ШХА-ЫН НОГООН АЛТ ТӨСӨЛ

МАРКЕТИНГИЙН БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ

МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ

БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
(Малчдад зориулсан гарын авлага)

Боловсруулсан: С Даваажав Монгол улсын зөвлөх инженер

Улаанбаатар хот
2015 он
“Ногоон алт” төсөл
Маркетингийн бүрэлдэхүүн хэсэг
Улаанбаатар хот,
Баянзүрх дүүрэг 49622, Токогийн гудамж 14 а
Нисора цамхаг, өрөө 605
Утас: 7000-7161
Цахим шуудан: marketing@greengold.mn

© Зохиогчийн эрхийг ГФА-ГЕФАК-ын зөвлөх консорциум эзэмшинэ.

 АГУУЛГА

ӨМНӨХ ҮГ 4

ОРШИЛ 5
1. АРЬС ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭД 6
1.1. Арьс ширний тухай ойлголт 7

2. МАЛЫН АРЬС, ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭДИЙН ГЭМТЭЛ 8

2.1. Мал, амьтны амьд үеийн гэмтэл 8
2.2. Мал,амьтны нядалгааны үеийн гэмтэл 14
2.3. Мал, амьтны нядалгааны дараах үеийн гэмтэл 15
2.4. Хадгалалтын үед үүсэх гэмтэл 15

3. АРЬС, ШИРИЙГ БЭЛТГЭХ 16

3.1. Малын арьс, ширнийг өвчиж хуулах арга ажиллагаа 16
3.2. Арьс, ширэн түүхий эдэд чанар хамгаалалт хийх аргууд 18

4.АРЬС ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭДИЙН ЧАНАРЫН ХАМГААЛАЛТ ХИЙХ,

ШАЛГАЖ ХҮЛЭЭЖ АВАХ СТАНДАРТУУДЫН ТАНИЛЦУУЛГА 22
4.1 Түүхий эд бэлтгэл. Арьс шир. Чанарын хамгаалалт хийх, баглах,
тээвэрлэх, хадгалах. MNS 5094:2001-ийн товчлол 22
4.2 Түүхий эд бэлтгэл. Арьс шир. Боловсруулаагүй арьс шир.
Техникийн шаардлага MNS60:2001 стандартын товчлол 23
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

ӨМНӨХ ҮГ

Швейцарын Хөгжлийн Агентлагын “Ногоон алт” төсөл 2004 оноос

эхлэн 4 үе шаттайгаар хэрэгжиж малчдын орлогыг нэмэгдүүлэхийн
тулд бүтээмжийг дээшлүүлэхийн зэрэгцээ бэлчээрийн экологийн
хязгаарлалтыг тэнцвэрт байдалд оруулан бэлчээрийг сэргээх малчдын
амьжиргааны түвшний тогтвортой, уян хатан байдлыг хангах нөхцөл,
чадавхийг Монголын иргэдэд бий болгохыг зорьж байгаа юм.
“Ногоон алт” төслийн хүрээнд 30,000 малчдыг нэгтгэсэн 800 орчим
Бэлчээр ашиглагчдын хэсэг (БАХ) 93 суманд байгуулагдсан ба Сумын
Бэлчээр Ашиглагчдын Холбоо (СБАХ) дээрх сумдад байгуулагдан үйл
ажиллагаагаа явуулж байгаагаас гадна 60 орчим малчдын хоршоод
байгуулагдан мал аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэх, малын гаралтай түүхий
эдийг үндэсний үйлдвэрт борлуулах болон малчдыг зах зээлд холбоход
чухал үүрэгтэй ажиллаж байна.
“Ногоон алт” төслийн Маркетингийн бүрэлдэхүүн хэсгийг Германы ГФА-
ГЕФАК компаниудын хамтарсан консорциум хэрэгжүүлж байгаа ба тус
төсөл нь малчдыг дотоодын боловсруулах үйлдвэрлэгчидтэй холбох
замаар сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноосны нэмэгдсэн өртгийн сүлжээг
хөгжүүлэх, малчдын тогтвортой орлогыг хангах зорилготойгоор ажиллаж
байна.
Маркетингийн бүрэлдэхүүн хэсгийн сарлагийн хөөвөр, тэмээний
ноосны чиглэлээр хуримтлуулсан туршлага, үр дүнг мах болон арьс
ширний бэлтгэн нийлүүлэлтэнд туршихаар шийдвэрлэж 2015 оноос
маркетингийн бүрэлдэхүүн хэсэгт мах арьс, ширний нэмэгдсэн өртгийн
сүлжээг хөгжүүлэх асуудлыг хамруулахаар болсон бөгөөд энэ туршилтын
төсөл нь Завхан, Архангай аймагт хэрэгжих юм.
Туршилтын төслийн хүрээнд хийгдсэн судалгааны дүнгээр Архангай,
Завхан аймгууд жилдээ 955.9 мянган ширхэг арьс нэхий бэлтгэж байгаа
нь улсын нийт бэлтгэж буй арьс ширний 9.5 орчим хувийг эзэлж байна.
Дээрх 2 аймгийн нийт бэлтгэх боломжтой арьс ширний 457 мянга буюу
47.8 хувь нь орон нутагт малчид мал бүхий иргэд бэлтгэж байна. Арьс
ширний боловсруулах үйлдвэрүүд 2014 онд 5.7 сая ширхэг арьс шир
худалдан авсаны 90% анхан шатны, 10% гүн боловсруулалт хийсэн
бөгөөд хүчин чадлынхаа дөнгөж 67.8 хувийг ашиглажээ. Дотоодын
боловсруулах үйлдвэрүүдийн хүчин чадлын ашиглалтыг нэмэгдүүлэхэд
орон нутгаас бэлтгэж буй арьс ширний тоо хэмжээг нэмэгдүүлэх, бэлтгэж

4
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

буй арьсны чанарыг сайжруулах зайлшгүй шаардлагатай байна.

Арьс, шир бэлтгэлийн нэгдсэн тогтолцоо бүрэлдэн тогтоогүй нь үндэсний
үйлдвэрүүдийн түүхий эд бэлтгэлийн ажиллагаанд гарч байгаа нэг
бэрхшээл болж байна. Өнөөгийн байдлаар үндэсний үйлдвэрүүдийн
ихэнх нь (42.9 хувь) ченжүүдээс, зарим нь арьс, ширний үйлдвэрийн
түүхий эд бэлтгэлийн төлөөлөгч, түүхий эдийн захаас (тус бүр 23.8
хувь), цөөн хэсэг нь (9.5 хувь) тодорхой орон нутагт өөрийн төлөөлөгч
ажиллуулан түүхий эдээ бэлтгэжээ. Ченж, захаар дамжуулан түүхий
эд бэлтгэж байгаа нь үнэ нэмэгдэх, мэргэжлийн хяналт, боловсруулалт
дамжаагүй чанаргүй түүхий эд бэлтгэх шалтгаан болдог ажээ.
Малчин Та арьс ширний бэлтгэлийн талаар тодорхой мэдлэгтэй байж,
малын арьс ширийг зохих шаардлагын дагуу зөв, чанартай бэлтгэж
хоршоогоороо дамжуулан боловсруулах үйлдвэрт нийлүүлснээр
орлогоо нэмэгдүүлэх боломжтой юм. Бидний бэлтгэсэн энэхүү гарын
авлага нь малчин Танд арьс ширээ зөв, чанартай бэлтгэхэд тус болно
гэж найдаж байна.

Төслийн багийн хамт олон

5
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

ОРШИЛ

Байгаль, цаг уурын эрс тэс өөрчлөлтөд дасан зохицсон, төл ахуйгаасаа
эхийн сүүгээр тэжээгдэж, задгай бэлчээрт шимт өвс ургамлаар
хооллож, байгалийн шалгарлаар өсч үрждэг, ширүүн ба ширүүвтэр үсэн
бүрхүүлтэй монгол үүлдрийн малын арьс шир нь төрөлхийн чанараараа
бусад орныхоос ихээхэн давуу, хамгийн сайн чанартайд тооцогддог.
Төрөлхийн энэ чанараараа манай малын арьс шир дэлхийд өрсөлдөх
чадвартай.
Бэлчээрийн малын арьс ширний хамгийн давуу тал нь цаг агаарын
орчил зүй, шим тэжээлт ногоон ургамлын онцлог юм. Иймээс манай арьс
ширэн түүхий эд нь экологийн цэвэр түүхий эдэд зүй ёсоор тооцогддог
юм.
Халуун, хуурай уур амьсгал нь мал амьтны үүлдрийг доройтуулж,
амьтны биеийг хүйтэн, чийглэгээс хамгаалах төрөлхийн үүргээ арьс
хангаж чадахгүйд хүргэдэг. Аливаа амьтны хөгжилд хөдөлгөөнгүй
байдал (хорьж маллах), агаар, усны дутагдал, хэт их хоол тэжээл зэрэг
хүчин зүйлүүд муугаар нөлөөлдөг.
Малын арчилгаа маллагаанд хайнга хандах, мал төхөөрөх үед буруу
өвчиж, хуулах, хадгалалт хамгаалалтын горим, стандартыг мөрдөхгүй
улмаас манай малын арьс ширний төрөлхийн дээрх чанарыг ихээр
доройтуулж байна.
Иймээс малчид болон мал бүхий иргэд, түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэгчид
дараах зүйлүүдийг онцгойлон анхаарахыг уриалж байна.

• Малдаа цаг хугацаанд нь тарилга, угаалгыг тогтмол хийлгэж, малаа

эрүүл өсгөх,
• Залуу малын мах нь зөөлөн, амттай, арьс шир нь гэмтэл багатай,
үс ноос нь чанартай байдаг тул малыг 3 наснаас дээш гаргалгүй
нядалж, эргэлтэнд оруулж хэвших,
• Арьс ширээ өвчихдөө эсгэж цоолохгүй, өөх шар мах халим
дагуулахгүй цэвэрхэн өвчиж бэлтгэснээр түүхий эдээ зах зээлийн
хамгийн өндөр үнээр борлуулах боломжтойг анхаарах,
• Арьс ширнээс эвэр, туурай, шийр, чих, уруул, чив, засаа, дэлэн,
сүүлний яс, цус, өөх мах, сэвс, элс, шороо, цас, мөс зэрэг
хүндрүүлэгчийг салгаж, цэвэрлэж хэвших,

6
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

• Сүүдэр газар тэнийлгэн хатаах, дулааны улиралд бол хоёр цагийн

дотор давслах
• Богийн өлөн гэдсийг арьсанд хэзээ ч хавсрахгүй байх,
• Хоёр арьсыг хооронд нь хэзээ ч хавсарч хөлдөөхгүй байх,
• Хачиг, гуурны гэмтэлтэй, шивээтэй, эсгэлт зүсээд цоолсон, самны
гэмтэл зэрэг нь түүхий эдийн чанарт муугаар нөлөөлж, үнийг ямагт
бууруулдгийг анхаарах.

Малчин, мал бүхий иргэн та арьс ширэн түүхий эдээ Монголын Арьс
Ширний Үйлдвэрлэлийн Холбооны итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчид тушааж
падаан бичүүлж үндэсний боловсруулах үйлдвэрт тушааснаар богийн
арьс бүрд 3000 төгрөг, үхэр, адууны шир тутамд 15000 төгрөгийн
урамшуулал хүртэх боломжийг Засгийн газрын 2013 оны 48 дугаар
тогтоолоор олгосон болно. Ингэснээр малчин үйлдвэрлэлийн шууд
харилцаа сэргэж тооноос бус чанараас шалтгаалсан үнэ тогтож
үндэсний үйлдвэрлэл сэргэх том алхам болох юм.

Энэхүү товхимолд арьс ширэн түүхий эдийн бүтэц, онцлог, чанарын

хадгалалт хамгаалалт хийх арга, тээвэрлэх, нядалгааны үед гарч болох
гэмтэл түүнээс урьдчилан сэргийлэх арга ажиллагааны талаар голлон
тайлбарласан болно.

7
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

1. АРЬС ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭД

Манай улсад жилд дунджаар 10,0 орчим сая малын ширэн түүхий
эд бэлтгэгддэг. Монголд малыг жилийн турш нядалдаггүй, тарга хүч
тааруу болон халуун дулааны үе болох хавар, зуны улиралд цөөн тооны
мал нядалдаг бол тарга хүчээ сайн авсан, мах арьс ширэн түүхий эдээ
1. АРЬС ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭД
муутгалгүй хадгалж болох намар, өвлийн улиралд, өвлийн идэш хүнсээ
Манайнөөцлөн базааж,
улсад жилд малыг
дунджаар 10,0их хэмжээгээр
орчим сая малыннядалж, арьсэд
ширэн түүхий ширэн түүхийМонголд
бэлтгэгддэг. эдийн
малыг50-60%
жилийн нь бэлтгэгддэг
турш нядалдаггүй,байна.
тарга хүч тааруу болон халуун дулааны үе болох хавар,
зуны улиралд цөөн тооны мал нядалдаг бол тарга хүчээ сайн авсан, мах арьс ширэн түүхий
эдээ муутгалгүй хадгалж болох намар, өвлийн улиралд, өвлийн идэш хүнсээ нөөцлөн базааж,
малыгХүснэгт 1. Түүхий
их хэмжээгээр эдарьс
нядалж, бэлтгэлийн хэмжээ,
ширэн түүхий мянганньширхэг
эдийн 50-60% бэлтгэгддэг байна.
Сүүлийн 4 жилийн
Төрөл 2011 2012 2013 2014
дундаж
Хүснэгт 1. Түүхий эд бэлтгэлийн хэмжээ, мянган ширхэг
Тэмээний шир 30.6 - - 27.4 28.7
Адууны шир
Төрөл 208.0 2012
2011 245.9 2013
242.5 222.8
2014 289.8
Сүүлийн 4 жилийн
Үхрийн шир 446.6 472.8 473.9 393.6 дундаж
446.7
Тэмээний шир 30.6 - - 27.4 28.7
Хонины
Адууны шир
арьс 4384.6
208.0
3720.1
245.9
5166.8
242.5
4517.2
222.8
4447.2289.8
Ямааны арьс
Үхрийн шир 3258.0 472.8
446.6 4022.2 4640.8
473.9 3933.6
393.6 3903.6446.7
ХониныБүгд
арьсарьс, шир 8743.8 3720.1
4384.6 8766.5 5166.8
10895.1 9284.3
4517.2 9422.04447.2
Ямааны арьс 3258.0 4022.2 4640.8 3933.6 3903.6
Бүгд арьс, шир
Сүүлийн 8743.8 жилд
жилүүдэд 8766.5 10895.1
дунджаар 8.0-10.09284.3
сая ширхэг арьс9422.0 ширэн
түүхий эд бэлтгэгдэж байгаа гэсэн статистик тоо баримт байх боловч
судалгаанаас
Сүүлийн жилүүдэд жилд харахад
дунджаарболовсруулах үйлдвэрүүдээр
8.0-10.0 сая ширхэг 5.0-6.0эд сая
арьс ширэн түүхий гаруй
бэлтгэгдэж
байгааарьс ширэн
гэсэн түүхий
статистик тооэдбаримт
боловсруулагдаад байгаа нь нэг
байх боловч судалгаанаас талаас
харахад тодорхой
боловсруулах
хэмжээний
үйлдвэрүүдээр арьссая
5.0-6.0 ширэн
гаруйтүүхий эд хулгайгаар
арьс ширэн түүхий эд хил гарч байна, нөгөө
боловсруулагдаад байгааталаас
нь нэг
талаасстатистик тоо болонарьс
тодорхой хэмжээний үйлдвэрүүдэд
ширэн түүхий боловсруулагдаж
эд хулгайгаар хил гарч байгаа
байна, арьсны тоо
нөгөө талаас
бодит
статистик тообайдлаас бага зэрэг
болон үйлдвэрүүдэд зөрүүтэй байна
боловсруулагдаж байгаагэсэн
арьсныүг.тоо
Нийт
бодиттүүхий
байдлаасэдийн
бага
зэрэг 2.5-3.0
зөрүүтэйхувь
байнаньгэсэн үг. Нийт
адууны түүхий
шир, эдийн хувь
4.5-5.4 2.5-3.0нь
хувь нь адууны
үхрийн шир,шир, 4.5-5.4 хувь
42.0-47.7 нь
хувь
үхрийнньшир, 42.0-47.7
хонины хувь42.5-45.0
арьс, нь хонины хувь
арьс, 42.5-45.0
нь ямааны хувьарьс
нь ямааны арьс бэлтгэгдэж
бэлтгэгдэж байна. байна.
ЗурагЗураг
1. Түүхий
1. эд бэлтгэлийн
Түүхий хэмжээг саруудаар
эд бэлтгэлийн харуулбал:
хэмжээг саруудаар харуулбал:
Түүхий эд бэлтгэлийн хэмжээ, хувиар
35
30
30
25
20
Хувиар

20
15 13

10 7 8
6
3 3 4
5 2 2 2
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

8
Дээрх графикаас үзэхэд 1-3 саруудад нийт түүхий эдийн 7 хувь, 4-6 саруудад 9 хувь буюу
оны эхний хагас жилд нийт түүхий эдийн 16 хувь, 7-9 саруудад 21 орчим хувь, 10-12
саруудад нийт түүхий эдийн 53 орчим хувь нь тус тус бэлтгэгдэж байна.
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

Дээрх графикаас үзэхэд 1-3 саруудад нийт түүхий эдийн 7 хувь, 4-6
саруудад 9 хувь буюу оны эхний хагас жилд нийт түүхий эдийн 16 хувь,
7-9 саруудад 21 орчим хувь, 10-12 саруудад нийт түүхий эдийн 53 орчим
хувь нь тус тус бэлтгэгдэж байна.

