Praistorijaska nalazišta u Crnoj Gori

Krajem III i početkom II milenijuma prije n.e. došlo je do velikog pomjeranja stanovništva iz evroazijskih
stepa prema Evropi, poznatog kao indoevropska seoba naroda. U to vrijeme Balkansko poluostrvo su
naselila brojna ilirska plemena. Na području današnje Crne Gore živjelo je nekoliko ilirskih plemenskih
skupina: Ardijeji, Plereji, Enhelejci, Labeati, Dokleati.
Ilirska plemena su živjela u rodovskom uređenju. Bavila su se stočarstvom, zemljoradnjom, lovom,
ribolovom, gusarenjem. Gradili su utvrđena naselja-gradine. Ostvarivali su trgovačke kontakte sa ostalim
plemenima u unutrašnjosti Balkana i sa Grcima. O tome svjedoči pronađeno razno oružje, oruđe i predmeti
za svakodnevnu upotrebu.
Najznačajnije praistorijsko nalazište u Crnoj Gori je Crvena stijena kod Nikšića. Na ovom lokalitetu
pronađena su ukupno 32 kulturna sloja koja svjedoče o kontinuiranom življenju ljudi na ovom prostoru kroz
sve praistorijske periode. Ostaci ljudskih kostiju nisu pronađeni ali jesu ostaci životinjskih kostiju (jelena,
divljih svinja, zečeva, lisica, medvjeda) i razni predmeti ( šila, bodeži, sjekire, strugalice, motike, ostaci
keramike rađeni slobodnom rukom ). U unutrašnjosti Crne Gore, u planinskim predjelima, prožimali su se
kulturni uticaji sa sjevera i istoka Balkana. U Beran-Kršu kod Berana, pronađena je keramika slična onoj u
Panoniji.
Upoznavanje metala i njegova upotreba ( oko 2000 godina prije n.e.) uslovili su promjene u društvu,
privredi i načinu života. Najranije poznati metalni predmet na teritoriji današnje Crne Gore predstavlja
bakarna sjekira, otkrivena u Tuzima. Iz metalnog doba potiču i sjekire albansko-dalmatinskog tipa
pronađene na mnogobrojnim lokalitetima ( Kolašin, Bijelo Polje, Skadarsko jezero) i naselja –gradine
pronađene u okolini Podgorice. U Lipcima, iznad Risna, pronađen je praistorijski crtež, jedan od najstarijih
na istočnom Jadranu, koji prikazuje scenu lova na jelene. Iz gvozdenog doba potiču razna gvozdena koplja,
od nakita narukvice, kopče, fibule ( Gotovuša kod Pljevalja). Kod Budve su pronađeni grčko-ilirski šlemovi,
proizvod grčkih radionica iz VI i V vijeka prije n.e.
Na osnovu arheoloških nalaza iz kamenog i metalnog doba na teritoriji Crne Gore, može se pretpostaviti
da je razvitak čovjeka, na ovim prostorima, u tijesnoj vezi sa razvitkom ljudi u oblasti Mediterana.

Područje današnje Crne Gore u vrijeme antičkog Rima

Početkom III vijeka prije n.e. starješina ilirskog plemena Ardijeja, Agron je uspio da savlada susjedna
plemena ,ukine njihovu samostalnost i ujedini u snažan savez – „državu“. Njegova teritorija obuhvatala je
područje od rijeke Krke u Dalmaciji do ušća Drima, a centar joj je bio u Risnu. Agronovi gusari su krstarili
po južnom Jadranu i napadali grčke kolonije i brodove. Osvojili su Hvar,dok je, prilikom opsade grčke
kolonije Visa, Agron iznenada umro, a njegova flota potpuno je uništena. Agronova nasljednica, kraljica
Teuta, obnovila je flotu i nastavila gusarske napade na Vis i Krf. Njena prestonica tkđ. je bila u Risnu, gdje
se pretpostavlja nalazio i njen dvor. U tom periodu u sukob su se uključili i Rimljani, što je označilo početak
ilirsko-rimskih ratova. Po legendi, kada je rimska flota stigla u Boku, kraljica je odbila da se preda i bacila
se sa jedne stijene iznad Risna. Godine 168. prije n.e. Rimljani su uništili ardijejski savez i njihovog kralja
Gencija odveli u Rim kao trofej u trijumfu. Pod rimskom vlašću Iliri su se često bunili, odavali pljačkanju i
gusarenju što je dovodilo do čestih sukoba sa rimskim vlastima i deportovanja stanovništva u unutrašnjost.
Iz ovog perioda pominje se ilirski kralj Balajos, o čijoj vladavini saznajemo na osnovu nađenog novca sa
njegovim likom.
Pokorena ilirska plemena na širem području Balkana do I vijeka prije n.e. ulazila su u jedinstvenu
provinciju Ilirik. Radi lakšeg upravljanja, Ilirik je podjeljen na dvije provincije Panoniju i Dalmaciju.
Područje današnje Crne Gore pripadalo je Dalmaciji. Provincijama je vladao rimski namjesnik-legat. Brigu
o porezima je vodio finansijski činovnik- prokurator.
Rimljani su poštovali zatečene oblike plemenskog uređenja i nisu dirali u tradicionalni način života i
religiju stanovništva. Pokorena plemena bila su obavezna da plaćaju porez i daju vojnike u rimske čete.

1
Plemenska aristokratija vremenom je sticala rimsko građansko pravo i mogućnost učešća u upravi. Od IV
vijeka, ovo područje je ušlo u sastav nove rimske provicije Prevalitane. Ona sa nalazila na graničnom
području Istočnog Rimskog Carstva. Nađeni ostaci vila kod Petrovca i kod Tivta govore o postojanju
latifundija, velikih imanja iz tog perioda. Hrišćansku crkvenu organizaciju u Prevalitani možemo pratiti na
osnovu pisanih dokumenata i arheološke građe samo u Skadru i Duklji. Ostaci crkvenih zidina pronađeni su
Bijeloj, Kotoru, Žanjicama na Luštici. Period rimske uprave pratio je i proces romanizacije stanovništva i
širenja latinskog jezika, naročito na primorju.
Ni urbanizacija nije zaobišla ovo područje. Doklea predstavlja najznačajniji gradski centar u rimsko doba,
na teritoriji današnje Crne Gore. Nalazila se na raskrsnici važnog puta koji je vodio za Skadar. Grad je bio
opasan zidinama, sa dvije glavne ulice, forumom sa javnim građevinama ( hramovi, terme, vodovod,
bazilika). U glavnoj ulici pronađeni su ostaci slavoluka , ali nije otkriveno kome su bili posvećeni. Na ovoj
lokaciji pronađen je i novac, najviše iz Dioklecijanovog perioda. Doklejske nekropole smještene su izvan
grada, na lijevoj obali Morače. U njima su pronađene staklene i keramičke urne za pepeo pokojnika, mnogo
sudova od stakla, kao i keramika domaće proizvodnje.
Drugi značajan grad bio je Municipijum S, kod današnjih Pljevalja. Pretpostavlja se da je nastao u drugoj
polovini II vijeka. U njemu je pronađeno više kamenih natpisa sa ilirskim imenima. Otkriveni su i grobovi
sa urnama i dijelovi keramike ručne izrade. Otkriveni ostaci zidina, utvrđenja, kuća, keramike, duž puteva,
svjedoče o naseljima u unutrašnjosti.
Mnogobrojne arheološke iskopine ili slučajno nađeni predmeti na čitavom Crnogorskom primorju
potvrđuju da je područje bilo naseljeno kroz čitav ilirski i rimski period. Helenistički tragovi na našoj obali
Jadrana nastavili su život u rimskom periodu, što potvrđuju vaze iz Budve, slične onim nađenim u Italiji.
Značajni su mozaici u Risnu, iz druge polovine II vijeka, sa biljnim i geometrijskim uzorcima. Na
figurativnoj predstavi prikazan je bog Hipnos. Umjetničko blago Prevalitane, osim rimskih, nosi i hrišćanske
karakteristike.

Stari Sloveni i njihove seobe

Seobe Slovena su najintezivnije bile u VI i VII vijeku, kada je njihovo kretanje dobilo karakter osvajanja.
Njihova prapostojbina nalazila se između Dnjepra i Karpata. Oni nikada nisu napustili svoje stare prostore
nego su samo pojedine grupe naseljavale udaljene krajeve.
U vrijeme seoba, Sloveni su živjeli u rodovskom društvu, podjeljeni na plemenske saveze. Bavili su se
zemljoradnjom, stočarstvom, bili poznati po gostoprimstvu i piću medovini. Vjerovali su u mnoštvo
natprirodnih bića. Prirodne pojave objašnjavali su borbom dobrih i zlih duhova. Vjerovali su u Peruna-
gospodara munje, Vesnu- boginju proljeća, Volosa- zaštitnika stada. Nije bilo rijetko ni vjerovanje u vile,
vukodlake, vampire i vještice. Mnoga od ovih vjerovanja Sloveni su dugo zadržali i prenjeli u hrišćanstvo.
Sloveni su formirali tri etničke skupine: Zapadni Sloveni ( Poljaci, Česi, Slovaci i Lužički Srbi ), Istočni
Sloveni ( Rusi, Bjelorusi, Ukrajinci ) i Južni Sloveni ( Srbi, Hrvati, Slovenci, Crnogorci, Makedonci,
Bugari ).
Nakon višegodišnjih napada na Balkansko poluostrvo ( tadašnja Vizantijska teritorija), do kraja VII
vijeka, Južni Sloveni su se trajno naselili na tom području. Na Balkanu su zatekli starosjedilačko
stanovništvo, romanizovane Ilire, Tračane, Kelte i helensko stanovništvo. Pred slovenskom najezdom
starosjedioci su se sklanjali u primorske gradove i teže pristupačna područja. Vremenom je došlo do njihove
slavinizacije. Te prve slovenske naseobine Vizantinci su često nazivali „sklavinije“.
Pod uticajem susjednih drava slovenske narode zahvatio je proces raslojavanja, formiranja velikih
plemenskih saveza na čijim osnovama su nastale prve južnoslovenke države. Najstarija se nalazila na
području današnje Slovenije i južne Austrije-Karantanija. Uz nju vremenom se formirala Hrvatska, Raška,
Makedonija i Duklja.

