Lassen Met Autogeen Gereedschap

234050.
indb 1 13-01-2010 14:27:38

Werken met autogeen gereedschap
234050.indb 1 13-01-2010 14:27:53

234050.indb 2 13-01-2010 14:27:53
Werken met autogeen
gereedschap
Werkboek
Auteur
C.W.A. Lammers
Advies
S.A. van der Weegen
Eerste druk, 2010
Noordhoff Uitgevers
234050.indb 3 13-01-2010 14:27:53

Bij de opzet en realisatie van deze module is nauw samengewerkt met het Platform
Technische Installaties. Uit dit platform is een klankbordgroep samengesteld
die bestaat uit de heren G.M.H. Jansen en K. Laros van het Canisius College te
Nijmegen en dhr. K. Verkerk van het Comenius College in Capelle aan den IJssel.
Deze klankbordgroep heeft in verschillende rondes de auteur en de uitgever van
inhoudelijke en praktische adviezen voorzien. Mede door hun expertise en inzet sluit
dit werkboek aan op de beroepspraktijk.
Illustratieverantwoording
E. Kooij, Barneveld, C.W.A. Lammers, Middelharnis.
Ontwerp binnenwerk: G2K, Groningen/Amsterdam

Ontwerp omslag: G2K/Amsterdam
Foto omslag: WFA, Den Haag
© 2010 Noordhoff Uitgevers bv, Groningen/Houten
Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag

niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier,
zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het
maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op
grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor verschuldigde
vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB
Hoofddorp, www.cedar.nl/reprorecht). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze
uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet
1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie-
en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp,
www.cedar.nl/pro).
234050 All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in
a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic,
mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior written
permission of the publisher.
234050.indb 4 13-01-2010 14:27:53

i
Inhoud
I17 Werken met autogeen gereedschap

1 Hardsolderen van koperen verbindingen 8
4.1 Oefening optrompen 28
4.2 Oefening uithalen 35
4.3 Oefening hardsolderen 42
2 Pennenhouder 51
3 Autogeen lassen 69
© Noordhoff Uitgevers bv
234050.indb 5 13-01-2010 14:27:53

Betekenis pictogrammen:
Zie Bronnenboek Tip/Let op!
Practicum Zie methodesite

www.techniekopmaat.nl
Zie werkboek Computeropdracht
Zie tabellenboek Portfolio/werkmap
Groepsopdracht Verrijkingsstof/
extra opdracht
Lezen Controleren
Schrijven/tekenen/ Tijdsregistratie/
schetsen werkbriefje
Overleggen Opruimen
Veiligheidsbril
234050.indb 6 13-01-2010 14:27:57

Module I17
Werken met autogeen gereedschap
Wanneer er vloeistoffen of gassen door installaties stromen, kun je dat

herkennen door buizen die van de ene naar de andere plek gaan. Aan de
achterkant van een koelkast vind je een pomp en een koeler die verbonden
zijn met buisjes.
In een woning vind je buizen van een cv-installatie, de gasinstallatie en koud
en warm water.
In de industrie is bijvoorbeeld de petrochemie een plaats waar je het
transport van gassen en vloeistoffen goed kunt zien.
De installaties zijn aan elkaar verbonden met talloze buizen.
In deze module leer je hoe je met warmte buizen en plaatmateriaal bewerkt.

Het verwarmingsapparaat is hierbij de autogeen lasbrander.
Kijk op de methodesite. Misschien zijn er voor deze module aanvullende
informatie en interessante links.
234050.indb 7 13-01-2010 14:27:57

1
8 1 Hardsolderen van koperen verbindingen
Hardsolderen van koperen
verbindingen
Bij het aanleggen van installaties kom je veel koperen buis tegen. De
buizen zijn vaak aan elkaar verbonden met fittingen. Soms is het beter om
géén fittingen te gebruiken, maar om de buizen rechtstreeks aan elkaar te
verbinden. De installateur moet hiervoor het uiteinde van de buis groter
kunnen maken, waardoor de buizen in elkaar passen. En soms maakt de
installateur een gat in de buis om een aftakking te maken en solderen. Bij
het aanleggen van centrale verwarming of waterleiding of in de koeltechniek
kun je dit tegenkomen.
Je gaat de handelingen oefenen in drie werkstukken.
LEERDOELEN
Om op de juiste manier de koperen buizen te bewerken ga je:
z van een tekening de juiste verbinding bepalen;
z aangeven hoe je de koperen buis geschikt maakt om hem wijder, dus de
diameter groter te maken;
z lezen hoe je een aftakking in een buis kunt maken;
z een juiste hardsoldeerverbinding aanbrengen;
z lezen welke gereedschappen je moet gebruiken;
z de veiligheidsregels toepassen.
Stap 1 Verkennen
In dit hoofdstuk leer je koperen buis verwijden,uithalen en hardsolderen.
Je gebruikt hierbij de autogeen vlam of een propaanbrander. Als gas en
zuurstof verbrandt, ontstaat een hoge temperatuur. De autogeen vlam is veel
warmer dan de propaanvlam. Bij de autogeenbrander moet je oppassen dat
je de koperen buis niet te warm maakt of smelt.
Opdracht
Open het bestand Presentatie Optrompen, uithalen en hardsolderen.
Bestudeer de opdracht.
Stap 2 Studieplanning
Je weet nu wat de opdracht ongeveer inhoudt. Voordat je gaat beginnen, ga

je eerst de werkzaamheden plannen.
Overleg met je docent op welke werkplek je de opdracht uitvoert.
Als je een stap af hebt, kun je het cirkeltje aankruisen.
Bekijk samen met je docent je portfolio en studieplanning.

Overleg:
z op welke werkplek, hoe, en wanneer je de opdrachten gaat uitvoeren;
z wat de aandachtspunten in deze module zijn.
234050.indb 8 13-01-2010 14:28:00

Vul het schema hieronder verder in.
Handeling Gereed in week Hoe uitvoeren? Waar uitvoeren? Alleen of samen?
Stap 1, 2 en 3
Verkennen, studieplanning en alleen
voorbereiden met
Stap 4.1 Soldeerwerkplek alleen

Oefening optrompen werkbank met
Stap 4.2 alleen

Oefening uithalen met
Stap 4.3 Gesprek docent alleen

Oefening hardsolderen met
Stap 5 alleen
Controleren + toets 4063E met
Stap 6 en 7
Terugblik en beoordelen alleen
Gesprek docent met
Competenties
Overleg met je docent aan welke competenties je in deze module gaat

werken. Kies uit elke rubriek maximaal twee competenties.
Schrijf samen met je docent de afspraken op die jullie hierover gemaakt
hebben.
Op de methodesite staan meer competenties die je kunt kiezen.
Aan deze sociale competenties ga ik tijdens deze module extra werken:

Duidelijk communiceren (helder en begrijpelijk zijn).
Aan deze leercompetenties ga ik tijdens deze module extra werken:

Je eigen studie organiseren en plannen.
Aan deze algemene beroepscompetenties ga ik tijdens deze module extra

werken:
Technisch inzicht tonen.
Veilig werken.
Aan deze specifieke beroepscompetenties ga ik in deze module extra werken.

Koperen buis optrompen.
Koperen buis uithalen.
Hardsolderen.
234050.indb 9 13-01-2010 14:28:04

Afspraken over de competenties:
Stap 3 Voorbereiden
Voordat je de bewerkingen gaat uitvoeren, verzamel je eerst informatie.
Je leert de betekenis van symbolen op een tekening en je leert de speciale
gereedschappen kennen. Ook moet je weten hoe je veilig werkt met de
brander.
Werktekening

+DUGVROGHUHQ
4
%XLV .RSHU

%XLV .RSHU
678. $$17$/ %(1$0,1* 0$7(5,$$/(12) 1250$$1'8,',1*2) 230(5.,1*
15 +$/))$%5,.$$7 $)0(7,1*(1

6&+$$/ *(7(.(1' &/(. 72/(5$17,(
0$$7((1+(,' PP ./$6
'$780 *(=,(1
%(1$0,1* 1800(5 )250$$7
2SWURPSRHIHQLQJ $
Je kunt de werktekeningen voor het optrompen, uithalen en hardsolderen ook

bekijken op de methodesite.
Op de volgende pagina’s vind je vier werktekeningen.
234050.indb 10 13-01-2010 14:28:04


+DUGVROGHUHQ
4
%XLV .RSHU

%XLV .RSHU

678. $$17$/ %(1$0,1* 0$7(5,$$/(12) 1250$$1'8,',1*2) 230(5.,1*
15 +$/))$%5,.$$7 $)0(7,1*(1
6&+$$/ *(7(.(1' &/(. 72/(5$17,(
0$$7((1+(,' PP ./$6
'$780 *(=,(1
%(1$0,1* 1800(5 )250$$7
2SWURPSRHIHQLQJ $
Tekeningleesopdracht 1a
234050.indb 11 13-01-2010 14:28:05