1.1. Арьс ширний тухай ойлголт

Арьс, шир гэдэг нь мал, амьтдын бие махбодыг хучиж тогтсон бүтэц
зохион байгуулалтын өвөрмөц онцлогтой. Мал амьтдыг амьд байх үед
арьс, шир дараахь үүргийг гүйцэтгэдэг. Үүнд:
- бие махбодыг орчны физик, механик, химийн нөлөөнөөс
хамгаалах /халуун, хүйтэн, шороо тоос, цас, бороо, бактери,
хорт бодис г.м/;
- бие махбодын бодисын солилцоог зохицуулах
- биеийн дулааныг хадгалах г.м.
Харин амьтдыг нядалсны дараа арьс, шир нь савхи, нэхий ба үслэг
боловсруулах үйлдвэрүүдийн үндсэн түүхий эд болно. Арьс, ширний
үсэн бүрхүүлийг авч боловсруулбал ерөнхийд нь савхи, үсэн бүрхүүлтэй
нь боловсруулбал үслэг ба нэхий бүтээгдэхүүн болно. Бодын ширийг
ургамлын болон холимог идээлгээр боловсруулсан бол булигаар,
хромын давсаар идээлсэн бол хромон арьс гэж нэрлэнэ. Хромын
давсаар идээлж боловсруулсан хонины арьсыг шеврет, ямааныхыг
шевро гэнэ.
Арьс, шир нь бүтцийн хувьд өөр хоорондоо эрс ялгаатай гурван
давхраанаас тогтоно. Үүнд:
-өнгөн хөрс /эпидермис/
-жинхэнэ хөрс /дерма/
-шар махан давхрага
Өнгөн хөрс буюу эпидермис гэж арьсны үсэн талд байгаа хамгийн
нимгэн, дээд давхрааг хэлнэ. Эпидермисийн үндсэн уураг нь кератин
бөгөөд энэ онцлог уургийн тусламжтайгаар амьтны биед химийн хорт
бодис, ус, бактери, тоос шороо орохоос хамгаалж, биеийн дулаан ба
бие махбодын ус чийгийг уур болгож гадагш алдахгүй тогтоон барьж
байдаг. Эпидермис арьс, ширний нийт зузааны 0.7-2.0%-ийг эзэлдэг
бөгөөд савхи болгон хувиргах боловсруулалтын үед энэ давхрааг үсэн
бүрхүүлийн хамт хуулж авдаг.
Жинхэнэ хөрс буюу дерма. Арьсны давхраануудаас бүтээгдэхүүн
болон хувирдаг гол хэсэг нь жинхэнэ хөрс юм. Жинхэнэ хөрсний нийт

9
Өнгөн хөрс буюу эпидермис гэж арьсны үсэн талд байгаа хамгийн нимгэн,
хэлнэ. Эпидермисийн үндсэн уураг нь кератин бөгөөд энэ онцлог уургийн ту
амьтны биед химийн хорт бодис, ус, бактери, тоос шороо орохоос хамгаалж, б
ба бие махбодынМАЛЫН усАРЬС ШИРИЙГ
чийгийг уурХЭРХЭН
болгожЗӨВ БЭЛТГЭХ
гадагш ТУХАЙ тогтоон барьж байд
алдахгүй
арьс,
уургийгширний
100% гэж нийт
үзвэлзузааны
95-98 орчим0.7-2.0%-ийг эзэлдэг
хувийг коллаген бөгөөд
уураг эзлэх ба савхи бол
боловсруулалтын үед энэ давхрааг үсэн бүрхүүлийн хамт хуулж
бага хэмжээгээр эластин, ретикулин болон бусад энгийн уургууд байна. авдаг.
Жинхэнэ
Коллаген хөрс
гэдэг буюу дерма.
нь колла- цавуу,Арьсны давхраануудаас
ген- үүсгэгч гэсэн утгатайбүтээгдэхүүн
грек үг. болон хуви
нь жинхэнэ хөрс юм. Жинхэнэ хөрсний нийт уургийг 100%
Жинхэнэ хөрсийг дотор нь хөхөнцөр ба торлог давхарга гэсэн 2 хэсэгт гэж үзвэл 95-98
коллаген уураг эзлэх ба бага хэмжээгээр эластин, ретикулин
хуваана. Хөхөнцөр давхарга нарийн ширхэгтэй коллагены багцуудаас болон бусад э
байна. Коллаген гэдэг нь колла- цавуу, ген- үүсгэгч гэсэн
тогтоно. Хөхөнцөр давхаргад үсний анхдагч ба хоёрдогч уутанцарууд,утгатай грек үг.
Жинхэнэ
хөлс, өөххөрсийг дотор нь хөхөнцөр
тосны булчирхай, мэдрэлийн ба судлын
торлог төгсгөлүүд
давхарга гэсэн 2 хэсэгт хува
байрлана.
давхарга нарийн ширхэгтэй коллагены багцуудаас
Хөхөнцөр ба торлог давхаргын эзлэх хувь, хэмжээнээс тухайн тогтоно. Хөхөнцөр да
анхдагч ба хоёрдогч уутанцарууд, хөлс, өөх тосны булчирхай,
арьсны таваарлаг шинжүүд тухайлбал, бөхбат, сунамтгай чанарууд мэдрэлийн судл
байрлана. Хөхөнцөр ба торлог давхаргын эзлэх хувь, хэмжээнээс тухайн арь
тодорхойлогдоно.
шинжүүд тухайлбал, бөхбат, сунамтгай чанарууд тодорхойлогдоно.
Шармахан
Шар махандавхарга
давхаргагэж гэжжинхэнэ
жинхэнэ хөрсний
хөрсний доорхи
доорхи эслэг
эслэг эдүүд,
эдүүд, булчингийн
булчингийн ширхэглэгүүд, өөх, цусны судлын хуримтлалаас
өөх, цусны судлын хуримтлалаас тогтсон хамгийн доод давхаргыг нэрлэнэ. тогтсон
хамгийн доод үед
боловсруулах давхаргыг нэрлэнэ.
энэ давхаргыг Арьс, ширийг
халимлах боловсруулах
дамжлага дээр хусажүедсалгадаг.
энэ
давхаргыг халимлах дамжлага дээр хусаж салгадаг.

Зураг 2.Арьсны
Зураг 2.Арьсны гистологи
гистологи бүтэц бүтэц

2. МАЛЫН АРЬС, ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭДИЙН ГЭМТЭЛ

7
Малчдаас нийлүүлж байгаа арьс ширний дийлэнх их хэмжээний
гэмтэлтэй байгаа нь нэг талаас эцсийн бүтээгдэхүүний үнэ цэнийг
бууруулаад зогсохгүй нөгөө талаас боловсруулалтын зардлыг

10
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

нэмэгдүүлдэг. Хөдөө орон нутагт болон ченжүүд мал нядалгааг ихэвчлэн

гадаа хуурайшилт ихтэй орчинд хийж чанарын хамгаалалт хийлгүйгээр
0 С-аас дээш байх нөхцөлд арьсыг хадгалдаг нь арьсны чанарыг ихээр
алдагдуулдаг.
Арьс ширний чанар, үнэлгээг бууруулдаг механик, биологи, физик,
химийн нөлөөгөөр үүсгэгдсэн төрөл бүрийн өөрчлөлтийг арьс ширэн
түүхий эдийн гэмтэл, согог гэнэ.
Монгол малын арьс, ширний чанар нь малыг амьд байх үеэс эхлэн
нядалж өвчих, чанарын хамгаалалт хийх, хадгалах, тээвэрлэх бүхий л
үе шат бүрт алдагдаж байна.
Гэмтлийг дараахи байдлаар ангилна.
► Мал, амьтны амьд үеийн
► Мал, амьтны нядалгааны үеийн;
► Мал, амьтны нядалгааны дараахь үеийн;
● Түүхий эдийн чанарын хамгаалалтын,
● Хадгалалт, тээвэрлэлтийн гэж ангилна.

2.1. Мал, амьтны амьд үеийн гэмтэл

Малын амьд байхад үүссэн гэмтэл малын үс ноосонд далдлагдаж

байдаг учир боловсруулагдаагүй арьсны чанар тодорхойлох үед сайн
ажиглагдахгүй, харин арьс, ширний үйлдвэрт боловсруулах явцад илрэн
гарч бүтээгдэхүүний чанар, гарцыг бууруулдаг. Малын амьд үеийн
гэмтлүүд нь дараах шалтгаануудаас үүсэж байна. Үүнд:
- Малыг эрүүлжүүлэх тарилга, угаалга хийх зэрэг мал эмнэлгийн
үйл ажиллагааны зогсонги, дутагдалтай байдал
- Малын механик тоон өсөлт их, сүргийн бүтэц буруу, насжилт
өндөр, эргэлтэнд удаан оруулдаг байдал
- Малын арьсны өвчлөл ихтэй, ба хайр гамгүй буруу эдэлдэг
- Малын арчилгаа маллагаа дутуу, билчээр буруу сонголт гэх мэт
шалтгаанууд байна
Гуурын гэмтэл: Хаврын цагт үхрийн нурууны арьсанд гүвдрүү
үүсгэн гадагшилдаг хэдгэний авгалдайн үүсгэсэн нүх, эдгэрсэн сорвийг
үхрийн арьсны гуурын гэмтэл гэнэ. Гуурын гэмтлийг 2 зүйл хэдгэний
авгалдай үүсгэнэ. Малчид том ба бага хэдгэнэ гэж нэрлэдэг. Зуны
улиралд хэдгэнэ нисч үхрийг оодогнуулан нимгэн арьстай үсний угт
өндгөө цацна. Өндөгнөөс 3-7 хоногийн дараа авгалдай /гуур/ гарч
арьсыг нэвтлэн нуруу, нугасны хөндийд орж 3 сар, зарим авгалдай үхэр
биеэ долоох үед амаар нь орж улаан хоолойн салст бүрхүүлд 4-5 сар

11
 оруулдаг байдал
- Малын арьсны өвчлөл ихтэй, ба хайр гамгүй буруу эдэлдэг
- Малын арчилгаа маллагаа дутуу, билчээр буруу сонголт гэх мэт шалтгаанууд байна

Гуурын гэмтэл:МАЛЫН
ХаврынАРЬС
цагт үхрийн
ШИРИЙГ нурууны
ХЭРХЭН арьсанд гүвдрүү үүсгэн
ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙгадагшилдаг хэдгэний
авгалдайн үүсгэсэн нүх, эдгэрсэн сорвийг үхрийн арьсны гуурын гэмтэл гэнэ. Гуурын
шимэгчилнэ.
гэмтлийг 2 зүйл хэдгэний авгалдай үүсгэнэ. Малчид том ба бага хэдгэнэ гэж нэрлэдэг. Зуны
улиралд хэдгэнэнуруу,
Эндээсээ нисч үхрийг оодогнуулан
хондлой орчмын нимгэн арьстай
арьсны үснийэслэгт
доод угт өндгөө
/шарцацна. Өндөгнөөс
маханд/
3-7 хоногийн дараа авгалдай /гуур/ гарч арьсыг нэвтлэн нуруу, нугасны хөндийд орж 3 сар,
байрлан 3-5 сар болж гүвдрүү үүсгэнэ. Гүвдрүүний нүхээр авгалдай
зарим авгалдай үхэр биеэ долоох үед амаар нь орж улаан хоолойн салст бүрхүүлд 4-5 / сар
гуур/ гадагшлан газрын хөрсөнд унаж, 20-40 хоногийн дараа хүүхэлдэй
шимэгчилнэ. Эндээсээ нуруу, хондлой орчмын арьсны доод эслэгт /шар маханд/ байрлан 3-5
сар болжХүүхэлдэйнээсээ
болно. гүвдрүү үүсгэнэ. Гүвдрүүний нүхээр авгалдай
бие гүйцсэн хэдгэнэ/гуур/
гарчгадагшлан
өндгөө газрын
үхэртхөрсөнд
цацах унаж,
20-40 хоногийн дараа хүүхэлдэй болно. Хүүхэлдэйнээсээ бие гүйцсэн хэдгэнэ гарч өндгөө
замаар
үхэрт цацах замаар амьдралын мөчлөг нь үргэлжилнэ. Гуур үхрийн биенд сар
амьдралын мөчлөг нь үргэлжилнэ. Гуур үхрийн биенд 9-10 9-10 сар
шимэгчлэн амьдрахдаа
шимэгчлэн амьдрахдаа эд, эрхтэнг
эд, эрхтэнг гэмтээж,гэмтээж, үрэвсүүлнэ.
үрэвсүүлнэ.

Зураг 3. Гууртсан үхэр Зураг 4. Гууртай үхрийн ширээр

эцсийнбүтээгдэхүүн хийсэн байдал

8
Гуурнаас сэргийлэх арга: Гуурын ялааны нислэг зогссоноос хойш буюу
10 дугаар сарын дундуур ивомекийн төрлийн бэлдмэлүүдийг зааврын
дагуу тарьж эмчилнэ. Манай оронд үхэр 5 дугаар сарын эхний арав
хоногоос 9 дүгээр сарын дунд үе хүртэл гуураар халдвар авдаг. Энэ
үеүдэд угаалгын бэлдмэлүүдээр үхрийн биеийг арчих, угаах, шүрших
аргаар боловсруулалт хийж болно. Үхрийн арьсны гуур 12, 1 саруудад
нугасны хөндийд байрлан шимэгчилдэг тул энэ үед эмчилгээ хийхийг
хориглоно. Үхрээ шөнө, оройн цагаар болон өндөр сэрүүн газраар салхи
сөргөөн бэлчээрлүүлэх, өдрийн халуунд мод, саравчтай, сүүдэр газар
байлгавал гууртах нь бага байна.

Бэлчээрийн хачгийн гэмтэл: Манай орны мал, амьтанд таван төрөлд

хамаарагдах 18 зүйлийн бэлчээрийн хачиг тархсан байдаг. Бэлчээрийн
хачиг нь арьс ширний нийт гэмтлийг ихэнх хувийг эзэлдэг. Бэлчээрийн
хачигхошуугаараа арьсыг цоолж цус сорох үед үүсгэсэн сорвийг хачигны
гэмтэл гэнэ.

12
газар байлгавал гууртах нь бага байна.
газар байлгавал гууртах нь бага байна.
Бэлчээрийн хачгийн гэмтэл: Манай орны мал, амьтанд таван төрөлд хамаарагдах 18
Бэлчээрийн
зүйлийн бэлчээрийнхачгийн гэмтэл:
хачиг тархсан Манай
байдаг. орны мал,
Бэлчээрийн амьтанд
хачиг нь арьставан төрөлд
ширний хамаарагдах
нийт гэмтлийг
ихэнхзүйлийн
хувийг бэлчээрийн хачиг тархсан
эзэлдэг. Бэлчээрийн байдаг. Бэлчээрийн
хачигхошуугаараа хачиг цус
арьсыг цоолж нь арьс
сорохширний нийт гэмтл
үед үүсгэсэн
ихэнх МАЛЫН АРЬС
хувийггэмтэл
эзэлдэг. ШИРИЙГхачигхошуугаараа
Бэлчээрийн ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
арьсыг цоолж цус сорох үед үүсгэс
сорвийг хачигны гэнэ.
сорвийг хачигны гэмтэл гэнэ.