Duklja

2
 Najstarija država na području današne Crne Gore bila je Duklja. Nazvana je po rimskom municipiu
Doklei, čiji se ostaci nalaze u blizini Podgorice. Jezgro države nalazilo se između rijeke Bojene i Boke
Kotorske, na jugu, a na sjeveru sliv rijeka Zete i Morače, do izvorišta rijeka Pive i Tare. Zapadna granica
išla je od Risna preko Grahova ka Nikšiću, a istočna preko Prokletija do ušča Bojane. Romanizovani i
hristijanizovani Iliri vremenom su se stopili sa Slovenima. Ipak, mnogi lingvistički starosjedjelački toponimi
održali su se do danas kao npr. Mataruge.
Prvi dukljanski knez, o kojem se vrlo malo zna, bio je arhont Petar. Sačuvan je njegov olovni pečat na
kojem je utisnut tekst „Petar arhont Dioklije“. Više podataka sačuvano je o knezu Vladimiru, koji je vladao
Dukljom krajem X i početkom XI vijeka. Stolovao je u Krajini, kod crkve Prečiste Marije Krajinske, na
zapadnoj obali Skadarskog jezera. Godine 997. Vladimir je izgubio bitku protiv makedonskog cara Samuila.
Duklja je pala pod makedonsku vlast, a Vladimir odveden u zarobljeništvo u Prespu. Za ovaj period
njegovog života vezuje se „legenda o Vladimiru i Kosari“. Navodno se zaljubio u Kosaru, Samuilovu ćerku,
i uz odobrenje cara oženio je. Nakon toga Vladimir se vraća u Duklju i upravlja njome sve do Samuilove
smrti. Godine 1016. Vladislav, Samuilov nasljednik, je na prevaru namamio Vadimira u Prespu i ubio ga.
Kneza Vladimira je na dukljanskom prestolu nasljedio sinovac Stefan Vojislav ( 1018-1050), rodonačelnik
dukljanske dinastije Vojislavljevića. Period njegove vlasti označili su česti sukobi i ustanci protiv Vizantije,
pod čiju vlast je bila Duklja nakon propasti makedonske države. Odnosi su se još više iskomplikovali kada
je jedna vizantijske lađa, natovarena zlatom, doživjela brodolom na dukljanskom primorju. Pošto je Vojislav
ovo zlato prisvojio Vizantinci su pokrenuli veliku vojsku na Duklju. Vojska je bila povjerena komandantu
Mihailu, neiskusnom vojskovođi. Tokom 1042. godine, on je prodro u dukljansku državu, pustošeći sve pred
sobom. Do bitke je došlo u jednom klancu kod Bara i zahvaljujući dobroj taktici malobrojnija dukljanska
vojska je pobjedila. Vojislavljeva tri sina, sa tridesetak ljudi, opkolila su vizantijsku vojsku te sa trubama i
rogovima stvorili veliku buku u trenutku kad je Vojislav napadao njihov tabor. Ovo je preplašilo i
demoralisalo vizantijsku vojsku i uveliko doprinjelo dukljanskoj pobjedi. Od tada nastupa period
samostalnosti, a Vojislav je nametnuo svoju vlast na prostoru od Bojane do Neretve. Nakon smrti on je
sahranjen u Prapratni u Krajini. Na prestolu ga je nasljedio sin Mihailo ( 1050-1082). U doba njegove vlasti
došlo je do raskola u hrišćanskoj crkvi (1054) i podjele na pravoslavnu i katoličku. Duklja je tada bila u
interesnoj sferi katoličke crkve. U borbi za vlast nad biskupijama u Duklji, pored Splita i Dubrovnika,
uključuje se i Bar. U te sukoba umješao se i knez Mihailo, tako što je od pape Grgura VII zatražio pravo na
vjersku samostalnost ( nadbiskupski rang za barsku crkvu) i za sebe kraljevsku krunu. Papa mu je
ispunio drugi zahtjev, tako da je 1077. godine Mihailo dobio zvanje „rex Sclavarum“ ( kralj Slovena). Ono
što nije uspjelo Mihailu ostvario je njegov sin i nasljednik na prestolu Bodin Vojislavljević ( 1050- 1102).
Godine 1089, uz odobrenje pape Klimenta III, Barska biskupija podignuta je na rang nadbiskupije. Bodin je
vodio uspješne pohode na Rašku i Bosnu. Ovo je ujedno i razdoblje u kojem se gubi stari naziv Duklja a sve
češće javlja novi Zeta, po istoimenoj rijeci. Nakon Bodinove smrti nastupio je period postepene propasti
države zbog čestih dinastičkih sukoba. Posljednji zetski vladar imao je titulu kneza a upravljao je oblastima
oko Kotora, Bara i Skadra. Posljednje ostatke zetske države osvojio je Stefan Nemanja oko 1185. godine.
Jedno od značajninjih književnih dijela je Ljetopis popa Dukljanina ili Barski rodoslov, iz XII vijeka,
dijelo sveštenika iz Bara. Orginalni rukopis na slovenskom jeziku nije sačuvan već samo prepis na
latinskom, iz XIV vijeka. Iz XII vijeka potiče jedan od najljepših spomenika zetske kulture Miroslavljevo
jevanđelje. Minijature u ovom dijelu radio je dijak Grigorije.

Zeta u državi Nemanjića

Od druge polovine XII vijeka pa sve do sredine XIV, na Balkanu se razvijala i širila srpska država, pod
vlašću dinastije Nemanjića. U vrijeme cara Dušana Silnog to je bila najveća sila na Balkanu- Srpsko
Carstvo.
Rodonačelnik dinastije Nemanjića, Stefan Nemanja je osvojio Zetu i pripojio Srbiji 1185. godine.
Nemanja je Zetu dao na upravu svom najstarijem sinu Vukanu, koji je nosio titulu kralja. U sklopu srpske
države Zeta je uživala povlašćen položaj. To se ogledalo u nekoj vrsti unutrašnje autonomije, postojanju
katoličke crkve i u prihvatanju zapadnog uticaja. Razlozi za ovo leže u očuvanju uspomene na zetsko
kraljevstvo Vojislavljevića i nekim tvrdnjama da je Nemanja bio porjeklom iz Zete.

3
 Nakon osnivanja Srpske arhiepiskopije (1219), njen osnivač Sava Nemanjić osnovao je dvije pravoslavne
episkopije na teritoriji Zete. Radi suzbijanja katoličkog uticaja,one su sagrađene na temeljima ranijih
benediktanskih manastira na Stonu i Prevlaci kod Tivta. Obje su posvećene Sv. Mihailu. Kada je 1346.
godine Srpska arhiepiskopija podignuta na rang patrijaršije, Zetska episkopija je podignuta na rang
arhiepiskopije. To je ustvari začetak Crnogorske mitropolije čije će središte, od 1484. godine, postati
Cetinje.
Od 1217. godine, kada je Stefan Nemanjić dobio kraljevsku krunu, svi vladari Zete nosili su titulu „mladi
kralj“. Zetska vlastela je u mladim kraljevima tražila svoju šansu da se umješa u politički život Srbije.
Najpoznatiji „mladi kralj“ Dušan, uz pomoć zetske vlastele, zbacio je s vlasti svog oca Stefana Dečanskog
( njegovu zadužbinu Dečane gradio je Vita Kotoranin). Nakon pruzimanja vlasti, Dušan je ukinuo povlastice
zetskoj vlasteli, pa ih je potčinio centralnoj vlasti. Za razliku od vlastele, gradovi u zetskom primorju
sačuvali su autonomiju jer su bili od velike važnosti za nemajićku državu. Oni su činili okosnicu
ekonomskog, privrednog i kullturnog života Srbije. Kotor, Budva, Bar, Ulcinj, Skadar, ekonomski su se brzo
obnovili. Autonomija gradova se izražavala preko posebnih statuta. Posebno su po svom sadržaju značajni
statuti Kotora i Budve. Stanovništvo se dijelilo na vlastelu i obične građane. Na čelu grada bio je knez.
Od svih gradova koji su ušli u sastav države Nemanjića najznačajniji je bio Kotor. U njemu je Nemanja
sazidao jedan od svojih dvorova. Zbog svog položaja Kotor je u srednjovjekovnoj Srbiji bio važan
trgovački centar. Kotorski trgovci su imali pravo trgovine po čitavoj Srbiji i ostvarivali su trgovačke
kontakte sa ostalim zemljama Mediterana. Bar je bio značajan vjerski centar. Barska nadbiskupija je imala
crkvenu vlast i nad katolicima u Srbiji. Sem toga, grad se isticao po maslinarstvu. U Ulcinju je bila značajna
trgovina drvetom.

Zeta u doba Balšića

Nakon smrti cara Dušana, pod vlašću njegovog sina Uroša Nejakog, Srpsko carstvo je sve više propadalo.
Mnogobrojni lokalni feudalci osilili su se i odbijali poslušnost caru. Među prvima koji su se osamostalili bili
su Balšići u Zeti. To je bila jaka feudalna zetska porodica čiji su se posjedi nalazili u okolini Budve i Bara.
Tri Balšina sina-Stracimir, Đurađ i Balša II, iskoristili su loše stanje u Srbiji da oko 1360. godine obnove
Zetsku državu.
Među prvim Balšićima najznačajniji je bio Đurađ I. Svoju vlast on je proširio do Ulcinja i Skadra, a
posebno je težio ka osvajanju Kotora. Zbog toga su Balšići ratovali, u savezu sa Dubrovčanima, za Kotor, pa
čak i prešli u katoličanstvo. Ipak, sve to im nije pomoglo jer je Kotor 1371. godine potpao pod ugarsku vlast.
To nije zaustavilo Balšiće u osvajanjima ostalih područja. Nakon Maričke bitke i smrti Vukašina
Mrnjavčevića, Đurađ I je osvojio Prizren. Njegov brat Balša II je proširio državu na albanskom području
oženivši se albanskom plemkinjom. U jednom kratkom razdoblju Zeta se prostirala od Dubrovnika do
Prizrena. Ta osvojena područja nisu duže zadržali.
Đurađa I je naslijedio njegov mlađi brat Balša II, koji je u Zeti naišao na otpor lokalnih feudalaca, naročito
Radiča Crnojevića. Više uspjeha je imao u borbama oko Drača, koji je i zauzeo oko 1385. godine, ali je
ubrzo poginuo u sukobu sa Osmanlijama kod Berata. Nakon njegove smrti, Dračom je zavadao feudalac
Karlo Topija.
Balšu II je naslijedio sinovac Đurađ II Stracimirović (1385-1403), koji trpi sve jače osmanlijske pritiske.
To koriste Crnojevići da ojačaju u zaleđu Budve i Kotora. Da bi osnažio svoj položaj, Đurađ II se ženi
Jelenom, kćerkom srpskog kneza Lazara. U jednom od sukoba sa Osmanlijama bio je zarobljen, pa je za
izbavljenje morao dati Skadar, Drivast i Sv. Srđ. Vladao je samo Barom, Ulcinjom i okolinom. Izgubljene
oblasti je brzo vratio, ali ih je predao Mlecima, jer je bio nemoćan da ih odbrani. Đurađ II je okončao sukob
sa Radičom Crnojevićem, koji se bio osilio u unutrašnjosti Zete i sebe proglasio za gospodara.
Đurađa II naslijedio je maloljetni sin Balša III. Do njegovog punoljetstva Zetom je upravljala njegova
majka Jelena Balšić. I ovom zetskom vladaru Kotor je bio trn u oku. Dva puta je napadao grad ali
bezuspješno. Godine 1420. Kotorani su prihvatili mletačku vlast i pod okriljem Republike će ostati sve do
1797. godine. Ne uspjevši da povrati oblasti svojih prethodnika, Balša III je otišao kod svog ujaka despota

4
Stefana Lazarevića u Beograd. Tamo je i umro 1421. godine, a svoje posjede je ostavio ujaku, jer nije imao
muškog potomstva. Ovim je Zeta ušla u sastav Srpske despotovine, za jedan kratak period, dok Crnojevići
nisu ojačali.
Graditeljska djelatnost Balšića ogleda se najviše u izgradnji sakralnih objekata. Najveći broj građen je na
Skadarskom jezeru kao Manastir Sv Marije na ostrvu Starčeva gorica, manastir Sv. Đorđija na ostrvu Gorici
( Beška). Pored manastira, Đurđeva žena Jelena Balšić je podigla sebi manju zavjetnu crkvu u kojoj je
nastao Gorički zbornik, moralno-poučno crkveno djelo. Manastir Uspenja Bogorodice kod sela Ostrosa, u
vrijeme Balše III, bio je sjedište Zetske mitopolije.