$
4

+DUGVROGHUHQ +DUGVROGHUHQ
4

$ $$

%XLV .RSHU

%XLV .RSHU

678. $$17$/ %(1$0,1* 0$7(5,$$/(12) 1250$$1'8,',1*2) 230(5.,1*
15 +$/))$%5,.$$7 $)0(7,1*(1
6&+$$/ *(7(.(1' &/(. 72/(5$17,(
0$$7((1+(,' PP ./$6
'$780 *(=,(1
%(1$0,1* 1800(5 )250$$7
8LWKDOHQRHIHQLQJ $
Tekeningleesopdracht 1b
234050.indb 12 13-01-2010 14:28:05


+DUGVROGHUHQ

4

%XLV .RSHU

6WULSMH .RSHU [

678. $$17$/ %(1$0,1* 0$7(5,$$/(12) 1250$$1'8,',1*2) 230(5.,1*
15 +$/))$%5,.$$7 $)0(7,1*(1
6&+$$/ *(7(.(1' &/(. 72/(5$17,(
0$$7((1+(,' PP ./$6
'$780 *(=,(1
%(1$0,1* 1800(5 )250$$7
+DUGVROGHHURHIHQLQJ $
Tekeningleesopdracht 1c
234050.indb 13 13-01-2010 14:28:05


+DUGVROGHUHQ
2HIHQSODDWMHV .RSHU [[

678. $$17$/ %(1$0,1* 0$7(5,$$/(12) 1250$$1'8,',1*2) 230(5.,1*
15 +$/))$%5,.$$7 $)0(7,1*(1
6&+$$/ *(7(.(1' &/(. 72/(5$17,(
0$$7((1+(,' PP ./$6
'$780 *(=,(1
%(1$0,1* 1800(5 )250$$7
+DUGVROGHHURHIHQLQJ $
Tekeningleesopdracht 1d
234050.indb 14 13-01-2010 14:28:06

Print de werktekeningen.
Bestudeer de werktekeningen goed.
Bij iedere installatieopdracht werk je met een werktekening. In de tekening

staat hoe de leidingen in de woning of ruimte dienen te lopen, wat voor buis
er gebruikt wordt en waar er aftakkingen komen.
Het is niet gemakkelijk om op een bestaande installatie te oefenen. Daarom

zijn er uit de tekening kleine stukjes gehaald zo’n stukje noem je een detail.
De tekeningen laten stukjes van een installatie zien. In de detailtekeningen
zie je de oefenopgaven.
Vragen
Heb je de tekeningen goed bekeken? Beantwoord dan de volgende vragen.
Vul het juiste antwoord in.
1 Oefening 4.1 Wat is de diameter van de waterleidingbuis die je moet
verlengen?
2 Oefening 4.2 Wat is de diameter van de buis na de aftakking?
Streep het foute antwoord door.
3 Oefening 4.3 Het stripje zet je vast door zachtsolderen | hardsolderen.
4 Oefening 4.4 Bij het solderen overlapt het materiaal altijd | niet altijd.
Kijk nu zelf de antwoorden van de vragen en de opdrachten na.

Je vindt de antwoorden op de methodesite.
Open het bestand: Antwoorden I17-1 Werktekening.
Kijk de antwoorden na. Als een antwoord niet goed is, verbeter je het.
Is alles nagekeken en verbeterd?

Maak dan: Toets 4057D.
Optrompen
Wanneer je een installatie maakt, kun je met een soldeerverbinding buizen

verbinden. Een soldeerverbinding heeft altijd een overlap.
1
3 2
234050.indb 15 13-01-2010 14:28:06

Bij een soldeerfitting is de overlap de lengte van het deel van de buis die in
de sok steekt. Voor een zachtsoldeerverbinding is een sok van messing een
prima oplossing.
In messing zit veel zink. Bij het hardsolderen ligt de smelttemperatuur
van het soldeer veel hoger dan de smelttemperatuur van het zink. Bij
hardsolderen ontstaat hierdoor ontzinking van het messing. De buitenkant
van het messing verliest zijn zink. Het zink gaat voor een gedeelte een
verbinding aan met het hardsoldeer en een deel verbrandt. Zowel het
hardsoldeer als de messing sok verliezen hun eigenschappen en het
solderen gaat niet gemakkelijk.
In gasinstallaties mag je nóóit een verbinding maken door optrompen.

Optrompen gebruik je alléén voor water-, koelen cv-installaties.
Bij hardsolderen kun je beter een koperen verbinding gebruiken. Een veel
toegepaste oplossing is het optrompen van de koperen buis.
Bij het optrompen maak je de binnendiameter van de optromping aan het

eind van de buis gelijk aan de buitendiameter van de buis, waardoor de
buizen in elkaar passen.
Om de buis wijder te kunnen maken zonder dat het koper scheurt, maak je
het koper eerst zacht. Dit heet uitgloeien.
234050.indb 16 13-01-2010 14:28:07

Je verwarmt hiervoor alleen het eind van de buis, de insteekdiepte van de

verbinding. Het koper verwarm je tot het felrood van kleur is. Het koper is
dan ongeveer 800oC. Door het koper snel af te koelen in water wordt het
koper zacht.
Wees voorzichtig met het afkoelen omdat je je gemakkelijk kunt branden

aan de stoom die er vanaf komt.
expander kop met segmenten uit elkaar gedrukte segmenten
Na het uitgloeien plaats je de expander in de buis. Expand betekent

verwijden. Door de hefboombeweging van de tang, drijf je een conische
pen in de kop van de expander. Hierdoor worden de segmenten uit elkaar
gedrukt. De diameter van de segmenten wordt hierdoor groter. De koperen
buis pers je naar buiten en breng je hierdoor op de juiste binnendiameter om
de verbinding te kunnen aanbrengen.
Optrompen gebruik je voor kopen buis met een diameter van 12 mm, 15 mm,
22 mm en 28 mm. De speling (ruimte) tussen de diameters van te verbinden
buizen moet ongeveer 0,1 mm worden. Hierdoor ontstaat een soldeerspleet
van 0,05 mm
Je kunt ook een optrompdoorn gebruiken. Deze doorn drijf je met een hamer
in de uitgegloeide koperen buis. Voor de lengte van de optromping houd je
ongeveer 1,5 maal de diameter van de buis aan.
Vragen
5 Om koper zacht te gloeien verwarm je het tot licht | donker rood.
6 Het warme koper koel je daarna snel | langzaam af.
7 Een buis met een diameter van 12 mm optrompen voor een verbinding
met een buis van 15 mm kan wel | niet.
8 De autogeen vlam is wel | niet warmer dan een propaan gasvlam.
9 Bij het optrompen drijf je een cilindrische | conische pen in de

segmenten.
10 De soldeerspleet voor hardsolderen is ongeveer 0,1 mm | 0,05 mm.
Kijk nu zelf de antwoorden van de vragen na. Je vindt de antwoorden op de

methodesite.
Open het bestand: Antwoorden I17-2 Optrompen.
Kijk de vragen na. Als een antwoord niet goed is, verbeter je het.

Maak: Toets 4058D.
234050.indb 17 13-01-2010 14:28:20

Uithalen
Bij het plaatsen van een installatie met koperen buis komt het vaak voor dat
je een aftakking moet maken.
Bij zachtsolderen gebruik je vaak messing T-stukken om te solderen of je

gebruikt knelkoppelingen.
Bij hardsolderen gebruik je liever geen messing fittingen. Maak je dan een
aftakking aan een koperen buis, dan kun je met speciaal uithaalgereedschap
een passend gat maken. In het gat past dan precies de buis voor de
aftakking.
Voordelen van het uithalen ten aanzien van het plaatsen van een T-stuk.
z één soldeerverbinding in plaats van drie;
z bestaande leiding hoeft niet los gemaakt te worden om in de sokken van
het T-stuk te kunnen schuiven;

z aftakkingen in grote leidingen zijn goed mogelijk;
z lagere kosten.
In gasinstallaties mag je nóóit een verbinding maken door uithalen.