Зураг 6. Бэлчээрийн
хачиг 6. Бэлчээрийн
Зураг
хачиг
Зураг 5. Хачигтсан үхэр

Хачиг малын цус Зураг 5. Хачигтсан

сорох үед хошуу үхэрнь арьсыг нэвтлэн заримдаа
арьсан доорхи эслэг рүү нэвтэрсэн
Хачиг малын цус сорох үед хошуу нь арьсыг нэвтлэн байдаг. Энэ үед
заримдаа арьсны
арьсан доорхиөнгөн
эслэг рүү
нэвтэрсэн
хөрсөнд байдаг. Энэ үед
цэврүү, арьсны
гөвдрүү өнгөн үрэвсэл
бүхий хөрсөнд цэврүү,
үүсэж гөвдрүү
арьсны бүхий
бүрэнүрэвсэл
бүтэн үүсэж
Хачиг
арьсны малын
бүрэн бүтэнцус сорох
байдал үед хошуу
алдагддаг. нь арьсыг
Түүхий нэвтлэн
эд дээргэмтэл заримдаа
хачгийнарьс
гэмтэл арьсан
арьс доорхи эслэг р
шир бэлтгэлийн
байдал алдагддаг.
нэвтэрсэн байдаг. Түүхий
Энэ үед эд дээр хачгийн
арьсны өнгөн хөрсөнд цэврүү, шир бэлтгэлийн
үед (намар, өвлийн) илрүүлэхэд бэрхшээлтэй байдаг. Харин хавар 4-5гөвдрүү бүхий
дугаар сард үрэвсэл үүс
нядалсан
үед
малын (намар,
арьсны бүрэн
арьсанд өвлийн)
хачигны илрүүлэхэд
бүтэн байдал
улмаас бэрхшээлтэй
алдагддаг. Түүхийшарх
үүссэн гэмтлийн байдаг.
эд дээр Харин
тод хачгийн
илэрдэг. хавар
гэмтэл арьс
Хачгийн 4-5
шир бэлтгэли
гэмтээсэн
үедхөхөнцөр
дугаар
арьсны (намар,
сардөвлийн)
нядалсан
давхарга илрүүлэхэд
малын
дээр шархныбэрхшээлтэй
арьсанд байдаг.
хачигны
улмаас тав үүснэ. Харин хавар
улмаас үүссэн4-5 дугаар сард нядалс
гэмтлийн
малынтод
шарх арьсанд хачигны
илэрдэг. улмаас
Хачгийн үүссэн гэмтлийн
гэмтээсэн шарх тод давхарга
арьсны хөхөнцөр илэрдэг. Хачгийн
дээр гэмтээс
арьсны хөхөнцөр давхарга дээр шархны улмаас тав үүснэ.
шархны улмаас тав үүснэ.

Зураг 7. Хачгийн хошууны хэсэг Зураг 8. Эцсийн боловсруулалт

хийсэн хачгийн гэмтэлтэй арьс
Зураг 7. Хачгийн хошууны хэсэг Зураг 8. Эцсийн боловсруулалт
Энэ нь арьс боловсруулах явцад гэмтсэн хэсэгт идээлэгч болон будгийн бодис нэвчих,
хийсэн
шингэх боломжийг багасган улмаар бүтээгдэхүүний чанар хачгийн гэмтэлтэй
үзэмжийг арьсХачигтай
бууруулна.
тэмцэх арга хэмжээг бэлчээрийн орчинд байгаа хачгаас мал сүргийг сэргийлэх, малын биед
Энэ
байгаа нь арьс
Энэ боловсруулах
ньустгах
хачгийн арьс явцад явцад
гэжболовсруулах
хоёр хуваадаг. гэмтсэнгэмтсэн
хэсэгт идээлэгч болон будгийн
хэсэгт идээлэгч болонбодис нэвч
шингэх боломжийг багасган улмаар бүтээгдэхүүний чанар үзэмжийг бууруулна. Хачигт
будгийн бодис нэвчих, шингэх боломжийг багасган улмаар бүтээгдэхүүний
тэмцэх арга хэмжээг бэлчээрийн орчинд байгаа хачгаас мал сүргийг сэргийлэх, малын би
чанар
байгааүзэмжийг бууруулна.
хачгийн устгах гэж хоёр Хачигтай
9 тэмцэх арга хэмжээг бэлчээрийн
хуваадаг.
орчинд байгаа хачгаас мал сүргийг сэргийлэх, малын биед байгаа
хачгийн устгах гэж хоёр хуваадаг.
9

13
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

Бэлчээр орчинд байгаа хачгаас мал сүргийг сэргийлэх: Хачиг амьдарч,

үржих байгалийн нөхцлийг өөрчлөх, хөгжлийнх нь янз бүрийн шатанд
устгах, бэлчээрийг тусгаарлан сольж ашиглах, хавар, намар хог ургамлыг
шатаах, зэрлэг мэрэгчдийг устгах явдал их ач холбогдолтой. Хачиг
идэвхижих үеэр малыг тачир ургамалтай дэнж, хөвөө дагуулан салхи
сөргөөн бэлчээх, тухайн орон нутгийн цаг агаарын нөхцлийг харгалзан
үхрийн хөөвөр, сарлагийн савга, бага насны адууны хөөврийг хачиг асаж
эхлэхээс өмнө урьдчилан хяргах, хачиг элбэгших үеэр өндөр уулын
бэлчээрт нүүж нутаглах зэрэг малыг хачигтахаас сэргийлэх уламжлалт
аргуудыг хэрэглэнэ.
Малын биед ассан хачгийг устгахдаа:
• Механик
• Химийн арга хэрэглэнэ.
Бэлчээр орчинд байгаа хачгаас мал сүргийг сэргийлэх: Хачиг амьдарч, үржих байгалийн
Механик
нөхцлийг аргахөгжлийнх
өөрчлөх, нь малын биед
нь янз ассан
бүрийн хачгийг
шатанд устгах,нэг бүрчлэн
бэлчээрийг түүж устгана.
тусгаарлан сольж
ашиглах, хавар, намар хог ургамлыг шатаах, зэрлэг мэрэгчдийг устгах явдал их ач
Харин цус сорж байгаа, ялангуяа нэг дор олноор цус сорж
холбогдолтой. Хачиг идэвхижих үеэр малыг тачир ургамалтай дэнж, хөвөө дагуулан салхи байгаа
хачгийг
сөргөөнтүүж авснаас
бэлчээх, болж
тухайн орон малын
нутгийн арьс ихээхэн
цаг агаарын гэмтэж,үхрийн
нөхцлийг харгалзан тэндхөөвөр,
үүссэн
сарлагийн савга, бага насны адууны хөөврийг хачиг асаж эхлэхээс өмнө урьдчилан хяргах,
шарх идээлж, буглах, өтөхөд хүргэдэг учраас цус сорж байгаа
хачиг элбэгших үеэр өндөр уулын бэлчээрт нүүж нутаглах зэрэг малыг хачигтахаас хачгийг
хайчилна. Химийнаргуудыг
сэргийлэх уламжлалт арга нь эмийн бэлдмэлүүдийг хэрэглэнэ. Хачигтай
хэрэглэнэ.
Малын биед ассан хачгийг устгахдаа:
тэмцэхэд дараахи
• Механик эмийн бэлдмэлүүд /байтикол, бутокс, суперкиллер,
неоцидол, • креохин-х, циприн/-ийг зааврын дагуу хэрэглэнэ. Мөн
Химийн арга хэрэглэнэ.
Механик арга нь малын биед ассан хачгийг нэг бүрчлэн түүж устгана. Харин цус сорж байгаа,
ивомекийн
ялангуяа нэгтөрлийн
дор олноорбэлдмэлийг
цус сорж байгаа болон
хачгийгдустыг /цацлага/
түүж авснаас хэрэглэнэ.
болж малын арьс ихээхэн
гэмтэж, тэнд үүссэн шарх идээлж, буглах, өтөхөд хүргэдэг учраас цус сорж байгаа хачгийг
хайчилна. Химийн арга нь эмийн бэлдмэлүүдийг хэрэглэнэ. Хачигтай тэмцэхэд дараахи
Хамууны гэмтэл: /байтикол,
эмийн бэлдмэлүүд Монгол малд бутокс, 4-н төрлийн неоцидол,
суперкиллер, хамуу өвчин тархсан
креохин-х, байдаг.
циприн/-ийг
1. Маагуу
зааврын хамуу:Мөн
дагуу хэрэглэнэ. Хонины
ивомекийнхондлой, нуруугаар
төрлийн бэлдмэлийг болонцантаж, нойтон
дустыг /цацлага/
хэрэглэнэ.
чийгтэй болж маажууртаж /маагууртаж/ эхлэхийг малчид маагуу, нойтон,
хондлойн, тохом,Монгол
Хамууны гэмтэл: усанмалд
хамуу гэж илрэх
4-н төрлийн шинж
хамуу өвчин тэмдгээр
тархсан байдаг. нь олон янзаар
1. Маагуу хамуу: Хонины хондлой, нуруугаар цантаж, нойтон чийгтэй болж маажууртаж
нэрлэдэг.
/маагууртаж/ эхлэхийг малчид маагуу, нойтон, хондлойн, тохом, усан хамууэдийн
Энэ нь арьсны өнгөн давхаргад байрлан гэж илрэхшингэн,
шинж
тунгалгаар
тэмдгээр нь хооллодог хачгаар
олон янзаар нэрлэдэг. үүсгэгддэг
Энэ нь арьсны өнгөннэгэн төрлийн
давхаргад хамуу
байрлан эдийн өвчин
шингэн,
тунгалгаар хооллодог хачгаар үүсгэгддэг нэгэн төрлийн хамуу өвчин болно.
болно.

Зураг 9. Маагуутай үхэр Зураг 10. Хамууны хачиг

Намрын сүүл, өвлийн эхэн саруудад хачгийн үржил, хөгжил түргэсэн өвчний гаралт ихсэж,
14 улиралд хачгийн үржил зогсонги байдалд
хаварнь ноосоо гээж, нүцгэрч, турж үхдэг. Зуны
орж нарны гэрлээс халхлагдсан чийг ихтэй малын биеийн далд хэсгүүдэд байрлаж байгаад
намрын хайлган цагаар малыг хөөж, тууж, хөлөргөж, сойлго алдуулсанаас эрт өвөлжөөнд
оруулж давчуу хашаанд олноор нь хашиж, халууцуулснаас арьсны чийгшил ихэссэн үед
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

Намрын сүүл, өвлийн эхэн саруудад хачгийн үржил, хөгжил түргэсэн

өвчний гаралт ихсэж, хаварнь ноосоо гээж, нүцгэрч, турж үхдэг. Зуны
улиралд хачгийн үржил зогсонги байдалд орж нарны гэрлээс халхлагдсан
чийг ихтэй малын биеийн далд хэсгүүдэд байрлаж байгаад намрын
хайлган цагаар малыг хөөж, тууж, хөлөргөж, сойлго алдуулсанаас эрт
өвөлжөөнд оруулж давчуу хашаанд олноор нь хашиж, халууцуулснаас
арьсны чийгшил ихэссэн үед дахин идэвхиждэг.
Маагуу хамуу нь хонины өтгөн ноостой хэсэг болох хондлой, нуруу,
сээр, дал, гуянаас эхлэн бүх биеийг хамарна. Үхэрт шилэн хүзүү
сээрнээс эхэлж биеийн бусад хэсгийг хамарч өвчлүүлнэ.

2. Хохь хамуу:Хамуурсан хонины толгой хагтаж, хогжруутдаг

2. Хохь хамуу:Хамуурсан
учир малчид хохь,хонины толгой
толгой, хагтаж,
хуурай хогжруутдаг
хамуу учир малчид
гэж нэрлэдэг. хохь, толгой,
Энэ хамуугаар
урай хамуу гэж нэрлэдэг. Энэ хамуугаар хонь,
хонь, ямаа, тэмээ ихэвчлэн өвчилдэг.ямаа, тэмээ ихэвчлэн өвчилдэг.

Зураг 10. “Хохь” хамуутай

хонины толгой толгойн
хэсэг

Ялангуяа төлөг, борлон, хуц, ухна хүндээр өвчилнө.Хохь хамуу нь

лангуяа төлөг,
хонь,борлон,
ямааныхуц, ухнажавж,
уруул, хүндээр өвчилнө.Хохь
нүдний хамуучихний
эргэн тойрон, нь хонь,уг,ямааны
шанаа,уруул,
эрүү жавж,
үдний эргэн тойрон, чихний уг, шанаа, эрүү зэрэг нимгэн арьстай хэсгээс эхлэн хүндэрсэн
зэрэг нимгэн арьстай хэсгээс эхлэн хүндэрсэн үед урд хөл бүдэрхийний
ед урд хөл бүдэрхийний хэсгийг, тэмээнд хүзүүний хажуу тал, ямаанд сээр, нуруу, хондлой,
хэсгийг,
ганы хэсгийн тэмээндарьс
үс халцарч хүзүүний хажуу
нь зузаарч тал, ямаанд
тавхайсан сааралсээр, нуруу, хондлой,
хогжруутаж, хагарч яршаад
суганы хэсгийн үс халцарч арьс нь зузаарч тавхайсан саарал хогжруутаж,
аталдаж үхдэг.
3. Хөлний хагарч
хамуу:яршаад
Манай таталдаж
орны мал үхдэг.
сүрэгт өргөн дэлгэр тархаагүй хамуу өвчин.

үйтэн чийгтэй 3. Хөлний
улиралд хамуу: Манай
элбэгшиж, орны мал
зуны улиралд сүрэгт өргөн
багасдаг. дэлгэр
Хонь, ямааны тархаагүй
хойд хөлний
хамуу өвчин.
илбэ, бэрэвхийнд, Хүйтэн
үхрийн хөл, чийгтэй
сүүлнийулиралд элбэгшиж,
уг дэлэнгийн зуныадууны
арьсанд, улиралд багасдаг.
сагагны үе, гуяны
отор талын арьсанд
Хонь, ямаанытус хойд
тус шимэгчилдэг
хөлний шилбэ, учир “хөлний” хамуу
бэрэвхийнд, үхрийнгэжхөл, нэрлэдэг.
сүүлний Хачиг
уг нь
рьсны өнгөн давхаргын хайрс, хуурай хаг, хогжруугаар хооллодог учир
дэлэнгийн арьсанд, адууны сагагны үе, гуяны дотор талын арьсанд тус арьс идэгч хамуу ч
дэг. тус шимэгчилдэг учир “хөлний” хамуу гэж нэрлэдэг. Хачиг нь арьсны
4. Булчирхайн
өнгөн хамуу: Бусад
давхаргын хамууны
хайрс, хачгийг
хуурай хаг,бодвол өт хэлбэртэй,
хогжруугаар маш учир
хооллодог жижигарьс
/0,19-0,22
м/ хэмжээтэй хачиг. Малын арьсны гүнд үсний уутанцар, тосны булчирхайд
идэгч хамуу ч гэдэг.
имэгчилдэг.Хонь, ямаанд их тохиолддог. Нэг гүвдрүүнд маш олон тооны хачиг агуулагдах
4. Булчирхайн хамуу: Бусад хамууны хачгийг бодвол өт
өгөөд аажмаар хачиг үржин хавь ойрын эд, эсийг гэмтээн, арьс нимгэрч цоорон
ргэлжилсэн яр болохмаш
хэлбэртэй, жижиг
бөгөөд хэд/0,19-0,22 мм/ хэмжээтэй
хэдэн гүвдрүү доогуураахачиг. Малын
нийлж арьсны
арьсыг хөндийлэн
дээлүүлнэ. Нядалсан ба үхсэн малын арьсыг өвчсөний дараа дотор талаас харахад их,
ага хэмжээний шар толбууд тодорхой харагдана. 15
суганы хэсгийн үс халцарч арьс нь зузаарч тавхайсан саарал хогжруутаж, хагарч яршаад
таталдаж үхдэг.
3. Хөлний хамуу: Манай орны мал сүрэгт өргөн дэлгэр тархаагүй хамуу өвчин.
Хүйтэн чийгтэй улиралд элбэгшиж, зуны улиралд багасдаг. Хонь, ямааны хойд хөлний
шилбэ, бэрэвхийнд, үхрийн хөл, сүүлний уг дэлэнгийн арьсанд, адууны сагагны үе, гуяны
МАЛЫН
дотор талын арьсанд тус АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН
тус шимэгчилдэг ЗӨВ БЭЛТГЭХ
учир “хөлний” хамууТУХАЙ
гэж нэрлэдэг. Хачиг нь
арьсны өнгөн давхаргын хайрс, хуурай хаг, хогжруугаар хооллодог учир арьс идэгч хамуу ч
гүнд үсний уутанцар, тосны булчирхайд шимэгчилдэг.Хонь, ямаанд их
гэдэг.
4.тохиолддог. Нэг гүвдрүүнд
Булчирхайн хамуу: машхачгийг
Бусад хамууны олонбодвол
тооны хачиг агуулагдах
өт хэлбэртэй, маш жижиг бөгөөд
/0,19-0,22
мм/аажмаар
хэмжээтэй хачиг.
хачиг үржинМалынхавьарьсны
ойрынгүндэд, үсний
эсийг уутанцар,
гэмтээн, тосны булчирхайд
арьс нимгэрч
шимэгчилдэг.Хонь, ямаанд их тохиолддог. Нэг гүвдрүүнд маш олон тооны хачиг агуулагдах
цоорон
бөгөөд үргэлжилсэн
аажмаар хачиг үржин яр хавь
болох бөгөөд
ойрын хэд хэдэн
эд, эсийг гэмтээн,гүвдрүү доогуураа
арьс нимгэрч цоорон
нийлж арьсыг
үргэлжилсэн хөндийлэн
яр болох идээлүүлнэ.
бөгөөд хэд Нядалсан
хэдэн гүвдрүү ба үхсэн
доогуураа нийлж малын
арьсыг арьсыг
хөндийлэн
өвчсөнийНядалсан
идээлүүлнэ. дараа дотор
ба үхсэнталаас
малынхарахад их, багадараа
арьсыг өвчсөний хэмжээний шар толбууд
дотор талаас харахад их,
бага хэмжээний шар толбууд
тодорхой харагдана. тодорхой харагдана.

