કાળાજીરી, રે ણક
ઉપયોગ : વાતવ્યાધિ, સંધિવાત, સોજા, દાહ, વ્રણ
માત્રા : ર ગોળી
અનુપાન : દૂ ધ અથવા રાસ્નાદિ કવાથ સાથે

૫૧

~ 55 ~
(ર૮) લવંગાદિ વટી
ઘટક દ્રવ્ય : લવંગ,ભીમસેનીકપ ૂર,તજ,પીપર,સૌભાગ્યપુષ્પ, દ્રાક્ષ, જેઠીમધનો શીરો, આંકડાના ફૂલ, કાથો,
કાકડાસીંગ, બહેડા, દાડમછાલ, ખાંડ, નવસાર
ઉપયોગ : કફ, ખાંસી, કંઠશોધક
માત્રા : ૧ થી ર ગોળી
અનુપાન : મોઢામાં રાખી ચ ૂસવી

(ર૯) શંખ વટી (બ ૃહત‌)્

ઘટક દ્રવ્ય : ગજપીપર, મરી, સિંધવ, સંચળ, મીઠુ ં, વડાગરૂ, બિડલવણ, સઠં ૂ , વત્સનાભ, હિંગ, શંખભસ્મ,
ટારટ્રીક એસિડ, કજ્જલીસમગુણ, લીંબુનો રસ, નવસાર
ઉપયોગ : આઘ્મન, આફરો, ઉદરશ ૂલ, મંદાગ્રિ
માત્રા : ર ગોળી જમ્યા પછી
અનુપાન : પાણી સાથે

(૩૦) ષડ્શીતિ ગુગ્ગુલ ુ

ઘટક દ્રવ્ય : કાંટાશેળિયો, ધમાસો, અતિવિષ, દે વદાર, ભોંયરીંગણી, ચવક, વાસાપાન, પીપર, મોથ, ઘોડાવજ,
ં ૂ ગળો, ક્ચ ૂરો, ગોખરૂ, ગરમાળાની સીંગ,
ઘાણા, શતાવરી, બલા, સુવા, વરધારો, હીમજ, સઠ,
સાટોડી, પીપરીમ ૂલ, મોરવેલ, ભારં ગમ ૂલ, વિદારીકંદ, કાંસાળુ, ગોરખમુડં ી, બોડીઅજમો,
ુ બીજ, જીરૂ, કાકોલી, નસોત્તર, (સફેદ), દંતીમ ૂલ,
કાકડાસીંગ, દ્રાક્ષ, સફેદમ ૂસલી, રે ણક
ચિત્રકમ ૂલ, અતિવિષ, એખરાબીજ, બિલીમ ૂલ, અરલુછાલ, સિવણમ ૂલ, પાટલાછાલ, અરણીમ ૂલ,
અર્જુનછાલ, કુ ષ્ઠછાલ, કડુ , અગરલાકડુ , જાવંત્રી, જાયફળ, એલચી, નાગકેસર, તજ, કરિયાત,ું
લવંગ, ઈન્દ્રાયણજડ, સિંધવ, હળદર, આંકડાનામ ૂળ, વાવડીંગ, દારૂડીયાના મ ૂળ, હુલહુલ,
અપામાર્ગ, કવચ, બીજ, કરં જમુળ, રાસ્ના સફેદ, ગુગળ, કજ્જલીસમગુણ, હીંગુલપિષ્ટિ,
સૌભાગ્ય પુષ્પ, લોહભસ્મ, અભ્રક ભસ્મ ૧૦૦ પુટી, તામ્ર ભસ્મ, બંગ ભસ્મ, રસસિંદૂર, નાગ
ભસ્મ, સુવર્ણ માક્ષિક ભસ્મ, મરી
ઉપયોગ : તમામ પ્રકારના વાતરોગોમાં
માત્રા : ર ગોળી
અનુપાન : દધ

પર

~ 56 ~
(૩૧) શિવા ટે બ્લેટ
ઘટક દ્રવ્ય : હીમજ
ઉપયોગ : મ ૂદુ રે ચક, કબજીયાત
માત્રા : ર થી ૪ ગોળી
અનુપાન : પાણી

(૩ર) સપ્તામ ૃતયોગ ટે બ્લેટ

ઘટક દ્રવ્ય : સપ્તામ ૃત લોહ, પ્રવાલપિષ્ટી, સુવર્ણ (માક્ષિક) ભસ્મ, ગળોસત્વ
ઉપયોગ : નેત્રવિકાર, લોહીનુ ં દબાણ
માત્રા : ર ગોળી
અનુપાન : પાણી સાથે

(૩૩) સંજીવની વટી

ં ૂ પીપર, હરડે, બહેડા, આમળા, ઘોડાવજ, ગળો, શુ. ભીલામા, શુ. વત્સનાભ
ઘટક દ્રવ્ય : વાવડીંગ, સઠ,
ઉપયોગ : ઝાડા, ઊલટી, અજીર્ણ, વિસ ૂચીકા, જીર્ણજવર, કફઘ્ન, વાતધ્ન
માત્રા : ર થી ૪ ગોળી ત્રણવાર
અનુપાન : આદુ નો રસ અથવા મઘ

(૩૪) સંધિવાતહર વટી

ઘટક દ્રવ્ય : શુ.ં ગુગળ, હીરાબોળ, હીંગુલ, વરઘારો
ઉપયોગ : સાંઘાનો દુ ઃખાવો, વાતરોગ
માત્રા : વૈદ્યકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : પાણી

(૩૫) સંશમની વટી નં - ૧

ઘટક દ્રવ્ય : ચંદ્રપ્રભા વટી નં - ૧, ગળો ઘન
ઉપયોગ : જીર્ણજવર, મ ૂત્રવિકાર, માંદગી પછીની અશકિત
માત્રા : ર થી ૪ ગોળી
અનુપાન : પાણી સાથે

પ૩

~ 57 ~
(૩૬) સંશમની વટી નં - ૩
ઘટક દ્રવ્ય : ગળો ઘન
ઉપયોગ : જીર્ણજવર, બાળકોના રોગ
માત્રા : ર થી ૪ ગોળી
અનુપાન : પાણી

(૩૭) સિતોપલાદિ ટે બ્લેટ

ઘટક દ્રવ્ય : તજ, એલચી, વાંસકપ ૂર, પીપર, સાકર
ઉપયોગ : શ્વાસ, કાસ, ક્ષય
માત્રા : ર થી ૪ ગોળી
અનુપાન : મધ અથવા પાણી

(૩૮) સિંહનાદ ગુગ્ગુલ ુ

ઘટક દ્રવ્ય : હરડે, બહેડા, આમળા, ગુગળ, ગંધક, દિવેલ
ઉપયોગ : આમવાત, વાતરોગ, રકતગુલ્મ, શ ૂળ, પેટના દર્દો
માત્રા : ૨ - ર ગોળી સવાર સાંજ
અનુપાન : ગરમ પાણી, દૂ ધ

(૩૯) સુદર્શન ઘન વટી

ઘટક દ્રવ્ય : મહાસુદર્શન ચ ૂર્ણનો ઘન
ઉપયોગ : જવર, પિત્તવિકાર, યકૃત દોખ
માત્રા : ર થી ૪ ગોળી દિવસમાં ત્રણ વાર
અનુપાન : પાણી

પ૪

~ 58 ~
વિભાગ-પ
અવલેહ, ઘ ૃત, તૈલ, શરબત, મલમ અને લેપ
(૧) કં ટકાર્યાવલેહ
ઘટક દ્રવ્ય : ભોંયર્રીગણી, ગળો, ચવક, ચિત્રકમ ૂળ, મોથ, કાકડા્સીંગ, પીપર, મરી, સઠં ૂ , જવાસો, ભારં ગમ ૂળ,
ં લ, ગાયત ું ઘી
રાસ્ના, કચ ૂરો, ખાંડ, મધ, સરસીયુતે
ઉપયોગ : ખાંસી, શ્વાસ, કફવિકાર, દમ
માત્રા : ૧૦ થી ર૦ ગ્રામ બે વાર
અનુપાન : દૂ ધ

(ર) ચ્યવન પ્રાશાવલેહ (અષ્ટવર્ગયુકત)

ઘટક દ્રવ્ય : બીલીના મ ૂલ, અરણીમ ૂલ, શીવણ, પાટલા, શાલિપર્ણા, પ ૃશ્રિપર્ણા, પીપર, ગોખરૂ, ઊભી બેઠી
ભોંયરીંગણી, કાકડાસીંગ, મુનકકા, ગળો, બલા, એલચી, સાટોડી, સુખડ, વિદારીકંદ,
અરડૂસામ ૂળ, આમળાલીલાં, ખાંડ, વાંસકપ ૂર, તજ, તમાલપત્ર, નાગકેસર, મોથ, ત્રદદ્ધિ,
ત્દષભક, જીવક, કાકોલી, ક્ષીરકાકોલી, મેદા, મહામેદા, માસપર્ણા, મુગ્દપર્ણા, ભોંયઆમલી,
જીવન્તી, અગર, પુષ્કરમ ૂળ, હરડે, ઘી, મધ
ઉપયોગ : બલ્ય, રસાયન, વ ૃદ્ધાવસ્થાની નબળાઈ, અશકિત, ઉત્તમ પૌષ્ટિક ચાટણ
માત્રા : ૧૦ થી ર૦ ગ્રામ બે વાર
અનુપાન : દધ

(૩) વાસાવલેહ
ઘટક દ્રવ્ય : અરડૂસાનાપાનલીલા, પીપર, વાંસકપ ૂર, તજ, તમાલપત્ર, એલચી, નાગકેસર, ખાંડ, મધ
ઉપયોગ : રકતપિત્ત, શ્વાસ, કાસ, ઉરઃક્ષત, ક્ષય વગેરે
માત્રા : પ થી ૧૦ ગ્રામ ત્રણ વાર
અનુપાન : દૂ ધ સાથે

૫૫

~ 59 ~
(૪) ખદિરાદિ ઘ ૃત
ઘટક દ્રવ્ય : ખેરની છાલ, અર્જુન છાલ, અનંતમ ૂલ, સીસમ, નેતર, કરં જ છાલ, પિત્તપાપડો, વાવર્ડીંગ, ગળો,
હરડે, બહેડા, આમળા, સાત્વીનછાલ, હળદર, દારૂહળદર, શતાવરી, ગાયનુઘી,
ં આંબળાનો રસ,
ગરમાળાનો ગોળ, કડાછાલ, અતિવિષ, નાગરમોથ, સુખડ, પહાડમ ૂલ, ઘામાસો, કડવા પરવળ,
અરડૂસાના પાન, લીમડાની છાલ, વજ, પધ્મક
ઉપયોગ : રતવાથી વારં વાર થતી કસુવાવડ, રક્તવિકાર, કુ ષ્ઠરોગ
માત્રા : ૧૦ગ્રામ
અનુપાન : દૂ ધ કે સાકર

(પ) છાગ્લાદિ ઘ ૃત
ઘટક દ્રવ્ય : અરણી, અરલુ, પાટલા છાલ, શાલિપર્ણા, પ ૃશ્રિપર્ણા, ઊભી બેઠી, ભોંયરીંગણી, ગોખરૂ, શીવણમ ૂળ,
બિલીમ ૂળ, અશ્વગંધ!, શતાવરી, બલા,છાગમાંસ,ગાયનુઘી,દૂ
ં ધ,જેઠીમધ, દ્રાક્ષ, અષ્ટવર્ગ,
નીલોફર, મોથ, ચંદન, રાસ્ના, જીરૂ, સારીવા, વાવડીંગ, ચમેલી, ધાણા, હરડે, બહેડા, મજીઠ,
દાડમ છાલ, દે વદાર, કુ ષ્ઠ, ઘઉંલા, કચ ૂરો, તગર, તાલીસપત્ર, એલચી, નાગકેસર, સાકર,
તમાલપત્ર, આમળા
ઉપયોગ : ક્ષય, ખાંસી, ક્ષીણતા
માત્રા : ર૦ ગ્રામ
અનુપાન : દૂ ધ

(૬) ત્રિફળા ઘ ૃત
ઘટક દ્રવ્ય : હરડેદળ, બહેડાદળ, આમળા, ભાંગરાનો રસ, અરડૂસાનો રસ, બકરીનુદૂં ધ, ગાયનુઘી,
ં પીપર,
જેઠીમધ, કમળના ફૂલ, મરી, મુનક્કા, નિલોફર, ક્ષીરકાકોલી, કાકોલી, મેદા, સુખડ, સઠં ૂ ,
સાટોડી, હળદર, સિંધવ, દારૂહળદર, બલા, સાકર
ઉપયોગ : નેત્રરોગ, આંખોની નબળાઈ, આંખોમાંથી પાણી આવવુ,ં વહેલા ચશ્મા આવવાં
માત્રા : ૧૦ મિ.લી.
અનુપાન : પાણી

પ૬

~ 60 ~
(૯) પટોલાદિ ઘ ૃત
ઘટક દ્રવ્ય : કટુ પટોલ, ગાયનુ ં ઘી
ઉપયોગ : અમ્લપિત્ત, આમાશય વ્રણ, પકવાશય વ્રણ, રકતનુ ં દબાણ
માત્રા : ૧૦ગ્રામ
અનુપાન : પાણી

(૮) પંચતિકઘ ૃત ગુગ્ગુલ ુ

ઘટક દ્રવ્ય : લીમડાનીછાલ, ગળો, અરડૂસાનાપાન, ક્ટુ પટોલ, બેઠી ભોંયરીંગણી, ગુગળ, ગાયનુ ં ઘી,
પહાડમ ૂલ, વાવડીંગ, દે વદાર, ગજપીપર, સાજીખાર, યવક્ષાર, સઠં ૂ , હળદર, સુવા, ચવક, કુ ષ્ઠ,
માલકાંક્ણીબીજ, મરી, ઈન્દ્રજવ, અજમોદ, ચિત્રકમ ૂલ, કડુ , ભીલામા, પીપરીમ ૂળ, મજીઠ,
અતિવિષ, હરડે, બહેડા, આમળા, અજમો, ઘોડાવજ, ગોરખમડં ૂ ી, વરૂણછાલ, કાંચનાર છાલ,
નગોડ, નાગરમોથ, સરગવાની છાલ,
ઉપયોગ : સોરાઈસીસ, ચામડીના હઠીલા રોગો
માત્રા : પ થી ૧૦ ગ્રામ દૂ ધ સાથે
અનુપાન : દૂ ધ