Zeta u doba Crnojevića

Vlastelinska pordica Crnojevića javlja se u Zeti u vrijeme vlasti Balšića. Upravljali su krajevima iznad
Kotora i Budve do Skadarskog jezera. To je oblast Gornje Zete koja se počela nazivati Crna Gora. Stefan
( Stefanica) Crnojević ( 1426-1465) je učvrstio dinastičku vlast, posebno poslije pada srpske despotovine.
Vještim manevrisanjem između Venecije, bosanske i srpske vlastele, on je proširio svoju teritoriju do
Morače, ovladavši Podgoricom. Za dalje jačanje Crnojevića značajan je sporazum sa Venecijom. Na
Vranjini su se, 1455. godine, Stefan i predstavnici mletačkih vlasti dogovorili da Stefan prizna mletačku
vrhovnu vlast sa obavezom da ratuje za njen račun, dok bi Mleci poštovali prava Zetske mitropolije i
feudalne vlastele. Stefan je od tada mogao samostalno da vodi politiku. Crna Gora se konstituiše kao država
sa mješavinom feudalnih i rodovskih elemenata. Stefan je postavio dinastičke i državne temelje, koji će pod
imenom Crnogorci obilježiti naredne vjekove. Stolovao je iz Žabljaka na Skadarskom jezeru.
Stefanov naslijednik je njegov sin Ivan ( 1465-1490), poznat u narodu kao Ivan-beg. On je raskinuo
odnose sa Mlecima i počeo napadati njihove primorske gradove. Mleci su ucjenili njegovu glavu pa je Ivan,
uz posredovanje hercega Stjepana, sklopio sa njima mir. Ivanu je vraćena vojvodska titula i određena
godišnja plata. Obaveza mu je bila da ratuje na strani Venecije protiv Osmanlija, pa je zato bio izložen
stalnim osmanskim napadima. Bio je prinuđen da prizna vrhovnu vlast sultana i da se obaveže na plaćanje
harača. Položaj dvostrukog vazalstva Ivana je natjerao da se sve više oslanja na Veneciju, a ona mu je za
uzvrat dodjelila plemstvo.
Prilikom drugog napada na Skadar vojska sultana Mehmeda II Osvajača napala je Zetu i zauzela Žabljak,
prestonicu. Tada su Turci osvojili i Skadar, a Ivan Crnojević se neko vrijeme sklonio u Italiju. Dvije godine
kasnije 1481. vratio se u Zetu, a sjedište države prenio je na Obod ( Rijeka Crnojevića). Ipak, i ova
prestonica je bila blizu granici i izložena stalnoj turskoj opasnosti. Zbog toga Ivan za novo državno sjedište
bira Cetinje. U Cetinjskom polju Ivan je na jednom od svojih imanja sagradio dvorac 1482. godine. Dvije
godine kasnije sagradio je manastir sa crkvom posvećenom rođenju Bogorodice. Manastir je postao sjedište
Zetske tj. Crnogorske mitropolije. Zidali su ga dubrovački graditelji u kasnogotičkom renesansnom stilu.
Današnji manastir je izgrađen na ruševinama dvora Crnojevića, a podigao ga je vladika Danilo. Prvi pomen
Cetinja sreće se u kotorskim knjigama 1440. godine. Pred kraj svoje vladavine, Ivan je pokušao da svom
nasljedniku osigura što bolju poziciju između Turske i Venecije. Svoga najmlađeg sina Stanišu je poslao na
sultanov dvor. Staniša je tamo primio islam i dobio ime Skender-beg Crnojević. Odnose sa Mlecima Ivan je
popravio tek pred kraj života, kada je njegov sin Đurađ oženio Jelisavetu, mletačku plemkinju iz porodice
Erico. Kada je Jelisaveta stigla u Crnu Goru Ivana nije zatekla živog.
Na prestolu ga je naslijedio najstariji sin Đurađ Crnojević ( 1490-1496). Najznačajniji je po svom
kulturnom radu. On je u Mlecima kupio štampariju, koja je neko vrijeme bila na Obodu, a zatim prebačena
na Cetinje. Iz ove štamparije izašla je prva štampana ćirilična knjiga kod Južnih Slovena, Oktoih 4. januara
1494. godine. Štamparija je radila tri godine (1493-1496) a pored Oktoiha štampani su i Oktoih petoglasnik,
Psaltir, Trebnik i Četvorojevanđelje. Sve knjige, njih pet, štampao je monah Makarije. Inače u Veneciji je
radio Andrija Paltašić, Kotoranin, štampar koji je štampao prve knjige na latinskom jeziku.
Đurađ Crnojević je poslednji zetski vladar pred pad pod tursku vlast. On je pokušao organizovati veći otpor
protiv Osmanlija, ali je zbog tog bio protjeran iz Crne Gore. Godine 1496. sa svojom porodicom Đurađ je
napustio zemlju, a Crna Gora je potpala pod tursku vlast.

5
 Crna Gora u doba vladike Danila Petrovića
( 1697-1735)

Nakon odlaska poslednjih Crnojevića iz Gornje Zete tj. Crne Gore, ovom zemljom, za puna dva vijeka,
upravljale su vladike iz raznih crnogorskih plemena. Prvi među njima bio je vladika Vavila, a poslednji Sava
Kaluđerović.To je bio najteži period crnogorske istorije. Krvna osveta je uzela velikog maha, Turci su
preduzimali česte napade pokušavajući nasilno da sakupe harač, a u zemlji je proces islamizacije uhvatio
maha. Poturicama su se zvali svi oni koji su, zbog siromaštva ili nekog drugog uzroka, napustili hrišćansku
vjeru i prihvatili islam. Oni su predstavljali veliku opasnost za cio crnogorski narod, jer su njihovim
primjerom mogli poći i drugi. Što do toga nije došlo najveće zasluge pripadaju vladici Danilu Petroviću,
rodom sa Njeguša. Njegovim dolaskom na vlast započinje vladavina dinastije Petrović u Crnoj Gori, koja će
upravljati sve do 1918. godine.
Kada je došao na vlast on je pred sobom postavio dva važna zadatka: suzbiti krvnu osvetu i ukloniti
poturice iz Crne Gore . Idući od bratstva do bratstva, od plemena do plemena, uspio je da izmiri mnoge
zavađene strane. Jedan momenat je uticao na njega da pristupi odlučnom obračunu sa poturicama. U Zeti
postoji selo pod imenom Srpska. Njegovi stanovnici su sagradili crkvu i pozvali vladiku da je posveti. Pošto
je dobio garanciju od podgoričkih Turaka da mu se neće ništa desiti, vladika Danilo je otišao u Zetu gdje je
na prevaru uhvaćen i odveden za Podgoricu. Turci su namjeravali da ga nabiju na kolac ali je oslobođen
pošto je za njega plaćen otkup.Vladika Danilo je znao da su u sve ovo umješane domaće poturice pa je
otpočeo obračun sa njima. Ovaj događaj poznat je kao „ istraga poturica“ i opjevao ga je Njegoš u Gorskom
vijencu. U istorijografiji nije do kraja razjašnjen jer nema dovoljno istorijskih dokumenata koji bi
posvjedočili o tome.
Vladici Danilu pripadaju zasluge za uspostavljanje prijateljskih veza sa najvećom slovenskom zemljom
Rusijom. Ruski car Petar I Veliki poveo je, početkom XVIII vijeka, rat protiv Turske. Namjera mu je bila da
angažuje i balkanske hrišćane, a zadatak je povjerio dvojici izaslanika, pukovniku Mihailu Miloradoviću,
rodom iz Hercegovine, i Ivanu Lukačeviću, rodom iz Podgorice. Njhov poziv za borbu Crnogorci su rado
prihvatili i odmah počeli sa napadima na Turke, kako na hercegovačkoj tako i na albanskoj granici.
Međutim, 1711. godine ruska vojska je pretrpjela poraz na rijeci Prutu zbog čega ja Petar Veliki sklopio mir
sa sultanom, nepovoljan za Rusiju. Prilikom zaključivanja mira nije uopšte pominjana Crna Gora. To je
Crnogorce stavilo u tešku situaciju jer se očekivala turska osveta. Do napada je došlo u ljeto 1712. godine, a
predvodio ga je bosanski vezir Ahmet-paša Šapčalija. Jedan dio turske vojske Crnogorci su dočekali i teško
porazili na Carevom Lazu, 17. jula 1712. godine. To je do tada bila najveća crnogorska pobjeda nad
Turcima. Sa drugim dijelom vojske Ahmet-paša je krajem jula iste godine prodro do Cetinja i zapalio
Cetinjski manastir. Ubrzo se odatle morao povući a da nije ispunio zadatke koje mu je sultan postavio,
između ostalog da uhvati živog vladiku Danila. Zbog toga je Ahmet-paša smjenjen a na njegovo mjesto
postavljen istaknuti vojskovođa Numan- paša Ćuprilić. Njemu je sultan stavio na raspolaganje veliku vojsku
i neograničena sredstva, ali se od njega zahtjevalo sledeće: vojničkom silom pregaziti Crnu Goru, uhvatiti
živog vladiku Danila i njegove najbliže saradnike, raseliti jedan dio Crnogoraca, postaviti na Cetinju vojnu
posadu i držati narod pod kontrolom.
Ćuprilićev napad na Crnu Goru je otpočeo 1714. godine. Zemlja se našla u smrtnoj opasnosti pred tolikom
turskom silom. Da stvar bude teža, Mletačka Republika je zatvorila granice prema Crnoj Gori plašeći se
turskog napada. Pustošeći i paleći, ubijajući nejač i starce, Ćuprilić se probio do Cetinja i zapalio tek
obnovljen Cetinjski manastir. Zbog hladnoće, nestašice hrane i pod pritiskom Crnogoraca morao se odatle
povući a da nije ispunio sultanova naređenja.
Za vrijeme Numan-pašinog pohoda vladika se sklonio na mletačku teritoriju odakle je preko Trsta i Beča
otišao za Rusiju. To je prvi crnogorski vladar koji je posjetio moćnu Rusiju. Bio je lijepo primljen na dvoru
Petra Velikog i obezbjedio je novčanu pomoć za prehranu stanovništva. Prijateljske veze uspostavljene sa
Rusijom postale su od tada tradicionalne.
U istom ovom periodu, u Crnoj Gori je uvedena titula guvernadura. Sve je odrađeno uz pomoć Venecije
zbog čega je jedna od glavnih dužnosti guvernadura bila upravo održavanje prijateljskih veza sa Mletačkom
Republikom. Guvernaduri su najprije birani iz porodice Vukotića, sa Čeva, a potom iz porodice Radonjića,
sa Njeguša.

6
 Vladika Danilo je vrlo krupna ličnost u crnogorskoj istoriji. Njemu pripadaju najveće zasluge za
podsticanje stanovništva u borbi protiv Turaka. Kao vladika on je bio predstavnik duhovne vlastu u zemlji
ali je uspio da se nametne i za svetovnog vladara. Danas počiva na Orlovom kršu iznad Cetinja.

Vladike Sava i Vasilije Petrović, Šćepan Mali

Poslije smrti vladike Danila, Crnom Gorom je upravljao njegov sinovac Sava Petrović (1735-1782). Za
razliku od energičnog vladike Danila, vladika Sava je bio mirne kaluđerske prirode. Najviše vremena je
provodio u manastirskoj ćeliji ne zanimajući se mnogo za svjetovne probleme. Jedino o čemu je strogo
vodio računa bilo je to da i dalje održava dobre odnose sa Rusijom, koje je njegov prethodnik uspostavio.
Zbog toga je 1742. godine putovao u Petrograd i bio srdačno dočekan na
dvoru carice Jelisavete. Tom prilikom isplaćena mu je do tada neisplaćena pomoć.
Za vrijeme njegovog odsustva zamjenjivao ga je rođak Vasilije Petrović ( 1750-1766). Suprotno vladici
Savi njega su mnogo više interesovali državni problemi. Zbog toga su crnogorski glavari tražili da on i dalje
ostane da upravlja zemljom pored vladike Save. Tako je i bilo. Vremenom je stvarni gospodar u Crnoj Gori
postao Vasilije Petrović. On je najzaslužniji za jačanje „ruskog kulta“ u zemlji. Tri puta je putovao u Rusiju.
Prvi put od 1752. do 1754. godine, kada je u Petrogradu štampao prvu crnogorsku istoriju pod nazivom
„Istorija o Černoj Gori“. To je u stvari bio politički memorandum kojim je vladika Vasilije želio da upozna
vodeće ruske plitičke krugove sa prilikama u Crnoj Gori. Njegova je želja bila da Rusija uzme Crnu Goru
pod svoj protektorat, a pregovarao je i o preseljenju u Rusiju dijela najsiromašnijih crnogorskih porodica.
Vladika Vasilije je još dva puta putovao u Rusiju 1758. i 1766. godine. Umro je prilikom trećeg boravka u
Petrogradu.
U Rusiji je, 1762. godine, po naređenju carice Katarine II i njenih ljubimaca, braće Orlov, ubijen car Petar
III. U Rusiji su kružile priče da car nije mrtav već da se krije u narodu i da će jednog dana da kazni nevjernu
caricu. Takve priče doprle su i do Crne Gore što je vješto iskoristio jedan samozvanac po imenu Šćepan
Mali. On je početkom 1766. stigao u Majine kao gost kapetana Marka Tanovića. Kao travar uspješno je
liječio ljude zbog čega je zadobio poštovanje u narodu. Potom je kapetan Tanović počeo širiti priče kako
njegov gost nije niko drugi već ruski car Petar III. To je Crnogorcima bilo sasvim dovoljno da ovog
tobožnjeg cara proglase za svog gospodara. On je izjavio da će se toga prihvatiti samo pod uslovom da
prekinu sa krvnom osvetom. To je narod još više uvjerilo da je on pravi car. Čak su i neki crnogorski
glavari izjavljivali da su ga vidjeli prilikom posjete Petrogradu. Riješenje ove zagonetke vladika Sava je
zatražio od ruskog otpravnika poslova u Carigradu , Aleksija Obreskova. Obreskovo pismo bacilo je novo
svijetlo na ovaj događaj. On je u pismu potvrdio smrt cara Petra III i razotkrio Šćepana Malog kao varalicu,
koju što prije treba ukloniti. Ipak o tome nije bilo govora. Tako je otpočeo svoju vladavinu u Crnoj Gori
Šćepan Mali ( 1766-1773), poznat kao „lažni car“ ili „ car samozvanac“.
Iako samozvanac bio je dobar gospodar svom narodu. Veoma strogim mjerama uspio je da prekine krvnu
osvetu u čemu je imao mnogo više uspjeha nego ijedan vladika prije njega. Po cijenu najstrožih kazni suzbio
je razne krađe, pljačke i otimačine. U vezi sa tim postoji anegdota da je na putu Njeguši- Kotor ostavio 15
zlatnika koji su mjesecima stajali a da ih niko nije smio uzeti.
Vijesti o pojavi Šćepana Malog u Crnoj Gori veoma je uznemirila caricu Katarinu II. Zbog toga je uputila u
Crnu Goru kneza Đorđa Dolgorukog, sa zadatkom da razotkrije Šćepana Malog i ukloni iz zemlje. Za tako
nešto Crnogorci nisu htjeli ni da čuju. Na kraju je i sam Dolgorukov odustao pošto se ubjedio da Šćepanova
vlast ne šteti interesima Rusije. Ne samo da je Šćepan ostao gospodar u zemlji, već je Dolgoruki pri odlasku
ostavio i novčanu pomoć.
Godine 1771. Šćepan Mali je formirao prvi Stalni sud u Crnoj Gori, koji je brojio 12 članova. Taj sud mu je
bio utoliko porebniji što više nije mogao ići u narod, kao nekada, da na licu mjesta sudi. Prilikom izgradnje
jednog puta kroz Crmnicu bio je teško ranjen. Ostao je bez oka, bez obje noge. I ovakav kakav je bio
predstavljao je pravi trn u oku Turcima. Zbog toga su oni potplatili jednog Grka, Šćepanovog slugu, koji ga
je prilikom brijanja zaklao. Na taj način završena je njegova kratka ali veoma značajna vladavina. Značaj te
vladavine ne umanjuje činjenica što je bio samozvanac.