Uithalen gebruik je alléén voor water en cv-installaties.
234050.indb 18 13-01-2010 14:28:33

Na het aftekenen van de juiste plaats, boor je het gat voor de aftakking. Je
mag niet te groot boren, anders houd je geen materiaal meer over om later
de kraag op het gat te kunnen maken.
Na het voorboren gebruik je hiervoor een conische handboor met diepte-

instelling. Je stelt de speciale boor in op de juiste buisdiameter. De conische
handboor draai je rechtsom met een ratel tot de juiste diameter is bereikt.
De huls om de boor ligt dan op de buis.
De ratel is eenvoudig linksom of rechtsom draaiend te gebruiken door

hem om te draaien.
234050.indb 19 13-01-2010 14:28:39

Als je al vaker met de speciale boor hebt gewerkt, kun je aan je leraar
vragen of je bij het boren een elektrische handboormachine mag
gebruiken. Let op dat de boor niet hapt.
De opstaande rand van het gat maak je met de uithaler. Met dit apparaat
forceer je het koper in de juiste vorm. Forceren is koud vervormen.
Door de haak in het gat te plaatsen en de as omhoog te draaien, duw je met

de ronddraaiende haak het koper naar buiten.
Om het gat zuiverrond te maken, kun je het nog nabewerken met de

expander (optromper).
234050.indb 20 13-01-2010 14:28:51

Het is lastig om de buis die in de aftakking komt op de juiste diepte te

plaatsen. Wanneer je de buis te diep in de uitgehaalde rand steekt, verklein
je de doorlaat van de grote buis. Zit de aftakking niet ver genoeg in de
uitgehaalde rand, dan wordt de hardsoldeerverbinding te zwak.
Met een grenstang maak je een klein bobbeltje op de buis. Door twee
bobbeltjes tegenover elkaar in de buis te knijpen, zit de buis altijd op de
juiste diepte in het uitgehaalde gat en kun je de aftakking gemakkelijker
haaks op de grotere buis plaatsen.
De insteekdiepte wordt bepaald door de diameter van de buis. Hoe groter de

diameter des te groter de insteekdiepte. Bij sommige grenstangen stel je zelf
de insteekdiepte in.
Hardsolderen
Hardsolderen is het maken van een verbinding tussen twee metalen.
234050.indb 21 13-01-2010 14:29:04

Je gebruikt hierbij een tussenstof. Alleen de tussenstof smelt. Hieronder

staan de verschillen tussen zacht- en hardsoldeer.
zachtsoldeer hardsoldeer
soldeerspleet 0,1 tot 0,3 mm 0,025 tot 0,1 mm

smeltpunt onder 450o boven 450o
soldeerlegeringelementen tin, lood of zilver koper, zink, zilver en fosfor
Bij hardsolderen gebruik je de autogeenbrander of een turbopropaanbrander.
Autogeenbrander
In de autogeenbrander worden twee gassen vermengd: acetyleen en
zuurstof. Het gasmengsel verbrandt. Hierdoor ontstaat warmte.
zuurstofcilinder
acetyleencilinder afzuigkap
reduceertoestellen
vlamdover
lasbrander
trolley
Autogeeninstallatie
Hierboven zie je een autogeeninstallatie. De belangrijkste onderdelen van de
installatie zijn:
beschermbeugel z een acetyleencilinder met een reduceerventiel;
z een zuurstofcilinder met een reduceerventiel;
z de vlamdover in de acetyleenleiding;
schouder
z een autogeenbrander met slangen naar de gascilinders;
z een afzuigsysteem.
Bij grote installaties staan de gasflessen in een afgeschermde ruimte. Je
soldeert dan op een speciaal ingerichte werkplek. Rij je met de brander naar
het werk dan gebruik je een trolley of flessenwagen.
Acetyleen- en de zuurstofcilinder
Aan de bovenzijde van de gascilinders zit een stalen beschermbeugel. Door

de vorm van deze beugel kun je de cilinder gemakkelijk en veilig verplaatsen
met een hefwerktuig, zoals een takel.
Gascilinders
234050.indb 22 13-01-2010 14:29:16

Ook kun je de fles met de hand verplaatsen. Ben je rechts, dan houd je je
rechterhand om de kop van de fles. Je laat de fles een beetje naar rechts
overhellen. Daarna rol je de fles met je linkerhand vooruit (laat dit door de
leraar voordoen en oefen alleen als hij er bij staat).
Het bovenstuk van de cilinder wordt de schouder genoemd. De kleur van de

schouder is in de Europese Norm 1089-3 vastgelegd. De schouder van de
acetyleencilinder is bruinrood en die van de zuurstofcilinder wit. De kleur van
het cilindrische deel is niet genormaliseerd.
Acetyleengas in een fles zou zo maar kunnen exploderen. Om dit te

voorkomen is het acetyleengas in de cilinder opgelost in aceton. Deze
oplossing is opgeslagen in een poreuze massa die je kunt vergelijken met
een spons. Op deze manier kan acetyleengas veilig worden opgeslagen als
het onder druk staat.
Je mag de acetyleengasfles alléén vervoeren en gebruiken als de fles

rechtop staat. De gasfles mag dus nooit liggen.
De vuldruk van acetyleengas is maximaal 15 bar bij een temperatuur van

15°C. De vuldruk van zuurstof is veel hoger, namelijk 200 à 300 bar.
Reduceertoestellen
Reduceren betekent verminderen. De druk in de gascilinders is te hoog om
mee te werken. Een reduceertoestel gebruik je om:
z de hoge druk in de cilinder te verminderen tot de werkdruk;
z de druk tijdens het hardsolderen gelijk te houden.
werkdrukmanometer
inhoudsmanometer
100 200
OXIGEN
5
OX
bar 300 IGE 10
N
0 315
0 bar
15
16
gastoevoer
naar de
lasbrander
regelschroef
Reduceertoestel
Een reduceertoestel heeft twee manometers. De inhoudsmanometer zit het

dichtst bij de cilinder en geeft de druk in de cilinder aan.
De werkdrukmanometer zit aan de slangzijde en geeft de ingestelde
werkdruk aan.
Het reduceertoestel voor zuurstof heeft een schroefdraadaansluiting
op de cilinder. Het reduceertoestel voor acetyleen bevestig je met een
klemsysteem op de cilinder. Tussen het reduceertoestel voor acetyleen en de
autogeenbrander zit een vlamdover.
Een vlamdover voorkomt dat bij vlamterugslag de vlam via het
reduceertoestel in de gascilinder komt.
234050.indb 23 13-01-2010 14:29:22

Autogeenbrander
aansteken: eerst zuurstofafsluiter open
zuurstof
acetyleen
mondstuk
handgreep
doven: eerst acetyleenafsluiter dicht
Lasbrander
Op de autogeenbrander zitten twee afsluiters of kranen. Met de

afsluiters stel je de juiste hoeveelheid acetyleen- en zuurstofgas in. In de
autogeenbrander worden de gassen vermengd.
Bij het aansteken draai je eerst de zuurstofafsluiter open en daarna de
acetyleenafsluiter. Hierdoor wordt het acetyleengas door de zuurstof
aangezogen.
De vlam die na het ontsteken ontstaat, heeft een temperatuur van ongeveer
3.100°C. Bij het aansteken gebruik je de komaansteker.
aansteken: eerst zuurstofafsluiter open
komaansteker
Autogeenbrander
De autogeenvlam stel je na het aansteken nog af. Dit doe je met de

acetyleenafsluiter op de brander.
vlampluim
2800 ° C flets
wit 3100 ° C
2900 ° C
te veel te veel juiste

Autogeenbrander acetyleen zuurstof mengverhouding
z Bij een licht carburerende vlam gebruik je veel acetyleen. De vlam roet.
z Bij te veel zuurstof krijg je een oxiderende vlam. Het overschot
aan zuurstof reageert met het soldeer. Hierdoor verbranden
legeringelementen.
z Een vlam met de juiste mengverhouding noem je een neutrale vlam. De
vlam verwarmt het werkstuk en beschermt de metalen. Deze vlam heeft
een korte pluim op de blauwe kegel.
Om de autogeenvlam te doven, draai je eerst de acetyleenafsluiter dicht en

daarna de zuurstofafsluiter.
234050.indb 24 13-01-2010 14:29:22

Je begint en je eindigt op de brander altijd met de zuurstofafsluiter
Vragen
Als je de theorie begrijpt, kun je de vragen hieronder vast wel beantwoorden.
Kruis het juiste antwoord aan.
11 De warmte in de autogeen vlam ontstaat door een brandend gasmengsel
van:
stikstof en zuurstof.
zuurstof en aceton.
acetyleen en stikstof.
acetyleen en zuurstof.
12 Met de kranen of afsluiters op de autogeenbrander regel je de

druk | mengverhouding van gassen.
13 De gassen worden vermengd in de autogeenbrander | het reduceertoestel.
14 In de grijze gascilinder met de witte schouder zit zuurstof | acetyleen.
15 De kleur van de gascilinderschouder is in

de Europese Unie hetzelfde | ieder Europees land anders.
16 Het reduceertoestel voor zuurstof heeft een

schroefdraadaansluiting | klemsysteem.
17 Er zit een vlamdover tussen de autogeenbrander en het reduceertoestel

voor zuurstof | acetyleen.
18 Als je stopt met de autogeen brander, draai je eerst de

zuurstofafsluiter | acetyleenafsluiter dicht.
Turbopropaanbrander
Je kunt ook een turbopropaanbrander gebruiken.
Turbopropaanbrander
De vlam van een propaanbrander is breder dan de vlam van een acetyleen-
brander. Een turbopropaanbrander is door de roterende vlam geschikt voor het
plaatselijk verwarmen van koperen buis. Dus voor optrompen en solderen.
234050.indb 25 13-01-2010 14:29:23