(૯) ફલ ઘ ૃત
ઘટક દ્રવ્ય : જેઠીમઘ, કુ ષ્ઠ, હરડે, બહેડા, આમળા, ઘોડાવજ, અજમો, હળદર, દારૂહળદર, હિંગ, કડુ , સુવા,
નીલોફર, ચંદન, અષ્ટવર્ગ, પીપર, ચમેલીના ફૂલ, વાંસકપ ૂર, વાવડીંગ, કાયફલ, સારીવા,
ઘઉંલા, રાસ્ના, સાકર, દંતીમ ૂલ, મોથ, ઈન્દ્રાયણ, ગાયનુ ં ઘી-દૂ ધ, કમલફૂલ, વરીયાળી
ઉપયોગ : વંધ્યત્વનાશક, ગર્ભાશયના દોષ દૂ ર કરી ગર્ભનુ ં સ્થાપન કરે , જીર્ણ પ્રદર, કસુવાવડ
માત્રા : વૈધકીય સલાહ અનુસાર
અનુપાન : ગાયનુ ં દૂ ધ

પ૭

~ 61 ~
(૧૦) બ્રાહ્મી ઘ ૃત
ઘટક દ્રવ્ય : બ્રાહ્મી, ગાયનુ ં ઘી, મરી, પીપર, હરડે, બહેડા, આમળા, વાવડીંગ, ઘોડાવજ, જેઠીમધ, શંખાવલી,
ં કમળ ફૂલ, ચમેલી ફૂલ, કુ ખ ુ
ં ૂ દૂ ધ (ગાયનુ),
શતાવરી, દ્રાક્ષ, વિદારીકંદ, કેળનો કંદ, સઠ,
ઉપયોગ : મેઘ્ય, માનસિક નિર્બળતા, અપસ્માર, ચિત્તભ્રમ, અનિદ્રા
માત્રા : પ થી ૧૦ ગ્રામ સવાર સાંજ
અનુપાન : દૂ ધ સાથે

(૧૧) ઈરિમેદાદિ તેલ

ઘટક દ્રવ્ય : ઈરૅ મેદ છાલ, તલનુ ં તેલ, લવંગ, ગેરૂ, અગર, પદ્મક, મજીઠ, લોદ્ર, જેઠીમધ, મોથ, પીપળાની
લાખ, વડની છાલ, તજ, જાયફળ, ચણકબાબ, પતંગ, ખેરછાલ, ધાવડીના ફૂલ, એલચી,
નાગકેસર, કપ ૂર, કાયફળ છાલ
ઉપયોગ : દાંતના રોગો, કળતર, પાયોરિયા, અવાળું, મુખપાક વગેર
માત્રા : જરૂરિયાત મુજબ દાંતે ઘસવું તેમજ કોગળા કરવા

(૧ર) કર્ણાનંદ તેલ

ઘટક દ્રવ્ય : દારૂહળદર, દશમ ૂલકવાથ, જેઠીમધ, વરીયાળી, સરગવાની છાલ, રસવંતી, કુ ષ્ઠ, ઘોડાવજ,
દે વદાર, તલનુ ં તેલ, અપામાર્ગ, લીમડાના પાન
ઉપયોગ : કાનનો દુ ઃખાવો, પરું સ્ત્રાવ, કર્ણસ્ત્રાવ, કર્ણનાદ, કર્ણકંડુ વગેરે
માત્રા : ર થી પ ટીપાં જરૂરિયાત મુજબ કાનમાં વાપરવા

(૧૩) જાત્યાદિ તેલ

ઘટક દ્રવ્ય : ચમેલીના પાન, લીમડાના પાન, ક્ટુ પટોલ, કરં જ પાન, મીણ, જેઠીમધ, કુ ષ્ઠ, હળદર,
દારૂહળદર, કડુ , મજીઠ, પબ્મક, લોદ્ર, હીમજ, નીલોફર, મોરથુથ,ુ અનંતમ ૂલ, કરં જબીજ, તલનુ ં
તેલ
ઉપયોગ : વ્રણ, ન રૂઝાતા ધારા
માત્રા : બહારના ઉપયોગ માટે આવશ્યકતાનુસાર લગાડવુ.ં

૫૮

~ 62 ~
(૧૪) નારાયણ તેલ
ઘટક દ્રવ્ય : અશ્ચગંઘા, દશમ ૂલકવાથ, રાસ્ના પાન, દે વદાર, અરણી, સાટોડી, તલનુ ં તેલ, જટામાંસી, છડીલો,
ઘોડાવજ, તગર, સુખડ, કુ ષ્ઠ, એલચી, માષપર્ણા, શાલિપર્ણા, પ ૃશ્રિપર્ણા, સિંઘવ, શતાવરી, દૂ ધ
ઉપયોગ : વાતરોગ, પક્ષાઘાત, સંધિવાત, શરીરના કોઈપણ ભાગમાં દુ ઃખાવો
માત્રા : બહારના ઉપયોગ માટે આવશ્યકનુસાર લગાડવુ.ં

(૧૫) પંચગુણ તેલ

ઘટક દ્રવ્ય : હરડે, બ્હેડા, આમળા, લીમડાના પાન, નગોડના પાન લીલાં, તલનુતે
ં લ, ગુગળ, રાખ, શીલારસ,
ગંઘ બેરજો, મીણ, કપ ૂર પાવડર, કાર્બોલિક એસિડ
ઉપયોગ : ન રૂઝાતા ઘારા, સાયનસ, નાડીવ્રણ, ચાંદા, દાઝવુ,ં વ્રણ, પરૂવાળા ચાંઠા
માત્રા : બહારના ઉપયોગ માટે આવશ્યકતાનુ સાર લગાડવુ.ં

(૧૬) બલા તેલ

ઘટક દ્રવ્ય : બલા, તલનુ ં તેલ
ઉપયોગ : વાતરોગ, સંધિવાત, વેદના, વ્રણરોપણ
માત્રા : બહારના ઉપયોગ માટે આવશ્યકતાનુસાર માલિસ કરવુ.ં

(૧૭) બ્રાહ્મી કેશવર્ઘક તેલ

ઘટક દ્રવ્ય : કોપરે લ, ગુલાબના ફૂલ, સુખડ પાવડર, વાળો, કપ ૂરકાચલી, બ્રાહ્મી, આમળાનુ ં પાણી, ભાંગરાનો
રસ, પાંદડી
ઉપયોગ : માથાનો દુ ઃખાવો, વાળ ખરવા, અપસ્માર, વાઈ, ઉન્માદ મટાડે છે .
માત્રા : આવશ્યકતાનુસાર માથા પર લગાડવુ.ં

૫૯

~ 63 ~
 ં ૃ રાજ તેલ (હેર ઓઈલ)
(૧૮) ભગ
ઘટક દ્રવ્ય : ભાંગરાનો રસ, બ્રાહ્મી, આમળા, હરડે, બહેડા, મોથ, કચ ૂરો, લોદ્ર, મજીઠ, બાવચી, બલા,
રતાંજલી, પશ્મક, અનંતમ ૂલ, મંડૂર, જેઠીમધ, મેંદી, તલનુ ં તેલ
ઉપયોગ : ખરતા વાળ, સફેદ થતા વાળને અટકાવે છે , વાળ વધારનાર, મગજને ઠંડક આપે.
માત્રા : જરૂરિયાત મુજબ /વૈધકીય સલાહ અનુસાર

(૧૯) મહા નારાયણ તેલ

ઘટક દ્રવ્ય : બીલીના મ ૂળ, અશ્ચગંઘા, ભોંયરીંગણી, ગોખરૂ, પાટલાછાલ, બલા, સાટોડી, અરણીમ ૂળ, પહાડમ ૂળ,
તલનુ ં તેલ, શતાવરીરસ, દૂ ધ, રાસ્નાસફેદ, વરીયાળી, દે વદાર, કુ ષ્ઠ, શાલીપર્ણા, પ ૃશ્રિપર્ણા,
માષપર્ણી, મુદ્ગપર્ણા, અગર, નાગકેસર, સિંધવ, જટામાંસી, હળદર, દારૂહળદર, છડીલો, સુખડ,
એલચી, મજીઠ, મોથ, ભાંગરો, વાળો, ઘોડાવજ, અષ્ટવર્ગ, તમાલપત્ર, તગર, પુષ્કરમ ૂળ,
ખસખસ
ઉપયોગ : વાતરોગ, પક્ષાઘાત, સાંધાનો દુ ઃખાવો
માત્રા : બહારના ઉપયોગ માટે આવશ્યકતાનુસાર માલિસ કરવુ.ં

(ર૦) મહાલાક્ષાદિ તેલ

ુ ં બીજ, જેઠીમધ, ક્ડુ ,
ઘટક દ્રવ્ય : પીપળાની લ્લાખ, તલનુ ં તેલ, છાશ, વરીયાળી, હળદર, કુ ષ્ઠ, રે ણક
રાસ્નાપાન, અશ્વગંધા, દે વદાર, મોથ, સુખડ, પાવડર, રતાંજલી
ઉપયોગ : ખાંસી, ક્ષય, દરે ક જાતના તાવમાં અને પિત્તજન્ય દાહ બળતરામાં માલ્સિ કરવુ.ં
માત્રા : બહારના ઉપયોગ માટે આવશ્યકતાનુસાર માલિસ કરવુ.ં

૬૦

~ 64 ~
(ર૧) મહાષડ્ બિંદુ તેલ
ઘટક દ્રવ્ય : તલનુ ં તેલ, ગાયનુ ં દૂ ધ, ભાંગરાનો રસ, એલચી, તજ, હળદર, સઠં ૂ , મરી, પીપર, સિંઘવ,
પીપરીમ ૂળ, તમાલપત્ર, દે વદાર, મોથ, કરં જબીજ, રાસ્ના સફેદ, તગર, ગરમાળાસીંગ,
એરં ડમ ૂળ, વાળો, સુખડ, મરડાસીંગ, ઘમાસો, ઘોડાવજ, ભીલામા, નીલોફર, ચિત્રકછાલ, ગળો,
મજીઠ, રતાંજલી, હરડે, આમળા, ખેરછાલ, પહાડમ ૂળ, દ્રાક્ષ, વાવડીંગ, જેઠીમધ, અશ્ચગંઘા,
શતાવરી, વારાહીકંદ
ઉપયોગ : પીનસ, નાસ ૂર, શરદી, મગજના દર્દો, રતાંધળાપણુ ં
માત્રા : બંને નસકોરામાં ૬-૬ ટીપાં મ ૂકવા

(રર) ગલેબનફસા સરબત

ઘટક દ્રવ્ય : બનફસા ફૂલ, સાકર, સાયટ્રિક એસિડ, સોડિયમ બેન્ઝોઈટ
ઉપયોગ : કોઠાનો રતવા, ખાંસી, તાવ, પિત્તજન્ય વિકારો
માત્રા : ૨૦ મિ. લી.
અનુપાન : પાણી

(ર૩) શંખપુષ્પી સરબત ી

ઘટક દ્રવ્ય : શંખાવલી, ખાંડ, એલચી, કેસર, સાયટ્રીક એસિટ
ઉપયોગ : મેધ્ય, સ્મ ૃતિ વધારનાર, બુદ્ધિ ને સ્થિર કરે , નબળાઈ વગેરે
માત્રા : ૨ ચમચી ત્રણ વાર
અનુપાન : ઠંડા પાણી સાથે

(ર૪) જીવન્ત્યાદિ મલહર

ઘટક દ્રવ્ય : દોડીના મ ૂલ, મજીઠ, દારૂહળદર, કંપિલ્લક, મોરથુથ,ુ તલનુ ં તેલ, ગાયનુ ં દૂ ધ, ગાયનુ ં ઘી, રાળ,
મીણ, દૂ ધ, જેઠીમધ
ઉપયોગ : હાથપગના તળિયામાં તથા આંગળાના વેઢામાં ચીરા પડવા, ફાટવું વગેરે
માત્રા : બહારના ઉપયોગ માટે આવશ્યકતાનુસાર લગાડવુ.ં

૬૧

~ 65 ~
(રપ) દરાજનો મલમ
ઘટક દ્રવ્ય : હળદર લીલી, આંકડાના પાનનો રસ, મીણ, સરસીયું તેલ, ગંધક, કપિલ્લક, મરી, રે વચ
ં ીનો
શીરો, રાળ, બોદાર પથરી, મોરથુથ,ુ ફટકડી, માયુફળ, ટંક્ણ, કાથો, કજ્જલી
ઉપયોગ : દરાજ
માત્રા : વૈદ્યકીય સલાહ અનુસાર

(ર૬) અસ્થિ સંઘાનક લેપ

ઘટક દ્રવ્ય : એળીયો, બોળ, ગુગળ, ગુદ
ં ર, રે વચ
ં ીને શીરો, મેંદા લાકડી, આંબા હળદર, સાજીખાર, લોદ્ર, રૂમી
મસ્તકી, સરસ
ઉપયોગ : મોચ, અસ્થિભંગ, શોથ, મ ૂઢમાર, લોહી જામી જવુ.ં
માત્રા : બહારના ઉપયોગ માટે આવશ્યક્તાનુસાર લગાટવુ.ં
અનુપાન : પાણીમાં લસોટી નરમ કરી લેપ કરવો.