Зураг 11. Булчирхайн хамуутай ямааны Зураг 12. Булчирхайн хамуутай ямааны
арьс шар махан талаасаа арьсыг эцсийн боловсруулалт хийсний
дараа нүхтэй болсон байдал

Хамуутай тэмцэх, сэргийлэх арга хэмжээ. Хамуутай малыг эмчлэх,

малын байр, тоног хэрэгслийг ариутгах, малын арчилгаа, маллагааг
сайжруулах зэрэг иж бүрэн арга хэмжээг малын эмчтэйгээ хамтарч авч
явуулах шаардлагатай.
11
Цахлайн гэмтэл: Мал цахлайгаар өвчилсний улмаас арьсанд бий
болсон гэмтэл. Цахлайг мөөгөнцөрөөр үүсдэг өвчин. Бүх төрлийн мал,
үслэг болон зэрлэг ан амьтад өсвөр насандаа их өвчилнө. Цахлайн
халдварлалт өвөл, хаврын улиралд үлэмж ихэснэ. Цахлай үүсгэгч
мөөгөнцөр нь шарх, шалбархайгаар дамжин хүн амьтны арьсанд
орж үрэвсүүлснээс үс нь унаж, хайрстан хогжруутна. Цахлай үүсгэгч
мөөгөнцөр үс ноос хогжруунд 5-7 жил, бууцанд 9 сар, малын байранд
4-8 жил, буцалж буй усанд 2 минут амьд байж чадна. Малчдын өргөн
хэрэглэдэг халуун тос сайн үр дүн өгдөг.

Цэцгийн гэмтэл: Цэцэг нь вирусээр үүсдэг бөгөөд голдуу, хонь ямаа

өвчилнө. Цэцэг нь амьсгалын болон хоол боловсруулах эрхтнүүдээр
заримдаа арьсны шалбархай зэргээр дамжиж халдварлана. Түүхий

16
 малын эмчтэйгээ
хэрэгслийг ариутгах, хамтарч авч
малын арчилгаа, явуулахсайжруулах
маллагааг шаардлагатай. зэрэг иж бүрэн арга хэмжээг
малын эмчтэйгээ хамтарч авч явуулах шаардлагатай.
Цахлайн гэмтэл: Мал цахлайгаар өвчилсний улмаас арьсанд бий болсон гэмтэл. Цах
Цахлайн гэмтэл:мөөгөнцөрөөр үүсдэг өвчин.
Мал цахлайгаар Бүх төрлийн
өвчилсний улмаас мал,арьсандүслэгбийболон зэрлэг
болсон ан амьтад
гэмтэл. Цахлайгөсвөр наса
мөөгөнцөрөөрихүүсдэгөвчилнө.
МАЛЫН
өвчин.Цахлайн
АРЬС халдварлалт
ШИРИЙГ
Бүх төрлийн ХЭРХЭН
мал, үслэгөвөл,
ЗӨВ
болон хаврын
зэрлэгулиралд
БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
ан амьтад үлэмж
өсвөрихэснэ.
насандааЦахлай үү
их өвчилнө. мөөгөнцөр нь шарх, шалбархайгаар
Цахлайн халдварлалт өвөл, хаврындамжин улиралд хүнүлэмж
амьтны арьсанд
ихэснэ. орж үрэвсүүлснээс
Цахлай үүсгэгч ү
эдийн нь
мөөгөнцөр хувьд
унаж,
шарх, бол цэцэгхогжруутна.
хайрстан
шалбархайгаарөвчнийдамжинэдгэрсэн
Цахлай сорви,
хүнүүсгэгч өвчлөлтийн
амьтнымөөгөнцөр
арьсанд орж үеийн
үс ноос гэж хоёр
хогжруунд
үрэвсүүлснээс 5-7 жил, бууца
үс нь
унаж,ангилна.
хайрстансар, малын
Цэцэг байранд
өвчнөөр
хогжруутна. Цахлай 4-8
өвчилжжил, байх
үүсгэгч буцалж үед
мөөгөнцөр буйнь
үсусанд 2хогжруунд
нядалсан
ноос минут хонин
амьд5-7 байж чадна. Малчдын
нэхийний
жил, бууцанд 9 ө
сар, хөрсөн хэрэглэдэг
малын байранд 4-8 халуун
жил, тос сайн
буцалж буйүр усанд
дүн өгдөг.
2 минут амьд байж чадна. Малчдын өргөн
талд 0,5-1,5 мм орчим диаметртай дугуй хэлбэрийн хар хүрэн
хэрэглэдэг халуун тос сайн үр дүн өгдөг.
буюу цайвардуу
Цэцгийн гэмтэл:өнгийнЦэцэг тармаг толбууд үүсдэг
нь вирусээр байх нь ажиглагдана.
бөгөөд голдуу, хонь Цэцгээр
ямаа өвчилнө. Цэц
өвчилж
Цэцгийн байгаад
амьсгалын
гэмтэл: Цэцэг эдгэрсэн
болон
нь вирусээр хонины
хоол үүсдэгнэхийний
боловсруулах хөрсөнхонь
бөгөөд эрхтнүүдээр
голдуу, талд цагаавтар
заримдаа
ямаа арьсны
өвчилнө. жижигшалбархай
Цэцэг нь зэр
дамжиж халдварлана. Түүхий эдийн
өнгийн сорвиуд үлдсэн байна. Цэцгээр өвчилж байхад нь нядалсан
амьсгалын болон хоол боловсруулах эрхтнүүдээр хувьд бол
заримдаа цэцэг өвчний
арьсны эдгэрсэн
шалбархай сорви,
зэргээр өвчлөл
дамжиж үеийн гэж хоёр
халдварлана. Түүхий ангилна.
эдийн Цэцэг
хувьдөвчнөөр
бол цэцэг өвчилж
өвчний байх үед нь нядалсан
эдгэрсэн хонин нэхийний хө
сорви, өвчлөлтийн
ямааны арьс0,5-1,5
талд хөрсөнмм талдаа
орчим шаравтар
диаметртай өнгийн
дугуй толбуудтай
хэлбэрийн хар хүрэн байдаг. Цэцэг өнгийн та
үеийн гэж хоёр ангилна. Цэцэг өвчнөөр өвчилж байх үед нь нядалсан хонинбуюу цайвардуу
нэхийний хөрсөн
талдөвчнөөр
0,5-1,5 мм өвчилсөн
толбууд
орчимбайх арьс,
диаметртай ширийг
нь ажиглагдана. тусад
Цэцгээр
дугуй хэлбэрийн нь
хар хүлээж
өвчилж авчцайвардуу
байгаад
хүрэн буюу тусгай
эдгэрсэн хяналтанд
хонины
өнгийн нэхийний хө
тармаг
байлгаж
толбууд байхталдариутгал
нь цагаавтар
ажиглагдана.хийхжижиг ёстой.
өнгийн
Цэцгээр Цэцэг
сорвиуд
өвчилж өвчтэй
үлдсэн
байгаад малын арьсыгнэхийний
байна. хонины
эдгэрсэн Цэцгээр карболын
өвчилж байхад
хөрсөн нь няда
талдхүчлийн
цагаавтарямааны
жижигарьс
3%-ийн хөрсөн
өнгийн
уусмал талдаа
сорвиуд
буюу шаравтар
үлдсэн
креолины байна. өнгийн
Цэцгээр
2,5%-ийн толбуудтай
өвчилж
уусмалаар байдаг.
байхад Цэцэг
24нь өвчнөөр өвчи
нядалсан
цагийн
ямааны арьс арьс,
хөрсөн ширийг
талдаатусадшаравтарнь хүлээж
өнгийнавч тусгай хяналтанд
толбуудтай байлгаж
байдаг. Цэцэг ариутгал
өвчнөөр хийх ёстой. Ц
өвчилсөн
хугацаагаар ариутгана.
арьс, ширийгөвчтэй
тусад малын арьсыг
нь хүлээж авчкарболын хүчлийн 3%-ийн
тусгай хяналтанд байлгаж уусмал буюухийх
ариутгал креолины
ёстой.2,5%-ийн
Цэцэг уусма
өвчтэй малын24арьсыг
цагийнкарболын
хугацаагаар ариутгана.
хүчлийн 3%-ийн уусмал буюу креолины 2,5%-ийн уусмалаар
Механик
24 цагийн нөлөөгөөр
хугацаагаар ариутгана. үүсэх гэмтэл: Мал амьд байх үедээ гадны элдэв
механикМеханик нөлөөгөөрболж
нөлөөллүүдээс үүсэхарьс гэмтэл:
ширэнд Малянзамьд байхгэмтэл
бүрийн үедээ үүсдэг.
гадны элдэв мех
нөлөөллүүдээс
Механик нөлөөгөөр үүсэхболж арьс ширэнд
гэмтэл: Мал амьд янз бүрийн
байх үедээ гэмтэлгадны
үүсдэг.элдэв
Механик нөлөөгөөр ү
механик
Механик
нөлөөллүүдээс
нөлөөгөөр
гэмтэлүүдэд
болж арьс
үүсэх
зургаас,
ширэнд
гэмтэлүүдэд
тамганы, эдэлгээний
янз бүрийн
зургаас,
гэмтэл зэрэг тамганы,
гэмтэлүүд
үүсдэг. Механик
эдэлгээний
хамаарагдана.
нөлөөгөөр үүсэх
зэрэг гэмтэлүүд
гэмтэлүүдэд хамаарагдана.
зургаас, тамганы, эдэлгээний зэрэг гэмтэлүүд хамаарагдана.
Зураасны гэмтэл: Мал загатнасан газраа хурц үзүүртэй зүйлд маажих, санамсаргүй ш
Зураасны зэргээс Мал
гэмтэл: арьсны үсэн талд
загатнасан үүссэн
газраа шарх
хурц сорвины
үзүүртэй зүйлдул мөрийг
маажих, зураас гэнэ.Хонь
санамсаргүй ноосыг хярга
шүргэх
Зураасны гэмтэл: Мал загатнасан газраа хурц үзүүртэй зүйлд маажих,
зэргээс арьсны хайхрамжгүй хийснээс,
үсэн талд үүссэн шарх ямааны
сорвины арьсанд бол зураас
ул мөрийг сөрдгөргэнэ.Хонь
хурц үзүүртэй
ноосыг төмөр самаар хама
хяргахдаа
санамсаргүй
хайхрамжгүй самнаснаас,
шүргэх
хийснээс, ямаанымөнзэргээс
нядалсны арьсны
арьсанд бол дараа үсэн
хонь
сөрдгөр
талдарьсыг
ямааны
хурц үзүүртэй
үүссэн шарх
хяргах
төмөр
сорвины
самнах
самаар зэргээс
хамаа бусзураас ү
ул мөрийг
самнаснаас, мөн зураас
байна. гэнэ.Хонь
Зураасны
нядалсны дараа хоньноосыг
гэмтлийг хяргахдаа
гүн, арьсыг
ямааны хяргаххайхрамжгүй
самнах зэргээсхийснээс,
зураас үүсдэг
ямааны
байна. гүн арьсанд
Зураасны биш гэж хоёр
гэмтлийг гүн,хуваана. Гүн
бол
биш гэжбиш
гүн сөрдгөр хоёр зураасны
хуваана.
хурц үзүүртэй гэмтэл түргэн
Гүн
биш зураасны хугацаанд
гэмтэл эдгэрч
түргэн ул мөргүй
төмөр болдог
хугацаанд эдгэрч
самаар бол хамаа
ул гүн зураас нь
мөргүй
бус бол
болдог самнаснаас,
гүн зураас мөн
боловсруулсан арьсны
нь өнгөн
нядалсны
боловсруулсан талын бүтэн үзэмжтэй
дараа
арьсны хонь
өнгөн байдалд
талын бүтэнулүзэмжтэй
ямааны
мөр нь үлдэж
арьсыг байдалд
хяргах
хоцордог байна.
ул мөр нь үлдэжАрьсхоцордог
ширэндбайна.зураас үүсэхээс
Арьссамнах
ширэнд зэргээс
урьдчилан зураас
сэргийлэхийн тулд
зураас үүсэхээс
үүсдэг юуны
урьдчилан байна. урьд
сэргийлэхийн Зураасны хашаа
тулд хороог
юуны урьдбарихдаа
гэмтлийг гүн,
хашаагүнэлдэв бишүзүүртэй зүйлс,
хороог
барихдаа хадаас
элдэв үзүүртэй зэргийг
зүйлс, ёрдойлгон
гэж хоёр хуваана.
үлдээхгүйг хичээх, Гүн малын арьсыг
хадаас зэргийг ёрдойлгон
биш хичээх,
үлдээхгүйг зураасны
нядалсны малын гэмтэл
дараа
арьсыг хяргахыг хатуу
түргэндараа
нядалсны хугацаанд
хориглох эдгэрч
хэрэгтэй
хяргахыг хатуу байдаг.
ул мөргүй болдог бол гүн
хориглох хэрэгтэй байдаг.
Зураг 13. Зураасны гэмтэл
зураас нь боловсруулсан
Зураг 13. Зураасны гэмтэл
арьсны өнгөн талын бүтэн үзэмжтэй байдалд ул мөр нь үлдэж хоцордог
байна. Арьс ширэнд зураас үүсэхээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд
юуны урьд хашаа хороог барихдаа элдэв үзүүртэй зүйлс, хадаас зэргийг
ёрдойлгон үлдээхгүйг хичээх, малын арьсыг нядалсны дараа хяргахыг
хатуу хориглох хэрэгтэй байдаг.