7
 Crna Gora u doba vladike Petra I Petrovića
( 1784-1830)

Jezgro Crnogorske države XIX vijeka činila je Stara Crna Gora i Brda crnogorska. Stara Crna Gora
obuhvata prostor od Lovćena do Skadarskog jezera i dijeli se na četiri nahije: Katunska, Crmnička, Riječka i
Lješanska. Brda crnogorska obuhvataju teritoriju sjeverno od rijeka Zete i Morače. Ima ih sedam i to:
Bjelopavlići, Piperi, Kuči, Morača, Rovci, Bratonožići i Vasojevići. Do dolaska na vlast Petra I Petrovića
veze između crnogorskih i brdskih plemena bile su sasvim slabe, a od tada postaju znatno čvršće i Brda
postepeno ulaze u sastav crnogorske države.
Petar I je došao na vlast nakon smrti njegovog strica vladike Save. Pošto u tom trenutku nije mogao
otputovati za Rusiju, zavladičio se u Sremskim Karlovcima, kod srpskog patrijarha Mojsija Putnika 1784.
godine. Iz Sremskih Karlovaca je, preko Beča, otputovao za Petrograd s namjerom da od carice Katarine II
dobije novčanu pomoć za Crnu Goru. Međutim, do carice nije ni stigao jer je knez Potemkin, inače caričin
ljubavnik, bez njenog znanja naredio da se Petar I protjera iz Rusije.
Dok je vladika boravio u Rusiji Crnu Goru je napao skadarski Mahmut-paša Bušatlija, 1785. godine.
Koristeći neslogu među crnogorskim glavarima uspio je da se probije do Cetinja i spali Cetinjski manastir.
To je bilo poslednje spaljivanje Cetinjskog manastira i poslednji put da Turci dopiru do Cetinja. Pošto je
turska vojska popalila i opljačkala okolna područja Čevo, Velestovo, Bjelice, Ćekliće i Bjeloše, Mahmut-
paša se spustio u primorje. Usput je opustošio Paštroviće i vratio se u Skadar. Kada se Petar I vratio u zemlju
našao je svu u zgarištima. Krvna osveta koju je Šćepan Mali skoro potpuno iskorjenio ponovo je uzela
maha, a u narodu je harala strahovita glad. Razne trave, a naročito kozolac i kopriva, bile su praktično jedina
hrana izgladnjelog stanovništva. Računa se da je preko 700 ljudi tada umrlo od gladi. Vladika je morao
uložiti mnogo truda i svog ličnog autoriteta da povrati raniji red. Negdje molbama, negdje kletvama
uspijevao je da iziri zavađene strane i donekle suzbije krvnu osvetu.
Mahmut-paša Bušatlija je tokom 1796. godine dva puta napadao Crnu Goru. U julu 1796. napao ja brdska
plemena Pipere i Bjelopavliće s namjerom da ih odvoji od Crne Gore. Međutim, uz pomoć Crnogoraca i
vladike Petra I, Brđani su potukli tursku vojsku u bici kod Visočice u Martinićima. Ranjeni Mahmut-paša
jedva se spasio bjekstvom u Spuž. Na Martinićima je i sam vladika ranjavan dvaput, jer se borio u prvim
borbenim redovima. Nakon ove pobjede Piperi i Bjelopavlići su direktno priključeni Crnoj Gori. U oktobru
1796. godine otpočeo je novi osvetnički napad Mahmut-paše, ovog puta direktno na Crnu Goru. U bici na
Krusima, u Lješanskoj nahiji, turska vojska je doživjela još jedan poraz. Mahmut-paša je poginuo od ruke
Bogdana Vukovog Nikolića iz Zalaza.
Ovim pobjedama za izvjestan period je uklonjena turska opasnost. Vladika se tada posvetio unutrašnjem
uređenju zemlje. Već 1798. godine je donesen prvi pisani zakonik u Crnoj Gori Zakonik opšti crnogorski i
brdski, poznat kao Zakonik Petra I. Imao je 16 paragrafa, a kasnije je dopunjen sa još 17. Članom 20. ovog
zakonika bilo je predviđeno obavezno plaćanje poreza, čemu su se Crnogorci izreda bunili govoreći: „ kome
treba porez eto mu Turci pa neka ga od njih naplaćuje“. U ovom periodu formiran je i novi organ vlasti
Praviteljstvujući sud crnogorski i brdski, poznat u narodu kao Kuluk.
Pošto putem poreza nije mogao obezbjediti dovoljno sredstava za vođenje državne uprave vladika je poslao
u Rusiju arhimandrita Stevana Vučetića da traži pomoć od ruskog dvora. U Rusiji je arhimandrit počeo da
intrigira protiv vladike optužujući ga da zanemaruje crkvenu službu, ne vrši vjerske obrede i pregovara sa
Francuzima. Na ove optužbe Rusija je reagovala tako što je uputila u Crnu Goru generala Marka Ivelića i
već pomenutog Vučetića. Oni su dobili zadatak da domame Petra I u Kotor i odatle upute u Sibir u
progonstvo. Obavješten o tome što mu se sprema vladika je odbio da dođe u Kotor već je pozvao izaslanike
na Cetinje. Na optužbe ruskog dvora odlučno je reagovala Skupština crnogorskih glavara. U pismu
upućenom Petrogradu oni ističu da ni ruski dvor, ni Sv. Sinod nemaju pravo da sude crnogorskom vladici
„ jer bi mu sami Crnogorci sudili ako bi zbog nečega bio kriv“. U istom pismu se dalje ističe da Crnogorci
nisu carevi podanici već slobodni ljudi. Ovako odlučno reagovanje izazvalo je snažan utisak na ruskom
dvoru. U Crnu Goru su upućeni novi izaslanici, koji su na licu mjesta razotkrili lažne optužbe protiv vladike.

8
 Krajem XVIII i početkom XIX vijeka došlo je do krupnih promjena na Jadranu. Mirom u Kamporformiju
1797. godine, Napoleon je uništio Mletačku Republiku. Njeni posjedi na istočnoj obali Jadrana ( Istra sa
Trstom, Dalmacija, Boka i dio crnogorskog primorja) pripali su Austriji. U sastavu monarhije ovi krajevi su
ostali sve do mira u Požunu 1805. godine, kada ih je Napoleon priklučio svom Carstvu. Tokom osvajačkih
pohoda na Jadranu Francuzi su uništili samostalnost Dubrovačke Republike 1808. godine. Odmah nakon
ulaska Francuza u Dubrovnik otpočela su neprijateljstva između njih i udruženih Crnogoraca, Bokelja i
ruske vojske. Oni su pokušali da odbrane Boku i južnu Dalmaciju od najezde Francuza. U borbama na
Korčuli naročito se istakao vladičin brat Savo Petrović, odlikovan najvećim ruskim odlikovanjem. Za dalji
tok borbi presudni su bili pregovori između Francuske i Rusije. Ubrzo je došlo do povlačenja ruske vojske
sa Jadrana što je značilo i kraj borbi.
Nakon Napoleonovog poraza u Rusiji 1812. godine i kod Lajpciga 1813. godine došlo je u čitavoj Evropi
da snažnih nacionalno oslobodilačkih pokreta protiv francuskih osvajača. Slična situacija bila je i u Boki
Kotorskoj. Izgledalo je da je naišao povoljan momenat za ujedinjenje Boke i Crne Gore. U vezi sa tim
sastala se skupština u Dobroti, 10. novembra 1813. godine. Tada je donesena odluka o ujedinjenju Crne
Gore i Boke, a rezoluciju su u ime Crne Gore i Brda potpisali vladika Petar I i guvernadur Radonjić, a u ime
Boke predstavnici svih bokeljskih opština. Čak je bila obrazovana i prva vlada za Crnu Goru i Boku poznata
pod imenom Centralna komisija. Bila je sastavljena od 18 članova, po 9 sa svake strane. Do ujedinjenja ipak
nije došlo jer su velike sile na Bečkom kongresu odlučile da Boka Kotorska pripadane Austo-Ugarskoj
monarhiji. Pod austrijskom vlašću ovi krajevi su ostali sve do sloma monarhije 1918. godine.

Crna Gora u doba vladike Petra II Petrovića-Njegoša

( 1830-1851)

Petar I Petrović je umro u dubokoj starosti, u 83-oj godini života. Još za života naimenovao ja za
naslijednika svog sinovca Đorđa Savova Petrovića i poslao ga u Rusiju na školovanje. Ovaj je postao aktivni
oficir u ruskoj vojnoj službi i odbio je da se zavladiči. Zbog toga je Petar I naimenovao za naslijednika svog
drugog sinovca Rada Tomova Petrovića.
Ovom naimenovanju oštro se suprostavio guvernadur Radonjić. On je otvoreno išao u narod govoreći da
je završilo vrijeme vladavine kuće Petrovića a došao red na Radonjiće. Namjeravao je da se domogne vlasti
uz austrijsku pomoć. Pošto je bila uhvaćena njegova prepiska sa austrijskim vlastima u Kotoru, a preko njih
i sa Bečom, Sud narodnih glavara ga je osudio na smrt kao izdajnika. Petar II je tu smrtnu kaznu zamjenio
vječitim progonstvom iz Crne Gore. Aprila 1833. godine guvernadur je sproveden do Kotora. Sjutradan je
protjerana njegova porodica i spaljene su kuće guvernadura na Njegušima. Likvidacija guvernadurstva
značila je ujedno pobjedu nad austrijskim uticajem u Crnoj Gori.
Godine 1832. Njegoš je osnovao prve organe centralne državne vlasti u Crnoj Gori. To su bili Senat,
Gvardija i Perjanici. Senat je imao zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast, bio je sastavljen od 12
najistaknutijih crnogorskih glavara, a sjedište mu je bilo na Cetinju. Gvardija je predstavljala sud nižeg
ranga, sa 32 člana i sjedištem u Rijeci Crnojevića. Perjanici su bili vrsta policije onog vremena i sprovodili
su u dijelo odluke suda.
Turski vezir Mahmud Rešid ponudio je vladici Radu Donju Zetu sa Skadrom, primorje od Bara do ušće
Drima i dio Hercegovine, pod uslovom da prizna sultanovu vrhovnu vlast. Sve bi to sultan potvrdio jednim
posebnim fermanom. Odgovor je bio dostojan vladike i gospodara slobodarske Crne Gore: „ Dok me drže
moji Crnogorci ne treba mi nikakav sultanov ferman. Ako me oni napuste sultanov ferman me neće održati“.
Godine 1833. Njegoš je posjetio Petrograd gdje je u prisustvu cara Nikolaja I svečano posvećen za
vladiku. Tom prilikom je dobio i novčanu pomoć od 10000 rubalja. Tim novcem podigao je na Cetinju
Biljardu, svoju rezidenciju. Otvorio je i prve osnovne škole, jednu na Cetinju, a drugu u Dobrskom selu
blizu Cetinja. Njegoš je zaslužan i za obnavljanje štamparije na Cetinju, prve poslije Crnojevića. U toj
štampariji štampan je prvi crnogorski časopis Grlica. Radila je do 1852. godine kada je knjaz Danilo naredio
da se olovna slova štamparije preliju u puščana zrna.
Za čitavo vrijeme Njegoševe vladavine izbijali su nemiri sa Turcima, kako na hercegovačkoj tako i na
albanskoj granici. Do najvećeg sukoba došlo je na Grahovu 1838. godine u kojem je poginulo 10 Petrovića,
a među njima i vladičin brat Joko. Crnogorskom porazu najviše je doprinio zloglasni Turčin i krvnik