(ર૭) દશાંગ લેપ

ઘટક દ્રવ્ય : સરસડાની છાલ, જેઠીમધ, તગર, રતાંજલી, એલચી, જટામાંસી, હળદર, દારૂહળદર, વાળો, કઠ
ઉપયોગ : રતવા સોજો, દુ ષ્ટવ્રણ, શોથ, વિસર્પ, ગરમીના ચાંદા, દાહ વગેરે
માત્રા : બહારના ઉપયોગ માટે આવશ્યકતાનુસાર લગાડવુ.ં
ંૂ
અનુપાન : પાણીમાં ઘટીને ઘીમેથી લગાવવુ.ં

(ર૮) દોષઘ્ન લેપ

ં ૂ સરસવ, સાટોડી, દે વદાર
ઘટક દ્રવ્ય : સરગવાની છાલ, સઠ,
ુ ના દં શના સોજામાં
ઉપયોગ : વાતકફ પ્રધાન સોજા, ગાંઠને ઓગાળીને દૂ ર કરે છે તથા ઝેરી જતં ઓ
ઉપયોગી
માત્રા : બહારના ઉપયોગ માટે આવશ્યકતાનુસાર લગાટવુ.ં
ંૂ
અનુપાન : પાણીમાં ઘટીને ઘીમેથી લગાવવુ.ં (ખાટી છાશ અથવા ગૌમ ૂત્ર)

૬૨

~ 66 ~
વિભાગ -૬ : આસવ, અરિષ્ટ તથા કવાથ
(૧) અભયારિષ્ટ
ઘટક દ્રવ્યો : હરડે, કાળોદ્રક્ષ, વાવડીંગ, ગોખરૂ, નસોત્તર, ધાણા, ધાવડીના ફૂલ, ઈન્દ્રાયણના મ ૂળ, ચવક,
ં ૂ દંતીમ ૂળ, મોચરસ, ખાંડ ઉપયોગ
વરીયાળી, સઠ, : અર્શ, શોથ, માથાનો દુ :ખાવો,
ઉદરરોગ, મ ૂદ રે ચક
માત્રા : ૧૦ થી ૧૫ મિ.લા. બે વાર
અનુપાન : જમ્યા પછી પાણી સાથે

(ર) અશોકકારિષ્ટ
ઘટક દ્રવ્યો : અશોક છાલ, ઘાવડીના ફૂલ, લોદ્ર, દ્રાક્ષ, આંબાની ગોટલી, સઠં ૂ , હરડે, બહેડા, આમળા, દારૂ
હળદર, નાગકેસર, વાસાપાન, સુખડ છોડા, રસવંતી, પતંગ, ખેરછાલ, બિલીનો ગર્ભ, બલા,
મોચરસ, ઉપલસરી, તજ, એલચો, લવંગ, ચમેલીના ફૂલ, ભીલામો
ઉપયોગ : લોહીવા, સ્ત્રીઓના રક્તપ્રદર, શ્વેતપ્રદર, કષ્ટાર્તવ, યોનિભ્રંશ વગેરેમાં ઉપયોગી
માત્રા : ૧૦ થી ૧૫ મિ.લી. રવાર
અનુપાન : જમ્યા પછી પાણી સાથે

(૩) અર્જુનારિષ્ટ
ઘટક દ્રવ્યો : અર્જુન છાલ, દ્રાક્ષ, ઘાવડીના ફૂલ, ખાંડ
ં ૂ વણ, ઉરઃક્ષત
ઉપયોગ : હૃદય અને ફેફસાના રોગો, છાતીનો દુ ઃખાવો, ગભરામણ, મઝ
માત્રા : ૧૦ થી ૧૫ મિ.લી. રવાર
અનુપાન : જમ્યા પછી પાણી સાથે

(૪) અશ્વગંધારિષ્ટ
ઘટક દ્રવ્યો : અશ્ચગંઘા, સફેદ, મ ૂસળી, મજીઠ, હરડેદળ, હળદર, દારૂહળદર, જેઠીમધ, રાસ્ના, વિદારીકંદ,
અર્જુન, મોથ, નસોત્તર, અનંતમ ૂલ, રતાંજલી, સુખડ, ઘોટાવજ, ચિત્રકમ ૂળ, ધાવડીના ફૂલ, સઠં ૂ ,
મરી, પીપર, તજ, એલચી, તમાલપત્ર. ઘઉલા, નાગકેસર, ખાંડ
ઉપયોગ : અનિંદ્રા, વાતરોગ, શકિતપ્રદ, મ ૂર્છા, હિસ્ટીરીયા, ચિત્તભ્રમવાયુ, વિસ્મ ૃતિ, વ ૃદ્ધાવસ્થાની કમજોરી
માત્રા : ૧૦ થી ૧૫ મિ. લી. બે વાર
અનુપાન : જમ્યા પછી પાણી સુધથે. જ

૬૩

~ 67 ~
(૫) ઉશીરાસવ
ં ી, શીવણ, નીલકમલ, ઘઉંલા, પદ્મક, લોદ્ર, મજીઠ, ધમાસો, કરિયાત,ું વડની છાલ,
ઘટક દ્રવ્યો : વાળોસુગઘ
ુ ી છાલ, મોચરસ, મુનકકા,
ઉમરડાની છાલ, પિત્તપાપડો, પટોલપત્ર, કાંચનાર છાલ, જાંબન
ઘાવડીના ફૂલ, ખાંડ, ક્ચ ૂરો, પહાડમ ૂલ, મધ, સફેદ કમળ
ઉપયોગ : રકત્તપિત્ત, દાહ, પિત્તજન્ય રોગો, રક્તવિકાર, રક્તસ્ત્રાવ, મ ૂત્રાશયના રોગો
માત્રા : ૧૦ થી ૧૫ મિ. લી.
અનુપાન : પાણી

(૬) કુ ટજારિષ્ટ
ઘટક દ્રવ્યો : કડા છાલ, મુનક્કા, પાટલા છાલ, ધાવડીના ફૂલ, ખાંડ, શીવણ
ઉપયોગ : અતિસાર, સંગ્રહણી, જૂનો મરડો, આંતરડાના ક્ષય, રકતાર્શ, રક્તાતિસાર વિગેરે
માત્રા : ૧૦ થી ૧૫ મિ.લી. બે વાર
અનુપાન : જમ્યા પછી પાણી સાથે

(૭) કુ માર્યાસવ (ભસ્મયુકત)

ઘટક દ્રવ્યો : કુ વારનો રસ, મઘ, હરડે દળ, ધાવડીના ફૂલ, લવંગ, ચવક, ચિત્રકમ ૂળ, પુષ્કરમ ૂળ, બહેડાદળ,
ખાંડ, લોહભસ્મ, જાયફળ, જાવંત્રી, ચણકબાબ, તામ્રભસ્મ, કાકડાસીંગ, જટામાસી
ઉપયોગ : ઉદરરોગ, ગુલ્મ, સ્ત્રીઓના આર્તવ વિકારો, યકૃ તપ્લીહા વ ૃદ્ધિ, અર્શ, ક્ષય, શ્વાસ, કાસ વગેરેમાં
માત્રા : ૧૦ થી મિ. લી. બે વાર
અનુપાન : જમ્યા પછી પાણી સાથે

૬૪

~ 68 ~
(૮) ચંદનાસવ
ઘટક દ્રવ્યો : સુખડ, વાળો, નાગરમોથ, સીવણ, નીલકમલ, ઘઉલા, પબ્મક, લોદ્ર, મજીઠ, રતાંજલી, રાસ્ના,
કરિયાણુ,ં વડની છાલ, પીપર, કાંચનાર છાલ, આંબાની છાલ, કચ ૂરો, જેઠીમધ, પટોલ,
પિત્તપાપડો, મોચરસ, દે વાદાર, હળદર, દારૂહળદર, શતાવરી, વરૂણછાલ, પાષાણભેદ,
ઉપલસરી, દ્રાક્ષ, ધાવડીના ફૂલ
ઉપયોગ : મ ૂત્રવિકાર, ચામડીના વિકાર, દાહ, સ્વપ્ન દોષ, પ્રમેહ, પિત્તજન્યરોગ, ઉપદંશ, ફીરં ગ
માત્રા : ૧૦ થી ૧૫ મિ. લી. બે વાર
અનુપાન : જમ્યા પછી પાણી સાથે

(૯) દશમ ૂલારિષ્ટ

ઘટક દ્રવ્યો : શાલિપર્ણા, પ ૃષ્ણિપર્ણા, ઉભી બેઠીભોંયરીગણી, ગોખરૂ, બીલીનામ ૂળ, શીવણ, ટે ટું, પાટલા,
અરણી, ચિત્રકમ ૂળ, પુષ્કરમ ૂળ, ગળો, લોધ્ર, આમળા, ઘમાસો, ખેરછાલ, વિજયસાર, હરડે, કઠ,
મજીઠ, દે વદાર, વાવડીંગ, જેઠી મધ, ભારં ગમ ૂળ, કોઠાના ગર્ભ, બહેડા, સાટોડી, જટામાંસી,
ુ બીજ, રાસ્ના, પીપર, સોપારી, કચ ૂરો, હળદર,
ચવક, ઘઉલા, સારીવા, શાહજીરૂ, નસોત્તર, રે ણક
સુવા, પશ્મક, નાગકેસર, નાગરમોથ, ઈન્દ્રજવ, કાકડાસીંગ, વિદારીકંદ, શતાવરી, અશ્ચગંધા,
દ્રાક્ષ, વારાહિકંદ, ધાવડીના ફલ, ચણકબાબ, વાળો, સુખડ, જાયફળ, લવંગ, તજ, તમાલપત્ર,
એલચી, મઘ, કસ્તુરી
ઉપયોગ : સ ૂતિકા રોગ, વાતરોગ, જીર્ણજવર, ગર્ભાશયની અશુદ્ધિ, શ્વેતપ્રદર, ધાત ુક્ષય
માત્રા : ૧૦ થી ૧૫ મિ.લી. બે વાર
અનુપાન : જમ્યા પછી પાણી સાથે

૬૫

~ 69 ~
(૧૦) દ્રાક્ષાસવ
ઘટક દ્રવ્યો : દ્રાક્ષ, ગોળ, ધાવડીના ફૂલ, ચણકબાબ, તમાલપત્ર, તજ, એલચી, નાગરકેસર, લવંગ, જામફળ,
ુ ં બીજ, ચવક, ચિત્રકછાલ, પીપરી મ ૂળ, મધ, ચંદન
મરી, પીપર, રે ણક
ઉપયોગ : કબજીયાદા, દીપન, પાચન, અનિંદ્રા, અરૂચિ, ખાંસી, શ્રમનો શ્રય, તંદ્રા, સંગ્રહણી, અર્શ
માત્રા : ૧૦ થી ૧૫ મિ.લી. બે વાર
અનુપાન : જમ્યા પછી પાણી સાથે

(૧૧) પુનર્નવારિષ્ટ
ઘટક દ્રવ્યો : સાટોડી, મહાડમ ૂળ, દં તીમ ૂળ, હરડે, બહેડા, આમળા, ગળો, ચિત્રકમ ૂળ છાલ, બેઠી ભોંયરીંગણી,
દારૂડીના મ ૂળ, નીલોફર, વાળો, તજ, તમાલપત્ર, નાગકેસર, મરી, ગોળ, મધ, એલચી
ઉપયોગ : સોજા, મ ૂત્રરોગ, પાંડુ, હૃદયરોગ, બરોળ, ગુલ્મ, અરૂચે, ખાંસી, શ્વાસ, સંગ્રહણી
માત્રા : ૧૫ થી ૩૦ મિ.લી. બે વાર
અનુપાન : જમ્યા પછી પાણી સાથે

(૧ર) રોહિતકારિષ્ટ
ઘટક દ્રવ્યો : રોહિતક છાલ, ગોળ, ધાવડીના ફૂલ, પીપર, પીપરીમ ૂળ, ચવક, ચિત્રકમ ૂળ, સઠં ૂ , તજ, એલચી,
તમાલપત્ર, હરડે, બહેડા, આમળાં
ઉપયોગ : યકૃ તપ્લીહાવ ૃદ્ધિ, પાંડુ, હૃદયરોગ, સોજા, કુ ષ્ઠ, અગ્રિમાંઘ, વાયુનોગોળો વગેરે.
માત્રા : ૧૦ થી ૧૫ મિ.લી. બે વાર
અનુપાન : જમ્યા પછી પાણી સાથે

૬૬

~ 70 ~
(૧૩) લોહાસવ
ં ૂ મરી, પીપર, હરડે, બહેડા, આમળા, અજમો, વાવડીંગ, મોથ, ચિત્રકમ ૂલ, મઘ,
ઘટકદ્રવ્યો : લોહ ભસ્મ, સઠ,
ધાવડીના ફૂલ
ઉપયોગ : પાંડુ, કમળો, પ્લીહાવ ૃદ્ધિ, અરૂચિ, જીર્ણજવર, દમ, ક્ષય, હૃદયરોગ, સંગ્રહણી
માત્રા : ૧૦ થી ૩૦ મિ.લી. બે વાર
અનુપાન : જમ્યા પછી પાણી સાથે

(૧૪) દે વદાર્વ્યાદિ કવાથ (સુવાવડીનો કાઢો) (પ્રવાહી)

ં ૂ કાયફળ છાલ, મોથ, કરિયાત,ું ક્ડુ , ધાણા, હરડે,
ઘટકદ્રવ્યો : દે વાદાર, ઘોડાવજ, કુ ષ્ઠ, પીપર, સઠ,
ગજપીપર, બેઠી ભોંયરીંગણી, ગોખરૂ, ધમાસો, અતિવિષ, ગળો, કાકડાસીંગ, શાહજીરૂ, ઘાવડીના
ફૂલ, ગોળ
ઉપયોગ : સ ૂતિકારોગ, સુવાવડમાં લેવાથી કોઈ ઉપદ્રવ થતો નથી.
માત્રા : ૧૦ થી ૧૫ મિ. લી. બે વાર
અનુપાન : જમ્યા પછી પાણી સાથે

(૧૫) દ્વાત્રિદશાંગ કવાથ (પ્રવાહી)