12
12
17
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
амганы гэмтэл:
ТамганыБодгэмтэл: малыг Бод эзэмшлийн
малыг
рээнд таних тэмдэгтэй
эзэмшлийн болгохын
хүрээнд халуун
тулд танихТамганы гэмтэл: Бод малыг эзэмшлийн
мрөөр хайрч түлсэн ул мөрийг тамганы хүрээнд таних тэмдэгтэй болгохын тулд халуун
тэмдэгтэй болгохын тулд
мтэл гэнэ. Боловсруулсан арьс шир болон төмрөөр хайрч түлсэн ул мөрийг тамганы
халуун төмрөөр хайрч түлсэн
үхий эдэд дээр тамганы гэмтэл тод гэмтэл гэнэ. Боловсруулсан арьс шир болон
ул мөрийг тамганы гэмтэл гэнэ.
рагддаг.Энэ хэсэгт нь хатуу хугарамтгай, түүхий эдэд дээр тамганы гэмтэл тод
Боловсруулсан арьс шир болон
эмжгүй болсон байдаг.Тамганы гэмтлээс харагддаг.Энэ хэсэгт нь хатуу хугарамтгай,
түүхий эдэд дээр тамганы
ьдчилан сэргийлэх гол арга бол арьсыг үзэмжгүй болсон байдаг.Тамганы гэмтлээс
гэмтэл тод харагддаг.Энэ хэсэгт
мтээхгүйгээр
Тамганытэмдэглэх
гэмтэл: өөрБод ашигтай арга
малыг эзэмшлийнурьдчилан сэргийлэх гол арга бол арьсыг
нь хатуу хугарамтгай, үзэмжгүй
олох индексжүүлэх
хүрээнд танихявдал чухалболгохын
тэмдэгтэй болж байна.тулдгэмтээхгүйгээр
халуун тэмдэглэх өөр ашигтай арга
болсон байдаг.Тамганы гэмтлээс
төмрөөр хайрч түлсэн ул мөрийг тамганы болох индексжүүлэх явдал чухал болж байна.
урьдчилан
гэмтэл сэргийлэх арьс гол шираргаболон
Зураг гэнэ. Боловсруулсан
14. Тамганы гэмтэл
бол арьсыг гэмтээхгүйгээр
түүхий эдэд дээр тамганы гэмтэл тод Зураг 14. Тамганы гэмтэл
тэмдэглэх хэсэгт
харагддаг.Энэ өөр ньашигтай арга
хатуу хугарамтгай,
ивээний гэмтэл: Шивээ өвсний үр, үсэн бүрхүүлийг нэвтэлж арьсыг цоолон олон жижиг
болох
х үүсгэхүзэмжгүй
буюу үр индексжүүлэх
болсон явдал
нь өөрөөбайдаг.Тамганы
үлдсэнийг чухал болж
гэмтлээс
шивээний гэмтэл байна.
гэнэ. Шивээний гэмтэл үр,нь хонины
Шивээний гэмтэл: Шивээ өвсний үсэн бүрхүүлийг
урьдчилан сэргийлэх гол арга
ьсанд хамгийн ихээр тохиолддог. Малын амьд бол арьсыг
нүх байх
үүсгэхүед үүссэн
буюу бүхөөрөө
үр нь төрлийн гэмтэл арьсны
үлдсэнийг шивээний гэмтэ
осонд ньгэмтээхгүйгээр
Шивээнийтэмдэглэх
далдлагдаж гэмтэл:
байдаг өөр
учирШивээашигтай
арьсны өвсний аргаүр,тодорхойлох
чанарыг үсэн бүрхүүлийг нэвтэлж арьсыг
арьсанд хамгийн ихээрүед сайн
тохиолддог. ажиглагдахгүй
Малын амьд байх үе
болох
рин арьсыг индексжүүлэх
цоолон
үйлдвэрт явдал боловсруулах
олоноруулж
жижиг чухал болж байна.
нүх үүсгэх буюу
явцад үр нь өөрөө үлдсэнийг шивээний
ноосонд ньилэрч бүтээгдэхүүний
далдлагдаж байдаг учир өнгө, үзэмж,чанарыг т
арьсны
нарыг бууруулж
гэмтэлбайна.
гэнэ.Үүнээс болж хонь,
Шивээний ямааны
гэмтэл хариннь арьсан
хонины
арьсыг түүхий эдийн
арьсанд
үйлдвэрт 1,хамгийн
оруулж 2 дугаар зэргийн явцад
ихээр
боловсруулах
лэх хувь 50-60 %Зураг
байхад
тохиолддог.
14. Тамганы
Малын
гэмтэл савхины
боловсруулсан
амьд байх чанарыг 1,бууруулж
үед үүссэн2 дугаар зэргийн
бүх байна.
төрлийн эзлэх
Үүнээс хувьарьсны
болж
гэмтэл 7хонь,
% -иас
ямааны арь
трэхгүй байна. Эдгээр гэмтлийг тодорхойлон үзэхэд
эзлэх хувьхачигны гэмтэл
50-60 чанарыг арьсны
% байхадтодорхойлох талбайн
боловсруулсанүед 13%,
савхины 1, 2
ноосонд
ивээнийШивээний
гэмтэл 20%,
нь
гэмтэл:
далдлагдаж
гуурынШивээ
гэмтэл
байдаг
5% эзэлж
өвсний
учир
байна.
үр, хэтрэхгүй
үсэн
арьсны
Шивээтэй
бүрхүүлийг бэлчээрт малыг бэлчээхээс
байна.нэвтэлж
Эдгээр арьсыг
гэмтлийгцоолон олон жижигүзэхэд х
тодорхойлон
мнө хадаж сайн
үүсгэхажиглагдахгүй
нүххэвшвэл буюу үр нь өөрөө
сайн. харин арьсыг
үлдсэнийг үйлдвэрт
шивээний
шивээний гэмтэл
гэмтэл
оруулж
гэнэ. боловсруулах
20%,Шивээний гэмтэл5%
гуурын гэмтэл
явцад
нь хониныбайна. Ш
эзэлж
илэрч
арьсанд бүтээгдэхүүний
хамгийн ихээр тохиолддог.өнгө, үзэмж,
Малын амьд чанарыг
байх үед бууруулж
үүссэн
өмнө хадаж хэвшвэл сайн. бүх байна.
төрлийн Үүнээс
гэмтэл арьсны
ноосонд
болжньхонь,
далдлагдаж
ямааны байдаг учиртүүхий
арьсан арьсныэдийн
чанарыг1,тодорхойлох үед сайнэзлэх
2 дугаар зэргийн ажиглагдахгүй
хувь
харин арьсыг үйлдвэрт оруулж боловсруулах явцад илэрч бүтээгдэхүүний өнгө, үзэмж,
50-60 % байхад боловсруулсан савхины 1, 2 дугаар зэргийн эзлэх хувь
чанарыг бууруулж байна. Үүнээс болж хонь, ямааны арьсан түүхий эдийн 1, 2 дугаар зэргийн
7%
эзлэх -иас
хувь хэтрэхгүй
50-60 % байхадбайна. Эдгээр савхины
боловсруулсан гэмтлийг 1, 2тодорхойлон
дугаар зэргийнүзэхэд хачигны
эзлэх хувь 7 % -иас
хэтрэхгүй
гэмтэлбайна. Эдгээр
арьсны гэмтлийг13%,
талбайн тодорхойлон
шивээний үзэхэд хачигны
гэмтэл гэмтэл
20%, арьсны
гуурын талбайн
гэмтэл 13%,
5%
шивээний гэмтэл 20%, гуурын гэмтэл 5% эзэлж байна. Шивээтэй бэлчээрт малыг бэлчээхээс
эзэлж байна. Шивээтэй
өмнө хадаж хэвшвэл сайн.
бэлчээрт малыг бэлчээхээс өмнө хадаж хэвшвэл
сайн.

Зураг 15. Шивээний гэмтэл

Зураг 15. Шивээний гэм
тираа: Зөвхөн үхрийн ширний хүйсний
лгаанаас үүсдэг гэмтэл. Бух, эр шүдлэн, Атираа: Зөвхөн үхрийн ширний хүйсний
заалан, шар үхрийн ширний хүзүүний ялгаанаас үүсдэг гэмтэл. Бух, эр шүдлэн,
ьс үрчийж тогтсон байхыг атирааны хязаалан,
Зураг 15. Шивээнийшар үхрийн ширний хүзүүний
гэмтэл
мтэл гэнэ. Атираатай арьсыг үйлдвэрт арьс үрчийж тогтсон байхыг атирааны
оловсруулахад арилдаггүй учир гэмтэл гэнэ. Атираатай арьсыг үйлдвэрт
Атираа: Зөвхөн үхрийн ширний хүйсний 18
тээгдэхүүний өнгө үзэмжийг ихээр боловсруулахад арилдаггүй учир
ялгаанаас үүсдэг гэмтэл. Бух, эр шүдлэн,
уруулж,хязаалан,
ашиглалтын талбайг
шар үхрийн ширний хүзүүний бүтээгдэхүүний өнгө үзэмжийг ихээр
агасгадаг. Атирааны
арьс үрчийж гэмтлийг
тогтсон байхыг атирааныбууруулж, ашиглалтын талбайг
агасгахын тулгэнэ.
гэмтэл эрАтираатай
үхрийг арьсыг
бярууны багасгадаг.
үйлдвэрт Атирааны гэмтлийг
 Зураг 15. Шивээний гэмтэл

МАЛЫН АРЬС Зураг 15. Шивээний

ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВгэмтэл
БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
Атираа: Зөвхөн үхрийн ширний хүйсний
Атираа:ялгаанаас үүсдэг
Зөвхөн гэмтэл. Бух,
үхрийн эр шүдлэн,
Атираа: Зөвхөн үхрийн ширний хүйсний
хязаалан, шар үхрийн ширний хүзүүний
ширний
ялгаанаас үүсдэг хүйсний
гэмтэл. Бух, ялгаанаас
эр шүдлэн,
арьс үрчийж тогтсон байхыг атирааны
хязаалан, шар
үүсдэг үхрийн Бух,
гэмтэл. ширний хүзүүний
эр шүдлэн,
гэмтэл гэнэ. Атираатай арьсыг үйлдвэрт
арьс үрчийж тогтсон байхыг атирааны
хязаалан, шар үхрийн
боловсруулахад ширний
арилдаггүй
гэмтэл гэнэ. Атираатай арьсыг үйлдвэрт
учир
бүтээгдэхүүний
хүзүүний арьс өнгө тогтсон
үрчийж үзэмжийг ихээр
боловсруулахад арилдаггүй учир
бууруулж, ашиглалтын талбайг
байхыг
бүтээгдэхүүний атирааны гэмтэл
өнгө үзэмжийг
багасгадаг. Атирааны
гэнэ.
ихээр
гэмтлийг
бууруулж,
Атираатай ашиглалтын
арьсыг талбайг
үйлдвэрт
багасгахын тул эр үхрийг бярууны
багасгадаг. Атирааны гэмтлийг
боловсруулахад арилдаггүй
наснаас хэтрүүлэхгүй хөнгөлж байх
багасгахын тул эр үхрийг бярууны
учир хэрэгтэй юм.
бүтээгдэхүүний өнгө
наснаас хэтрүүлэхгүй хөнгөлж байх
үзэмжийг
хэрэгтэй юм. ихээр бууруулж,
Зураг 16. Атирааны гэмтэл
ашиглалтын талбайг багасгадаг.
Атирааны гэмтлийг багасгахынЗураг 16.
тулАтирааны гэмтэлбярууны наснаас
эр үхрийг
13
хэтрүүлэхгүй хөнгөлж байх хэрэгтэй юм.
13
Турсага: Турсан буюу турж үхсэн хонь, ямааны арьсыг турсага гэж
нэрлэнэ. Мөн хоол тэжээлийн дутагдлаас үүс эх гэмтэл нь
малыг хангалтгүй тэжээх, мөн тэжээлийн шимт чанар буурсан, зарим нэг
өвчин эмгэгт баригдсанаас арьс шир нимгэрч чанараа алдсан байдаг.
Энэ гэмтэл зудаар үхсэн, өвөл орой, хавар нядалсан, өвчтэй малын
арьсанд элбэг тохиолдоно.

2.2. Мал,амьтны нядалгааны үеийн гэмтэл

Малыг нядалснаас хойш арьс ширэнд үүсэх гэмтлүүд нь бүхэлдээ

мал нядалгаа, түүхий эд бэлтгэлийн ажиллагааг гардан гүйцэтгэж
байгаа хүмүүсийн ухамсар, мэдлэг, дадлага чадвар, ажлын сахилга
хариуцлагаас ихээхэн шалтгаалдаг. Малыг нядалж арьс, ширийг өвчиж
хуулах үед нядлагч хүмүүсийн хайхрамжгүй үйл ажиллагаанаас болж
буруу ярах, нэвт цоолох, нүх гаргах, зүсч хөрслөх өөх, халим шар мах,
цусны үлдэгдлийг цэвэрлэхгүй байх зэрэг гэмтлүүд үүсч байна.
Б у р у у я р а л т ы н г э м т эл : Арьс ширний стандартад заасан шугамаас
гажуудуулж ярж, өвчсөнийг буруу яралтын гэмтэл гэнэ. Энэ гэмтэл нь
нурууны гол шугамтай харьцуулахад тэгш хэлбэрийг хангаагүй, арьсны
зөв хэлбэр дүрсийг алдагдуулсан байдаг.
Эсгэлт буюу цоорхой: Арьсыг өвчиж хуулах, халимлах зэрэг
ажиллагааны үед хурц хутгаар арьсыг нэвт хэрчиж, их бага ямар нэг
хэмжээний нүх гарган огтолсныг эсгэлт буюу цоорхой гэнэ. Өнөөгийн
нөхцөлд бодын арьсан дээр хамгийн их гарч байгаа, хамгийн засч болох
гэмтэл бол энэ гэмтэл бөгөөд хувь хүний мэдлэг, чадвар дутмаг буюу

19
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

ухамсар дорой, хайнга хандлагаас болж энэ гэмтэл гардаг. Арьсыг аль
болох хичээж, эсгэж цоолохгүйгээр цэвэрхэн өвчих ёстой. Эсгэлтээс
болж түүхий эдийн үнэ огцом доошилдог.
Хөрсөлгөө: Мал нядлагчийн хайхрамжгүй ажиллагаанаас болж
арьсны хөрсөн талаас янз бүрийн хэлбэрээр эсгэж огтолсон боловч
цоорхой гаргаагүй гэмтээснийг хөрсөлгөөний гэмтэл гэнэ.Энэ нь мөн
эсгэлттэй адил бодын ширэнд нилээд түгээмэл тохиолддог учир арьс
ширийг өвчих үед модон муна хэрэглэх нь гэмтэл багасгах бололцоотой
юм.

2.3. Мал, амьтны нядалгааны дараах үеийн гэмтэл

Малыг нядалснаас хойш арьс ширэнд үүсэх гэмтлүүд нь бүхэлдээ мал

нядлагаа, түүхий эд бэлтгэлийн ажиллагааг гардан гүйцэтгэж байгаа
хүмүүсийн ажлын сахилга, хариуцлагаас ихээхэн шалтгаалдаг. Малыг
нядлах үед нядлагч хүмүүсийн хайхрамжгүй ажиллагаанаас болж
буруу ярах, нүх, цоорхой гаргах хөрслөх, өөх, мах цусны үлдэгдлийг
цэвэрлэхгүй байх зэрэг гэмтлүүд үүсдэг.

Урины гэмтэл: Урины гэмтэл зөвхөн хөлдүү арьс ширэнд үүсдэг

гэмтэл юм. Арьс ширийг хөлдөөхөд түүний коллаген ширхэглэгүүдийн
завсарт усан дусал бөөгнөрөн мөстөж талсжиж хөлдөхдөө коллагений
ширхэглэг эд эсийг нилээд хэмжээгээр сунгаж тэлдэг байна. Урины
гэмтлээс сэргийлэхдээ арьс ширийг хөлдөөх аргаас зайлсхийж давслах
аргыг өргөн хэрэглэх ба хөлдөөсөн арьс ширийг удаан хугацаагаар нар
салхинд ил задгай байлгахыг цээрлэж, аль болохоор агуулахад хадгалах
хэрэгтэй.

Эвэршилт: Дулааны улиралд арьсыг нарны гэрлийн шууд тусгалд

хатаах, халуун саравчинд удаан хугацаагаар хадгалах зэргээс арьсны
ширхэгүүдэд үл хувирах хими-физикийн өөрчлөлт орсныг эвэршилт
гэнэ. Эвэршилтээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд арьс ширийг нарны
шууд тусгалгүй газарт хатаахын зэрэгцээгээр хатаасан арьс ширийг
шавар таазгүй саравч зэрэг халуун байранд удаан хугацаагаар
хадгалахгүй байх хэрэгтэй.

Ялзралт: Чанар хамгаалах ажиллагааг оройтуулж хийснээс буюу эсхүл

хадгалалтын нөхцөлийг тохируулаагүйгээс нян, ферментүүдийн задлах
үйлчилгээгээр арьсны үс, хөрсөн талд ялзралт явагдсаныг ялзралт гэнэ.
Ялзралтын гэмтлээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд нядалсан малын

20
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

арьсыг өвчиж аваад дөнгөж хөрсөн даруйд нь давслах буюу чанар

хамгаалалтын бусад аргыг хэрэглэх шаардлагатай.
Давсны толбо: Дулааны улиралд нойтон давсалсан арьс ширний үс,
хөрсөн талд үүсдэг цагаан шаргалаас хар хүрэн өнгийн жижиг толбуудыг
давсны толбоны гэмтэл гэнэ. Давсны толбо голдуу бод малын ширэнд
ялангуяа бяруу шүдлэнгийн арьсанд илүү тохиолдоно. Боловсруулсан
арьс ширэнд энэ гэмтэл ширүүвтэр гадаргуутай толбууд болж энэ нь
тосолгоо, будалтын үйлчилгээ муу авдаг байна.

Үрчгэр арьс: Стандартын техникийн нөхцөлд дурьдсан шаардлагын

дагуу эвхээгүй буюу дэлгээгүй арьсыг үрчгэр хорчгор арьс гэнэ.