9
herecgovačkog naroda Smail-aga Čengić. Zbog toga je Njegoš stalno vrebao priliku da mu se osveti. Ta
prilika mu se ukazala 1840. kada je Smail-aga stigao u Drobnjake da sakuplja harač. Njegov logor iznenada
je napala crnogorska četa koju su predvodili Mirko Aleksić i Novica Cerović. U nastalom boju ubijen je
Smail-aga i najveći dio njegove pratnje. Primajući iz ruku Mirka Aleksića Smail-aginu glavu, Njegoš je
uzviknuo: „ Dođe li da mi se pokloniš Smaile“.
Dok je Njegoš bio zauzet borbama na hercegovačkoj granici, skadarski paša Osman Skopljak napao je i
zauzeo crnogorska ostrva u Skadarskom jezeru Vranjinu, Lesendro i Grmožur. Svi pokušaji Petra II da
povrati izgubljena ostrva nisu dali rezultata zbog čega je mnogo patio. Odatle je u narodu ostala izreka
„ izgorio ka’ vladika za Lesendrom“.
Još za vrijeme vladike Danila, Mletačka Republika je dozvolila Crnoj Gori da na njenoj teritoriji podigne
dva manastira, jedan u Mainama i drugi u Stanjevićima. U ove manastire sklanjane su crkvene dragocjenosti
za vrijeme turske opasnosti. Tokom vremena ovi manastiri su se pretvorili u najznačajnija kulturna i
administrativna sjedišta poslije Cetinjskog manastira. Kada su mletački posjedi pripali Austriji ona je počela
da osporava Crnoj Gori pravo na manastire. To je dovelo do zategnutih odnosa između Crne Gore i Austrije
i sukoba na Kosmaču 1838. godine. Kasnije je spor riješen diplomatskim putem, Crna Gora je ustupila
Austriji manastire pod uslovom da izmiri troškove njihove izgradnje u visini od 35000 talira. Godine 1841.
izvršeno je i razgraničenje između Crne Gore i Austrije. To je bio krupan diplomatski uspjeh, jer je jedna
velika sila, utvrdivši granice sa Crnom Gorom, faktički priznala njenu nezavisnost.
Svoju ljubav prema slovenskom narodu vladika Petar II je najbolje pokazao tokom burne 1848. godine.
Tada je revolucija zahvatila skoro cijelu Evropu, a naročito je uzdrmala reakcionarnu Habzburšku
monarhiju. Izgledalo je da je nastupio povoljan momenat za oslobođenje i ujedinjenje Južnih Slovena u
jednu državu. Radi toga je na Cetinje stigao izaslanik srpske vlade Matija Ban, da sa vladikom vodi
pregovore o zajedničkoj akciji u tom pravcu. Naročito veliku pomoć Njegoš je očekivao od hrvatskog bana
Jelačića za kojega je tvrdio da ga je sama sudbina postavila da skine ljagu sa lica svih Južnih Slovena. Ipak,
u odlučujućem trenutku, ban Jelačić je više bio austrijski general nego hrvatski ban. Umjesto da pomaže
oslobodilačke težnje porobljenog naroda, on je pomagao bečkim vlastima da te narode zadrže u pokornosti.
Demokratski pokret naroda u okviru Austrije bio je skršen u proljeće 1849. godine.
Pored državnih poslova Njegoš se bavio i književnim radom. Svojim epohalnim književnim djelima-
Gorski vijenac, Luča mikrokozma, Lažni car Šćepan Mali, Pustinjak cetinjski, Svobodijada- i nizom lirskih
pjesama postigao je neprevaziđene književne domete i slavu van granica naše zemlje.
Iznuren teškom bolešću umro je 19. oktobra 1851. godine. Po ličnoj želji sahranjen je na Lovćenu, na
Jezerskom vrhu, gdje i danas počiva. Po riječima književnika Ljube Nenadovića „ i grobom je nadvisio
druge“.

Crna Gora u doba knjaza Danila Petrovića

( 1851-1860)

Još za života Petar II je naimenovao za svog naslijednika Danila Stankova Petrovića, daljeg sinovca. Sa
ovim naimenovanjem nisu se složili najbliži srodnici vladike Rada, njegov brat Pero Tomov, predsjednik
Senata, Đorđije Petrović, bivši ruski carski oficir, Milo Matanović, bajički serdar, Andrija Perović Cuca,
Njegošev zet. To su ujedno bili najbogatiji i najuticajniji ljudi u Crnoj Gori. Kao najboljeg kandidata za
crnogorski presto isticali su Pera Tomova. Nakon Njegoševe smrti razvili su veliku propagandu protiv
Danila. Nazivali su ga Zeko Mali, zbog zelenih očiju i niskog rasta.
Danilo se nalazio u Beču, na školovanju, kada je saznao za Njegoševu smrt. Iako mlad i neiskusan, Danilo
se od samog početka oštro suprostavio svojim protivnicima. Narodu je objavio da će se u svemu pridržavati
Njegoševog testamenta, izuzev što će novac koji je vladika namjenio svojim sestrama i rodbini upotrebiti za
opšte narodne potrebe. To mu je donjelo mnogo pristalica u narodu. Pitanje novog crnogorskog vladara
rješavano je na Novogodišnjoj skupštini, u Biljardi 1852. godine. Na vladičinoj stolici sjedio je Pero Tomov.
Danilo je prišao obrativši me se oštrim riječima: „Miči mi se, striko sa moje stolice. Ako mi se ne makneš sa
nje zadajem ti čistu božju vjeru, jedan od nas će u krvi zaplivati!“. Vidjevši da je Danilovih pristalica mnogo

10
više, Pero Tomov i drugi protivnici su prišli i počeli da ga ljube u ruku. To je značilo da je Danilo prihvaćen
za novog gospodara.
Za razliku od svojih prethodnika, Danilo se nije zavladičio u Rusiji, već je , uz odobrenje ruskog cara,
uzeo knjaževsku titulu. Ovim je Crna Gora postala knjaževina, odvojena je svjetovna od duhovne vlasti i
napravljen korak naprijed u borbi za nezavisnost. Tim činom je zadat veliki udarac Turskoj i njihovim
tvrdnjama da su vladike samo predstavnici duhovne vlasti a da svjetovnu vlast u Crnoj Gori ima sultan.
Prilike u susjednoj Hercegovini naglo su se pogoršale u drugoj polovini XIX vieka. Samovolja turskih
feudalaca dostigla je neslućene razmjere. Česte ustanke pomagala je Crna Gora. Tako je bilo i 1851. godine,
kada je u istočnoj Hercegovini buknuo ustanak pod vođstvom Luke Vukalovića. Zbog crnogorskog
angažovanja u ustanku, 1852. godine, usljedio je veliki kazneni napad turske vojske na Crnu Goru.
Predvodio ga je Omer-paša Latas, poturčeni Srbin porijeklom iz Like ( Mihailo Latas). Sa 60000 vojnika,
Turci su udarili na Crnu Goru iz 5 pravaca: od Bara, Crmnice, Zete, Nikšića i Trebinja. Nasuprot velikoj
turskoj sili knjaz je sakupio vojsku od nekih 6000 vojnika, od 15 do 80 godina. Nedostajalo je hrane, oružja i
municije. Tada su slova Njegoševe štamparije pretočena u puščana zrna. Sam napad pratila je prepiska
između knjaza i Omer-paše. Na jedno pašino prjeteće pismo knjaz Danilo je odgovorio: „ Crnogorci se neće
nikad predati već će se boriti dok i jedan traje, pa i taj jedan zvaće se Crna Gora“. Knjažev sekretar, školski
drug Omer-paše, zavio je knjaževo pismo u pepir kojim se zavijaju fišeci i na omotu napisao: „ Poturice
Omer-pašo fišek ti je odgovor“. U jeku najžešćih borbi reagovale su Rusija i Austrija vršeći pritisak na Portu
da obustavi napad. Tako je i bilo, po sultanovoj naredbi Omer-paša je prekinuo dalju operaciju. Time je
završen rat poznat kao „Prva Omer-pašina godina“. U spomen na ovaj sukob, knjaz Danilo je iskovao
odlikovanje pod imenom „Danilov krst“ na kojem je pisalo „za nezavisnost Crne Gore“.
Knjaz Danilo je veliku pažnju posvetio i sređivanju unutrašnjih prilika u zemlji. Reformisao je Senat,
popunivši ga svojim pristalicama kako bi suzbio opoziciju. Nakon jedne otkrivene zavjere protiv knjaza,
Pero Tomov je protjeran iz zemlje, a za novog predsjednika Senata postavljen Đorđije Petrović, sa kojim se
knjaz ranije izmirio. Formirao je vojsku poznatu kao „krstonosna vojska“ jer su vojnici na kapi zašivali krst.
Zaveo je obavezno plaćanje poreza protiv čega se opet bunio narod. To je Danilo rješavao na najsuroviji
način kao npr. kada je u Kučima izvršena „pohara“ i pobijeno dosta muških glava. Nakon toga problem
plaćanja poreza bio je rješen. Godine 1855. izdat je Opšti zemaljski zakonik, u 95 paragrafa. Obuhvatao je
odredbe vezane za uređenje vlasti, krivično, porodično pravo, plaćanje poreza, prosvjetni razvoj. Može se
reći da su ovim zakonikom udareni pravni temelji crnogorske države.
U vrijeme knjaževe vlasti, održavao se u Parizu kongres velikih evropskih sila 1856. godine. Danilo je
pokušao da se izbori diplomatskim putem za nezavisnost. Čak je i lično putovao u Pariz i vodio pregovore sa
francuskim vladarem Napoleonom III. Ipak, knjaževa misija nije uspjela. Ono što nije postigao mirnim
putem Danilo je odlučio da dokaže na bojnom polju. Kada je 1857. izbio novi ustanak u Hercegovini Crna
Gora se aktivno uključila. To je dovelo do novog tursko crnogorskog sukoba i bitke na Grahovcu, u proljeće
1858. godine. Tada je zabilježena jedna od najvećih crnogorskih pobjeda nad Turcima. Vojsku je predvodio
knjažev brat Mirko Petrović, veliki vojvoda, prozvan „grahovski pobjednik“. Od turskih pušaka zapljenjenih
na Grahovu podignuta je metalna ograda oko Vlaške crkve na Cetinju. Kasnije je, u spomen na ovu bitku,
knjaz Nikola podigao na brdu Grahovcu crkvu čije je zidanje trajalo tačno 7 dana koliko i grahovska bitka.
Pobjeda je izazvala snažan utisak u čitavoj Evropi, pa čak i kod onih velikih sila koje su do tada bez rezerve
podržavale Tursku. Uz njihov pristanak tada je obrazovana jedna međunarodna komisija koja je 1859.
izvršila razgraničenje između Crne Gore i turske Hercegovine. Grahovo je tada pripalo Crnoj Gori.
Knjaza Danila je ubio u Kotoru, 1. avgusta 1860, Todor Kadić angažovan od strane knjaževih protivnika a
motivisan ličnim pitanjima. Na prestolu ga je naslijedio sinovac Nikola Mirkov Petrović.