ઘટક દ્રવ્યો : ભારં ગમ ૂળ, લીમડાની છાલ, નાગરમોથ, કડુ , ઘોડાવજ, સઠં ૂ , મરી, પીપર, રાસ્ના, ઈન્દ્રાયણ
મ ૂળ, કટુ પટોલ, દે વદાર, હળદર, બ્રાહ્મી, દારૂહળદર, ગળો, નસોત્તર, અતિવિષ, પુષ્કરમ ૂળ,
ત્રાયમાણ, ઊભી બેઠી ભોંયરીંગણી, ઈન્દ્રજવ, હરડે, બહેડા, આમળા, કચ ૂરો, દ્રાક્ષ, ગોળ,
ધાવડીના ફૂલ, વિષતિંદૂક, ધમાસો
ઉપયોગ : શ્વાસ, કાસ, જવર, હેડકી, સન્નિપાત જવર, કફના રોગ, ઈન્ફલુએન્ઝા
માત્રા : ૧૦ થી ૧૫ મિ. લી. બે વાર
અનુપાન : પાણી

૬૭

~ 71 ~
(૧૬) મહામંજીષ્ઠાદિ કવાય (પ્રવાહી)
ં ૂ ભારં ગ મ ૂળ, બેઠી ભોંયરીંગણી, ઘોડાવજ, લીમડાની
ઘટક દ્રવ્યો : મજીઠ, મોથ, કડાછાલ, ગળો, કુ ષ્ઠ, સઠ,
છાલ, હળદર, દારૃહળદર, બહેડા, હરડે, આમળા, પટોલ, કડુ , મોરવેલ, વાવડીંગ, વિજયસાર,
ચિત્રકમ ૂળ, શતાવરી, ત્રાયમાણ, પીપર, ઈન્દ્રજવ, ભાંગરો, દે વદાર, કાળાપાઠ, ખેરછાલ,
રતાંજલી, નસોત્તર, વરૂણછાલ, કરિયાત,ું બાવચી, ગરમાળો, બકાયનછાલ, કરં જ, અતિવિષ,
ઈન્દ્રાયણમ ૂળ
ઉપયોગ : રક્તશુદ્ધિકર, ચામડીના વિકારો, પિત્તજન્ય વિકારો, સંધિવાત, કુ ષ્ઠ
માત્રા : ૧૦ થી ૧૫ મિ. લી. બે વાર
અનુપાન : પાણી સાથે

(૧૭) મહારારનાદિ કવાથ (પ્રવાહી)

ઘટક દ્રવ્યો : રાસ્ના ધમાસો, બલામ ૂળ, એરં ડામ ૂળ, દે વાદાર, કચ ૂરો, ઘોડાવજ, સઠં ૂ , હરડે, ચવક, મોથ,
સાટોડી, ગળો, વરઘારો,, સુવા, ગોખરૂ, અશ્વગંધા, અતિવિષ, ગરમળો, શતાવરી, પીપર, કાંટા
સેળિયો, ઘાણા, ઊભી, બેઠી ભોંયરીંગણી, ગોળ, દ્રાક્ષ, ધાવડીના ફૂલ
ઉપયોગ : વાતરોગો, પક્ષાઘાત, ઉપદં શજન્ય, સંધિવાતજન્ય, અનેક નાડીના રોગોમાં
માત્રા : ૧૦ થી ૧૫ મિ. લી.
અનુપાન : ગરમ પાણી સાથે દિવસમાં બે વાર

(૧૮) દે વદાર્વ્યાદિ કવાથ (ભ ૂકો)

ં ૂ કાયફળ છાલ, મોથ, કરિયાત,ું કડુ , ધાણા, હરડે, બેઠી,
ઘટક દ્રવ્યો : દે વદાર, ઘોડાવજ, કુ ષ્ઠ, પીપર, સઠ,
ભોંયરીંગણી, ગોખરૂ, ધમાસો, અતિવિષ, ગળો, કાકડાસીંગ, શાહજીરૂ, ઊભી ભોંયરીંગણી
ઉપયોગ : સુતિકાજવર, ખાંસી, શ ૂલ
માત્રા : તૈયાર કવાથ ૩૦ મિ. લી.
અનુપાન : વિધિ અનુસાર ઉકાળો કરી પાણી સાથે

૬૮

~ 72 ~
(૧૯) દ્વાબ્રિદશાંગ કવાથ (ભ ૂકો)
ઘટક દ્રવ્યો : ભારં ગમ ૂલ, કરિયાત,ું લીમડાની છાલ, નાગરમોથ, કડુ , સઠં ૂ , મરી, પીપર, ઘોડાવજ, રાસ્ના,
અરડૂસાના પાન, ઈન્દ્રવર્ણા મ ૂળ, અનંતમ ૂલ, પટોલ, દે વદાર, હળદર, દારૂહળદર, બ્રાહ્મી, ગળો,
નસોત્તર, અતિવિષ, પુષ્કરમ ૂળ, ત્રાયમાણ બેઠી ઊભી ભોંયરીંગણી, ઈન્દ્રજવ, હરડે, બહેડા,
આમળા, કચ ૂરો, અરલ ૂછાલ, કાળીપાઠ
ઉપયોગ : કફ, શ્વાસ, જવર, કાસ, હેડકી, સસ્નિપાત જવર, ઈન્ફલુએન્ઝા, વગેરે
માત્રા : તૈયાર કવાથ ૩૦ મિ. લી.
અનુપાન : વિધિ અનુસાર ઉકાળો. કરીને દિવસમાં બે વખત પાણી સાથે

(ર૦) દશમ ૂલ કવાથ (ભ ૂકો)

ઘટક દ્રવ્યો : શાલિપાર્ણા, પ ૃશ્રિપર્ણા, ઊભી બેઠી ભોંયરીંગણી, ગોખરૂ, બીલીના મ ૂળ, શીવણ, અરલું ટે ટું),
પાટલા, અરણી
ઉપયોગ : સુવાવડ પછીનો રોગ, વાત અને કફના વિકારો, સંધિવા, ભ્રમ, છાતીનો દુ ઃખાવો, હચ્છૂલ, હૃદયની
કમજોરી
માત્રા : તૈયાર કવાથ ૩૦ મિ. લી.
અનુપાન : વિધિઅનુસાર ઉકાળો બનાવી દિવસમાં ર વાર પાણી સાથે

(ર૧) પથ્યાદિ કવાથ (ભ ૂકો)

ઘટક દ્રવ્યો : હરડે, બહેડા, આમળા, કરિયાત,ું ગળો, દારૂ હળદર
ઉપયોગ : માથાનો દુ ઃખાવો
માત્રા : તૈયાર કવાથ ૩૦ મિ.લી.
અનુપાન : શાસ્ત્રોકત વિધિ અનુસાર ઉકાળો કરી દિવસમાં બે વાર પાણી સાથે

(રર) પટોલાદિ કવાથ (ભ ૂકો)

ઘટક દ્રવ્યો : વાસાપાન, ગળો, પિત્તપાપડો, લીમડાના પાન, કરિયાત,ું ભાંગરો, હીમજ, બહેડાદળ, આમળા,
કટુ પટોલ, કડુ
ઉપયોગ : અમ્લપિત્ત, પેટમાં ચાંદા, હોજરીમાં ચાંદા
માત્રા : તૈયાર કવાથ ૩૦ મિ. લી.
અનુપાન : વિધિ અનુસાર ઉકાળો બનાવી દિવસમાં ર વાર પાણી સાથે

૬૯

~ 73 ~
(ર૩) પુનર્નવાષ્ટક કવાથ (ભ ૂકો)
ં ૂ નિમ્બછાલ, કડુ , કટુ પટોલ
ઘટક દ્રવ્યો : સાટોડી, હરડે, દારૂહળદર, ગળો, સઠ,
ઉપયોગ : સર્વાંગશોથ, ઉદરરોગ, યકૃ તપ્લીહાવ ૃદ્ધિ, સંધિવાત
માત્રા : તૈયાર કવ ૂથ ૩૦ મિ. લી.
અનુપાન : વિધિપ ૂર્વક ઉકાળો કરી દિવસમાં ર વાર પાણી સાથે

(ર૪) મહા મંજીષ્ડાદિ કવાથ (ભ ૂકો)

ં ૂ ભારં ગમ ૂલ, બેઠીરીંગણી, ઘોડાવજ, લીમડાની છાલ,
ઘટક દ્રવ્યો : મજીઠ મોથ, કડાછાલ, ગળો, કુ ષ્ઠ, સઠ,
હળદર, દારૂહળદર, હરડે, બહેડા, આમળા, પટોલ, ક્ડુ , મોરવેલ, વાવડીંગ, વિજયસાર,
ચિત્રકમ ૂળ, શતાવરી, ત્રાયમાણ, પીપર, ઈન્દ્રજવ, ભાંગરો, દે વદાર, ખેરસાલ, રતાંજલી,
નસોત્તર, વરૂણછાલ, કરિયાત,ું બાવચી, ગરમાળો, બકાયન છાલ, કરં જ, અતિવિષ, વાળો,
ઈન્દ્રાયણમ ૂળ, અનંતમ ૂલ, પિત્તપાપડો
ઉપયોગ : રકત શુદ્ધિકર, ચામડીના વિકારો, ગરમીના વિકારો, સંધિવાત, કુ ષ્ઠ
માત્રા : તૈયાર કવાથ ૩૦ મિ. લી.
અનુપાન : પાણી

(રપ) મહારારનાદિ કવાથ (ભ ૂકો)

ઘટક દ્રવ્યો : રાસ્ના, ધમાસો, બલામ ૂળ, એરં ડામ ૂળ, દે વદાર, ક્ચ ૂરો, ઘોડાવજ, અરડૂસાના મ ૂળ, સઠં ૂ , હરડે,
ચવક, મોથ, સાટોડી, ગળો, વરધારો, ગોખરૃ, અશ્વગંઘા, અતિવિષ, શતાવરી, પીપર, કાંટા
સેળિયો, ઘાણા, ઊભી બેઠી ભોંયરીંગણી
ઉપયોગ : વાતરોગ, સંધિવા, શ ૂલ, દુ ઃખાવો લકવો
માત્રા : તૈયાર કવાથ ૩૦ મિ. લી.
અનુપાન : પાણી સાથે

૭૦

~ 74 ~
રોગાનુસાર ઔષધ સ ૂચિ
વ્યાધિ નામ અને તેમાં ઉપયોગી ઔષધ સ ૂચિ

૧. અગિમાંધઃ: (અજીણ)
ું વટી, ક્રવ્યાદરસ, શંખભસ્મ, શુકિંત ભસ્મ,આસ્ફ્ન હરડે, ગંધક વટી,
અગ્નિકુ માર રસ, અગ્નિતડી
ગ્રંથિક ચ ૂર્ણ, ચિત્રકમ ૂલ ચ ૂર્ણ, ચિત્રકાદિ વટી, ચિંચાભલ્લાતક વટી, ચોસઠ પ્રહરી પીપર, જીરાળુ,
જીરકાદિ વટી, ત્રિકટુ ચ ૂર્ણ, દાવનલ ચ ૂર્ણ, નરનારાયણ (દીનદયાલ) ચ ૂર્ણ, લવણ ભાસ્કર ચ ૂર્ણ,
વિષતિન્દૂ ક ચ ૂર્ણ, સંજીવની વટી, સ્વાદિષ્ટ પાચન ચ ૂર્ણ, દ્રક્ષાસવ

૨. અતિસાર: (પ્રવાહિકા)
અગ્નિકુ માર રસ, આનંદભૈરવ રસ, આમરાક્ષસીવટી, કર્પૂર રસ, પંચામ ૃતપર્પટી, વેદનાન્તક રસ,
શંખ ભસ્મ, કુ ટજ ધન વટી, ગંધક વટી, વ ૃદ્ધ ગંગાઘર ચ ૂર્ણ, સંજીવનીવટી, કુ ટજારિષ્ટ

૩. અમ્લપિત્ત: (એસિડિટી)
કર્પદિકા ભસ્મ, કામદૂ ધારસ (મુકતાયુકત), ચંદ્રકલારસ, મુકતાપિષ્ટિ, સ ૂતશેખરરસ (સાદો તથા
સુવર્ણયુકત), અવિપત્તિકર ચ ૂર્ણ, કલ્યાણ વટક, યષ્ટિમધુ ચ ૂર્ણ, શતપત્ર્યાદિચ ૂર્ણ, ધાત્રી રસાયન
અવલેહ, પટોલાદિ ઘ ૃત, પટોલાદિ કવાથ, રીડયુસીડ.

૪. અર્શ: (હરસ-મસા)
અર્શોધ્નિ વટી સ્પેશ્યલ) અભયા ચ ૂર્ણ, અભયા ટે બ્લેટ, ચંદ્રમ ૃતાવટી, ત્રિફલા ગુગ્ગુલ,ુ નાગકેસર
ચ ૂર્ણ (દૂ ઝતા સમામાં) મંજીષ્ઠાદિ ચ ૂર્ણ, સ્વાદિષ્ટ વિરે ચન ચ ૂર્ણ, અભયારિષ્ટ.