De gasfles is vaak een navulbare kleine karwijfles. Gemakkelijk mee op werk te

nemen. Hierdoor is de propaanbrander bijzonder geschikt voor installatiewerk.
Op de fles plaats je de drukregelaar.
Om de veiligheid bij het gebruik van de gasfles te verhogen, is er op de

fles van alle brandbare gassen, zoals acetyleen, propaan en butaan, linkse
schroefdraad gemaakt.
Met de regelschroef op de brander stel je de vlam in. Met de hevel voeg je

extra gas toe. Hierdoor gaat de turbo werken en bereikt de rond wervelende
vlam zijn maximumvermogen.
Het hardsoldeerproces
Bij het hardsolderen verbind je twee metalen met een toevoegmateriaal, de
tussenstof. Tijdens het solderen smelt alleen de tussenstof.
soldeerspleet
soldeer
vloeimiddel
verhitten
lapnaad
soldeerverbinding
De te solderen onderdelen moeten de juiste speling hebben. Alleen dan zal

het hardsoldeer tussen de onderdelen worden gezogen. Dit proces noem je
capillaire werking.
De soldeerplaats moet schoon en oxidevrij zijn. Vaak zal het opschuren van de
buiseinden voldoende zijn.
Tijdens het verwarmen van de onderdelen ontstaat weer nieuwe oxide.
Om dit tegen te gaan gebruik je vloeimiddel. Hieronder zie je verschillende
hardsoldeersoorten en vloeimiddel.
Hardsoldeer
234050.indb 26 13-01-2010 14:29:32

Hardsoldeer is verkrijgbaar in staafjes en in ringen. De ringen leg je onder in de

verbinding. Bij het verwarmen van het koper zorgen de ringen voor een juiste
verdeling van het hardsoldeer.
a Koperfosforsoldeer (cadmiumvrij, het meest gebruikt in de
installatietechniek)
– geschikt voor contact met levensmiddelen en drinkwater;
– 2% zilver: broze verbinding tot 15% zilver: sterke verbinding;
– vloeimiddel: geen vloeimiddel noodzakelijk;
– voor koperverbindingen;
– smelttraject van kneedbaar tot vloeibaar: 650o tot 810oC.
b Zilversoldeer (cadmiumvrij, vaak toegepast in de installatietechniek)

– geschikt voor contact met levensmiddelen en drinkwater;
– 55% zilver;
– vloeimiddel: flux-6 of flufkrem-6;
– voor algemene toepassingen;
c Messingsoldeer (minder geschikt voor installatietechniek)

– voor staalverbindingen;
– vloeimiddel: Boracit;
d Zilversoldeer (cadmiumhoudend, niet geschikt voor installatietechniek)

– voor algemene toepassingen;
– 30-40% zilver;
– vloeimiddel: Flux-6 of Flufkrem-6;
– niet voor contact met levensmiddelen en drinkwater;
Nadat je het juiste hardsoldeer en vloeimiddel hebt gekozen en de

soldeerplaats schoongemaakt hebt en geschuurd, kun je gaan solderen.
De volgorde bij het solderen is:

vloeimiddel aanbrengen (behalve bij koper-fosforsoldeer);
soldeerplaats verwarmen;
hardsoldeer aanbrengen;
met de punt van de vlam het hardsoldeer rondvloeien;
soldeerplaats langzaam af laten koelen;
soldeerplaats schoonmaken..
Vragen
Als je de theorie begrijpt, kun je de vragen hieronder vast wel beantwoorden.
19 De vlam van een autogeen brander is smaller | breder dan de vlam van
een turbopropaanbrander.
20 De vlam van een autogeenbrander is kouder | warmer dan de vlam van

een turbopropaanbrander.
21 Een hardsoldeerverbinding is sterker | zwakker dan een

zachtsoldeerverbinding.
22 Het vloeimiddel voor hardsoldeer is wel | niet hetzelfde als vloeimiddel

voor zachtsoldeer.
23 Bij koper-fosforsoldeer heb je wel | geen vloeimiddel nodig.
24 Hardsoldeer waar cadmium in zit is wel | niet geschikt voor waterleiding.
234050.indb 27 13-01-2010 14:29:36

Kijk nu zelf de antwoorden van de vragen na. Je vindt de antwoorden op

de methodesite.
Open het bestand: Antwoorden I17-3 Hardsolderen.
Kijk de vragen na. Als een antwoord niet goed is, verbeter je het.

Maak: Toets 4059D.
Stap 4 Uitvoeren
Je hebt nu geleerd hoe je een werktekening leest. Je weet wat optrompen,
uithalen en hardsolderen is. Nu ga je aan de slag! Je maakt vier
oefenopdrachten. Ze gaan over optrompen, uithalen en hardsolderen. Lees
de lessen goed door voordat je begint en houd je aan de regels die in het
praktijklokaal gelden.
4.1 Oefening optrompen
Je gaat eerst plannen. Met plannen wordt bedoeld dat je nadenkt over
de volgorde waarin je gaat werken en de materialen en gereedschappen
of machines die je gaat gebruiken. Je schat ook hoe lang je over de
verschillende handelingen gaat doen.
De opdracht bestaat uit vier praktijkstappen:

praktijkstap 1 De koperen buis afkorten, ontbramen en uitgloeien.
praktijkstap 2 De verbinding maken door optrompen.
praktijkstap 3 Afwerken en opruimen.
praktijkstap 4 Beoordelen.
234050.indb 28 13-01-2010 14:29:36

Lees de praktijkstappen goed door.

Hieronder zie je de tabel Werkvolgorde en planning.
Vul in de tabel bij ‘Geschatte werktijd’ de tijd in die je nodig denkt te
hebben voor de verschillende handelingen.
Beroepsdeeltaak Geschatte werktijd Gewerkte tijd Waardoor komt het

verschil?
De koperen buis afkorten,

ontbramen en uitgloeien.
De verbinding maken door

optrompen.
Afwerken, opruimen.
Beoordelen
Totaal 1 uur
Open het bestand I17.1.

Praktijkstap 1: De koperen buis afkorten, ontbramen en

uitgloeien
Materiaalstaat
In de volgende tabel vind je de materialen voor de oefening en het werkstuk.
lengte omschrijving diameter gedaan
15 cm oefening koperen buis 12 mm

7 cm oefening koperen buis 12 mm
Gereedschappen
Haal de volgende gereedschappen op.
meet- en aftekengereedschap snijgereedschap
schuifmaat buizensnijder
potlood/stift afbraammesje
rolmaat binnenfrees
duimstok
Hoe doe je dat?

Werk veilig!
z Draag een veiligheidsbril.

z Draag sluitende werkkleding.
Teken de lengte van de buis af.

Snijd de buis af op de juiste lengte.
Bij het snijden van buis ontstaat er aan de binnenkant van de buis een flinke
braam. Voor je verder gaat haal je die braam weg.
234050.indb 29 13-01-2010 14:29:41

Haal met de binnenfrees of het afbraammesje de braam weg.
Je kunt nu de plaats waar je de buis gaat optrompen aftekenen en

verwarmen.
Houd de volgende lengten aan:
buisdiameter verwarmlengte
12 mm 15 mm
15 mm 15 mm
22 mm 25 mm
28 mm 30 mm
Teken met het potlood de juiste lengte op de buis af.
z Vraag aan de leraar welke verwarmingsbrander je kunt gebruiken.

z Houd je aan de regels die in je lokaal gelden.
Voor het verwarmen van de buis gebruik je een soldeerwerkplek of

laswerkplek.
Zet de langste buis in een buizenklem of in een bankschroef.
Draai de bankschroef niet te hard dicht. De buis mag in de bankschroef

niet vervormen.
Steek de brander op de juiste manier aan.
Bij de autogeenbrander begin je en je eindig je altijd met de zuurstof.
234050.indb 30 13-01-2010 14:29:42

Verwarm de kop van de buis tot de buis felrood is.

Zet de autogeenbrander uit (eerst de acetyleen).
Koel de buis snel af in water
Praktijkstap 2: De verbinding maken door optrompen
Gereedschappen
Haal het volgende gereedschap op.
installatiegereedschap
optrompset
Hoe doe je dat?
Plaats de juiste kop, die bij de buis past, met de segmenten op de

optromptang.
234050.indb 31 13-01-2010 14:29:54

Bij het snijden van de buis kan de buisdiameter iets kleiner zijn geworden.
Hierdoor past de expander niet in de buis.
Zet de kop van de segmenten tot op het eerste randje in de buis.
Rek de buis iets op met het randje op de segmenten.

Duw nu de segmenten helemaal in de buis.

Trek de tang dicht.
De zes segmenten maken geen zuivere ronde cirkel. Ze maken zes kantjes aan
de buis.
Door de optromptang weer te openen, iets te verdraaien en weer te sluiten

maak je het gat helemaal rond.
234050.indb 32 13-01-2010 14:30:05

Herhaal de handeling om het gat rond te maken.

Ruim het optrompset op
Wanneer bij het optrompen de buis in de lengterichting scheurt, heb je de

buis niet goed uitgegloeid.
Praktijkstap 3: Afwerken en opruimen
Materiaal
schuurlinnen
Hoe doe je dat?
Na het optrompen wordt de verbinding nog geschuurd.

Verwijder alle oxide met een schuurpapiertje of met een buizenrager.
Het optrompen is klaar.

Draai de afsluiters op de gasflessen dicht.
Ruim je werkplek op.
Praktijkstap 4: Beoordelen
Hoe doe je dat?