Crna Gora u doba knjaza Nikole Petrovića

(1860-1918)

Prvi period vlasti knjaza Nikole (1860-1875)

11
 Nikola I Petrović, knjaz, prvi i poslednji kralj Crne Gore, rodio se na Njegušima 1841. godine. Otac mu je
bio veliki vojvoda Mirko Petrović, brat knjaza Danila. Školovao se u Trstu i Parizu, gdje je pohađao licej
Luja Velikog. Nakon 4 godine morao je prekinuti školovanje da bi, nakon ubistva knjaza, preuzeo vlast u
Crnoj Gori. Opoziciju protiv novog crnogorskog knjaza postepeno je suzbio vojvoda Mirko koji je prvih
godina ustvari upravljao Crnom Gorom.
Godine 1861. u Hercegovini je izbio još jedan ustanak pod vođstvom Luke Vukalovića. I ovoga puta bila
je neizostavna crnogorska pomoć. Istorija kao da se ponovila. Usljedio je turski napad na Crnu Goru pod
vođstvom Omer-paše Latasa. U proljeće 1862. godine otpočela je „Druga Omer-pašina godina“. Plan je bio
isti kao i prije 10 godina. Napao je Crnu Goru iz 5 pravaca Bara, Crmnice, Zete, Nikšića i Trebinja. Ovoga
puta turska vojska je stigla nadomak Cetinja, do Rijeke Crnojevića. Opet zahvaljujući akciji velikih sila
turski napad je obustavljen. Mir je potpisan u Rijeci Crnojevića. Crna Gora se obavezala da neće napadati
pogranične Turke, dozvoliti prolaz turskim trgovcima važnim putem koji je vodio od Mostara, preko Nikšića
i Podgorice ka Skadru. Turci su zahtijevali i da vojvoda Mirko napusti Crnu Goru za sva vremena, ali ovaj
zahtjev nije nikada ispunjen.
Jedan kraći mirniji period nakon ovog sukoba knjaz je posvetio unutrašnjem uređenju zemlje. Godine
1869. na Cetinju je otvorena Bogoslovija, prva viša škola u Crnoj Gori. U isto vrijeme otpočeo je sa radom i
Đevojački institut, škola koja je radila pod pokroviteljstvom ruskog dvora. U njoj su se školovale djevojke iz
Crne Gore i primorja. Učile su strane jezike i domaću radinost. U spomen na ubijenog knjaza Danila
podignut je, u Bjelopavlićkoj ravnici, novi grad Danilovgrad.
Godine 1866. sklopljen je tajni ugovor između Crne Gore i Srbije kojim su se obavezale da pomažu jedna
drugoj u slučaju ratne opasnosti.
Godine 1874. u Podgorici je došlo do incidenta poznatog kao „Podgorički pokolj“. Po nagovoru kučkog
vojvode Marka Miljanova, Pero Ivanov Popović ubio je istaknutog podgoričkog turčina Jusuf-bega Krnjića,
poznatog kao Juso Mučin. U znak osvete Turci su istoga dana ubili 17 Crnogoraca. Ovaj događaj je izazvao
međunarodni incident u koji su se uključile i strane sile. Pod njihovim pritiskom obrazovana je komisija,
pohvatani su organizatori pokolja i petorica su osuđena na smrt vješanjem. Ovaj događaj predstavljao je
uvod u veliku istočnu krizu, kojom je otpočeo rat za oslobođenje Crne Gore i Srbije.

Oslobodilački ratovi
(1876-1878)

Nesređene prilike u Bosni i Hercegovini i zulum turskih feudalaca izazvali su u Hercegovini čitav niz
ustanaka u drugoj polovini XIX vijeka. Pošto je Crna Gora pomagala sve te ustanke Turska je obično
odgovarala napadima na Crnu Goru.
U ljeto 1875. godine, izbio je u Hercegovini ustanak, u okolini Nevesinja i Gabele, poznat pod imenom
„Nevesinjska puška“. Ustanak se ubrzo proširio na čitavu Hercegovinu, a potom i na Bosnu i zahvatio sva
plemena od Morače do Une. Vođe ustanka u Hercegovini bili su: Lazar Sočica, pop Bogdan Zimonjić, don
Ivan Musić. Crna Gora je, po starom običaju, pomagala ustanike. Dobrovoljci iz Crne Gore poznati pod
imenom „jajoši“ pohitali su u Hercegovinu. Knjaz Nikola im je u pomoć poslao vojvode Petra Vukotića i
Peka Pavlovića, da u njegovo ime rukovode ustankom. Svi ovi događaji poslužili su kao povod Srbiji i Crnoj
Gori da sklope Vojni savez i objave rat Turskoj, 30. juna 1876. godine. Time je počeo sukob, u istoriji
poznat kao „oslobodilački rat“ ili „velji rat“, koji je doveo do konačnog oslobođenja.
Crnogorska vojska je u ovom ratu bila podjeljena na dva dijela. Glavnica vojske, pod vođstvom knjaza
Nikole, je operisala ka Hercegovini, a drugi dio vojske nazvan „južna vojska“, pod komandom vojvode
Boža Petrovića, dejstvovao je u pravcu albanske granice. Najveća bitka na hercegovačkom ratištu odigrala
se na Vučjem Dolu, 28. jula 1876. godine. Tursku silu u ovoj bici predvodio je Muktar-paša, a crnogorsku
knjaz Nikola. Tada su Crnogorci izvojevali sjajnu pobjedu, najveću do tada nad Turcima. Ubijen je turski
general Selim-paša, a zarobljen general Osman-paša. Povodom crnogorske pobjede na Vučjem dolu Ljuba
Nenadović je napisao pijesmu „Gruda zemlje“, a bugarski književnik Ivan Vazov „Černa Gora“. Južna
crnogorska vojska tkđ. je odnijela pobjede na Medunu i Fundini. Nakon pada Meduna Kuči su definitivno
pripali Crnoj Gori.
Istočnu krizu još više je produbio i ulazak Rusije u rat 1877. godine. Rusija je ocjenila da je nastupio
pogodan trenutak da zagospodari Carigradom i moreuzima i riješi „istočno pitanje“ u svoju korist. Ruska
vojska pod vođstvom generala Gurka provalila je u Bugarsku, probila turske utvrđene položaje na planini
12
Balkanu i Šipka klancu i spustila se u Trakiju. Najžešće borbe vodile su se oko dobro utvrđenog grada
Plevne. Branio ga je turski general Osman-paša, nazvan Lav od Plevne. Predao je grad tek nakon
osmomjesečne opsade. Nakon pada Plevne ruska vojska je nastavila nezadrživo nadiranje prema Carigradu.
U drugoj fazi ratovanja crnogorska vojska je oslobodila Nikšić, u septembru 1877. godine, a Bar i Ulcinj
početkom 1878. godine. Crnogorski napad na Podgoricu sprječili su mirovni pregovori između Rusije i
Turske. Mir je zaključen u San- Stefanu, marta 1878. godine. Najvažnija odredba mirovnog ugovora
odnosila se na stvaranje Velike Bugarske, od Dunava do Egejskog mora, od Crnog mora do albanskih
planina. Ta nova Bugarska bila bi pod ruskim protektoratom, čime bi Rusija neposredno izašla na obale
Sredozemnog mora. Sa ovim se nisu složile ostale evropske sile ta je izvršena revizija Sanstefanskog mira.
Od 13. juna do 13. jula održan je Berlinski kongres na kojem su donjete sledeće odluke: Crna gora i Srbija
su dobile nezavisnost i teritorijalno proširenje, Srbiji su pripala 4 okruga niški, toplički, pirotski i vranjski. U
sastav Crne Gore ušli su gradovi Nikšić, Podgorica, Bar, Kolašin, Andrijevica, Žabljak, Plav i Gusinje.
Pošto se muslimansko stanovništvo Plava i Gusinja bunilo zbog ovih odredbi, Crnoj Gori jr pripojen Ulcinj
umjesto ova dva grada. Odredbama Berlinskog kongresa, a na zahtjev Austro-Ugarske, Crnoj Gori je
ograničen suverenitet na primorju. Nije imala pravo da drži ratnu flotu, niti da izgrađuje utvrđenja. Austriji
je dozvoljena sanitarna i policijska kontrola na crnogorskoj obali.

Drugi period vlasti knjaza Nikole

(1878-1914)

Nova etapa u razvoju Crne Gore počela je nakon Berlinskog kongresa, kada joj je priznata nezavisnost.
Udvostručena je njena teritorija što je omogućilo bolji privredni razvoj. Najviše pažnje posvećivano je
razvoju poljoprivrede, sprovođenju agrarne reforme, školovanju kadra u poljoprivrednim školama. Škole tog
tipa otvorene su u Danilovgradu i Podgorici. Razvoju privrede doprinose i novoizgrađeni putevi kojima je
Cetinje povezano sa Kotorom, Rijekom Crnojevića, Podgoricom, Nikšićem. Od 1902. godine odvija se
automobilski saobraćaj, a otvara se i pruga Bar-Virpazar. Otvaraju se i novčani zavodi, a od 1906. uvodi se i
valuta-perper.
U ovom periodu pokrenut je i niz reformi za preustrojstvo državnih organa vlasti. Godine 1879. ukinut je
Senat, a formiran Državni savjet, Ministarstvo i Veliki sud. Državni savjet je imao zakonodavnu vlast,a
formirano je pet ministarstava: spoljnih poslova, unutrašnjih poslova, finansija, pravde i vojske. Crna Gora
je teritorijalno podjeljena na 10 nahija: Katunska, Riječka, Crmnička, Lješanska, Primorska, Brdska,
Nikšićka, Zetska, Moračka i Vasojevićka. Značajno je donošenje Opšteg imovinskog zakonika 1888.
godine, koji je kodifikovao običajno pravo sa načelima građanskog prava razvijenih država. Autor ovog
zakonika je dr Valtazar Bogišić iz Cavtata.
Apsolutna vlast knjaza Nikole, sprovođena preko glavarskog sloja, postaće kočnica daljem državnom i
ekonomskom razvoju. Veliko nezadovoljstvo u narodu izazvalo je dalje državne reforme i demokratizaciju
zemlje. 31. oktobra 1905. godine knjaz Nikola je izdao Lučindansku proklamaciju kojom su Crnogorci
pozvani da izaberu svoje poslanike i donesu ustav. Ustav je donesen na Nikoljdanskoj skupštini, 19.
decembra 1905. godine, a izradio ga je srpski političar Stevan Đuričić. Po ustavu Crna Gora ja bila ustavna,
ali ne i parlamentarna monarhija. Knjaz je i dalje bio glavni zakonodavac.
Donošenje ustava, organizovanje skupštine i vlade, uticalo je na razvoj parlamentarizma u zemlji.
Formiraju se i prve stranke: klubaši i pravaši, poznati u narodu pod tim imenima. Klubaši su činili Narodnu
stranku, opoziciju u zemlji. Pravaši su podržavali knjaza a naziv stranke bio je Prava narodna stranka.
Političku krizu u zemlji zaoštrile su i dvije afere uperene protiv knjaza i to: Bombaška afera i Kolašinski
proces. U oba slučaja radi se o propalim zavjerama i organizovanju atentata na knjaza Nikolu.
Knaz Nikola je vodio i aktivnu spoljnu politiku. Udaja kćerki za velike ruske knezove Nikolajeviće, udaja
Jelene za italijanskog kralja, zatim jedne kćerke za njemačkog kneza, kao i ženidba prestolonaslijednika
Danila s njemačkom princezom, doprinjeće afirmaciji Crne Gore na međunarodnom planu. Na Cetinju se
otvaraju mnogobrojna strana predstavništva.
15. avgusta 1910. godine, na pedesetogodišnjicu vladavine knjaza Nikole, Narodna skupština je proglasila
Crnu Goru kraljevinom, a knjaza Nikolu za kralja.

13
 Kulturno-prosvjetne prilike u Crnoj Gori
1878-1912

Uporedo sa reorganizacijom državne uprave, nakon 1878. godine, preduzete su slične mjere u oblasti
školstva i kulture. Godine 1882. formirano je ministarstvo za prosvjetu i crkvene poslove i donjet zakon za
osnovne škole u Knjaževini. Broj osnovnih škola premašio je 100, početkom XX vijeka. Od 1880. počela je
sa radom Gimnazija na Cetinju, a ubrzo i Poljoprivredna škola u Podgorici. Gimnazija u Podgorici osnovana
je 1907, a kasnije su otpočele sa radom i gimnazije u Nikšiću, Pljevljima i Beranama.
U ovom razdoblju Cetinje dobija na značaju i kao kulturni centar zemlje. Osnovana je Cetinjska čitaonica,
najvažniji prosvjetni i kulturni centar u Crnoj Gori. Intenzivniji pozorišni rad otpočeo je otvaranjem Zetskog
doma 1888. Godine 1910. formirano je Kraljevsko crnogorsko narodno pozorište. U vrijeme proslave 400-
godišnjice obodske štamparije na Cetinju je osnovana Državna biblioteka i Muzej (1893). Prvi kustos
Muzeja bio je Pavel Apolonovič Rovinski. U više gradova osnovana su muzička, sportska i gimnastička
društva. Fudbalski klub Lovćen osnovan je 1913. godine na Cetinju.
Za crnogorsko novinarstvo poseban značaj ima list Glas Crnogorca ( 1873-1915), zvaničan organ
crnogorske vlade. Osim ovog lista, izlazili su periodično i časopisi Nevesinje, Onogošt, Narodna misao,
Cetinjski vjesnik itd. Prva radio telegrafska stanica uspostavljena je u Baru 1904. godine. Književno
stvaralaštvo pratili su i značajniji časopisi, kalendari i almanasi: Crnogorka, Zeta, Prosvjeta, Grlica,
Književni list.
U ovom periodu u Crnoj Gori su na kraće i duže vrijeme radile znamenite ličnosti, tzv. izvanjci, iz raznih
južnoslovenskih pokrajina. Njihovo stvaralačko iskustvo u kulturi, obrazovanju, nauci, štampi, umjetnosti,
ostavilo je duboke tragove na društveno ekonomski život u Crnoj Gori u to vrijeme. Među istaknutijim
izvanjcima bili su: Laza Kostić, Simo Popović, Simo Matavulj, Jovan Sundačić, Josip Slade.