૫. અશ્મરીઃ (મ ૂત્રકચ્છ)
ચંદ્રપ્રભાવટી (સ્પેશ્યલ), જીવિતપ્રદા વટી, હજરૂલ યહુદ ભસ્મ, ગોક્ષુર ચ ૂર્ણ, ગોક્ષુરાદિ ગુગળ,
પાષણભેદ ચ ૂર્ણ, પુનર્નવા ચ ૂર્ણ, મંજીષ્ઠાદિ ચ ૂર્ણ, રસાયન ચ ૂર્ણ, શુ. શિલાજીત, પુનર્નવારિષ્ટ,

૭૧

~ 75 ~
૬. કાસ-શ્વાસ ઃ (ખાંસી, દમ)
અભ્રમકભસ્મ, આનંદભૈરવરસ, કસ્તુરીવટી (બાળકોની ખાંસી માટે ) ખોખલીનીદવા, પ્રવાલપિષ્ટિ,
માણિકયરસાદિવટી, શ્વાસકાસ ચિંતામણિરસ, સાબરશ્રુગ ુ પિષ્ટી, કંટકારીલવણ,
ં ભસ્મ, હિંગલ
ખદિરાદિવટી, તાલિસાદિ ચ ૂર્ણ, પુષ્કરમ ૂલ ચ ૂર્ણ, યષ્ટિમધુવટી, યષ્ટિમઘુચ ૂર્ણ, લવંગાદિ વટી,
વાસાચ ૂર્ણ, સિતોપલાદ્ િચ ૂર્ણ, સોમકલ્પ, સૌભાગ્યપુષ્પચ ૂર્ણ, આસ્ફાકફસીરપ, કંટકાર્યાવલેહ,
છાગલાદિઘ ૃત, દ્વાત્રિદશાં ગકવાથ, વાસાવલેહ

૭. કૃષ્ડઃ (ચામડીના રોગો)

દૂ દઠુ ધ્ન સોગઠી (દરાજ માટે ) આરોગ્ય વર્ધિનો રસ, અનંતમ ૂલ ચ ૂર્ણ, અમ ૃતા ચ ૂર્ણ, અમ ૃતા સત્વ,
કુ ષ્ઠહર સોગઠી, ગંધક રસાયન, ચોપચીની ચ ૂર્ણ, ત્રિફળા ગુગળ, મહામંજીષ્ઠાદિ ઘનવટી,
ગુલકંદ (સ્પેશ્યલ) જીવન્ત્યાદિ મલહર (હાથ પગના તળીયા ફાટવા) દરાજનો મલમ,
પંચતિકતઘ ૃત ગુગ્ગુલ,ુ પારદાદિ મલહર, મહામંજીષ્ઠાદિ કવાથ, સિંદૂરાદિં મલહર (ખસ-
ખુજલી), ચંદનાસવ

૮. કૃમિઃ (પેટમાં આંતરડામાં કરમ પડવા)

કૃમિકુ ઠારરસ, કૃ મિ મુદ્ગરરસ, કુ બેરાક્ષચ ૂર્ણ, વિડંગચ ૂર્ણ, વિષતિન્દૂ ક ચ ૂર્ણ.

૯. ગલગંડ : (ગડમાલા-અપચી)
નિત્યાનંદ રસ, કાંચનાર ગુગળ, કિશોર ગુગળ, ત્રિફલા ગુગળ, દશાંગલેપ, દોષધ્નલેપ

૧૦. જવર: (વિષ જવર સહિત)

અકીક ભસ્મ, અભ્રક ભસ્મ, આરોગ્યવર્ધિની રસ ન - ૧ તથા નં - ર, ગોદત્તી ભસ્મ, ચંદ્રામ ૃતા રસ,
(આ યોગો વિશેષતઃ જીર્ણ જવરમાં લાભલાયી છે .) ત્રિભુવનકીર્તિ રસ (વાતકફ પ્રધાન
જવરમાં), પ્રવાલપિષ્ટિ, મુકતાપિષ્ટિ, યશદ ભસ્મ, રત્નગિરિ રસ, લઘુ વસનત માલતી, અમ ૃતા
ચ ૂર્ણ, અમ ૃતા સત્વ, ક્ટુ કી ચુર્ણ, કરીયાત ું ચ ૂર્ણ, ગોદન્તી પુષ્પ, જવરધ્ની વટી, જવરારિ
(મલેરિયા પીલ્સ) વટી ત્રિભુવનકીર્તિ મિશ્રણ, મહા સુદર્શન, ચ ૂર્ણ, મહા સુદર્શન ટે બ્લેટ,
મામેજવા ઘનવટી, સપ્તપર્ણ (સાત્વીન) ચ ૂર્ણ, સંજીવની વટી (સંનિપાત જવરમાં), સંશમની
વટી નં. ૧ તથા ૩ (વિશેષતઃ જીર્ણજવર, ક્ષય જવરમાં) સિંકોનાબાર્ક ચ ૂર્ણ (વિષમ જવરમાં)
સુદર્શન ઘનવટી, દે વદાર્વ્યાદિ કવાથ (સ ૂતિકા જવરમાં) પથ્યાદિ કવાથ, ઉશીરાસવ,
દશમ ૂલારિષ્ટ, દ્રાત્રિદશાંગ કવાથ

~ 76 ~
૭૨

~ 77 ~
૧૧. પાંડુરોગ : (અનીમિક કડીશન, દૌર્બ્રલ્ય વિ.)
આરોગ્યવર્ધિની રસ નં. - ૧, નં.-ર, નવાયસ લોહ પ્રદરાન્તકલોહ, મંડ્ર ભસ્મ મંડૂર વટી, યશદ ભસ્મ,
લોહગર્ભ, લોહ ભસ્મ, સુવર્ણ માક્ષિક ભસ્મ, સુવર્ણ વસનત માલતી, આમલક ચ ૂર્ણ, કન્યાલોહાદિ
ગુટિકા, પથ્યાદિ ગુગ્ગુલ ુ
પુનર્નવાદિ મંડૂર વટી, કેસરી જીવનામ ૃત, ચ્યવનપ્રાશાવલેહ, પિપ્પલ્યાટિ અવલેહ, લોહાસવ, રોહિતકારિષ્ટ,
આસ્ફા હીમેટોન.

૧૨. પ્રમેહ: (ડાયાબીટીસ તથા અન્ય મ ૂત્રરોગો)

ચંદ્રાપ્રભા વટી ને - ૧, ચંદ્રપ્રભા વટી (સ્પેશ્યલ), જીવિતપ્રદા વટી, ત્રિબંગ ભસ્મ, નાગ ભસ્મ, બંગ ભસ્મ,
યશદ ભસ્મ, બ ૃહત‌્ વસનત કુ સમ
ુ ાકર રસ, અમ ૃતા ચ ૂર્ણ, પ્રોસ્ટે ટોન, મધુનાશિન્યાદિ ચ ૂર્ણ,
મામેજવા ઘનવટી, રસાયન
ચ ૂર્ણ, શુ. શિલાજીત, ચંદનાસવ

13. બાળકોના રોગો :

બાળકોનો અપચો, અનિંદ્રા - બાલ રક્ષક ગુટિકા, આસ્ફા બાલ ગુટિકા
બાળકોની મોટી ઉઘરસ - ખોખલીના દવા
બાલશોષ - ગોદં તીભસ્મ દાંત આવતી વખતે થતી બિમારીઓમાં દંતોદ્ભવગદાંતક રસ
બાળકોની ખાંસી શ્વાસ - બાલ રક્ષક સોગઠી, માણિકય રસાદિ વટી
સુકતાન - લઘુ વસંત માલતી, કીશોર ગુગળ
ઉત્તમ રે ચક ઘસારો - હરડે વીશી
કૃમિ-કરમ માટે -કૃમિ કુ ઠાર રસ, કૃ મિ મદ્દગર રસ, કુ બેરાક્ષ ચ ૂર્ણ, વિડંગ ચ ૂર્ણ
તાવ-ઊલટી-ખાંસી - બાલચાત ુર્ભદ્ર ચ ૂરણ, બાલચાત ુર્ભદ્ર સીરપ
જીર્ણ જવર દૌોબલ્ય - સંશમની વટી નં. -૩
ખાંસી માટે - આસ્ફા કફ સીપર, યષ્ટિમધુવટી, સીતોપલાદિચ ૂર્ણ
શરદી ખાંસી - સીતોપલાદિચ ૂર્ણ

૧૪. ન્રમઃ (નબળાઈ - ચકકર આવવા)

હૃદય ચિંતામણિ રસ, મકરધ્વજ વટી, મકરધ્વજ (ચંદ્રોદય) અકીકભસ્મ, અભ્રક્ભસ્મ, કામ્‌દુધારસ

૭૩

~ 78 ~
૧૫. યકૃત-પ્લીહા : ઉદરરોગો
અશ્વકંચકુ ી રસ, આરોગ્યવર્ધિની રસ નં. - ૧ તથા ર, ઈચ્છાભેદી રસ, મંડૂર ભસ્મ, મંડ્ર વટી, સુવર્ણ
માક્ષિક ભસ્મ, કટુ કી ચ ૂર્ણ, ચંદ્રામ ૃતા વટી, ચિત્રકમ ૂલ ચ ૂર્ણ, પુનર્નવાદિ મંડૂર વટી, પુનર્નવાષ્ટક
ઘન વટી, સુદર્શન ઘન વટી, પુનર્નવાષ્ટક કવાથ, કુ મારીઆસવ, લોહાસવ, રોહિતકારિષ્ટ,
કજ્જલી

૧૬. રકતપિત્તઃ
ચંદ્રકલા રસ, પ્રવાલ ભસ્મ, અમ ૃતા સત્વ, ત્રિફ્લાગુગળ, ત્રિફ્લાચ ૂર્ણ, નાગકેસર ચ ૂર્ણ, પથ્યાદિ
ગુગ્ગુલ,ુ વાસા ચ ૂર્ણ, ગુલકંદ સ્પેશ્યલ, ગુલેબનફ્સા શરબત, વાસાવલેહ, ઉશીરાસવ, ચંદનાસવ

૧૭. રસાયન:
વાજીકરણ ઔષધો
અભ્રક ભસ્મ (સહસ્ત્રપુટી), ચંદ્ર્રભાવટી નં. ૧, જહર મોહરા રાસ સુ. યુકત), બંગ ભસ્મ, બ્રાહ્માવટી
(સ્પે) મકરધ્વજ ચંદ્રોદય દ્રિગુણ, મકરધ્વજવટી(શતગુણ) મકરધ્વજવટી(ષોડ્શગુણ),
મકરધવજવટી (પે.), મકરધ્વજવટી (પેટન્ટ), રસસિંદૂર, સાલમપાક, સુવર્ણ વસનત માલતી
(બ ૃહત ૂ) સુવર્ણ વસનત માલતી (સ્પેશ્યલ), હિંગલ
ુ પિષ્ટિ, અભયા ચ ૂર્ણ, અમ ૃતા ચ ૂર્ણ, અશ્ચગંધ
ચ ૂર્ણ, અશ્વગંઘાદિ ચ ૂર્ણ, આમલક ચ ૂર્ણ, કવજબીજ ક ચોસઠ પ્રહરી પીપર, બ્રાહ્માચ ૂર્ણ, રસાયન
ચુર્ણ, વિદારીકંદ ચ ૂર્ણ, શંખપુષ્પી ચ ૂર્ણ, શતાવરી ચ ૂર્ણ, સ્મ ૃતિરસાયન ચ ૂર્ણ, ચ્યવનપ્રાશાવલેહ,
ધાત્રી રસાયન અવલેહ, બ્રાહ્મીઘ ૃત. શુ. શિલાજીત, અશ્ચગંધારિષ્ટ, આસ્ફાએન્ઝાઈમ, દ્રક્ષાસવ,
આસ્ફાટોન.

૧૮. રાજયક્ષ્મા :
અભ્રક ભસ્મ (શતપુટી તથા સહસ્ત્રપુટી), જવાહર મોહરા રસ, સુ.યુ. (T.B.) પ્રવાલ ભસ્મ,
મકરધ્વજ ચંદ્રોદય, મકરઘ્વજવટી (પે.), શ્વાસ કાસ ચિંતામણિ રસ, સાબરશ્રુગ
ં ભસ્મ,
સુવર્ણવસન્તમાલતી (બ ૃહત‌)્ , હિંગલ
ુ પિષ્ટિ, અશ્ચગંઘાદિચ ૂર્ણ, (આભા ગુગ્ગુલ ુ તથ કિશોર ગુગ્ગલુ
બોન ટી.બી.માં), ગોદન્તી ભસ્મ, ચોસઠ પ્રહરી પીપર, તાલિસાદિ ચ ૂર્ણ, ત્રિક્ટુ ચ ૂર્ણ, પુષ્કરમ ૂલ
ચ ૂર્ણ, યષ્ટિમધુ વટી, વાસાચ ૂર્ણ, શતાવરી ચ ૂર્ણ, સંશમનીવટી નં. ૧ તથા ૩, સિતોપલાદિ ચ ૂર્ણ,
ચ્યવનપ્રાશાવલેહ, છાગલાદિ ઘ ૃત, વાસાવલેહ, મહા લાક્ષાદિ તૈલ, અર્જુનારષ્ટિ, આસ્ફા
એન્ઝાઈમ, દ્રાક્ષાસવ

~ 79 ~
૭૪

~ 80 ~
૧૯. વમન-ઉલટી વિકાર :
ચંદ્રકલારસ(સાદો તથા મુકતાયુકત), જહરમોહરાપિષ્ટિ, જહરમોહરારસ, હૃદય ચિંતામણી રસ,
અમ ૃતા સત્વ, અવિપત્તિકર ચ ૂર્ણ, ચિંચાભલ્લાતક વટી, (ઝાડા ઊલટી બંને માટે ) સંજીવનીવટી,
બાલ ચાત ુર્ભદ્ર ચ ૂર્ણ, બાળકોની ઊલટીમાં.