Beoordeel zelf de optromping.
Vul de beoordelingskaart in.
Lever de beoordelingskaart samen met de optromping in bij je docent.
Kijk samen met de docent de optromping na.
Bereken de gewerkte tijd.

Vul de tijd in bij de werkplanning
234050.indb 33 13-01-2010 14:30:17

BEOORDELINGSKAART Opdracht 4.1 Oefening optrompen

Naam leerling:
Klas:
Datum:
Gewerkte uren:
Beoordelingspunt Maximaal aantal Beoordeling door Beoordeling

punten jezelf door een ander
(docent)
afgekorte buisjes op juiste lengte 10
buisjes juist afgebraamd 10
een buiseind juist uitgegloeid 10
optromping juist uitgevoerd 10
buisjes netjes afgewerkt 10
Veiligheid en milieu
opruimen, 10
gebruik PBM 10
orde en netheid op de werkplek 10
gebruikte tijd
(tijd invullen en niet meeberekenen in de totaalscore)
Totaal score
Eindcijfer Paraaf docent Datum Opmerking docent
Totaalscore delen door 8

234050.indb 34 13-01-2010 14:30:18

4.2 Oefening uithalen
Je gaat twee aftakkingen in een koperen buis maken. Het maken van de
opstaande rand van de verbinding voor de aftakking, noem je uithalen.

praktijkstap 1 De koperen buis afkorten, ontbramen, aftekenen en boren.
praktijkstap 2 De gaten uithalen.


verschil?
De koperen buisjes afkorten,

ontbramen, aftekenen en boren
De gaten uithalen.
Afwerken, opruimen.
Beoordelen
Totaal 1 uur
Open het bestand I17-2.

234050.indb 35 13-01-2010 14:30:21

Praktijkstap 1: De koperen buis afkorten, ontbramen,

aftekenen en boren
Materialen
aantal/ omschrijving diameter gedaan

lengte
1 x 20 cm oefening koperen buis 22 mm
2 x 7 cm oefening koperen buis 12 mm
Gereedschappen
meet- en aftekengereedschap snijgereedschap
schuifmaal buizensnijder
potlood afbraammesje
duimstok boor
rolmaat binnenfrees
centerpunt + hamer
Hoe doe je dat?

Werk veilig!

Haal de braam in de buis weer weg.

Teken hierna de gaten af. Let op dat de gaten precies recht achter elkaar
moeten staan. Je zegt dan, de gaten staan in lijn.
Teken met het potlood de plaats voor de aftakkingen op de buis af.

Sla met de centerpunt op het afgetekende punt een center.
234050.indb 36 13-01-2010 14:30:26

Je gaat nu de maat van de boor bepalen.
Het gat in de wand van de buis mag niet te groot zijn, want je moet genoeg
materiaal voor de opstaande rand van de uithaal overhouden.
Stel de speciale boor voor het uithalen in op de juiste buismaat voor de

aftakking.
Meet met de schuifmaat de diameter van het uitstekende deel van de

boor op.
De gemeten maat min 0,5 mm is de diameter van de voorboor.
Zet je veiligheidsbril op.
Plaats de buis in de machineklem.

Boor de gaten voor met een boormachine.
Plaats de speciale boor in het gat

Draai de boor rond met de ratel.

Het gat is nu op maat.
234050.indb 37 13-01-2010 14:30:31

Praktijkstap 2: De gaten uithalen

Gereedschappen
Haal het volgende gereedschap op.
Installatiegereedschap
uithaalset
optrompset
Hoe doe je dat?
Je kunt nu het eerste gat uithalen.
De haak van de uithaler moet vrij rond kunnen draaien. Plaats daarom het
gat bij het ophalen altijd buiten de bankschroef.
Draai de haak van de ophaler uit de moer.

Plaats de haak met een zwenkende beweging in het geboorde gat.
Plaats de groeven van de moer op de buis.
234050.indb 38 13-01-2010 14:30:38

Houd bij het opdraaien van de haak de uithaler met een hand stevig vast
en haaks op de buis.
Draai met de ratel de haak weer omhoog, tot de uithaler uit het gat los
komt.
Maak tot slot met de optromper het gat zuiver rond en op maat.
Het uitgehaalde gat is klaar.
Maak tot slot nog de puntjes op de buis voor de aftakking.
Stel als dat bij jouw grenstang nodig is de grenstang in op de juiste

buisdiameter en knijp de twee puntjes op de buis.

Zet de aftakking met de puntjes op het laagste punt van het uitgehaalde
gat.
Ruim het uithaalset en het optrompset op.
234050.indb 39 13-01-2010 14:30:49


Materiaal
Haal het volgende materiaal op.
schuurlinnen
Hoe doe je dat?
Als je klaar bent moet de verbinding netjes schoon zijn.

Verwijder alle oxide met een schuurpapiertje of met een buizenrager.
Het uithalen is klaar.
Hoe doe je dat?

Beoordeel zelf de aftakkingen.
Lever de beoordelingskaart samen met de aftakkingen in bij je docent.
Kijk samen met de docent de aftakking na.

Vul de tijd in bij de werkplanning
234050.indb 40 13-01-2010 14:30:56

BEOORDELINGSKAART Opdracht 4.2 Oefening uithalen

Naam leerling:
Klas:
Datum:
Gewerkte uren:

(docent)
afgekorte buisjes op juiste lengte 10
buisjes juist afgebraamd 10
gaten op de juiste plaats 10
gaten onder de juiste hoek 10
uithalingen juist uitgevoerd 10
grenspunten juist aangebracht 10
buisjes netjes afgewerkt 10
opruimen 10
gebruik PBM 10
gebruikte tijd
Totaal score

234050.indb 41 13-01-2010 14:30:57

4.3 Oefening hardsolderen
Je gaat de twee oefenwerkstukjes die je hiervoor hebt gemaakt aan elkaar

verbinden met hardsoldeer. Ook ga je twee plaatjes koper aan elkaar
hardsolderen en je maakt een stukje plaatmateriaal aan een buisje.

praktijkstap 1 De onderdelen schoonmaken.
praktijkstap 2 De verbindingen hardsolderen.


verschil?
De onderdelen schoonmaken
De verbindingen hardsolderen.
Afwerken, opruimen.
Beoordelen
Totaal 2 uur
Werkvolgorde en planning
Open het bestand I17-3.

234050.indb 42 13-01-2010 14:30:58

Praktijkstap 1: De onderdelen schoonmaken

Gereedschappen
Haal de volgende gereedschappen en materialen op.
hardsoldeergereedschap materiaal
autogeenbrander buisjes
(oefeningen uit de opdrachten 4.1 en 4.2)
hardsoldeer twee koperen plaatjes 50 mm x 50 mm
flux een koperen stripje 10 x 60 mm
een koperen buisje Ø 15-60 mm
Hoe doe je dat?

Werk veilig!
Tref de juiste voorbereidingen.

Maak de soldeerwerkplek goed schoon
Zet de afzuiging aan.
Leg het hardsoldeer klaar
Onderzoek of je flux nodig hebt. Heb je flux nodig, zet het dan klaar.
Sommige flux meng je met water.
De verbindingen die je gaat solderen moeten goed schoon zijn.

Controleer de verbindingen en maak ze eventueel schoon.
Praktijkstap 2: De verbindingen hardsolderen
Gereedschappen
Haal het volgende gereedschap op of zet de installatie kaar
hardsoldeergereedschap
autogeeninstallatie (flessenwagen)
Hoe doe je dat?
Vraag aan je leraar welke werkplek je mag gebruiken.
Je begint met de buisjes.
Heb je flux nodig, breng dan de flux op de te solderen oppervlakken aan.

Plaats het werkstuk op de soldeerplaats.
234050.indb 43 13-01-2010 14:31:06

Zorg als dat kan dat de verbinding verticaal (rechtop) staat. Hierdoor zakt
het hardsoldeer gemakkelijker in de verbinding.
Maak de verbinding warm.

Maak tegelijkertijd het staafje hardsoldeer warm en doop het in de flux.
Leg het hardsoldeerstaafje op de rand van de verbinding en laat de

gesmolten flux rondlopen.
Verwarm de verbinding rustig door en laat voldoende hardsoldeer
smelten.
Drijf met de vlam het vloeibare hardsoldeer rond over de soldeernaad.
Laat de verbinding langzaam afkoelen.
234050.indb 44 13-01-2010 14:31:07

Ga verder met de vierkante plaatjes. Soldeerverbindingen hebben een overlap.

Houd voor de plaatjes een overlap van circa 10 mm aan. Herhaal de handelingen
voor het solderen van de plaatjes
Tot slot soldeer je een stripje aan een buis. Buig eerst het plaatje volgens
de maten van de tekening rond de buis. Hierdoor maak je weer een overlap.
Hardsoldeer daarna het plaatje op de juiste plaats op het buisje.
234050.indb 45 13-01-2010 14:31:19

Materialen
Haal de gereedschappen voor de pennenhouder op bij de magazijnmeester.
Gereedschappen
hardsoldeergereedschap montagegereedschap
rvs-borstel schroevendraaier
Hoe doe je dat?