Balkanski ratovi
(1912-1913)

Decenije mira poslije Berlinskog kongresa koristile su balkanske države, Crna Gora, Srbija, Bugarska i
Grčka, za pripremanje planova za oslobođenje svojih sunarodnika i rušenje Osmanske imperije na Balkanu.
Balkanski savez ove 4 države, zasnivao se na dvostranim ugovorima između Srbije i Bugarske, Bugarske i
Grčke, Bugarske i Crne Gore i Srbije i Crne Gore. Ovim ugovorima države učesnice su se obavezale da
udruženim snagama otpočnu rat protiv Turske. Sporazum između Srbije i Bugarske imao je i Tajni dodatak
o podjeli interesnih sfera u Makedoniji, između ove dvije države.
Prvi Balkanski rat otpočeo je 8. oktobra 1912, pošto je Crna Gora objavila rat Turskoj sa namjerom da što
više osmanske vojne sile privuče na svoju teritoriju. To je olakšalo ratovanje ostalim saveznicama koje su
deset dana kasnije stupile u rat. Srpska vojska napredovala je prema dolini Vardara, a do prve značajnije
bitke došlo je kod Kumanova, u oktobru mjesecu. U toj bici izvojevala je pobjedu pod komandom Stepe
Stepanovića. Ubrzo zatim zabilježili su pobjedu u bici kod Bitolja, nakon čega je srpska vojska oslobodila
Makedoniju, Kosovo, Metohiju i prodrla na albansku teritoriju. Bugarska vojska je opsjedala Jedrene, dok su
Grci zauzeli Solun.
„Životno pitanje“ za Crnu Goru u ovom ratu bilo je osvajanje Skadra. Vojska je bila podjeljena u tri
odreda. Zetski odred je dejstvovao prema Podgorici, Primorski odred ka Baru, a konačni cilj im je bio
zauzeće Skadra. Istočni odred je dejstvovao ka sjeveru, Sandžaku. Primorskim odredom je komandovao
brigadir Mitar Martinović, Zetskim prestolonaslijednik Danilo, a Istočnim serdar Janko Vukotić. Njegov
odred je oslobodio Mojkovac, Bijelo Polje, Berane, Pljevlja, Rožaje, Plav i Gusinje i nastvio ka Metohiji,
gdje su se susreli sa srpskom vojskom. Borbe za Skadar su se vodile nekoliko mjeseci, iako je već početkom
rata bio osvojen strateški važan Taraboš. Grad je konačno osvojen u aprilu 1913. godine, ali nije pripao
Crnoj Gori, jer su evropske sile donjele odluku o formiranju nezavisne Albanije, u čiji sastav je ušao Skadar.
Do okončanja Prvog balkanskog rata došlo je sklapanjem mira na konferenciji u Londonu, 30. maja 1913.
godine. Osmanska vladavina na Balkanu ovim se završila, jer su izgubili teritorije koje su podjeljene između
14
balakanskih saveznica. Srbiji je pripala Vardarska Makedonija, Bugarskoj Pirinska Makedonija, a Grčkoj
Egejska Makedonija. Crna Gora je dobila teritorijalno proširenje ka sjeveru. U njen sastav su ušli gradovi:
Bijelo Polje, Pljevlja, Mojkovac, Berane, Rožaje, Plav, Peć i Đakovica.
Ova podjela nije zadovoljila bugarske osvajačke apetite što je dovelo do Drugog balkanskog rata, u junu
1913. godine. Bugarske pretenzije podržavala je Austrija, kojoj nije odgovaralo jačanje balkanskih država.
Rat je počeo napadom bugarske vojske na srpsku. Crna gora je uputila Dečanski odred u pomoć Srbiji, a
pridružile su im se Grčka i Rumunija. Rat se završio bugarskim porazom na Bregalnici. Turci su od ovog
sukoba imali najviše koristi jer su povratili grad Jedren. Mir je potpisan u Bukureštu 10 avgusta 1913.
godine.

Crna Gora u Prvom svjetskom ratu ( 1914-1918)

Atentat u Sarajevu i austrougarski ultimatum Srbiji zatekli su Crnu Goru nespremnu za rat. Ipak od samog
početka kralj Nikola nudi srpskoj vladi pomoć. Austro-Ugarska nudi Skadar Crnoj Gori, nastojeći da je na
taj način privoli da u predstojećem ratu ostane neutralna. Međutim, poslije odluke Crnogorske narodne
skupštine, kralj Nikola, 6. avgusta 1914. godine, poziva Crnogorce u rat. Sakupljena vojska brojala je svega
47000 vojnika. Velika pomoć u toku rata pristigla je od crnogorskih pečalbara. Podignut je spomenik-
Lovćenska vila, u pomen crnogorskih dobrovoljaca iz SADa, koji su stradali na brodu Brindizi u blizini
albanskih luka 1915. godine. Od 500 dobrovoljaca utopilo se njih 336.
Određeni su i ratni ciljevi- proširenje ka Boki Kotorskoj, Skadru i Hercegovini, iz etničko istorijskih
razloga. Ratna dejstva otpočela su 7. avgusta i to na primorju. Na osnovu plana kralja Nikole, u savezu sa
francuskom flotom, prva vojna dejstva otpočela su na području Boke Kotorske, glavne austrougarske baze.
Cilj je bio osvojiti Boku a zatim krenuti ka Dubrovniku i Neretvi. Zbog premoći neprijatelja došlo je do
izmjene ratnog plana. Sastavljen je novi Zajednički plan dejstva srpske i crnogorske vojske, koji je izradio
Radomir Putnik, načelnik štaba srpske Vrhovne komande. Za načelnika štaba crnogorske Vrhovne komande
postavljen je srpski general Boža Janković. Od tada su crnogorske trupe morale dejstvovati u skladu sa
zajedničkim interesima Srbije i Crne Gore. 2/3 crnogorske vojske bilo je angažovano prema Sandžaku radi
zaštite boka srpske vojske. Na drugoj strani oslabljena je odbrana na Hercegovačkom frontu i vrlo važnom
Lovćenskom frontu.
Pomoć je stizala iz Srbije i Francuske. Saradnja sa Francuskom otpočela je 1914.godine, kada je
potopljena austrijska krstarica Zenta. Francuzi su dopremali hranu i ratni materijal u Bar, sve dok Austro-
Ugarska nije blokirala crnogorske luke. Od tada jedina mogućnost za snabdjevanje crnogorske vojske bila je
preko Bojane, Medove i Skadarskog jezera. Sve to otežavali su napadi albanskih oružanih grupa.
Crnogorci su u prvim borbenim okršajima, avgusta 1914, osvojili Budvu, Grbalj, Paštroviće, Sveti Stefan i
Petrovac. Drinski odred, pod komandom generala Mitra Martinovića, i Sandžačka vojska, na čelu sa
serdarom Jankom Vukotićem, ratovale su u Sandžaku, prema Bosni. Juna 1915, Starosrbijanski odred, pod
komandom generala Radomira Vešovića, oslobodio je Skadar. Ovo je urađeno po naredbi kralja Nikole,
zbog čega je Boža Janković dao ostavku a na njegovo mjesto postavljen pukovnik Petar Pešić. U vrijeme
treće Makenzenove ofanzive na Srbiju, oktobra 1915, crnogorska vojska je odigrala jednu od ključnih uloga
u ratu. Sandžački odred je, sve do januara 1916, čuvao odstupnicu srpskoj vojsci koja se povlačila ka moru
(„Albanska golgota“). U Crnoj Gori je otvoren, do tada najveći, front koji se protezao od hercegovačke od
albanske granice. U odbrani položaja Mojkovca, 6. i 7. januara 1916. godin, ( „ bitka krvavih badnjaka“)
austrougarska vojska je bila zaustavljena. Komandovao je serdar Janko Vukotić. Međutim, ubrzo nakon
najslavnije crnogorske pobjede u ratu, došlo je do poraza. Slabo branjeni Lovćenski front Austrijanci su
osvojili već 11. januara, a 13. januara je zauzeto Cetinje. Kralj, Vlada i Vrhovna komanda povukli su se u
Podgoricu. Crna Gora je bila opkoljena sa svih strana a pomoć nije stizala. 19. januara 1916. godine, kralj
Nikola je napustio Crnu Goru, a za načelnika vrhovne komande postavio je generala Janka Vukotića. Crna
Gora je kapitulirala.
Ubrzo nakon okupacije, Austro-Ugarska je zavela vojnu upravu u zemlji. Ipak, buntovni Crnogorci se nisu
mirili već su se spontano odmetnuli i organizovali komitske čete. Komitski pokret je usko vezan sa ličnošću
generala Radomira Vešovića. Njegove namjere o oružanom ustanku osujetile su okupatorske vlasti i

15
internirale veliki broj crnogorskih građana u logore. No sve to nije oslabilo komitski pokret koji je veliku
ulogu odigrao prilikom oslobađanja Crne Gore 1918. godine, nakon proboja Solunskog fronta. Ratna dejstva
u Crnoj Gori su prestala 11. novembra 1918. godine.
Nakon odlaska iz Crne Gore, kralj Nikola se smjestio sa svojim saradnicima u dvorcu Neiju, kraj Pariza.
Odlaskom iz zemlje izgubio je na povjerenju kod saveznika, naročito Rusije. Zbog toga je bio isključen u
narednim pregovorima oko formiranja jugoslovenske države i statusa Cerne Gore u njoj. Ruska diplomatija
ja svu pažnju posvetila srpskoj vladi i Nikoli Pašiću. Kralj Nikola se nikada nije vratio u Crnu Goru. Umro
je 1921. godine u Kap d’ Antibu, na Azurnoj obali u Francuskoj.
Crna Gora je dala veliki doprinos pobjedi nad Centralnim silama. U ratu je stradalo oko 20000 ljudi, a oko
15000 je prošlo kroz logore u Mađarskoj, Austriji, Albaniji.

Stvaranje jugoslovenske države

Ideja o stvaranju zajedničke južnoslovenske države javila se još sredinom XIX vijeka. Ogledala se kroz
razne političke pokrete na Balkanu u to vrijeme, kao Ilirski pokret u Hrvatskoj, spoljna politika srpskog
kneza Mihaila Obrenovića, stvaranju vojnog saveza Srbije i Crne Gore itd. Ipak šansa za formiranje
jugoslovenske države ukazala se u Prvom svjetskom ratu. Taj rat je doveo do sloma Austro-Ugarske i
Osmanskog carstva, dvije velike sile koje su vjekovima dominirale Balkanom. Vodeću ulogu u stvaranju
zajedničke države imale su srpska vlada, na čelu sa Nikolom Pašićem, i Jugoslovenski odbor, formiran od
strane hrvatskih i slovenačkih političara u emigraciji.
Stvaranje prve Jugoslavije ogledalo se kroz donošenje raznih deklaracija, od kojih je najznačajnija Krfska
deklaracija. Ona je nastala 20. jula 1917. godine, kao rezultat pregovora između članova srpske vlade i
Jugoslovenskog odbora. U Krfskoj deklaraciji proklamovano je nekoliko značajnih određenja, koja će
kasnije poslužiti kao osnova za konstituisanje buduće zajedničke države. Dogovoreno je da buduća
zajednica Srba, Hrvata i Slovenaca bude ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija, na čelu sa
dinastijom Karađorđević. Tada su određeni i državni simboli sastavljeni iz dotadašnjih posebnih nacionalnih
simbola. Garantovana je ravnopravnost svih vjeroispovjesti i oba pisma ( ćirilice i latinice).
Pred kraj rata, u oktobru 1918. godine, formirano je Narodno Vijeće u Zagrebu koje je donjelo odluku o
formiranju Države Slovenaca, Hrvata i Srba. Ta država obuhvatala je južnoslovenske teritorije koje su do
tada bile u sklopu Austro-Ugarske. Na drugoj strani srpska vlada je radila na ujedinjenju ostalih
južnoslovenskih područja sa Srbijom prije konačnog stvaranja jugoslovenske države. Makedonija je već bila
u sklopu Srbije. 25. novembra 1918. godine, održana je u Novom Sadu skupština na kojoj je donjeta odluka
o ujedinjenju Vojvodine sa Srbijom. Dan kasnije, 26. novembra 1918. godine, donjete su odluke Podgoričke
skupštine i to: 1. da se kralj Nikola i crnogorska dinastija detronizuju sa crnogorskog prestola, 2. da se Crna
Gora bezuslovno ujedini sa Srbijom i da tako ujedinjene stupe u novu Kraljevinu SHS, 3. da se kralj Nikola
obavjesti o ovim odlukama i da mu se zabrani povratak u zemlju. Tokom organizovanja i pripremanja
skupštine u potpunosti su bili isključeni legalni predstavnici crnogorske vlasti kralj, vlada, skupština. Na
drugoj strani kralj Nikola u emigraciji nije mogao uraditi mnogo. On nije bio protiv jugoslovenske ideje ali
se zalagao za konfederativni pristup, kojim bi Crna Gora kao ravnopravna članica stupila u buduću
zajednicu.
U Beogradu je, 1. decembra 1918. godine, proglašeno stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca,
ujedinjenjem Države SHS i Kraljevine Srbije.