૨૦. વાત-વ્યાધિ :
એકાંગવીર રસ, બ ૃહત‌્ વાતચિંતામણિ રસ, સમીર પન્નગ રસ (તલસ્થ), સુવર્ણવસંતમાલતી,
અજમોદાદિચ ૂર્ણ, અશ્ચગંધાદિ ચ ૂર્ણ, ગ્રંથિક ચ ૂર્ણ, ચોપચીની ચ ૂર્ણ, ચોસઠ પ્રહરી પીપર, મહા
યોગરાજ ગુગળ, મહા રાસ્નાદિ ઘનવટી, લઘુ યોગરાજ ગુગળ, વિશ્ચભેષજ ચ ૂર્ણ, શતાવરી ચ ૂર્ણ,
ષડ્શીતિ ગુગ્ગુલ ુ સંધિવાતહર વટી, સિંહનાદ ગુગ્ગુલ,ુ દશમ ૂલકવાથ, દશમ ૂલારિષ્ટ, મહા
રાસ્નાદિ કવાથ, નારાયણ તૈલ, બલા તૈલ, મહાનારાયણ તૈલ (સ્પેશ્યલ), અશ્ચગંધારિષ્ટ,
પિપ્પલ્યાદિ અવલેહ

૨૧. વિબંધઃ (કબજીયાત)

અશ્ચકંચકુ ી રસ, હરડેવીશી (બાળકો માટે ) અભયા ચુર્ણ, અભયા ટે બ્લેટ, અવિપત્તિકર ચ ૂર્ણ,
ઈસબગુલ, કન્યાલોહાદિ ગુટિકા, કલ્યાણવટક, ચંદ્રામ ૃતા વટી, ત્રિફ્લાચ ૂર્ણ, ત્રિફલાટે બલેટ,
દીનદયાલચ ૂર્ણ, નસોત્તરચ ૂર્ણ, પંચસકાર ચ ૂર્ણ, માર્કન્ડી ચ ૂર્ણ, યષ્ટિમઘુ ચ ૂર્ણ, શિવા ચ ૂર્ણ,
માર્કન્ડીચ ૂર્ણ, યષ્ટિમધુચ ૂર્ણ, શિવાચ ૂર્ણ, શિવાટે બ્લેટ, શિવાક્ષાર પાચનચ ૂર્ણ, ગુલકંદ (સ્પેશ્યલ)
અભયારિષ્ટ, દ્રાક્ષાસવ, ઈચ્છાભેદી રસ, આસ્ફાલેક્ષ, ગેસોવીન

૨૨. વ્રણ વિદ્ધધિઃ (ગડગ ૂમડ, દુષ્ટ વ્રણ વગે રે)

અભયા ચ ૂર્ણ, અસ્થિસંધાનક લેપ, આભા ગુગ્ગુલ,ુ કાંચનારગુગ્ગુલ,ુ કૈ શોરગુગ્ગુલ,ુ ત્રિફલાગુગ્ગુલ ુ
દશાંગલેપ, દોષઘ્નલેપ, પથ્યાદિગુગ્ગુલ,ુ મહામંજીષ્ઠાદિ ઘનવટી, સ્ફટીકા પુષ્પ ચ ૂર્ણ,
જીવન્ત્યાદિ મલહર, સિંદૂરાદિ મલહર, પંચગુણ તૈલ, જાત્યાદિ તૈલ

૨૩. શીતપિત્તઃ (શિળવા, લુખસ તથા એલર્જી જન્યત્વક વિકારોમાં)

પ્રવાલ ભસ્મ, પ્રવાલપિષ્ટિ, માણિકય રસ, મુકતાપિષ્ટિ, અનંતમ ૂલ ચ ૂર્ણ, અમ ૃતા ચ ૂર્ણ, ગંધક
રસાયન, ચોપચીની ચ ૂર્ણ, મહાસુદર્શન ટે બ્લેટ, શતપત્ર્યાદિ ચ ૂર્ણ, પંચતિકત ઘ ૃત ગુગ્ગુલ,ુ
મહામંજીષ્ઠાદિ ચ ૂર્ણ અને કવાથ, ચંદનાસવ, દશમ ૂલારિષ્ટ

૭૫

~ 81 ~
ર૪. શ ૂલ:
ું
ઉદરશ ૂલ : અગ્રિતડીવટી, આમરાક્ષસીવટી (પ્રવાહીકાજન્યઉદરશ ૂલમાં), કર્પદિકા ભસ્મ, ક્રવ્યાદ રસ, નાગ
ભસ્મ, વેદનાન્તક રસ, શુકિત ભસ્મ, આસ્ફા હરડે, ચિત્રકમ ૂલચ ૂર્ણ, ચિત્રકાદિ વટી, દાવાનલ
ચ ૂર્ણ, દીનદયાલ ચ ૂર્ણ, શંખ વટી (બ ૃહત ૂ), શિવાક્ષાર પાચન ચ ૂર્ણ, સંજીવની વટી, હિંગ્વાષ્ટક
ચ ૂર્ણ, દે વદાર્વ્યાદિ કવાથ, પટોલાદિ કવાથ, પટોલાદિ ઘ ૃત (પૈત્તિક ઉદરશ ૂલમાં), કુ માર્યાસવ

રપ. સ્ત્રીરોગ:
શિરશ ૂલ : ગોદન્તીભસ્મ, બ્રાહ્મીવટી, રૌપ્યભસ્મ, બ ૃહત ૂવાતચિંતામણિરસ, શિરઃ શ ૂલારિવટી, સપ્તામ ૃતલોહ,
ગોદન્તીપુષ્પચ ૂર્ણ, પથ્યાદિકવાથ, બ્રાહ્મી-ઘ ૃત, બ્રાહ્મીકેશવર્ધક્તેલ (માલિશ કરવા માટે ),
અભયારિષ્ટ, દશમ ૂલારિષ્ટ
પાર્શ્ચ શ ૂલ : અભ્રકભસ્મ, જવાહરમોહરારસ, સાબરશ્રુગભસ્મ,
ં પુષ્કરમ ૂલ ચુર્ણ, સોમકલ્પ ચ ૂર્ણ, બલાતેલ
કટિ શ ૂલ : બોલ(હીરાબોળ)ચ ૂર્ણ, બોલવટી, દે વદાર્વ્યાદિકવાથ, બલાતેલ, મહાનારાયણ તેલ, અશ્ચગંધારિષ્ટ
કર્ણશ ૂલ : કર્ણાનંદ તૈલ
સંધિશ ૂલ : સંધિવાતહરવટી, અજમોદાદિચ ૂર્ણ, મહાનારાયણતેલ, બલાતેલ
ગર્ભપાલ રસ - વારં વાર થતી કસુવાવડમાં
ખદિરાદિવ ૃત - વારં વાર થતી કસુવાવડમાં
બોલપર્પટી - અત્યાર્તવ
ચંદ્રકાલારસ - અતિ અર્તવ - રક્તસ્ત્રાવ
ચંદ્રાપ્રભાવટી નં. ૧ - પ્રદર
પ્રદરાન્તક લોહ - પ્રદર
યશદભસ્મ - પ્રદર
લોહ ગર્ભ - પ્રદર
કન્યા લોહાદિ ગુટિકા - નષ્ટાર્તવ, કષ્ટાર્તવમાં
રજ'પ્રવર્તિની - નષ્ટાર્તવ, કષ્ટાર્તવમાં
શોણિતાર્ગલ રસ - અત્યાર્તવ, રકતસ્ત્રાવમાં
પુષ્યાનુગ ચ ૂર્ણ - પ્રદર, લોહિવા
નાગકેસર ચ ૂર્ણ - રક્તસ્ત્રાવ, લોહીવા

૭૬ --

~ 82 ~
બોલવટી ચ ૂર્ણ - કમરનો દુ ઃખાવો
સ્ફટિકા ચ ૂર્ણ - પ્રદરનાશક
ગુલેબનફસા શરબત- કોઠાનો રતવા,
દશમ ૂલારિષ્ટ કવાથ - સ ૂતિકાજવર, પ્રસ ૂતિપછી શ ૂલ, દોૌર્બલ્ય વગેરેમાં
દે વદાર્વ્યાદિ કવાથ - સ ૂતિકા જવર, શ ૂલ, કાસ
ઘાત્રીરસાયન અવલેહ- પિત્તશામક, દાહ, ત ૃષા
ફ્લઘ ૃત - વંધ્ધવત્વનાશક, ગર્ભાશયના દોષે દૂ ર કરનાર.
ંૃ
બ્રાહ્મી કેશવર્ધક તેલ તથા ભગરાજ તેલ - વાળ ખરવા, સફેદવાળ, શિરઃશ ૂલ
અશોકારિષ્ટ - સ્ત્રીઓના વિવિઘ રોગે, લોહિવા
અશ્ચગંધારિષ્ટ - કટિશ ૂલ, અનિદ્રા, શકિતપ્રદ
કુ ર્માયાસવ - ઉદરરોગ, ગુલ્મ
લોહાસવ – પાંડુરોગ

૨૬. હદય રોગ : (હત્કં પ, દૌર્બલ્ય)

અકીક્ભસ્મ, અભ્રકભસ્મ, (સહસ્ત્રપુટી), ચંદ્રકલારસ, (મુકતાયુકત), જહરમોહરા પિષ્ટિ, જવાહરમોહરા રસ,
મકરધ્વજવટી ષોડશગુણ (સ્પેશ્યલ તથા પેટન્ટ), બ ૃહત‌્ વાતચિંતામણિ રસ, સાબરશ્રુગ
ં ભસ્મ
વિશેષતઃ હત્શ ૂલઝે
સુવર્ણ વસંત માલતી (બ ૃહત) હૃદયચિંતામણી રસ, અર્જુન ચ ૂર્ણ, અર્જુનારિષ્ઠા આસ્ફા એન્જાઈમ, રોહિતકરિષ્ઠ

૨૭. રકતભારાધિકયઃ (બ્લડ પ્રેશર)

પટોલાદિ ધ ૃત, પુનર્નવાષ્ટક કવાથ, સર્પગંધા ચ ૂર્ણ સ્પ્તામ ૃત યોગ ટે બ્લેટ

૨૮. આંખના રોગો :

સપ્તામ ૃત લોહ, સુવર્ણ રાજબંગેશ્ચર, ત્રિફલા ચ ૂર્ણ, ત્રિફલા ટે બ્લેટ, સપ્તામ ૃત યોગ ટે બ્લેટ, ગુલાબજળ,
ત્રિફલાધ ૃત, પથ્યાદિ કવાથ

૨૯. દાંતનો રોગો :

દંતોદૂ ભવગદાન્તક રસ (બાળકો માટે ) મુકતાપિષ્ટ, ગોદન્તી ભસ્મ

૭૭

~ 83 ~
(કેલ્સિયમની ઉણપમાં), અર્જુન ચ ૂર્ણ, આમલક ચ ૂર્ણ સ્કર્વામાં), આર્યુવેદિક દંતમંજન, ત્રિફલા ચ ૂર્ણ, ભલ્લાતક
દંતમંજન, ઈરે મેદાદિ તૈલ,
સ્ત્રોતસાનુસાર આસ્ફા ઔષધો
૧. પ્રાણવહ સ્ત્રોતસઃ
અભ્રકભસ્મ (શતપુટી, સહસ્ત્રપુટી), આનંદભૈરવ રસ, કસ્તુરીવટી, ચંદ્રામ ૃતા રસ, તામ્રભસ્મ, માણિકય
રસાદિવટી, શ્વાસ કુ ઠારરસ, શ્વાસકાસ ચિંતામણિ રસ, શ્રુગ ુ પિષ્ટિ, કંટકારી લવણ,
ં ભસ્મ, હિંગલ
ખદિરાદિવટી, વચાચ ૂર્ણ, તાલીસાદિ ચ ૂર્ણ, ત્રિકટુ ચ ૂર્ણ, પુષ્કર મ ૂલ ચ ૂર્ણ, યષ્ટિમધુ ચ ૂર્ણ,
યષ્ટિમઘુવટી, લવંગાદિવટી, વાસા ચ ૂર્ણ, સિતોપલાદિ ચ ૂર્ણ, સોમકલ્ય ચ ૂર્ણ, સૌભાગ્ય પુષ્પ
ચ ૂર્ણ, આસ્ફા કફ સીરપ, કંટકાર્યાવલેહ, ચ્યવનપ્રાશવલેહ, છાગલાદિ ઘ ૃત, દ્વાત્રિદશાંગ કવાથ,
વાસવલેહ, અર્જુનારિષ્ટ, મહાલાક્ષાદિ તૈલ.

૨. અન્નવહસ્ત્રોતસઃ
ું વટી, આરોગ્યવર્ધિની રસ, કર્પદિકા ભસ્મ, કામદૂ ધા રસ, ક્રવ્યાદ રસ, શંખભસ્મ,
અગ્નિકુ મારરસ, અગ્નિતડી
શુકિતિ ભસ્મ, સ ૂતશેખર રસ, અવિપત્તિકર ચ ૂર્ણ, ચિત્રકમ ૂલ ચ ૂર્ણ, ચિત્રકાદિ વટી, ચિંચા
ભલ્લાતક વટી, ચોસઠ પ્રહરી પીપર, જીરાળુ, જીરકાદિ વટી, ત્રિકટુ ચ ૂર્ણ, દાવાનલ ચ ૂર્ણ,
માર્કન્ડી ચ ૂર્ણ, વિશ્ભેષજ ચ ૂર્ણ, વિષતિન્દુ ચ ૂર્ણ, શંખવટી, શિવાક્ષર પાચન ચ ૂર્ણ, સંજીવની વટી,
સ્વાદિષ્ટપાચન ચ ૂર્ણ, હિંગવાષ્ટક ચ ૂર્ણ, પટોલાદિ કવાથ, પટોલાદિ ધ ૃત,
કુ માર્યાસવ, દ્રાક્ષાસવ, લવણ ભાસ્કર ચ ૂર્ણ

૩. ઉદકવહ સ્ત્રોતસ :
આરોગ્યવર્ધિની રસ, નિત્યાનંદ રસ, પંચામ ૃત પર્પટી બ ૃહત‌,્ વસન્તકુ સમ
ુ ાકર રસ, કુ ટજ ઘનવટી, પુનર્નવા
ગોક્ષુર, ચ ૂર્ણ, પુનર્નવાષ્ટક ઘનવટી, રસાયન ચ ૂર્ણ, દશમ ૂલ કવાથ, અભયારિષ્ટ, પુનર્નવારિષ્ટ,
રોહિતકારિષ્ટ

૪. રસવહ અને રકતવહસ્ત્રોતસ :

આરોગ્યવર્ધિનીરસ, ચંદ્રકલારસ, જહર મોહરાપિષ્ટિ, જહર મોહરા રસ, નવાયસ લોહ, બોલપર્પટી, મંડૂર ભસ્મ,
મંડ્ર વટી, માણિકય રસ, લોહગર્ભ, લોહભસ્મ, સુવર્ણ માક્ષિક ભસ્મ, સુવર્ણ વસનત માલતી,
હૃદય ચિંતામણિ રસ, અનંતમ ૂલ ચ ૂર્ણ, કિશોર ગુગળ, કાંચનાર ગુગળ, ગંધક રસાયન,
ચોપચીની ચ ૂર્ણ, ત્રિફલા ગુગળ, નાગકેસર, પુનર્નવા મંડુરવટી, મહામંજિષ્ઠાદિ ઘનવટી,
વાસાચ ૂર્ણ, ગુલકંદ, પટોલાદિ ધ ૃત, મહામંજિષ્ઠાદિ કવાથ, આર્ફા એન્ઝાઈમ, ઉશિરાસવ,
ચંદનાસવ, લોહાસવ, રોહિતકારિષ્ટ.