De verbinding is alleen te controleren als de flux er af is en de buis is
schoongemaakt.
Maak de buis schoon met de roestvrij stalen borstel.
Verwijder ook alle oxide.
De opdracht is klaar.
Bereken de gewerkte tijd en vul deze in de tabel in.
Hoe doe je dat?

Beoordeel zelf de aftakking.
Lever de beoordelingskaart samen met de verbinding in bij je docent.
Kijk samen met de docent de aftakking na.

Vul de tijd in bij de werkplanning.
234050.indb 46 13-01-2010 14:31:32

BEOORDELINGSKAART Opdracht 4.3 Oefening hardsolderen

Naam leerling:
Klas:
Datum:
Gewerkte uren:

(docent)
hardsoldeerverbinding optromping juist uitgevoerd 10
hardsoldeerverbinding aftakkingen juist uitgevoerd 20
hardsoldeerverbinding vierkante plaatjes juist 10

uitgevoerd
hardsoldeerverbinding stripje op buis juist uitgevoerd 10
werkstukjes juist afgewerkt 10
hardsoldeer is doorgevloeid 10
(optromping over lengte doorzagen)
opruimen, 10
gebruik PBM 10
gebruikte tijd
Totaal score

234050.indb 47 13-01-2010 14:31:33

Stap 5 Controleren
Nu is het tijd om te controleren wat je gedaan hebt. Heb je de onderdelen
voor de verbindingen goed gemaakt? Voldoet het aan de eisen? Zal de
werkgever tevreden zijn?
Controleer zelf of je niets vergeten bent. De verbindingen moeten juist

zijn aangebracht.
Controleer dus de volgende punten:
z Is het optrompen juist uitgevoerd?
z Is het uithalen juist uitgevoerd?
z Staan de aftakkingen haaks en in lijn op de grote buis?
z Kloppen de maten?
z Pasten de buisjes met de juiste speling in elkaar?
z Zijn de werkstukjes mooi afgewerkt?
Verbeter de verbindingen als dat nodig is.

Ruim alles op voor je verder gaat.
Controleer zelf of je alles van dit hoofdstuk begrijpt.

Ga daarna de toets maken.
Maak op de methodesite: Toets 4060E.
234050.indb 48 13-01-2010 14:31:34

Stap 6 Terugblik
Je hebt dit hoofdstuk bijna afgerond. Het is nu tijd om terug te kijken. Wat
heb je geleerd? Wat ging er goed? Wat ging er minder goed? Door terug te
kijken kun je veel leren.
Neem de werktijden uit alle stappen over in de tabel.
Bereken de totalen.
Stap Onderdeel binnen de stap Tijd

in minuten
Steltijd Aanvang Klaar Werktijd
1 Verkennen 10
2 Studieplanning 10
3 Voorbereiden z Tekening Lezen 40
z Toets 4060D 20
z Optrompen 40
z Toets 4061D 20
z Hardsolderen 40
z Toets 4062D 20
4 Uitvoeren z 4.1 Oefening optrompen 50
z 4.2 Oefening uithalen 50
z 4.3 Oefening hardsolderen 100
5 Controleren Controleren + toets 4063E 30
Subtotaal 430
6 Terugblik Terugblik (later invullen) 20
7 Beoordelen Beoordelen (later invullen 15
Totaal 465
Omrekening: 465 minuten = lesuren = week/weken
Beantwoord de volgende vragen:

1 Zijn de oefenwerkstukjes op tijd klaar?

Ja
Nee, door
2 Zal je werkgever tevreden zijn?

Ja
Nee, omdat
234050.indb 49 13-01-2010 14:31:35

Vul onderstaande tabel in.
Werkzaamheden Wat ging goed? Wat ging fout?
Beantwoord de volgende vraag:

Had je sneller of beter kunnen werken?
Stap 7 Beoordelen
Nu kun je gaan kijken of je het hoofdstuk goed hebt afgerond.
Opdrachten
Lever de beoordelingskaarten samen met de werkstukken in bij je docent.

Kijk samen met de docent of met de controlemedewerker de
beoordelingskaarten en de werkstukken na.
Competenties
Ga terug naar Stap 2. Beoordeel de competenties die je in je

studieplanning hebt opgeschreven.
Open je portfolio op de computer. Selecteer het competentieoverzicht.
Pas het competentieoverzicht aan. Zet een vinkje (9) achter de
competenties die je nu denkt te beheersen. Beheers je de competentie
nog niet helemaal, zet dan nog geen vinkje. Zo weet je dat je die
competentie nog niet helemaal onder de knie hebt.
Sla de veranderingen op. Sluit het competentieoverzicht.
234050.indb 50 13-01-2010 14:31:37

2 Pennenhouder
Omdat je in de installatietechniek werkt, is het leuk om op je bureau een

pennenhouder te hebben die laat zien welke technieken je beheerst. Je gaat
de handelingen uit hoofdstuk 1 gebruiken in het werkstuk.
LEERDOELEN
Om op de juiste manier de pennenhouder te kunnen maken ga je:
z de tekening lezen;
z koperen buis uitgloeien en optrompen;
z koperen buis uithalen;
z een juiste hardsoldeerverbinding aanbrengen;
z de veiligheidsregels toepassen.
Stap 1 Verkennen
De pennenhouder bestaat uit een buis met een grote diameter en vier buizen
met een kleinere diameter. In de kleine buisjes staan straks de pennen. De
pennenhouder monteer je met twee beugeltjes op een voetplaat.
Opdracht
Open het bestand Presentatie Pennenhouder.
Bestudeer de opdracht.
Stap 2 Studieplanning
Je weet nu wat de opdracht ongeveer inhoudt. Voordat je gaat beginnen, ga
je eerst de werkzaamheden plannen.
Overleg met je docent op welke werkplek je de opdracht uitvoert.
Als je een stap af hebt, kun je het cirkeltje aankruisen.
Bekijk samen met je docent je portfolio en studieplanning.

Overleg:
z op welke werkplek, hoe, en wanneer je de opdrachten uitvoert;
z wat de aandachtspunten in deze module zijn.
234050.indb 51 13-01-2010 14:31:40

Vul het schema hieronder verder in.
Handeling Gereed in week Hoe uitvoeren? Waar uitvoeren? Alleen of samen?
Stap 1, 2 en 3
Verkennen, studieplanning en alleen
voorbereiden met
Stap 4 Soldeerwerkplek alleen

Pennenhouder werkbank met
Stap 5 alleen
Controleren + toets 4063E met
Stap 6 en 7 gesprek docent alleen

Terugblik en beoordelen met
Competenties
Overleg met je docent aan welke competenties je in deze module gaat

werken. Kies uit elke rubriek maximaal twee competenties.
Schrijf samen met je docent de afspraken op die jullie hierover gemaakt
hebben.
Op de methodesite staan meer competenties die je kunt kiezen.
Aan deze sociale competenties ga ik tijdens deze module extra werken:

Duidelijke afspraken maken en je houden aan de gemaakte afspraken.
Aan deze leercompetenties ga ik tijdens deze module extra werken:

Werken volgens planning.
Aan deze algemene beroepscompetenties ga ik tijdens deze module extra

werken:
Eigen werkzaamheden organiseren en plannen.
Aan deze specifieke beroepscompetenties ga ik in deze module nogmaals

werken.
koperen buis optrompen
koperen buis uithalen
hardsolderen
Afspraken over de competenties:
234050.indb 52 13-01-2010 14:31:44

Stap 3 Voorbereiden
Voordat je de bewerkingen kunt gaan uitvoeren, verzamel je eerst informatie.
In hoofdstuk 1 heb je alle theorie al geleerd. Je hoeft dus alleen nog de
werktekening te bestuderen.
Werktekening
&LOLQGHUVFKURHI 0[
3HQQHQEXLV .RSHU
3HQQHQEXLV .RSHU
2QGHUEXLV .RSHU
2QGHUEXLV .RSHU
3LMSEHXJHO .XQVWVWRI3$ 0HWGUDDGJDW0
9RHWSODDW .XQVWVWRI [
678. $$17$/ %(1$0,1* 0$7(5,$$/(12) 1250$$1'8,',1*2) 230(5.,1*
15 +$/))$%5,.$$7 $)0(7,1*(1
6&+$$/ *(7(.(1' &/(. 72/(5$17,(
0$$7((1+(,' PP ./$6
'$780 *(=,(1
%(1$0,1* 1800(5 )250$$7
3HQQHQKRXGHU $
Bekijk nu de werktekeningen voor de pennenhouder op de methodesite.