Crna Gora u jugoslovenskoj kraljevini

( 1918-1941)

16
 U Kraljevini SHS Crna Gora je najprije bila dio Zetske oblasti, a od 1929. godine dio Zetske banovine, čiji
centar je bilo Cetinje.
Protivnici prisajedinjenja Crne Gore Srbiji- zelenaši i neki istaknuti saradnici kralja Nikole, nastavili su
političku akciju protiv položaja Crne Gore u novoj državi. Najviši izraz tog nezadovoljstva bio je ustanak
poznat kao Božićna pobuna ( 1919). Organizatori ustanka bili su Jovan Plamenac i Krsto Popović, a sve je
rađeno u dosluhu sa kraljem Nikolom. Ustanak je počeo na pravoslavni Božić, kada su ustanici pokušali da
uđu na Cetinje. Najveće akcije vodile su se oko Nikšića i Rijeke Crnojevića. Srpska vojska i bjelaške snage
uspjele su ugušiti ustanak, ali je ustanički komitski pokret trajao još nekoliko godina. Srpska vojska i
žandarmerija primjenili su surove mjere odmazde protiv ustanika, njihovih porodica i jataka. Ustanak je
vođen pod geslom „ Za pravo, čast i slobodu Crne Gore“ i u njemu je učestvovalo oko 4000 ljudi. Sukob sa
komitama u zemlji trajaće sve do 1924. godine.
Do izbora za Ustavotvornu skupštinu, osnovna politička podjela u Crnoj Gori bila je na bjelaše- pristalice
prisajedinjenja i zelenaše- pristalice kralja Nikole. Razvoj parlamentarizma u Kraljevini SHS uticao je i na
razvoj parlamentarnog života u Crnoj Gori. Najpoznatije parlamentarne stranke koje su djelovale u Crnoj
Gori bile su: Narodna radikalna stranka, Demokratska stranka, Komunistička partija i Stranka crnogorskih
federalista. Jedino su federalisti bili stranka crnogorskog nacionalnog predznaka i borili su se za federativno
preuređenje zemlje, na ravnopravnim osnovama.
Tridestih godina svoj politički rad u ilegali pojačala je KPJ. Najveća pažnja posvećivana je borbi protiv
širenja fašizma u Evropi. U to vrijeme Kraljevina sa nalazila u teškoj političkoj situaciji najprije zbog
zavođenja diktature, a zatim i ubistva kralja Aleksandra Karađorđevića u Marseju (1934). Na Belvederu,
kod Cetinja, 26. juna 1936. godine, federalisti i komunisti su organizovali veliki protestni zbor, zalažući se
za političke slobode u zemlji. U sukobu s vojskom tada je ubijeno 6, a ranjeno 30 demonstranata.
U ekonomskom pogledu, Crna Gora je bila najnerazvijeniji dio Jugoslavije, privredno najzaostalijoj zemlji
u Evropi. 85 % stanovništva se bavilo poljoprivredom. Crnogorske fabrike: pivara u Nikšiću, solana u
Ulcinju, fabrika sapuna u Kotoru, fabrika duvana u Podgorici, manji broj pilana, radile su sa poteškoćama. U
saobraćajnom pogledu zemlja je bila nepovezana. Država nije mnogo uradila da se popravi ekonomski
položaj stanovništva. Nisu realizovani planovi kao isušivanje Skadarskog jezera, radi dobijanja plodnog
zemljišta, ili izgradnja pruge od Beograda do Bara. Zbog nedostatka kapitala prirodna bogatstva nisu
iskorištena za sopstveni privredni razvoj.
Ni kulturni razvoj zemlje nije bio na zavidnom nivou. 67% stanovništva bilo je nepismeno. Visoko
obrazovanje se nije moglo steći u Crnoj Gori, jer su Gimnazije bile škole najvišeg ranga. Ipak, i u takvim
lošim materijalnim uslovima stvarali su istaknuti kulturni radnici kao poznati slikar Petar Lubarda,
književnik Radovan Zogović, Milovan Đilas i drugi. Značajnu ulogu za kulturni razvoj zemlje imao je
Muzej na Cetinju, osnovan 1926. godine, i Muzej Bokeljske mornarice u Kotoru, osnovan 1938. godine.

Crna Gora u Drugom svjetskom ratu

( 1941-1945)

Kapitulacijom jugoslovenske kraljevske vojske, 17. aprila 1941. godine, i rasparčavanjem Jugoslavije
Crna Gora se našla u italijanskoj okupacionoj zoni. Od zaposjednutog dijela Crne Gore Italijani su
namjeravali napraviti nezavisnu „ satelitsku“ državu. Za svoje političke ciljeve uspjeli su da pridobiju grupu
saradnika zelenaške političke orjentacije, većinom iz redova Crnogorske stranke ( Sekula Drljević). Italijani
su, sa mekim sistemom i blagom okupacijom, u očima naroda željeli da stvore utisak da kao prijatelji rade
na obnovi crnogorske države. Uz saradnju domaćih snaga, organizovali su Petrovdansku Skupštinu, 12. jula
1941. godine, u Zetskom domu na Cetinju. Na skupštini je proglašena „ nezavisna i suverena“ država Crna
Gora.
Dan nakon proglašenja „nezavisne“ Crne Gore izbio je ustanak, 13. jul 1941. godine. Ustaničke puške
zapucale su na Čevu, Virpazaru, Petrovcu, a zatim širom Crne Gore. Za samo nekoliko dana oslobođeni su
gradovi Danilovgrad, Kolašin, Andrijevica, Berane i Bijelo Polje i manja mjesta. Italijanski pokušaji

17
razbijanja blokade bili su bezuspješni. U tim žestokim borbama poginulo je, ranjeno i zarobljeno oko 4800
italijanskih vojnika i zapliejenjeno mnogo ratnog materijala.
Trinaestojulski ustanak je pripreman od strane KPJ ali je ipak po svojoj spontanosti i masovnosti iznenadio
Evropu. To je fenomen Drugog svjetskog rata, jedan narodni ustanak organizovan u vrijeme najveće moći
Trojnog pakta, a za nedelju dana oslobođen veći dio zemlje. Italijanske okupacione vlasti su bile prinuđene
da dovlače divizije iz Albanije i trupe poslate na Istočni front. U protivofanzivi ustaničke snage su potisnute,
postepeno zavedena okupaciona vlast u oslobođenim mjestima. Sve to je pratila odmazda nad
stanovništvom, strjeljanja i odvođenje u logore.
U jesen 1941. godine, na osnovu zahtjeva Vrhovnog štaba stvoren je Crnogorski narodnooslobodilački
partizanski odred od 3700 boraca, za operacije u Sandžaku. To je bila do tada najveća partizanska jedinica u
Jugoslaviji. Zadatak jedinice bio je da stvori i poveže oslobođene teritorije na sjeveru Crne Gore sa onima u
Srbiji. Odred je 1. decembra 1941. napao dobro utvrđeni italijanski garnizon od 2000 vojnika divizije
Pusterija u Pljevljima. Komanda divizije, obaviještena o napadu, preduzela je mjere obezbjeđenja. Na
prilazima gradu iskopani su rovovi u kojima su smještena mitraljeska gnijezda. Grad nije zauzet, a u napadu
je poginulo 230 boraca. Dio boraca ovog odreda ušao je u sastav I proleterske brigade, formirane u Rudom
22. decembra 1941. godine. Partizanski neuspjeh u Pljevljima četničko rukovodstvo je koristilo za
antikomunističku propagandu.
U skladu sa odredbma KPJ na nivou Jugoslavije, u Crnoj Gori se radilo na stvaranju domaćih organa
vlasti. U konaku manastira Ostrog, 8. februara 1942. godine, održana je skupština crnogorskih i bokeljskih
rodoljuba, koja je okupila 65 delegata. Skupština je izabrala Narodnooslobodilački odbor za Crnu Goru i
Boku od 22 člana. Glavne odluke bile su da se organizuju NOO kao prava narodna vlast i da se cio narod
mobiliše u borbi protiv okupatora i pete kolone.
Krajem 1941. godine, četnici Draže Mihajlovića počeli su sa širenjem svoje organizacije u Crnoj Gori.
Članovi i njihovo vođstvo regrutuju se iz redova oficira i podoficira bivše jugoslovenske vojske. Već
sredinom oktobra 1941. godine, D. Mihajlović imenovao je četničko rukovodstvo za Crnu Goru, na čelu sa
majorom Đorđem Lašićem i Pavlom Đurišićem, koji je formirao Štab limskih četničkih odreda. Pored njih,
najistaknutiji organizatori i vođe četničkog pokreta u Crnoj Gori bili su Blažo Đukanović i pukovnik Bajo
Stanišić. Prve vojne formacije stvorili su u beranskom i andrijevačkom kraju. Otvorena borba protiv
komunista počela je u januaru 1942. godine. Time u Crnoj Gori počinje sukob koji je imao elemente
građanskog rata. Odnos između četnika i Italijana regulisan je posebnim sporazumom, koji su četnike
obavezivali na borbu protiv komunista. Četnici su 20. januara 1942. godine, razbili dvije partizanske
jedinice u Barama Kraljskim i na Lubnicama. Dolazak Draže Mihajlovića i njegovog štaba u Gornje Lipovo,
kod Kolašina, doveo je do krvavog terora. Februara 1943. četnici Pavla Đurišića napustili su Crni Goru i
otišli za Bosnu, gdje su doživjeli poraz u ofanzivi protiv partizana.
Uz četnički pokret u Crnoj Gori se formirao i zelenaški pokret, pod komandom brigadira Krsta Popovića.
Oni su djelovali u cetinjskom, barskom i nikšićkom kraju. Nisu vršili teror nad stanovništvom, a borili su se
protiv komunista. Tokom 1942. godine formirali su savez sa četnicima i Italijanima. Saradnja je trajala do
sredine 1943. kada se osipaju. Poslije oslobođenja Krsto Popović je likvidiran kao odmetnik.
Nakon kapitulacije Italije ( septembar, 1943) jača partizanski pokret u Crnoj Gori. Njima prilaze i
italijanske trupe, u Pljevljima je stvorena italijanska partizanska divizija Garibaldi. Novu okupacionu vlast
organizovali su Njemci.
Tokom 1943. godine formirani su novi organi vlasti u Crnoj Gori, u skladu sa formiranjem nove federativne
Jugoslavije, na ravnopravnim osnovama. Na trećem zasjedanju ZAVNOa (Zemaljsko antifašističko vijeće
narodnog oslobođenja), održanom u Kolašinu 13. jula 1944. godine, formirana je Crnogorska antifašistička
skupština narodnog oslobođenja za Crnu Goru. To je bio najviši zakonodavni i izvršni organ vlasti. Time je
ustvari odlučeno da Crna Gora u novu Jugoslaviju stupi kao republika, ravnopravna članica.
U Crnoj Gori su, u jesen 1944. godine, koncetrisane velike njemačke snage radi povlačenja iz Grčke i
Albanije. Pravac povlačenja je išao od Podgorice ka Bjelom Polju, Prijepolju i Bosni. Tom prilikom ih je
bombardovala saveznička avijacija, ali je civilno stanovništvo više stradalo. Podgorica je tokom rata
bombardovana skoro 70 puta. Svoje oslobođenje, 19. decembra, grad je dočekao u ruševinama. Do januara
1945. godine čitava Crna Gora bila je oslobođena. Doprinos pobjedi nad fašizmom bio je veliki, poginulo je
37000 građana. Materijalna razaranja bila su velika.

18
19