2.4. Хадгалалтын үед үүсэх гэмтэл

Арьс шир хадгалах шаардлагуудыг нарийн баримталж ажиллаагүй,

тээвэрлэлтийн үйл ажиллагааг хайнга гүйцэтгэснээс цох, хивэнд
идэгдэх, хөгцрөх, хугарах, мэрэгчид идэх зэрэг гэмтэл үүсдэг.
Ц охны гэмтэл: Цох хорхой, түүний авгалдайнууд арьс ширний
хатаасан, хөрсөн талаас нүх гарган идсэн гэмтлийг цох хорхойн гэмтэл
гэнэ. Арьс ширийг цохонд идэгдэхээс хамгаалах хамгийн найдвартай
арга бол химийн бодисуудыг хэрэглэх явдал юм. Химийн бодисыг
хүндийн жингийн хувиар бодож нафаталин 4 хувь, парадихлорбензол 4
хувь, кремнефторт натри 1 хувиар тус тус хатаасан арьсны үс, хөрсөн
талд цацна.

Мэрэгчдийн гэмтэл: Арьсаа гүйцэд халимлаж, сайн цэвэрлээгүйгээс

голлон шалтгаалж хатаасан арьс ширийг хөрсөн талаас нь мэрэгчид
идэж гэмтээсэн ул мөрийг мэрэгчдийн гэмтэл гэнэ.

Хөгцний гэмтэл: Хатаасан арьс ширний зарим хэсэгт чийглэг

байдалтай болсноор цайвардуу гадаргуутай ногоон үсэрхэг зүйл
хөгцний мөөгний үйлчилгээний нөлөөллөөр бий болж байхыг хөгцний
гэмтэл гэнэ.Хөгцний мөөгөнцрүүдийн хүчтэй хөгжсөний нөлөөгөөр
үсэн бүрхүүл нь зулгарч унахад хүргэнэ. Хөгцний гэмтлээс урьдчилан
сэргийлэхийн тулд арьсыг гүйцэд хатаахаас гадна хатаасан, давсалж
хатаасан арьс шир хадгалах агуулахыг дусаал гоожих нүхгүй байлгах
болон чийглэг биш байдалтай нөхцөлд хадгалах хэрэгтэй.

Зэвний гэмтэл: Нойтон, нойтон давсалсан арьс ширийг металлын

зүйлд хүргэх, ойрхон удаан хугацаагаар хамт байлгасны нөлөөгөөр

21
 бүрхүүл нь зулгарч
гүйцэд унахад
хатаахаас хүргэнэ.
гадна Хөгцний
хатаасан, гэмтлээс
давсалж урьдчилан
хатаасан арьс сэргийлэхийн
шир хадгалахтулд арьсыг дусаа
агуулахыг
гүйцэд хатаахаас гадна хатаасан, давсалж хатаасан арьс шир хадгалах агуулахыг
гоожих нүхгүй байлгах болон чийглэг биш байдалтай нөхцөлд хадгалах хэрэгтэй. дусаал
гоожих нүхгүй байлгах болон чийглэг биш байдалтай нөхцөлд хадгалах хэрэгтэй.
Зэвний МАЛЫН
гэмтэлАРЬС: Нойтон, нойтон
ШИРИЙГ давсалсан
ХЭРХЭН арьс ширийг
ЗӨВ ширийг
БЭЛТГЭХ металлын зүйлд хүргэх, ойрхо
ТУХАЙ
Зэвний гэмтэл : Нойтон, нойтон давсалсан арьс металлын зүйлд хүргэх, ойрхон
удаан хугацаагаар хамт байлгасны нөлөөгөөр хөрсөн талд үүссэн хар хүрэн өнгийн толбы
удаан хугацаагаар хамт байлгасны нөлөөгөөр хөрсөн талд үүссэн хар хүрэн өнгийн толбыг
хөрсөн талд
зэвний үүссэн
гэмтэл хар хүрэн
гэнэ. Урьдчилан өнгийн толбыг
сэргийлэхийн тулд арьсзэвний гэмтэл
ширийг төмөр гэнэ.
торхонд давслах боло
зэвний гэмтэл гэнэ. Урьдчилан сэргийлэхийн тулд арьс ширийг төмөр торхонд давслах болон
Урьдчилан сэргийлэхийн
янз бүрийн төмрийн зүйлтэйтулд арьс
шүргүүлж ширийг
хадгалахыг төмөр торхонд
хориглоно.
янз бүрийн төмрийн зүйлтэй шүргүүлж хадгалахыг хориглоно. давслах
болон янз бүрийн төмрийн зүйлтэй шүргүүлж хадгалахыг хориглоно.
Хугаралт:
Х уХугаралт:
гар а л т : Хатаах, Хатаах, хөлдөөх
Хатаах, аргаар
хөлдөөххөлдөөх
аргаар
чанарын хамгаалалт хийсэн арьс ширийг
аргаар
чанарын чанарын
хамгаалалт хамгаалалт
хийсэн арьсхийсэн
ширийг
бэлтгэх,
бэлтгэх, хадгалах,
хадгалах, тээвэрлүүлэх
тээвэрлүүлэх үйл үйл
арьс ширийг
ажиллагааг
бэлтгэх,
хайхрамжгүй
хадгалах,
гүйцэтгэснээс үс,
ажиллагааг хайхрамжгүй гүйцэтгэснээс үс,
тээвэрлүүлэх
хөрсөн талаас үйл ажиллагааг
хөрсөн талаас хугарчхугарч
ан цав ан гарсан
цав гарсан
хайхрамжгүй
газрыгхугаралтын
газрыг
гүйцэтгэснээс
хугаралтын гэмтэлгэмтэл
үс,
гэнэ. гэнэ.
хөрсөн талаас
Боловсруулсан
Боловсруулсан хугарч ан цав
бүтээгдэхүүн
бүтээгдэхүүн гарсан
дээр
дээр ан цаван цав
газрыг
гарч гарчхугаралтын
хугарсан
хугарсан байдал байдалгэмтэл
хэвээр хэвээр гэнэ.
хадгалагдан
хадгалагдан
Боловсруулсан бүтээгдэхүүн
үлдэнэ. Хугаралтаас
үлдэнэ. Хугаралтаас урьдчиландээр
урьдчилан
цавсэргийлэхийн
ансэргийлэхийн тулд тулд
гарч хугарсан чанар
байдал
чанар хамгаалалтын
хэвээр
хамгаалалтын
хамгийн
хамгийн
хадгалагдан дутагдалтай
дутагдалтай
үлдэнэ. арга болох
арга Хугаралтаас
болох хөлдөөх,
хөлдөөх,
хатаах аргаас
хатаах зайлсхийх
аргаас юм. юм.
зайлсхийх Зураг 17. Хугаралтын
Зураг гэмтэл гэмтэл
17. Хугаралтын
урьдчилан сэргийлэхийн тулд чанар
хамгаалалтын хамгийн дутагдалтай арга болох хөлдөөх, хатаах аргаас
зайлсхийх юм. 15 15

3. АРЬС, ШИРИЙГ БЭЛТГЭХ

3.1. Малын арьс, ширнийг өвчиж хуулах арга ажиллагаа

Үхэр, адууны шир, хонь, ямааны арьсыг эрүүний үзүүрээс өехийн

цагаан судлыг дагуулан тууш байдлаар сүүлний уг хүртэл, урд хөлийн
тагалцгийн үеэс өвдөгний үеийн дотор талаар оруулан нөгөө хөлийн
тагалцагны үе хүртэл, хойд хөлийн тагалцагны үеэс борвины үеийн
дотор талаар оруулан
3. АРЬС, ШИРИЙГ нөгөө хөлийн тагалцгийн үе хүртэл яралт хийж
БЭЛТГЭХ

эрүү, шанаа, годыг арьсны

3.1. Малын арьс, ширнийг өвчиж хамт өвчиж
хуулах бэлтгэнэ. Ярах ажиллагааг хийж
арга ажиллагаа
дууссаны дараа хэвлий болон мөчний аль нэг хэсгээс хутгаар хуулж
Үхэр, адууны шир, хонь, ямааны арьсыг эрүүний үзүүрээс өехийн цагаан судлыг дагуулан
эхлэн барьц гаргана.
тууш байдлаар сүүлнийИйнхүү гаргасан
уг хүртэл, урд барьцнаасаа
хөлийн тагалцгийн нэг дотор
үеэс өвдөгний үеийн гараараа
талаар татаж
оруулан нөгөө хөлийн тагалцагны үе хүртэл, хойд хөлийн тагалцагны үеэс борвины үеийн
нөгөө гараараа нудран хуулна. Үхэр, адууны сүүлний арьсыг
дотор талаар оруулан нөгөө хөлийн тагалцгийн үе хүртэл яралт хийж эрүү, шанаа, годыг 8 см-ээс
доошгүйарьсны хамт өвчиж бэлтгэнэ. Ярах ажиллагааг хийж дууссаны дараа хэвлий болон мөчний
аль нэг хэсгээс хутгаар хуулж эхлэн барьц гаргана. Ийнхүү гаргасан барьцнаасаа нэгхамрын
урттай, үхрийн духны ширийг хоёр чихний угаас урагш
нүх хүртэл ярж
гараараа татажөвчинө. Хонь,
нөгөө гараараа ямааны
нудран арьсыг
хуулна. Үхэр, зурагтарьсыг
адууны сүүлний үзүүлсний
8 см-ээс
доошгүй урттай, үхрийн духны ширийг хоёр чихний угаас урагш хамрын нүх хүртэл ярж
дагуу
өвчиж, хуулна.
өвчинө. Хонь, ямааны арьсыг зурагт үзүүлсний дагуу өвчиж, хуулна.

22
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

Зураг 18. Малын арьс, ширнийг өвчин хуулах арга ажиллагаа

АрьсАрьсширийг гараар
ширийг гараар өвчих хөнгөвчлөх,
өвчих ажиллагааг ажиллагааг хөнгөвчлөх,
өвчих явцад ширийг цоолох, өвчих
хөрслөх явцад
үйлдлийг гаргахгүйн тул тусгай модон муна хэрэглэдэг. Үйлдвэрт тусгай зориулалтын
ширийг төхөөрөмжийн
цоолох, тусламжтайгаар
хөрслөх үйлдлийг
өвчиж, хуулдаг. гаргахгүйн тул тусгай модон муна
хэрэглэдэг. Үйлдвэрт тусгай зориулалтын төхөөрөмжийн тусламжтайгаар
өвчиж, хуулдаг.

16

Зураг 19. Малын арьс, ширнийг өвчин хуулах арга ажиллагаа

Арьс ширийг халимлах ажиллагаа нь чанар хамгаалах эхний дамжлага бөгөөд цаашид арьс
ширний чанар буурахгүй байх үндсэн нөхцөл болдог. Халимлаж цэвэрлэсэн арьсыг дулааны
Арьс ширийг халимлах ажиллагаа нь чанар хамгаалах эхний
улиралд 1,5-2 цагийн дотор чанарын хамгаалалт хийхгүй бол ялзарч, муудаж эхэлнэ. Арьс
дамжлага бөгөөд цаашид арьс ширний чанар буурахгүй байх үндсэн
ширний анхны чанарыг бууруулахгүйгээр боловсруулах үйлдвэрт тушаахын тулд хийгдэж
байгаа нэмэгдэл үйл ажиллагааг арьс ширний анхан шатны боловсруулалт гэнэ. Арьс
нөхцөл болдог. Халимлаж цэвэрлэсэн арьсыг дулааны улиралд 1,5-2
ширний анхан шатны боловсруулалтанд арьс ширийг халимлаж цэвэрлэх, хатаах, хөлдөөх,
цагийн дотор чанарын хамгаалалт хийхгүй бол ялзарч, муудаж эхэлнэ.
давслах, хадгалах ажиллагаанууд хамаарагдана. Арьс ширийг халимлаж цэвэрлэх
ажиллагааг малыг нядалсан даруйд нь хийж гүйцэтгэх ёстой. Арьсыг халимлаж цэвэрлэхэд
Арьс ширний анхны чанарыг бууруулахгүйгээр боловсруулах үйлдвэрт
налуу вандан, хянгарыг ашигладаг. Мах комбинатад арьс, шир халимлах машин хэрэглэнэ.
тушаахын тулд хийгдэж байгаа нэмэгдэл үйл ажиллагааг арьс ширний
Ихэнх тохиолдолд арьс ширийг гар ажиллагаагаар халимлана. Урт нь 13О см, өргөн нь 50 см
бөмбөгөр гадаргуутай вандан ширээн дээр арьсыг дэлгэн тавьж үсний ургах чиглэлийн дагуу
анхан шатны боловсруулалт гэнэ. Арьс ширний анхан шатны
хянгарын тусламжтайгаар нидэргээг хийнэ. Арьс ширнээс эвэр, туурай, шийр, чих, уруул, чив,
боловсруулалтанд арьс ширийг халимлаж цэвэрлэх, хатаах, хөлдөөх,
засаа, дэлэн, сүүлний яс, цус, өөх мах, сэвс, элс, шороо, цас, мөс зэрэг жин хүндрүүлэх ба
чанарт нөлөөлөх зүйлүүдийг гараар юмуу машинаар бүрэн цэвэрлэсэн байна.
давслах, хадгалах ажиллагаанууд хамаарагдана. Арьс ширийг халимлаж
цэвэрлэх ажиллагааг малыг нядалсан даруйд нь хийж гүйцэтгэх ёстой.
Арьсыг халимлаж цэвэрлэхэд налуу вандан, хянгарыг ашигладаг. Мах
комбинатад арьс, шир халимлах машин хэрэглэнэ. Ихэнх тохиолдолд
арьс ширийг гар ажиллагаагаар халимлана. Урт нь 13О см, өргөн нь
130 см
50 см бөмбөгөр гадаргуутай вандан ширээн дээр арьсыг дэлгэн тавьж
үсний ургах чиглэлийн дагуу хянгарын
80 см тусламжтайгаар нидэргээг хийнэ.
450С

23
50 см
байгаа нэмэгдэл үйл ажиллагааг арьс ширний анхан шатны боловсруулалт гэнэ. Арьс
ширний анхан шатны боловсруулалтанд арьс ширийг халимлаж цэвэрлэх, хатаах, хөлдөөх,
давслах, хадгалах ажиллагаанууд хамаарагдана. Арьс ширийг халимлаж цэвэрлэх
ажиллагааг малыг нядалсан даруйд нь хийж гүйцэтгэх ёстой. Арьсыг халимлаж цэвэрлэхэд
налуу вандан, хянгарыг ашигладаг.
МАЛЫН Мах комбинатад
АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН арьс,
ЗӨВшир халимлах
БЭЛТГЭХ машин хэрэглэнэ.
ТУХАЙ
Ихэнх тохиолдолд арьс ширийг гар ажиллагаагаар халимлана. Урт нь 13О см, өргөн нь 50 см
Арьс гадаргуутай
бөмбөгөр ширнээс эвэр,
вандантуурай, шийр,
ширээн дээр чих,
арьсыг уруул,
дэлгэн чив,
тавьж засаа,
үсний ургах дэлэн,
чиглэлийнсүүлний
дагуу
хянгарын тусламжтайгаар
яс, цус, өөх мах, нидэргээг
сэвс, элс,хийнэ. Арьс ширнээс
шороо, эвэр, зэрэг
цас, мөс туурай, жин
шийр,хүндрүүлэх
чих, уруул, чив,ба
засаа, дэлэн, сүүлний яс, цус, өөх мах, сэвс, элс, шороо, цас, мөс зэрэг жин хүндрүүлэх ба
чанарт нөлөөлөх зүйлүүдийг гараар юмуу машинаар бүрэн цэвэрлэсэн
чанарт нөлөөлөх зүйлүүдийг гараар юмуу машинаар бүрэн цэвэрлэсэн байна.
байна.