Open het bestand: Presentatie, Werktekening Pennenhouder.
In deze presentatie vind je een werktekening.
Bestudeer de werktekening goed.
234050.indb 53 13-01-2010 14:31:46

4
$$

4
%
'(7$,/%

$ $
+DUGVROGHUHQ
4
4
o
4

6&+$$/ *(7(.(1' &/(. 72/(5$17,(

0$$7((1+(,' PP ./$6
'$780 *(=,(1
%(1$0,1* 1800(5 )250$$7
3HQQHQKRXGHU $
Tekeningleesopdracht 2
234050.indb 54 13-01-2010 14:31:49

In de tekening staat hoe je van koperen leidingen een pennenhouder kunt

maken. Wat voor buis je gebruikt en waar er aftakkingen komen.
In de pennenhouder komen de technieken uit hoofdstuk 1 samen.
Vragen
Heb je de tekeningen goed bekeken? Beantwoord dan de volgende vragen.
Vul het juiste antwoord in.
1 Wat is de diameter van de horizontale koperen buis?
2 Hoe groot zijn de pennenbuizen? en
3 De horizontale buis bestaat uit 1 | 2 stukken buis.
4 De buisjes met een diameter van 12 mm staan onder een hoek van
30o | 60o ten opzichte van de 15 mm buizen op de grondbuis.
Kijk nu zelf de antwoorden van de vragen en de opdrachten na.

Je vindt de antwoorden op de methodesite.
Open het bestand: Antwoorden I17-4 Werktekening.
Kijk de antwoorden na. Als een antwoord niet goed is, verbeter je het.
Stap 4 Uitvoeren
Je weet nu wat je gaat maken. De handelingen heb je geleerd in hoofdstuk 1.
Als je iets niet meer weet, kijk dan even terug. Het werkstukje werk je mooi
af. Maak mooie soldeernaden en haal de fluxresten goed weg.
Je gaat eerst plannen. Je denkt weer na over de volgorde waarin je gaat

werken en de materialen en gereedschappen of machines die je gaat
gebruiken. Je schat ook hoe lang je over de verschillende handelingen gaat
doen.

praktijkstap 1 De onderbuis optrompen.
praktijkstap 2 Vier uithalen in de onderbuis maken.
praktijkstap 3 De vijf verbindingen hardsolderen.
234050.indb 55 13-01-2010 14:31:49



verschil?
De onderbuis optrompen.
Vier uithalen in de onderbuis maken.
Afwerken, opruimen.
Afwerken, opruimen.
Beoordelen
Totaal 2 uur
Werkvolgorde en planning
Open het bestand I17.4.

Praktijkstap 1: De onderbuis optrompen
Materiaalstaat
aantal/lengte omschrijving diameter gedaan
2 x 15 cm onderbuis pennenhouder 22 mm
Gereedschappen
meet- en snijgereedschap installatietechniek

aftekengereedschap gereedschap
schuifmaat buizensnijder optrompset

potlood of stift afbraammesje
rolmaat binnenfrees
duimstok
Hoe doe je dat?

Werk veilig!

234050.indb 56 13-01-2010 14:31:54

Je kunt nu de plaats waar je de buis gaat optrompen aftekenen en

verwarmen.
Teken met het potlood de juiste verwarmlengte op de buis af. Voor 22 mm

buis is de verwarmlengte 25 mm
z Vraag aan de leraar welke verwarmingsbrander je kunt gebruiken.

z Houd je aan de regels die in je lokaal gelden.
Voor het verwarmen van de buis gebruik je een soldeerwerkplek of een

autogeenwerkplek.
Zet de buis in een buizenklem of in een bankschroef.
Draai de bankschroef niet te hard dicht. De buis mag in de bankschroef

niet vervormen.
Steek de brander op de juiste manier aan.
Bij de autogeen lasbrander begin je en je eindig je altijd met de zuurstof.

234050.indb 57 13-01-2010 14:31:55

Verwarm de kop van de buis tot de buis felrood is.

Koel de buis snel af in water
Je kunt nu de buis optrompen.

Plaats de juiste kop, die bij de buis past, met de segmenten op de
optromptang.
Zet de kop van de segmenten tot op het eerste randje in de buis.
Rek de buis iets op met het randje op de segmenten.

234050.indb 58 13-01-2010 14:32:01

Duw nu de segmenten helemaal in de buis.

Trek de tang dicht.
Door de optromptang weer te openen, iets te verdraaien en weer te sluiten

maak je het gat helemaal rond.
Herhaal de handeling om het gat rond te maken.

Ruim het optrompset op
Wanneer bij het optrompen de buis in de lengterichting scheurt, heb je de

buis niet goed uitgegloeid.
Praktijkstap 2: Vier uithalen in de onderbuis maken
Materialen
aantal/ lengte omschrijving diameter gedaan
2 x 8 cm pennenbuis 12 mm
2 x 8 cm pennenbuis 15 mm
Gereedschappen
meet- en snijgereedschap Installatietechniek-

aftekengereedschap gereedschap
schuifmaal buizensnijder of optrompset

potlood zaag uithaalset
duimstok afbraammesje
rolmaat boor
centerpunt + hamer binnenfrees
234050.indb 59 13-01-2010 14:32:12

Hoe doe je dat?

Werk veilig!
Teken de lengte van de pennenbuisjes af.

Snijd de buisjes af op de juiste lengte.
Teken hierna de gaten af. Let op dat de gaten onder een hoek moeten
komen.
Teken met het potlood de plaats voor de aftakkingen op de buis af.

Sla met de centerpunt op het afgetekende punt een center.
Je gaat nu de maat van de boor bepalen.
Je gaat eerst de gaten boren voor 12 mm en daarna de gaten van 15 mm

buis. Stel de boormaat op de speciale boor juist in.
234050.indb 60 13-01-2010 14:32:15

Stel de speciale boor in op de juiste buismaat voor de aftakking.
Meet met de schuifmaat de diameter van het uitstekende deel van de

boor op.
De gemeten maat min 0,5 mm is de diameter van de voorboor.
Zet je veiligheidsbril op.
Plaats de buis in de machineklem.

Boor de gaten voor met een boormachine.
Plaats de speciale boor in het gat

Draai deze boor rond met de ratel.
Het gat is nu op maat.
Je kunt nu de gaten gaan uithalen.

De haak van de uithaler moet vrij rond kunnen draaien. Plaats daarom het
gat bij het ophalen altijd buiten de bankschroef.
234050.indb 61 13-01-2010 14:32:21

Draai de haak van de uithaler uit de moer.

Plaats de haak met een zwenkende beweging in het geboorde gat.
Plaats de groeven van de moer op de buis.

Houd bij het opdraaien van de haak de uithaler met een hand stevig vast
en haaks op de buis.
234050.indb 62 13-01-2010 14:32:29

Draai met de ratel de haak weer omhoog, tot de uithaler uit het gat los
komt.
Maak tot slot met de optromper het gat zuiver rond en op maat.
Het uitgehaalde gat is klaar.
Maak tot slot nog de puntjes op de buisjes voor de aftakking.
Stel de grenstang in op de juiste buisdiameter en knijp de twee puntjes

op de buis.
Ruim het uithaalset en het optrompset op.
Praktijkstap 3: De vijf verbindingen hardsolderen
Gereedschappen
hardsoldeergereedschap
autogeen- of butaanbrander of flessenwagen

hardsoldeer
flux
Hoe doe je dat?

Werk veilig!
Tref de juiste voorbereidingen.

Maak de soldeerwerkplek goed schoon
Zet de afzuiging aan.
Leg het hardsoldeer klaar
Onderzoek of je flux nodig hebt. Heb je flux nodig, zet het dan klaar.
Sommige flux meng je met water.
De verbindingen die je gaat solderen moeten goed schoon zijn.

Controleer de verbindingen en maak ze eventueel schoon.
Je kunt nu gaan solderen.
Vraag aan je leraar welke werkplek je mag gebruiken.
234050.indb 63 13-01-2010 14:32:46

Heb je flux nodig, breng dan de flux op de te solderen oppervlakken aan.

Plaats het werkstuk op de soldeerplaats.
Zorg als dat kan dat de verbinding verticaal (rechtop) staat. Hierdoor zakt
het hardsoldeer gemakkelijker in de verbinding.
Zet de aftakking met de puntjes op het laagste punt van het uitgehaalde
gat.
Maak de verbinding warm.
Maak tegelijkertijd het staafje hardsoldeer warm en doop het in de flux.
Leg het hardsoldeerstaafje op de rand van de verbinding en laat de
gesmolten flux rondlopen.
Verwarm de verbinding rustig door en laat voldoende hardsoldeer
smelten.
Drijf met de vlam het vloeibare hardsoldeer rond over de soldeernaad.
Laat de verbinding langzaam afkoelen.
Herhaal de handelingen voor de overige verbindingen.
Wees voorzichtig met het inbrengen van de warmte. Gebruik je te veel

warmte, dan komen de reeds gesoldeerde verbindingen weer los. Je kijkt
de losgekomen verbindingen opnieuw na en hardsoldeert deze.
Haal de onderdelen en gereedschappen voor de pennenhouder op bij de

magazijnmeester.
Materialen en gereedschappen
schuurlinnen kunststof voetplaat

rvs-borstel twee beugels
schroevendraaier bevestigingsschroeven
234050.indb 64 13-01-2010 14:32:52

Hoe doe je dat?
Maak het werkstuk schoon met de roestvrij stalen borstel.