~ 84 ~
૭૮

~ 85 ~
૫. માંસવહ સ્ત્રોતસઃ
અર્શોધ્નીવટી (માંસાકુ રમાં), જીવિતપ્રદાવટી, નિત્યાનંદ રસ, બ ૃહત‌્ વસત્તકુ સમ
ુ ારક રસ, (પ્રમેહ પિડકામાં)
અભયા ટે બ્લેટ, અમ ૃતાચ ૂર્ણ, અસ્થિ સંઘાનક લેપ, આભાગુગળ, કાંચનાર ગુગ્ગુલ,ુ કિશોર
ગુગ્ગુલ,ુ ગંધક રસાયન, ત્રિફલા ગુગ્ગુલ,ુ દશાંગલેપ, દોષઘ્નલેપ, શુ. શિલાજીત, પંચગુણ તૈલ,
અભયારિષ્ટ, કુ માર્યાસવ.

૬. મેદવહ સ્ત્રોતસઃ
આરોગ્યવર્ધિની રસ નં.-૧ ચંદ્રપ્રભાવટી નં.-૧, ત્રિબંગભસ્મ, નિત્યાનંદ રસ, રસસિંદૂર, બ ૂ.વસંત કુ સમ
ુ ાકરરસ,
અભયા ટે બલેટ-ચ ૂર્ણ, કાંચનાર ગુગળ, કિશોર ગુગળ, ત્રિફલા ગુગળ, મહામંજીષ્ઠાદિ ઘનવટી,
વિશ્વભેષજ ચ ૂર્ણ, શિવા ટે બ્લેટ, સિંહનાદ ગુગ્ગુલ,ુ દશમ ૂલ કવાથ, પિપ્લ્યાદિ અવલેહ, શુ.
શીલાજીત, અભયારિષ્ટ.

૭. અસ્થિવહ અને મજજાવહ :

આરોગ્યવર્ધિની રસ નં.-૧, ગોદન્તીભસ્મ, જહરમોહરાપિષ્ટિ, પ્રવાલપિષ્ટિ, મુક્તાપિષ્ટિ, લઘુવસન્તમાલતી,
શુક્તિભસ્મ, સાબરશ્રુગ
ં ભસ્મ, સુવર્ણ વસનત માલતી, અર્જુન ચ ૂર્ણ, અશ્વગંઘાદિ ચ ૂર્ણ,
અસ્થિસંધાનક લેપ, આભા ગુગળ, કિશોર ગુગળ, ગોદન્તી પુષ્પ, બોલવટી, શતાવરી ચ ૂર્ણ,
મહાનારાયણ તેલ (સ્પેશ્યલ) અશ્રગંઘારિષ્ટ.

૮. શુકવહ સ્ત્રોતસ :
જીવિતપ્રદાવટી, ત્રિબંગ ભસ્મ, બંગભસ્મ, મકરધ્વજ ચંદ્રોદય (પાવડર), મકરધ્વજવટી (શતગુણ ષોડશગુણ),
રસસિન્દૂ ર, બ ૃહતવસન્ત કુ સમ
ુ ાકરરસ, સાલમપાક (સ્પેશ્યલ), બ ૃહતસુવર્ણ વસંતમાલતી,
ુ પિષ્ટિ, અશ્વગંઘાદિ
હિંગલ
ચ ૂર્ણ, કવજબીજ ચ ૂર્ણ, પ્રોસ્ટે ટોન, રસાયન ચ ૂર્ણ, આમલકી ચ ૂર્ણ, વિદારી કંદ ચ ૂર્ણ, શતાવરી ચ ૂર્ણ, શ્વેતમુસલી
ચ ૂર્ણ, ચ્યવન પ્રશાવલેહ, છાગ્લાદિ ઘ ૃત, શુ.શિલાજીત, અશ્ચગંધારિષ્ટ.

૭૯

~ 86 ~
૯. પુરિષવહસ્ત્રોતસઃ
અશ્ચકંચકુ ીરસ, અર્શોધ્નિવટી, આનંદર્ભરવરસ, આમરાક્ષસી વટી, આરોગ્યવર્ધિની રસ નં.-૧, ઈચ્છાભેદી રસ,
કર્પૂરરસ, પંચામ ૃત પર્પટી, વેદનાન્તકરસ, અભયાચ ૂર્ણ ટે બ્લેટ, અવિપત્તિકર ચ ૂર્ણ, ક્ટુ કી ચ ૂર્ણ,
કલ્યાણ વટક, કુ ટજઘનવટી, કુ બેરાક્ષ ચ ૂર્ણ, ચંદ્રામ ૃતાવટી, ચિંચા ભલ્લાતકવટી, જીરકાદિવટી,
ત્રિફલા ચ ૂર્ણ-ટે બલેટ, દીનદયાલ ચ ૂર્ણ, ત્રિવ ૃત્ત ચ ૂર્ણપંચસકાર ચ ૂર્ણ, મંજિષ્ઠાદિ ચ ૂર્ણ, માર્કન્ડી
ચ ૂર્ણ, વિડંગ ચ ૂર્ણ, વ ૃદ્ધ ગંગાઘર ચ ૂર્ણ, શિવા ચ ૂર્ણ ટે બલેટ, શિવાક્ષાર પાચન ચ ૂર્ણ, સંજીવની
વટી, સ્વાદિષ્ટ વિરે ચન ચ ૂર્ણ, અભયારિષ્ટ, કુ ટજારિષ્ટ, કુ માર્યાસવ, દ્રાક્ષાસવ.

૧૦. મ ૂત્રવહ સ્ત્રોતસ :

ચંદ્ર્રભાવટી નં - ૧, ચંદ્રપ્રભાવટી સ્પેશ્યલ, જીવિતપ્રદાવટી, ત્રિબંગભસ્મ, બંગભસ્મ બ ૃ. વસનત કુ સમ
ુ ાકર રસ,
હજરૂલયદુ હ ભસ્મ, (અશ્મરી માટે ), અમ ૃતા ચ ૂર્ણ, ગોક્ષુર ચ ૂર્ણ, ગોક્ષુરાદિ ગુગળ, પાષાણભેદ
ચ ૂર્ણ, પુનર્નવાષ્ટક
ઘનવટી, પ્રોસ્ટે ટોન, મધુ નાશિન્યાદિ ચ ૂર્ણ, મંજીષ્ઠાદિ ચ ૂર્ણ, મામેજવા ઘનવટી, રસાયન ચ ૂર્ણ, સંશમનીવટી
નં. -૧, શુ. શિલાજીત, ચંદનાસવ, પુનર્નવારિષ્ટ.

૧૧. સ્વેદવહ સ્ત્રોતસ :

ચંદ્રકલારસ, ગોદન્તી ભસ્મ, ત્રિભુવન કીર્તિરસ, મુકતાપિષ્ટિ, રત્નગિરિ રસ, અમ ૃતા ચ ૂર્ણ, અમ ૃતા સત્વ,
જવરઘ્ની વટી, જવરારિ પીલ્સ, મહાસુદર્શન ટે બ્લેટ, રસાયન ચ ૂર્ણ, સપ્તપર્ણ ચ ૂર્ણ, સંશમતની
વટી નં. - ૧ તથા નં. - ૩, ગુલકંદ (પેશ્યલ), ધાત્રી રસાયન, ઉશીરાસવ, ચંદનાસવ,
દશમ ૂલારિષ્ટ

૧૨. આતવવહ સ્ત્રોતસ :

ગર્ભપાલ રસ, ચંદ્રપ્રભાવટી (સ્પેશ્યલ), પ્રદરાન્તક લોહ, બોલપર્પટી, યશદભસ્મ, રજ:પ્રવર્તની વટી,
લોહગર્ભ, શોણિતાર્ગલ રસ, કન્યાલોહાદિવટી ગુટિકા, નાગકેસર ચ ૂર્ણ, પુષ્યાનુગ ચ ૂર્ણ, સ્ફટીકા
ચ ૂર્ણ, ખદિરાદિ ધ ૃત, ગુલેબનફસા શરબત, દશમ ૂલારિષ્ટ, દે વદાર્વ્યાદિ કવાથ, ફલઘ ૃત, શુ.
શિલાજીત, અશોકારિષ્ટ, અશ્ચગંધારિષ્ટ, કુ માર્યાસવ.

૧૩. સ્તન્યવહ સોત્રતસ :

ગર્ભપાલ રસ, અશ્ચગંધાદિ ચ ૂર્ણ, ુ ,
યષ્ટિમધુચર્ણ વિહારીકંદચ ૂર્ણ, શતાવરીચ ૂર્ણ, શ્વેતમુસલીચ ૂર્ણ,
કેસરીજીવનામ ૃત, અશોકારિષ્ટ, અશ્વગંઘારિષ્ટ, દશમ ૂલારિષ્ટ, દ્રાક્ષાસવ

૮૦

~ 87 ~
~ 88 ~
આસ્ફા ““જનરલ ટોનિક'' ઔષધો

૧. અબ્રકભસ્મ : (સહસ્ત્રપુટી)
દમ, અસ્થમા, ક્ષય વગેરેને કારણે થયેલ દૌર્બલ્યમાં (સુવર્ણ યુક્ત)

૨. આસ્કફા બાલગુટીકાઃ
બાળકોની સર્વ તકલીફોમાં

૩. આસ્ફા ઠં ડઈઃ
પિત્તશામક, પોષ્ટિક પીણુ ં ઉનાળામાં દરરોજ સેવન કરવા યોગ્ય

૪. બ્રાહ્મીવટી : (સ્પેશ્યલ)
માનસિક દૌર્બલ્યમાં મગજનુ ં કામ કરનાર વ્યકિતઓએ નિરં તર સેવન કરવા યોગ્ય.

૫. મકરધ્વજવટી : (મકરઘ્વજ ચંદ્રોદય, શતગઉણ, ષોડશગુણ સ્પેશ્યલ વગેરે) શ્રેષ્ઠ વાજીકર અને સર્વાંગ
દૌર્બલ્યમાં ઉપયોગી

ુ ાકર રસ :
૬. બ ૃહત‌્ વસનત કુ સમ
પ્રમેહજન્ય દૌર્બલ્યમાં વિશેષ ગુણકારી છે .

૭. સાલમપાક :
શિયાળામાં સેવન કરવા યોગ્ય પૌષ્ટિક વસાણુ ં

૮. બ ૃહત‌્ સુવર્ણ વસનત માલતી :

સર્વ પ્રકારના દૌર્બલ્યમાં ઉપયોગી, ઉત્તમ રસાયન છે .

૯. કેસરી જીવનામ ૃત :
પાંડુજન્ય નબળાઈમાં વિશેષ લાભપ્રદ, સર્વ પ્રકારના દૌર્બલ્યમાં, ઘરે ઘર ' “જીવન'ના નામથી જાણીતી શ્રેષ્ઠ
ટોનિક ઔષધિ છે .

૮૧

~ 89 ~
૧૦. ચ્યવનપ્રાશાવલેહ :
બારે માસ સેવન કરવા યોગ્ય ઉત્તમ રસાયણ, દૌર્બલ્યહર શકિતપ્રદ.
૧૧. ઘાત્રી રસાયન :
પિત્તપ્રકૃતિવાળા માટે શ્રેષ્ઠ બલ્ય રસાયન છે . નેત્રરોગોમાં ખાસ ગુણકારી છે .
૧ર. આસ્ફા એન્ઝાઈમ :
હૃદય દૌર્બલ્યમાં વિશેષ ગુણાકારી છે .
૧૩. દશમ ૂલારિષ્ટ :
વાત વ્યાધિથી પીડાતા મનુષ્યો માટે નિરં તર સેવન કરવા યોગ્ય આયુર્વેદની પ્રસિદ્ધ ઔષધિ છે .
૧૪. દ્રાક્ષાસવ :
પાચનશકિત સુધારી શરીરમાં સ્ફૂર્તિ લાવે છે .
૧૫ પિપલ્યાદિ અવલેહ :
પાંડુજન્ય દૌર્બલ્યમાં લાભદાયી છે .
૧૬ આસ્ફા ટોનિક :
ઉત્તમ બલપ્રદ રસાયણ

૮૨

~ 90 ~
ઘરમાં રાખવા યોગ્ય ઔષઘ
શિવા (હિમજ) ચ ૂર્ણ : કબજીયાત, હરસ-મસા, આમ વગેરેમાં ઉપયોગો.
અસ્થિસંધાનક લેપ : મોચ,મ ૂઢમારમાં
આરોગ્યવર્ધિની રસ : રોગ પછીની દુ ર્બળતા, યકૃત ક્રિયાની મંદતા તથા રકતની અલ્યતા અને અનેક રોગો
હરનાર
આયુર્વેદિક દંતમંજન : નિત્ય ઉપયોગ માટે
કૃમિકુ ઠાર-કૃ મિમુદગર : બાળકોના કૃ મિ વિકારોમાં
ખદિરાદિવટી : ઉધરસ કે ગળાના દુ ઃખાવામાં ચ ૂસવા માટે .
ગુલકંદ : પ્રસિદ્ધપિત્તશામક, મ ૂદુ રે ચક.
ગોદં તી ભસ્મ : બાળકોની કૃ શતા, સ્ત્રીઓના શ્વેતપ્રદર માટે .
ગ્રંથિક ચ ૂર્ણ : નિદ્રા લાવવા માટે .
ચંદ્રામ ૃતા વટી : જુ લાબ માટેનિર્દોષ ગોળી
જીવિતપ્રદા વટી : વ ૃદ્ધે ના ઉપયોગ માટે
ત્રિફલા ચ ૂર્ણ : રસાયન આંખની નબળાઈ.
ત્રિભુવનકીર્તિ રસ : શરદી, તાવ અને ઉધરસ.
દૂ દ્ુઘ્ન સોગઠી . : દરાજપરલગાડવા માટે .
શિવાક્ષારપાચન : અજીર્ણ, કબજીયાત, ખાટા-ખારા ઓડકાર માટે
નિત્યાનંદ રસ : રસ ઉતરતો હોય તો નિત્ય સેવન માટે
પ ૂર્ણ ચંદ્રોદય : થાક, અશકિત મટાડી સ્ફૂર્તિ લાવવા માટે
ુ દ્ર ચ ૂર્ણ : બાળકોના તાવ અને ઝાડા માટે .
બાલ ચાતર્ભ
માણેક રસાદિ ગુટિકા : બાળકોની સસણી અને વરાધ માટે
યષ્ટિમધુ વટી : ગળાના દુ ખાવા કે ઉઘરસમાં ચ ૂસવા માટે
સંશમની વટી : જીર્ણ જવર તથા બાળકોની કૃ શતા માટે
લવણભાસ્કર ચ ૂર્ણ : પ્રસિદ્ધઅગ્નિદીપક, ઉદરશ ૂળહર, ગેસમાં ઉપયોગી