130 см

80 см
450С

50 см

Зураг 20. Арьс, шир халимлах арга Зураг 21. Арьс халимлах налуу вандан
ажиллагаа

3.2. Арьс, ширэн түүхий17эдэд чанар хамгаалалт хийх аргууд

Арьс ширний чанарын хамгаалалтыг хөргөх, давслах, хатаах, хөлдөөх

гэсэн 4 аргаар хийдэг.
Хөргөх арга: Зориулалтын агуулах буюу нядалгааны цэгт арьс ширэн
түүхий эдийг -10С хэмийн дулаантай байранд 72 цагаас илүүгүй
хугацаанд хадгалах аргыг хэлнэ. Одоогоор манай улсад энэ арга
нэвтрээгүй байна. Хөгжиж байгаа бусад орнуудад энэ аргыг дулааны
улиралд өргөн хэрэглэдэг.
Арьс ширийг давслах арга: Арьс ширэн түүхий эдэд чанарын
хамгаалалт хийх хамгийн дэвшилттэй арга юм. Хоолны давсны
үйлчилгээгээр нойтон арьсанд явагдаж болох уургийн бодисуудын
задралтын явцыг түр саатуулан чанарыг хамгаалахын тулд хийгдэж
байгаа нэмэгдэл ажиллагааг давсалгаа гэнэ. Арьс ширийг давсалснаар
төрөлхийн чанар хадгалагдаж харин зэрэг дугаар өөрчлөгдөхгүй.
Арьс ширийг давсалснаар: Арьсны эд, эсүүдийн чийг 38-40%-иас бага
болж багасган, арьсанд бичил биетний амьдрал зогсонго байдалд орно.
Давсны нөлөөгөөр арьсны орчин \рН\ өөрчлөгдөж ялзралтын бас нэг
нөхцөл хаагддаг. Арьс ширэн түүхий эдийн чанарыг давсалж хамгаалах

24
Арьс ширийг давслах арга: Арьс ширэн түүхий эдэд чанарын хамгаалалт хийх хамгийн
дэвшилттэй арга юм. Хоолны давсны үйлчилгээгээр нойтон арьсанд явагдаж болох уургийн
бодисуудын задралтын явцыг түр саатуулан чанарыг хамгаалахын тулд хийгдэж байгаа
нэмэгдэл ажиллагааг давсалгаа гэнэ. Арьс ширийг давсалснаар төрөлхийн чанар
хадгалагдаж харин зэрэг дугаар
МАЛЫН АРЬСөөрчлөгдөхгүй.
ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
Арьс ширийг давсалснаар: Арьсны эд, эсүүдийн чийг 38-40%-иас бага болж багасган,
арьсанд бичил
үндсэн 2 аргабиетний амьдрал зогсонго байдалд орно. Давсны нөлөөгөөр арьсны орчин
байдаг.Үүнд:
\рН\ өөрчлөгдөж ялзралтын бас нэг нөхцөл хаагддаг. Арьс ширэн түүхий эдийн чанарыг
• Давс цацаж давслах
давсалж хамгаалах үндсэн 2 арга байдаг.Үүнд:
Давсны
 • Давс цацаж уусмалд
давслах гандаж давслах
 Давсны
Нойтон арьсуусмалд
ширийг гандаж давслах
зориулалтын вандан дээр дэлгэж тавиад үйрмэг
Нойтон арьс ширийг зориулалтын вандан дээр дэлгэж тавиад үйрмэг давс цацаж чанарыг
давс цацаж чанарыг хамгаалахыг
хамгаалахыг давс цацаж давслах арга гэнэ.
давс цацаж давслах арга гэнэ.

Зураг 22. Нойтон арьс Вандан дээр дэлгэж тавьсан Давсалж хураасан байдал
давсалж буй байдал нойтон арьс

Давсалгааг хийж гүйцэтгэхдээ дараах зориулалтын ванданг ашиглана.

Давсалгааг хийж гүйцэтгэхдээ дараах зориулалтын ванданг ашиглана.
Вандангийн зориулалт Урт см Өргөн см Хоёр захын өндөр
Вандангийн
Бодын шир зориулалт 250Урт см 200 Өргөн см Хоёр
15 захын өндөр
Богийн арьс 150 125 10
Бодын шир 250 200 15
Богийн арьс 150 125 10 зайтайгаар тус
Давсалгааны вандан нь хананаас 50 см, вандангууд хоорондоо 40 см,
тус байрлагдсан байх ёстой. Арьс ширний вандан хоёр зах руугаа бага зэрэг налуу байх нь
ус чийгийг гадагшуулахвандан
Давсалгааны чухал ач холбогдолтой
нь хананаас байдаг. Арьс вандангууд
50 см, ширийг давслахдаа вандан дээр
хоорондоо 40
үйрмэг давс 2-3 см зузаан цацаж дэвсээд, дээр нь эхний арьс ширийг хөрсийг нь дээш
см, зайтайгаар тус тус байрлагдсан байх ёстой. Арьс ширний вандан
харуулан сайтар тэнийлгэн тавьж давсаа цацна. Дараа дараагийн арьсыг мөн адил давсалж
хоёр зах руугаа бага зэрэг налуу байх нь ус чийгийг гадагшуулах чухал
хураана.
Арьс давслах горим:
ач холбогдолтой байдаг. Арьс ширийг
 Байрны температур: +10-15°С
давслахдаа вандан дээр үйрмэг
давс 2-3смДавсны
зузаан цацаж
орц: дэвсээд, дээр нь эхний
30-40% арьсны нойтонарьс ширийг хөрсийг нь
жингийн
дээш харуулан сайтар
 Хураалтын тэнийлгэн
өндөр: тавьж
0.5-2.0 м давсаа цацна. Дараа дараагийн
 Давслах хугацаа: бодын шир -14 хоног, богийн шир – 7 хоног
арьсыг мөн адил давсалж хураана.
Арьс давслах горим:
• Байрны температур: +10-15°С
18
• Давсны орц: 30-40% арьсны нойтон жингийн
• Хураалтын өндөр: 0.5-2.0 м
• Давслах хугацаа: бодын шир -14 хоног, богийн шир – 7 хоног

Давсны хольц бэлтгэх. Давсны зарцуулалтын хэмжээ нойтон арьсны

хүндийн жингийн 30-40%д хоолны давс, 0.4%-тай тэнцэх хэмжээний
парадихлорбензол, 0.8%-тай тэнцэх нафталин 1.0%-тай тэнцэх цахиур,
фторт натри зэргийн аль нэгийг хийж хольцыг бэлтгэнэ. Богийн арьсанд
2 мм, бодийн ширэнд 3 мм орчим ширхэглэлтэй давсыг хэрэглэнэ. Нэг
удаа хэрэглэсэн давсыг дахин хэрэглэж болохгүй. Учир нь нян ихтэйгээс

25
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

арьсыг гэмтээж, улаан толбо суулгах магадлалтай байдаг.

Давс цацаж давслах аргын давуу тал:

• Давсалгааг технологийн дагуу зөв хийж, хадгалалтын технологийг
баримталж ажиллаж чадвал нилээд удаан 1.5 жил хүртэл
хугацаагаар хадгалж болно,
• Үнэ ихтэй нарийн тоног төхөөрөмж шаардагдахгүй,
• Хадгалалт тээвэрлэлтийн давсалгаа хийсэн арьс шир нь урь,
цох, хивэнд идэгдэх, эвэрших, хугарах, зэрэг олон гэмтлүүдээс
найдвартайгаар хамгаалагддаг,
• Тээврийн даац ашиглалтыг нэмэгдүүлэх боломжтойгоос гадна
анхны нойтон жин 13%-иар хөнгөрч арай олон арьс шир ачих
боломжтой болно.

Давс цацаж давслах аргын дутагдалтай тал:

• Энэ аргыг хэрэглэхэд арьс ширэн дээр давсны болон улаан
толбоны гэмтэл үүсэх нь элбэг тохиолдоно.
• Давсалгааны бусад аргуудаас их хэмжээний давс шаардана.
• Арьс, ширний зах сэжүүрийн нугалаатай хэсгүүд гүйцэт давс,
жигд давслагддаггүйгээс хэсэгчлэн ялзарч гэмтэх явдал элбэг
тохиолддог.

Давсны уусмалд гандаж давслах арга: Нойтон арьс ширийг хоолны

давсны ханасан уусмалд дүрж давслах ажиллагааг давсны уусмалд
гандах давсалгаа гэнэ. Чанар хамгаалалтын аргуудаас хамгийн сайн
шилдэг арга юм. Гандах давсалгаа нь технологи ажиллагааны дагуу хийж
гүйцэтгэнэ. Арьс ширийг гандаж давслахын өмнө хатсан арьс, ширийг
дэвтээх, хөлдүү арьс ширийг гэсгээх хэрэгтэй. Нойтон арьс ширийг
давсалгааны ганд хийхээс өмнө угаалгын ганд хийж дэвтээгээд цус,
шүүс, зунгаг, уусагч уургийн зүйлүүдийг цэвэрлэнэ. Дэвтээлэг дуусмагц
арьс ширийг усыг шүүрүүлж, вандан дээр халимлаж, цэвэрлээд,
давсалгааны ганд дүрж давслана. Дэвтээлгийн ганг цэвэрлэж, нойтон
арьсны хүндийн жингээс 3 дахин ихээр тооцож шаардагдах хэмжээний
усыг хийгээд 100 литр усанд 35 кг хоолны давс, 75 грамм цахиур фторт
натрийг хийж уусгаж арьс давслахад бэлэн болгоно. Давсалгааны ганд
арьс ширээ хийгээд бодын ширийг 24 цаг,богийн арьсыг 12 цаг давслана.
Арьсыг 2 цагт 1 удаа модоор эргүүлж хөдөлгөх хэрэгтэй. Арьс ширийг
ганд давслаж дууссаны дараа ган дээрээ шургаа модыг хөндөлдүүлэн
тавьж дээр нь гандсан арьсаа гаргаж тохоод уусмалыг нь шүүрүүлнэ.

26
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

Давсалгааны уусмал. Хуучин 100 литр хуучин уусмалд арьс давслах

бүрдээ 5кг давс, 25г цахиур фторт натрийг нэмж уусгана. Уусмалыг 5
дахин ашигласны дараа ганг цэвэрлэж шинээр солино. Уусмалыг
бэлдсэн өдрөөс 14 хоногийн дотор бол дурьдсан тоогоор ашиглаж
болно.
Давтан давсалгаа хийх. Ганд дүрэх ажиллагаагаар давсалсан арьс
ширийг 3 цаг шүүрүүлсний дараагаар вандан дээр хөрсийг дээш харуулан
дэлгэж давс цацаж давсалгаа хийх аргын адил нойтон арьсны хүндийн
жингийн 20%-тай тэнцүү давсаар давсалж бодын шир 4 хоног,богийн
арьс 3 хоног хадгална. Давсалсан арьс мөгөөрслөг уян хатан чанартай,
үс ноосноос ус дусахгүй байвал давсалгаа бүрэн гүйцсэн гэж үзнэ.

Давсны уусмалд гандаж давслах аргын давуу тал:

• Давсалгаа нилээд хурдан, идэвхтэй явагдаж, арьсны бүх талбай

жигд давслагдана,
• Арьс, ширийг гандаж давслах ажиллагааны явцад арьсанд
байгаа цус, шүүс, уусагч уургийн болон бусад зүйлүүдээс бүрэн
цэвэрлэгддэг,
• Гандаж нойтон давсалсан арьсны жин 17%-иар хөнгөрнө,
• Давслах хугацаа богино, мөн зуны улиралд арьс ширийг гадаа
давслах бололцоо олгодог учир нэгж бүтээгдэхүүнд ноогдох
давсалгааны зардал хямд байдаг,
• Ганд зөвхөн нойтон, хөлдүү арьсыг давслаад зогсохгүй, хатсан
бөөгнөрүүлсэн, дутуу давсалсан арьсыг ганд хийж давслахад
засагдаж, стандартын хэлбэрт ордог,
• Арьс ширийг давслахад том ширхэгтэй давсыг нунтаглах түвэгтэй
ажиллагаа бүхэлдээ хэмнэгддэг.
Давсны уусмалд гандаж давслах аргын дутагдалтай тал:
• Ажиллагааг механикжуулаагүй нөхцөлд ажиллахад зарим талаар
хүнд,
• Нойтон ажиллагаа ихтэй учраас өвлийн улиралд энэ аргаар арьс
ширийг давслахад бэрхшээлтэй.

Арьс ширийг хатаах арга: Нойтон арьс ширний чийгийг байгалийн

дулааныг ашиглан аажим ууршуулах замаар багасгаж, ялзарч
гэмтэхээс хамгаалах ажиллагааг хатаах гэнэ.
Энгийн хатаах арга. Арьс ширийг зуны цагт нарны шууд
тусгалаас хамгаалж, сүүдэр буюу саравчин дотор, арьсны

27
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

хөрсийг гадагш харуулан хатаана. Хатаахдаа бод малын

ширийг шургаан дээр нурууны гол шугамын дагуу үсийг гадагш
харуулан тохож, богийн арьсыг саравчин дор чийггүй газар
буюу тусгай тавиурууд дээр үрчлээсийг сайтар тэнийлгэж
хатаана. Арьс ширийг хатаах аргаар чанар хамгаалахад
нойтон арьсны талбай 10%-иар багасч, хүндийн жин 60%-иар
хөнгөрч, арьс ширний чийгийн хэмжээ 16-18% болох бөгөөд
хатах хугацаа тэдгээрийн зузаан нимгэн, мах өөхний үлдэгдэл,
цаг агаараас хамаарч 36-72 цаг байна. Хатсан арьсны үсэн
талыг дээш харуулан давхарлан хураана. Зөв хатаасан арьсны
чийгшил 15-18% байдаг. Ер нь хатаалтын аргаар хатаасан
арьс дараагийн шатанд ашиглахад өндөр зардалтайгаас гадна
чанарын хувьд нойтон давсалгааны аргаар хадгалагдсан
арьсны чанарт хүрдэггүй тул энэ аргыг аль болох хязгаарлах
нь зөв.

Арьс ширийг хатаах аргын дутагдалтай тал

• Ажиллагааны хувьд хялбар боловч арьсыг бэлтгэх, хадгалах,
тээвэрлэх, худалдах ажиллагааны явцад өт хорхойд идэгдэх,
хугарах,хивэнд идэгдэх, наранд ил барьцалдан үл хувирах
эвэрших гэмтэлд илүүтэй өртөнө,
• Боловсруулсан арьсны талбайн гарц 2-3% бага байна,
• Хүндийн жин их хэмжээтэй хөнгөрч байгаа боловч хөшүүн
даргар учир тээврийн даац ашиглалтанд муугаар нөлөөлнө.

Арьсыг давс алж хатаах арга: Арьс ширийг давс цацаж давслах
аргын нэг адил давслаад дараагаар нь үргэлжүүлэн хатааж чанар
хамгаалах ажиллагааг хэлнэ. Энэ арга нь давсалгаа, хатаалгын аргуудыг
хослон хэрэглэсэн өвөрмөц арга юм. Хатаах давсалгааг хийхдээ
эхлээд давс цацах давсалгааны аргын нэг адил дэс дараалалаар хийж
гүйцэтгэнэ. Харин давслахдаа нойтон арьсны хүндийн жингийн 20%-иар
бодож давслахаас гадна бодын шир 5 хоног, богийн арьс 3 хоног тус
тус давсална. Вандан дээр давслагдсан арьс ширийг хугацаа дуусмагц
зохих журмын дагуу хатаалгын саравчинд шилжүүлэн дэлгэж хатаах
буюу шургааг модон дээр хатаана. Бүрэн давслагдсан арьс шир нь үс
хөрс хуурай байх боловч уян хатан чанартай, хужирлаг өнгөтэй байна.

28
Харин давслахдаа нойтон арьсны хүндийн жингийн 20%-иар бодож давслахаас гадна бодын
шир 5 хоног, богийн арьс 3 хоног тус тус давсална. Вандан дээр давслагдсан арьс ширийг
хугацаа дуусмагц зохих журмын дагуу хатаалгын саравчинд шилжүүлэн дэлгэж хатаах буюу
шургааг модон дээр хатаана. Бүрэн давслагдсан арьс шир нь үс хөрс хуурай байх боловч
уян хатан чанартай, МАЛЫН АРЬС
хужирлаг ШИРИЙГ
өнгөтэй ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
байна.

Зураг 23. Арьсыг давсалж хатаах арга

Арьс ширийг давсалж хатаах 20 давуу тал:

• Арьс ширийг эвэршилт, бусад олон гэмтлээс зэрэг хамгаална.
• Дулааны улиралд, давсалгааны хугацааг хатуу баримтлан
ажиллаж чадвал, үргэлжлэн хатдаг учраас давсны болон улаан
толбоны гэмтэлд өртдөггүй.
• Давс цацах давсалгаатай харьцуулахад давсны зарцуулалт
бага байдаг. Давсалж хатаах энэ аргын хугацаа хоёр хоногоор
богино.
• Анхны нойтон жин 50%- иар хөнгөрч тээврийн даац ашиглалтанд
сайн нөлөө үзүүлнэ.
Хөлдөөж чанар хамгаалах арга: Арьс ширийг халимлаж цэвэрлэсний
дараа байгалийн хүйтнийг ашиглан ялзарч гэмтэхээс сэргийлж байгаа
аргыг хөлдөөх гэнэ. Арьс ширийг хөлдөөхдөө, арьсыг гадаа тэгш
гадаргуутай газар дэлгэж тэгш толигор байрлалтай, стандартын тодорхой
хэлбэр дүрсэнд оруулна. Үхэр адууны ширийг хөлдөөхдөө үсийг дотогш
харуулан хоёр хээлний хэсгийг голд нь хүртэл дотогш нугалж, дараагаар
нь хүзүүн талыг өмнө хоёр годны урдуур нугалж гонзгой дөрвөлжин
гудас хэлбэртэй болгон эвхэж хөлдөөнө. Ямар ч арьсыг тодорхой
хэлбэр дүрсэд хөлдөөгөөгүй бол хорчийлгон хөлдөөсөн арьсанд
хамааруулна. Арьс ширний гүйцэт хөлдөөх хугацаа нь арьсны зузаан
нимгэн, цаг агаарын байдал зэргээс шалтгаалж 6-24 цагийн хооронд
хэлбэлзэнэ. Нойтон арьсны хүндийн жин хөлдөж гүйцсэний дараагаар
5%- иар хөнгөрнө. Энэ арга нь арьсны нянгийн үржил, ферментийг түр
зогсоох боловч арьс ширний дотоод бүтцэд, коллаген уургийн ширхэгт
өөрчлөлт оруулж, арьсны бат бөх чанарыг бууруулдаг. Нэг гэсгээсэн
арьс ширийг дахин хөлдөхөөс аль болох татгалзах хэрэгтэй. Хөлдөөх
аргаар чанарын хамгаалалт хийсэн арьс ширийг дор бүр нь тэргүүн

29
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

ээлжинд боловсруулах үйлдвэр рүү тээвэрлүүлэх хэрэгтэй.