Verwijder ook alle oxide.
Schuur de buisjes mooi op.
Schuur ook de houten voetplaat mooi op.
Monteer de onderbuis volgens tekening op de voetplaat.
De opdracht is klaar.
Bereken de gewerkte tijd en vul deze in de tabel in.
Stap 5 Controleren
Nu is het tijd om te controleren wat je gedaan hebt. Heb je de onderdelen
voor de verbindingen goed gemaakt? Voldoet het aan de eisen? Zal de
werkgever tevreden zijn?
Controleer zelf of je niets vergeten bent. De verbindingen moeten juist

zijn aangebracht.
Controleer dus de volgende punten:
z Is het optrompen juist uitgevoerd?
z Is het uithalen juist uitgevoerd?
z Staan de aftakkingen haaks en in lijn op de grote buis?
z Klopt de maatvoering?
z Pasten de buisjes met de juiste speling in elkaar?
z Steken de aftakkingen niet te ver in de grote buis?
z Kloppen de hoeken van 60 o?
z Is het werkstukje mooi afgewerkt?
Verbeter de verbinding als dat nodig is.

Ruim alles op voor je verder gaat.
Controleer zelf of je alles van dit hoofdstuk begrijpt.

Ga daarna de toets maken.
Maak op de methodesite: Toets 4061E.
234050.indb 65 13-01-2010 14:34:36

Stap 6 Terugblik
Je hebt dit hoofdstuk bijna afgerond. Het is nu tijd om terug te kijken. Wat
heb je geleerd? Wat ging er goed? Wat ging er minder goed? Door terug te
kijken kun je veel leren.
Neem de werktijden uit alle stappen over in de tabel.
Bereken de totalen.
Stap Onderdeel binnen de stap Tijd

in minuten
Steltijd Aanvang Klaar Werktijd
1 Verkennen 10
2 Studieplanning 10
3 Voorbereiden z werktekening 20
4 Uitvoeren z Praktijkstap 1 20
De onderbuis optrompen
z Praktijkstap 2 30
Vier uithalen in de onderbuis maken
z Praktijkstap 3 30
De vijf verbindingen hardsolderen
z Praktijkstap 4 20
Afwerken en opruimen
5 Controleren Controleren + toets 4064E 30
Subtotaal 170
6 Terugblik Terugblik (later invullen) 20
7 Beoordelen Beoordelen (later invullen 15
Totaal 205
Omrekening: 205 minuten = lesuren = week/weken
Beantwoord de volgende vragen:
1 Is de pennenhouder op tijd klaar?

Ja
Nee, door
2 Zal je werkgever tevreden zijn?

Ja
Nee, omdat
234050.indb 66 13-01-2010 14:34:38

Vul onderstaande tabel in.
Werkzaamheden Wat ging goed? Wat ging fout?
Beantwoord de volgende vraag:

Had je sneller of beter kunnen werken?
Stap 7 Beoordelen
Nu kun je gaan kijken of je het hoofdstuk goed hebt afgerond.
Opdrachten
Beoordeel zelf de pennenhouder.

Lever de beoordelingskaart samen met het werkstuk in bij je docent.
Kijk samen met de docent de pennenhouder na.

Vul de tijd in bij de werkplanning.
Lever de beoordelingskaarten samen met het werkstuk in bij je docent.

Kijk samen met de docent of met de controlemedewerker de
beoordelingskaart en het werkstuk na.
Competenties
Ga terug naar Stap 2. Beoordeel de competenties die je in je

studieplanning hebt opgeschreven.
Open je portfolio op de computer. Selecteer het competentieoverzicht.
Pas het competentieoverzicht aan. Zet een vinkje (9) achter de
competenties die je nu denkt te beheersen. Beheers je de competentie
nog niet helemaal, zet dan nog geen vinkje. Zo weet je dat je die
competentie nog niet helemaal onder de knie hebt.
Sla de veranderingen op. Sluit het competentieoverzicht.
234050.indb 67 13-01-2010 14:34:39

BEOORDELINGSKAART Opdracht: Pennenhouder

Naam leerling:
Klas:
Datum:
Gewerkte uren:

(docent)
Maten en hoeken:
plaatsen van de pennenbuisjes 20
hoeken tussen de pennenbuisjes 20
plaats van de beugels 10
Afwerking
soldeernaden zijn mooi schoongemaakt 20
buiseinden zijn mooi afgewerkt 10
voetplaat is juist afgewerkt 10
opruimen, 10
gebruik PBM 10
gebruikte tijd
Totaal score
Totaalscore delen door 1,2

234050.indb 68 13-01-2010 14:34:39

3 Autogeen lassen
Dun plaatmateriaal en buizen worden vaak autogeen gelast. Hierbij kun je

denken aan nieuw aanleggen of reparaties aan installaties zoals centrale
verwarming, gasleiding of de persluchtleidingen.
LEERDOELEN
Het autogeen lassen doe je met een autogeen lasinstallatie.
Om hier veilig mee te kunnen werken ga je:
z tekeningen met lasaanduidingen lezen;
z aangeven welke materialen gelast worden;
z aangeven welke gereedschappen je moet gebruiken;
z de veiligheidsregels opnoemen.
Bij verschillende beroepen wordt autogeen gelast.

Omdat dit hoofdstuk over het lassen van metalen gaat, gebruik je voor
deze opdrachten andere boeken.
Vraag aan de docent of je verder kunt gaan met autogeen lassen.
Gebruik de boeken uit de serie Techniek op Maat: Aanbrengen van lassen 1

en Aanbrengen van lassen 2.
Werk hoofdstuk 1 Autogeen lassen helemaal door.
234050.indb 69 13-01-2010 14:34:40

Lassen Met Autogeen Gereedschap

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Lassen Met Autogeen Gereedschap

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

234050.

indb 1 13-01-2010 14:27:38

234050.indb 1 13-01-2010 14:27:53

S.A. van der Weegen

Eerste druk, 2010

234050.indb 3 13-01-2010 14:27:53

Ontwerp binnenwerk: G2K, Groningen/Amsterdam

© 2010 Noordhoff Uitgevers bv, Groningen/Houten

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag

234050.indb 4 13-01-2010 14:27:53

I17 Werken met autogeen gereedschap

4.1 Oefening optrompen 28

4.2 Oefening uithalen 35

4.3 Oefening hardsolderen 42

234050.indb 5 13-01-2010 14:27:53

Zie Bronnenboek Tip/Let op!

Practicum Zie methodesite

Zie werkboek Computeropdracht

Zie tabellenboek Portfolio/werkmap

234050.indb 6 13-01-2010 14:27:57

Werken met autogeen gereedschap

Wanneer er vloeistoffen of gassen door installaties stromen, kun je dat

In deze module leer je hoe je met warmte buizen en plaatmateriaal bewerkt.

234050.indb 7 13-01-2010 14:27:57

Je gaat de handelingen oefenen in drie werkstukken.

Je weet nu wat de opdracht ongeveer inhoudt. Voordat je gaat beginnen, ga

Als je een stap af hebt, kun je het cirkeltje aankruisen.

Bekijk samen met je docent je portfolio en studieplanning.

234050.indb 8 13-01-2010 14:28:00

Vul het schema hieronder verder in.

Handeling Gereed in week Hoe uitvoeren? Waar uitvoeren? Alleen of samen?

Stap 4.1 Soldeerwerkplek alleen

Stap 4.2 alleen

Stap 4.3 Gesprek docent alleen

Overleg met je docent aan welke competenties je in deze module gaat

Op de methodesite staan meer competenties die je kunt kiezen.

Aan deze sociale competenties ga ik tijdens deze module extra werken:

Aan deze leercompetenties ga ik tijdens deze module extra werken:

Aan deze algemene beroepscompetenties ga ik tijdens deze module extra

Aan deze specifieke beroepscompetenties ga ik in deze module extra werken.

234050.indb 9 13-01-2010 14:28:04

Afspraken over de competenties:

  %XLV .RSHU 

15 +$/))$%5,.$$7 $)0(7,1*(1

Je kunt de werktekeningen voor het optrompen, uithalen en hardsolderen ook

Op de volgende pagina’s vind je vier werktekeningen.

234050.indb 10 13-01-2010 14:28:04

  %XLV .RSHU 

  %XLV .RSHU 

234050.indb 11 13-01-2010 14:28:05

  %XLV .RSHU 

  %XLV .RSHU 

234050.indb 12 13-01-2010 14:28:05

  %XLV .RSHU 

  6WULSMH .RSHU [

234050.indb 13 13-01-2010 14:28:05

  2HIHQSODDWMHV .RSHU [[

234050.indb 14 13-01-2010 14:28:06

Bij iedere installatieopdracht werk je met een werktekening. In de tekening

Het is niet gemakkelijk om op een bestaande installatie te oefenen. Daarom

2 Oefening 4.2 Wat is de diameter van de buis na de aftakking?

Streep het foute antwoord door.

3 Oefening 4.3 Het stripje zet je vast door zachtsolderen | hardsolderen.

Kijk nu zelf de antwoorden van de vragen en de opdrachten na.

%XLV .RSHU

15 +$/))$%5,.$$7 $)0(7,1*(1

%XLV .RSHU

%XLV .RSHU

%XLV .RSHU

%XLV .RSHU

%XLV .RSHU

6WULSMH .RSHU [

2HIHQSODDWMHV .RSHU [[