૮૯

~ 91 ~
લવંગાદી વટી: ગળાના દુ ઃખાવામાં ચ ૂસવા માટે
સ્મ ૃતિ રસાયન: બુદ્ધિજીવીઓ માટે શરીર અને બુદ્ધિને બલપ્રદ.
સિતોપલાદિ ચ ૂર્ણ: સર્વપ્રકારનો કાસ ઉધરસમાં
નરનારાયણ ચ ૂર્ણ: ઝાડાને વાયુની શુદ્ધિ માટે
મહાસુદર્શન ચ ૂર્ણ: જીર્ણ કે મંદજવર. દુ ર્બળતા વિબંધ અગ્નિ માંધ માટે પ્રસિદ્ધ
સુવર્ણ વસંતમાલતી: પરિશ્રમને કારણે આવેલા થાક કે સામાન્ય અશકિતમાં.
મહાલાક્ષાદિ તેલ: બચ્ચાંઓની પુષ્ટિ ન થતી હોય તો માલિસ માટે
સ્વાદિષ્ટ વિરે ચન: કબજીયાત અને હરસ-મસાના વિરે ચન માટે
ઈરે મેદાદિ તેલ: મોઢુ ં આવવુ,ં અવાળું સ ૂજવુ,ં દાંત દુ ઃખવા ઈ. માં ચોપડવા સ્ત્રીઓની યોનીની અંદરના
ચાંદામાં વાપરરવા.
જીવકાદિ વટી: ઝાડા, ઊલટી અને વિશુચિકા માટે પ્રસિદ્ધ
હિંગવષ્ટક ચ ૂર્ણ: આફરો, ઉદરશ ૂળ, અગ્નિમાંદયમાં
અભયારિષ્ટ: અર્શ રોગોમાં નિત્ય સેવનીય.
અશોકારિષ્ટ: સ્ત્રીઓના વિકાર માટે
કુ ડજારિષ્ટ: અતિસાર, સંગ્રહણી, પ્રવાહિકા - પેટમાં બળતરામાં
દ્રાક્ષાસવ: અગ્નિમાંઘ, ઉધરસ અને અશકિત માટે .
લોહાસવ: રક્તની ક્ષીણતા માટે
પંચગુણ તેલ: જખમો પર લગાડવા ઉસીંગ માટે ) ઉત્તમ વ્રણ રોપણ.
બ્રાહ્મી કેશવર્ધક તેલ: નિત્યઉપયોગ માટે
પ્રોસ્ટે ટોન: પ્રોસ્ટે ટ (પૌરૂષ ગ્રંથી) માં ઉપયોગી
આસ્ફા એન્ઝાઈમ: હદય બલ્ય, ગેસહર દીપન પાચન

૯૦

~ 92 ~
બાળકો માટે ઘરમાં રાખવા યોગ્ય ઔષઘ

બાળાગોળી: બાળકોનુ ં અજીર્ણ, દૂ ધ પચત ું ન હોય, ઉલટી વગેરેમાં

ુ દ્ર ચ ૂર્ણ: તાવ,અતિસારખાંસીમાં
બાલચાતર્ભ
માણેક રસાદિ વટી: જીર્ણ જવર, સસણીવરાધમાં ઉપયોગી, આરોગ્ય સુધારે છે .
શિયાળામાં અને આખા વર્ષ માટે શકિતની દવાઓ
મકરધ્વજ (ષોડશગુણ) વટી: કોઈપણ જાતની અશકિત અને કોઈપણ રોગમાં ઉપયોગી.
બ ૃહત‌્ સુવર્ણ વસંતમાલતી: સર્વરોગહર અતિ ઉપયોગી દવા
ચ્યવનપ્રાશાવલેહ: સ્વાદિષ્ટ, શકિત અને સ્ફૂર્તિ આપનાર ચાટણ ઘરમાં આબાલ વ ૃદ્ધવનિતા સૌ સવારમાં લઈ
શકે છે .
દ્રાક્ષાસવ: દીપન, પાચન, સ્ફર્તિદાયક પૌષ્ટિક પીણુ.ં
રસાયન સ ૂર્ણ: જુ વાન અને ઘરડાં બધા પુરૂષો માટે ઉત્તમ સ્વપ્નસ્ત્રાવ, નપુસકપણુ
ં ,ં ઈ્દ્રિયની અશકિત, રાત્રે
પેશાબ કરવા ઉઠવું પડે, વગેરેમાં ઉપયોગી.
બ ૃહત‌્ છાગલાદિ ધ ૃત: ક્ષય, દમ, ખાંસી, જીર્ણ, જવરમાં અતિ ઉપયોગી અનુભ ૂત.
ઘાત્રીરસાયન: પિત્તજન્ય વિકારોમાં
બ ૃહત વાતચિંતામણી રસ: વાયુના તમામ રોગોમાં ઉપયોગી અને તાકાત આપનાર.
ુ ાકર રસ: મધુપ્રમેહની સુદર
વસંતકુ સમ ં દવા, રસાયન.
જીવિતપ્રદાવટી: મધુપ્રમેહ, નબળાઈ, સાંધાના દુ ઃખાવા, અશકિતમાં ઉપયોગી.

૯૧

~ 93 ~
શરદી, દમ, ખાંસી માટે
શ્વાસ કુ ઠાર : શરદી માટે અકસીર
સમીરપન્નગ રસ : ૬મ, શરદી, વરાધ
વસાવલેહ : ખાંસીદમ
મકરધ્વજ વટી (પે.), કંટાકાર્યાવલેહ,
અભ્રક ભસ્મ ૧૦૦૦પ૫ુટી
સિતોપલાદિચ ૂર્ણ, લવંગાદિવટી,
અગ્નિકુ માર રસ, રસસિંદુર

સ્ત્રીઓ માટે ઉપયોગી દવાઓ

ચંદ્રષ્રભાવટી નં. ૧ અને સ્પેશ્યવલ : કમરનો દુ ઃખાવો, મ ૂત્રવિકાર માટે .
અશોકારિષ્ટ : પ્રદર, શરીર ધોવાવુ,ં રક્તની ન્ય ૂનતા.
ફ્લઘ ૃત : ગર્ભાશય જન્ય રોગો, વંધ્યત્વ, કોઠે રતવા.
ગુલેબનફસા : કૌઠેરતવાથી વારં વાર થતી કસુવાવડ.
દશમુલારિષ્ટ : સુવાવડ પછીના રોગો, શરીરનુ ં ફૂલી જવુ,ં પેઢાનો ફૂલાવો
કુ માર્યાસવ : ગર્ભાશયનો બગાડો, માસીકની ખરાબી.
ંૃ રાજ હેર ઓઈલ : મગજને ઠંડક આપનાર, વાળ વધારનાર.
ભગ
રજ'પ્રવર્તની વટી : માસિકસાફલાવનાર
એગ્માર્ક શુદ્ધઉપવન મધુ : આયુર્વેદ ઔષધના શ્રેષ્ઠ અનુપાન તરીકે વાપરવા યોગ્ય શુદ્ધ પૌષ્ટિક.

૯૨

~ 94 ~
“આસ્ફા'' ની વિશિષ્ટ પેટન્ટ ઔષધિઓ

“આસ્ફા - હીમેટોન'' – Asfa Haemetone

ં ૂ મરી, પીપર.
ઘટક દ્રવ્યો : શુદ્ધ કાસિસ, સઠ,
ઉપયોગ : બઘા પ્રકારના પાંડુ રોગમાં (Iron Defficiency Aneamias), આભ્યન્તર અને બાહ્ય રક્તસ્ત્રાવો
સ્ત્રીઓમાં રક્તપ્રદર, ઉનવા, દુ ઝતા મસા, આંત્રકૃ મિઓનાં કારણે પાંડુતા, નસકોરી ફૂટવી, મળ
માર્ગથી લોહી પડવુ,ં ગર્ભાવસ્થા, આંતરડાનાં વિકારોને કારણે પાંડુતા જેવા રોગોમાં આદર્શ
ઔષધ.
માત્રા : ર થી ૩ ટીકડી સવાર-સાંજ જમ્યા બાદ તથા ચિકિત્સકની સલાહ અનુસાર.
અનુપાન : પાણી સાથે

“રીડય ૂસીડ'' - Reducid

અમ્લપિત્ત - એસિડિટીનું નિર્દોષ ઔષધ.
ઘટકદ્રવ્વો : પટોલાદી કવાથધન, ક્ટુ કી.
ઉપયોગ : અમ્લપિત્ત (4 વંત ૩૭ાંત ગિંડ૦#ત€(ડ) પેટ અને છાતીમાં બળતરા, ખાટા-ખારા ઓડકાર,
ગેસટ્રબલ, મુખ અને ગળામાં દાહ જેવા એસિડિટીના તમામ લક્ષણોમાં લાભદાયી ઔષધ.
માત્રા : ૨ ટીકડી સવાર - બપોર - સાંજ જમ્યા બાદ.
અનુપાન : પાણી સાટે સાકરવાળું દૂ ધ

93

~ 95 ~
“આસ્ફાલેક્ષ''- Asfalax
કબરજીયાતનો નિર્દોષ, નિર્ભય અને પીડારહિત ઈલાજ.
ઘટક દ્રવ્યો :ગરમાળાનો ગોળ, માર્કડી, કટુકી, હરિતકી, ત્રિવ ૃત્ત, ઈન્દ્રવારૂણી, અજમોદા,
પારસિક યવાની, દ્રાક્ષ.
ઉપયોગ :પેટમાં આમળ પેદા કર્યા સિવાય પેટ સાફ લાવવુ,
ં યકૃત અને પિત્તાશય,
(ઉદ્વાણાન્રવંતટ) પર સીધી અસર કરી યકૃતનાં કાર્યને વધારનાર, અર્શ, ભગંદર, ગુદચીરા,
જવર બાદના વિબંધમાં પીડારહિત મળપ્રવ ૃત્તિ કરાવનર, આબાલવ ૃદ્ધ, સ્ત્રી તથા ગર્ભિણી માટે
આડઅસર વગર મળપ્રવ ૃત્તિ કરાવનાર છતાં “ટે વ” ન પાડનાર આદર્શ મળપ્રવર્તક ઔષધ.
માત્રા :૨ થી ૩ ટીકડી સ ૂતી વખતે અથવા ચિકિત્સકની સલાહ અનુસાર
અનુપાન :પાણી સાથે.

ગેસોવીન - Gasowin
પેટમાં થતાં ગેસ માટે રામબાણ ઈલાજ
ઘટક દ્રવ્યો :શુદ્ધ હિંગ, વિશ્ભેષજ, મરીચ, પિપ્પલી, યવાની, ધાન્યક, જીરક, અમ્લવેતસ, ચિત્રકકમ ૂલ, વચા,
હરિતકી, ત્રિવ ૃત, માર્કન્ડી, રસોન, કુ બેરાક્ષ, શુદ્ધ વિષતિંદૂક, શુદ્ધ ગંધક, શંખભસ્મ, કપર્ટિકા ભસ્મ, ટાર્ટરે ક એસિડ
ઉપયોગ :અજોડ વાતાનુલોમક, પાચક અને અપાનવાયુન ુ ં નિયમન કરનાર, ગેસહર, અરૂચી, અપચો અને
અગ્નિમાંઘ, ઉદરશ ૂળ, આફરો, ગેસ, આઘ્માન, હૃદયશ ૂળ, વિબંધજન્ય વાતાવરોધ અને અન્ય પાચનતંત્રની
વિકૃ તિઓમાં ઉપયોગી ઔષધ.
માત્રા :ર થી ૩ ટીકડી જમ્યા બાદ અથવા ચિકિત્સકની સલાહ અનુસાર
અનુપાન :પાણી સાથે

94

~ 96 ~
“આસ્ફા - ટોન'' – Asfa-Tone
શરીર-ઘાત ુ પૌષ્ટિક તથા શુકવર્ઘક અને કામોદદીપક
ઘટક દ્રવ્યો :સાલમપંજા, શ્વેતમ ૂસલી, ઈક્ષુરક બીજ, વિદારી કંદ, શકાકુ લ- મિશ્રી, ગોક્ષુર, શતાવારી, અશ્વગંધા,
જાયફળ, જાવંત્રી, કપ ૂર, મકરધ્વજ-દ્વિગુણ, બંગભસ્મ, તામ્રભસ્મ, શુ. વિષતિંદૂક ચ ૂર્ણ
ઉપયોગ :શારીરિક તથા માનસિક થકાન દૂ ર કરનાર, શીઘ્રપતન રોકનાર, કામેચ્છા વધારનાર, પુરૂષમાં
નપુસકતા
ં તથા સ્ત્રીઓમાં શિથિલતા (Frigidity) દૂ ર કરનાર તથા શીદ્ર અસરદારક - વ ૃદ્ધાવસ્થાજન્ય દૌર્બલ્યમાં
પોષક - શકિતવર્ધક ઔષધ.
માત્રા :૧ થી ર ગોળી નાગરવેલના પાન સાથે ચાવી રસ ઊતરવો. સવાર-સાંજ ત્રણ માસ સુધી વ ૃદ્ધત્વની
અશકિત માટે ૧ ગોળી
અનુપાન :રોજ દૂ ધ સાથે.

લ્પ

~ 97 ~