Арьс ширийг хөлдөөх аргын дутагдалтай тал:

• Хөлдүү арьс, ширний чанар удаан хугацаагаар чанар
хамгаалагдаж чаддаггүй, бэлтгэх, худалдах, хадгалах
ажиллагааны үед хугарч ан цав гарах зэргээр гэмтэнэ,
• Хөлдөөх ажиллагааны заавар дүрэм зөрчиснөөс уринд
идэгдэх гэмтэлд өртөх нь элбэг байдаг,
• Хөлдүү арьс, шир хөшүүн даргар учир тээврийн даац
ашиглалтанд муугаар нөлөөлнө.
4. АРЬС ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭДИЙН ЧАНАРЫН ХАМГААЛАЛТ ХИЙХ,
ШАЛГАЖ ХҮЛЭЭЖ АВАХ СТАНДАРТУУДЫН ТАНИЛЦУУЛГА

4.1 Түүхий эд бэлтгэл. Арьс шир. Чанарын хамгаалалт хийх,

баглах, тээвэрлэх, хадгалах. MNS 5094:2013-ийн товчлол

1. Хамрах хүрээ. Бүх төрлийн арьс ширэн түүхий эдэд чанарын

хамгаалалт хийхэд хамаарна.
2. Тодорхойлолт
• Түүхий эдийг ялзарч гэмтэхээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор
хийж буй үйл ажиллагааг чанарын хамгаалалт хийх
• Нядалгааны дараа арьс ширэн түүхий эдээс чих,эвэр, шийр,
туурай, год, сүүлний яс, чив, засаа, мах өөхний үлдэгдэл, цус, сэвс,
шүүс,шороо, цас, мөсний бохирдол болон жин хүндрүүлэгчийг
хянгар буюу зориулалтын машинаар цэвэрлэх ажиллагааг
халимлах гэнэ.
3. Халимлаж, цэвэрлэсэн түүхий эдэд чанарын хамгаалалт хийх
аргууд
• Хөргөх: Зориулалтын агуулах буюу нядалгааны цэгт арьс ширэн
түүхий эдийг -10С хэмийн дулаантай байранд 72 цагаас илүүгүй
хугацаанд хадгалах
• Давслах арга.
а. Давс цацаж давслах: Арьсны шар махан талд нойтон жингийн
30-40 %-ийн давсыг жигд тараан цацаж, зориулалтын вандан
дээр 1.5 м-ээс хэтрэхгүй өндөртэй хурааж, +100С хэмээс дээшгүй
агуулахад 7-15 хоног хадгална. Шүүс ялгарч дууссаны дараа
давсыг сэгсэрч унаган 2 дахь давсалгаа хийнэ. Гүйцэд давслагдсан
арьсны хөрс нь жигд цагаан цайвар болсон байна.

30
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

б. Давсны уусмалд давслах: Арьс ширийг хоолны давсны ханасан

буюу 35%-иас багагүй уусмалд 24-48 цаг байлгаад уусмалаас
гарган 2 цаг шүүрүүлээд дахин давс цацаж давслах аргаар
давсалж хураана.
• Хатаах арга
а. Энгийн хатаах: Бод болон богийн жижиг нимгэн арьсанд энэ
аргыг хэрэглэх ба агаарын урсгал сайтай сүүдэр газар шар махан
талыг дээш харуулан дэлгэж, гүйцэд буюу 16% чийгтэй болтол
хатаана.
б. Давсалж хатаах: Арьсны шар махан талд нь нойтон жингийн
20-25%-тай тэнцэх давсыг жигд тараан цацаж дэлгэж хатаана.
• Хөлдөөх арга. Үхэр, адууны ширийг тэгш, цэвэрхэн газар дэлгэж,
үсийг нь дотогш харуулан, 2 хээлний хэсгийг голд нь хүртэл
дотогш нугалж, хүзүүн талыг өмнө 2 годны урд талаар дотогш,
дөрвөлжлөн эвхэж хөлдөөнө. Бог болон жижиг төл малын арьсыг
бүрэн тэнийлгэж, дэлгэж хөлдөөнө
4. Баглах. Хатаасан арьс ширийг боодол болгон баглаж, хатсан жингийн
3% хүртэл хортон шавьжны эсрэг хамгаалалтын бодис хийнэ. Бодын
шир нь зооны шугамаар нугалж боодол болгоно.Чанар, төрөл, хэмжээ,
жингийн хувьд адил ширийг нэг баглаа боодол болгоно. Боодолд
нийлүүлэгчийн нэр, хаяг, түүхий эдийн төрөл, гарал, баглаан дахь
арьсны тоо, жин, он сар өдөр зэргийг бичсэн байна.
5. Тээвэрлэх. Арьс ширийг тээвэрлэхдээ чанар, байдлыг нь алдагдуудах
гадны нөлөөллөөс хамгаалж тээвэрлэнэ.
6. Хадгалах. Арьс ширийг чанарын хамгаалалт хийсэн аргаас нь
хамааран зориулалтын, агаарын солилцоотой, хуурай, сэрүүн байранд
хадгална.Давсалсан болон давсалж хатаасан арьс ширийг хадгалах
байр нь + 10 С хэмээс ихгүй дулаан, 50-60%-ийн чийгшилтэй байна.
Энэ стандартыг хэрэгжүүлэхэд анхаарах зүйлүүд:
► Арьс ширэн түүхий эдээ хүлээн аваад чих, эвэр, шийр, туурай,
год, чив, засаа, мах өөхний үлдэгдэл, цус, сэвс, шүүс, шороо, цас,
мөсний үлдэгдэл зэрэг элдэв бохирдол болон жин хүндрүүлэгчээс
яаралтай салгаж, сайн цэвэрлэх.
► Дулааны улиралд давслах, давсалж хатаах, хатаах зэрэг аль нэг
аргаар нь чанарын хамгаалалт хийх
► Хүйтний буюу өвлийн улиралд түүхий эдээ хөлдөөж чанарын
хамгаалалт хийх
► Давсалж байгаа үед нэг арьсанд ноогдох давсны хэмжээ, ширхэгийн

31
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

байдал, жигд түрхэлт, бохирдол зэргийг сайтар тооцох, анхаарах

► Чанарын хамгаалалт хийгдсэн арьсаа хурааж хадгалахдаа
зориулалтын тавцан дээр сайтар тэнийлгэсэн байх, өндрийн болон
эгнээ хоорондын зай, хэмжээг анхаарах
► Хадгалах өрөөний температур, чийгшил агааржуулалт зэргийг
тогтмол хянах
► Тээвэрлэхдээ түүхий эдийн нэр төрлөөр нь, чанарын хамгаалалтын
байдлаар нь хооронд нь холихгүй, хугалж, нугалахгүй, даац
хэтрүүлэхгүй, сайтар хучиж, татлага сайн хийсэн байх зэргийг
анхаарсан байвал зохино.

4.2 Түүхий эд бэлтгэл. Арьс шир. Боловсруулаагүй арьс шир.

Техникийн шаардлага MNS 60:2013 стандартын товчлол

1. Хамрах хүрээ. Бүх төрлийн арьс ширэн түүхий эдийг шалгаж, хүлээн
авахад хамаарна.
2.Тодорхойлолт. Мал, ан амьтныг нядалсны дараа өвчиж, хуулж авсан
шинэ болон чанарын хамгаалалт хийсэн, үстэй буюу үсгүй арьс ширэн
түүхий эдийг боловсруулаагүй арьс шир гэнэ. Боловсруулаагүй арьс
ширний талбайн ямар нэг гэмтэлгүй хэсгийг ашигтай талбай гэнэ. Арьс
ширний ашигтай талбайг нийт талбайгаас гэмтэлтэй талбайг хасах
замаар тодорхойлно. Зумласан арьс шир нь түүхий эдэд хамаарна.
3. Ангилал
а. Бодын шир - үхэр адуу тэмээ
Гарал үүслээр нь: б. Богийн арьс - хонь ямаа
в. Бусад – ангийн, бусад
а. Хөргөсөн
Чанар хамгаалалт хийсэн б. Давсалсан
байдлаар: в. Хатаасан
г. Хөлдөөсөн
Хүндийн жингээр: Бага, хөнгөн, дунд, хүнд
Арьс ширийг талбайгаар нь Жижиг, Дунд, Том
А (Гэмтэлгүй)
Арьс ширний гэмтлийн В (Бага гэмтэлтэй)
байдлаар нь С (Дунд гэмтэлтэй)
D (Их гэмтэлтэй)
Үсний уртаар нь Үс гүйцсэн, үс гүйцээгүй

32
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

4. Техникийн шаардлага:
• Үхэр, адууны шир, хонь, ямааны арьсыг өөхийн цагаан судлыг
дагуулан тууш байдлаар, шилбэний арьсыг тагалцагны үе хүртэл
яралт хийж эрүү, шанаа, годыг арьсны хамт өвчиж бэлтгэнэ.
• Үхэр адууны сүүлний арьсыг 8 см-ээс доошгүй урттай, үхрийн
духны ширийг хоёр чихний угаас урагш хамрын нүх хүртэл ярж
өвчинө.
• Тэмээний ширийг нурууны дагуу ярьж, хүзүүний арьсны хамт,
эсвэл өөхийн цагаан судал, нуруу, бөхний дагуу ярж хоёр хэсэг
болгон хүзүүний ширийг нэг талд нь үргэлж өвчиж бэлтгэнэ.
• Арьс ширнээс эвэр, туурай, шийр, чих, уруул, чив, засаа, дэлэн,
год, цус, өөх, мах, сэвс, элс шороо, цас, мөс зэрэг жин хүндрүүлэх
ба чанарт нөлөөлөх зүйлүүдийг бүрэн цэвэрлэсэн байна.

Боловсруулагдаагүй арьс ширэн түүхий эдийн чанарын

шаардлага
Ангилал
№ Чанарын үзүүлэлт Бод Бог
Үхэр Адуу Тэмээ Хонь Ямаа
Бага 8.0 10
8.0 10.1-
Жин Хөнгөн 8.1-15
1 хүртэл 17.0
(кг-аар)
Дунд 15.1-20 8.1-12.0 17.1-24
Хүнд (дээш) 20.1 12.1 24.1
Жижиг 40.0-55.0 40.0-55.0
Талбай
2 Дунд 55.1-85.0 55.1-85.0
(дм-аар)
Том (дээш) 85.1 85.1
Үсгүйцээгүй
2.5
Үсний урт (хүртэл)
3
(см- ээр) Үсгүйцсэн
2.6
(дээш)
А(дээш) 70.1
Ашигтай
В 51.1-70.0
4 талбайн
С 31.1-51.0
эзлэх хувь
D(хүртэл) 31.1

Арьс ширэн түүхий эдийн талбайг томруулах зорилгоор цохиж сунгах,

хэрчих, цоолох, үс ноосыг нь хяргах, ноолуур самнахыг хориглоно.

33
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

Энэ стандартыг хэрэгжүүлэхэд анхаарах зүйлүүд:

► Энэ стандартыг хэрэгжүүлэхэд эхний ээлжинд арьс ширэн түүхий
эдийн хүлээн авагч нь түүхий эд хүлээн авах, зэрэглэх арьсны
талбай хэмжигч болон жинтэй байх
► Арьс ширнээс халим, шар мах, шийр, эвэр, туурай, чих, чив
засаа, дэлэн, сүүлний яс, цус өөх, сэвс, шороо, цас мөс зэрэг
хүндрүүлэгч болон арьсны чанарт нөлөөлж болох элдэв гадны
бохирдлыг цэвэрлэх зорилгоор махлах, халимлах, цэвэрлэх,
чанарын хамгаалалт хийх багаж тоног төхөөрөмжтэй байх
► Хүлээн авч зэрэглээд, чанарын хамгаалалт хийгдсэн арьс ширэн
түүхий эдээ тушаах хүртлээ түр хадгалах агуулахын өрөөтэй байх
зэрэг шаардлагуудыг хангасан байна
Арьс ширийг өвчиж авсний дараа шууд халимлаж цэвэрлэх,
дээр дурьдсан элдэв бохирдуулагч болон хүндрүүлэгчээс яаралтай
салгах нь арьсны чанар хамгаалах анхан шатны боловсруулалтын
хамгийн эхний, хамгийн хариуцлагатай дамжлага бөгөөд тухайн арьс
ширний чанарыг бууруулахгүй байх үндсэн нөхцөл болж өгдөг. Арьс
ширийг өвчиж хуулж авснаас хойш 1.5-2 цагийн дотор чанарын
хамгаалалт хийхгүй бол арьс ширэн түүхий эд нь ялзарч муудаж
эхэлнэ. Арьс ширний анхны чанарыг бууруулахгүйгээр боловсруулах
үйлдвэрт тушаахын тулд хийгдэж байгаа нэмэгдэл үйл ажиллагааг
арьс ширний анхан шатны боловсруулалт гэнэ. Анхан шатны
боловсруулалтанд:
• Арьс ширийг халимлаж цэвэрлэх, элдэв бохирдуулагч болон
хүндрүүлэгчээс салгах
• Давслах, хөргөх, хөлдөөх, хатаах, силикат хэрэглэх гэх мэт
чанарын хамгаалалт хийх
• Чанарын хамгаалалт хийгдсэн түүхий түүхий эдийг хадгалах гэсэн
үндсэн 3 үйл ажиллагаанууд багтана.
Арьс ширэн түүхий эд бэлтгэгчийн өмнө малын амьдын болон түүхий
эдийн гэмтэл, мал нядалж, арьс шир өвчих хуулах арга ажиллагаа,
ялангуяа бодын ширийг өвчихдээ зүсч огтолж, цоолж байгааг болиулах,
түүхий эдээ стандартын дагуу талбай, жин, гэмтлээр нь зөв ангилан
ялгаж, хүлээн авах, чанарын хамгаалалтаа стандартын дагуу зөв, сайн
хийж сурах , хадгалах тээвэрлэх горимыг эзэмшин улмаар арьс ширэн
түүхий эдийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх, хүний хариуцлагагүй үйл ажиллагаа
болон мэдлэг дутуугаас болж түүхий эдэд гарч байгаа гэмтлүүдийн
талаар малчид, мал бүхий иргэд, мал бэлтгэлийн цэгүүдийн ажилчдад
сургалт, зөвлөгөө өгч түүхий эдийн гэмтлийг бууруулан, улмаар түүхий

34
 МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

эдийн чанар, үнэлэмжийг дээшлүүлэн ажиллах зайлшгүй шаардлага

тулгарч байна.

Хятад худалдаачид үхрийн ширийг худалдан авах болон МУ-ын

Боловсруулаагүй арьс шир:Техникийн шаардлага MNS 60:2001
стандарт хоёрын хоорондын харьцаа

Хэмжээ Үнэ /мян.төг/

Ангилал 2011 он 2014 оны 2011 он
2014 оны
байдлаар
дуустал байдлаар дуустал
20.1 кг-аас
дээш
20.1 кг-аас
MNS 60:2001 41-45 61-65
Үйлдвэрийн дээш
15-20 кг
шир дээд хэсэг
2.2 м-ээс 2.0 м-ээс
Ченж
дээш дээш
15-20 кг
15-20 кг
Хятад MNS 60:2001 28-32 43-45
хүртэл
худалдаачдын 8-15-ын дээд
авдаг арьс 1.8-2.2 м 1.7-2.0 м
Ченж
хүртэл хүртэл

35
МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

36