ЗАХ ЗЭЭЛИЙН

СУДАЛГААНЫ ТӨСӨЛ
/МАХ, СҮҮ, АРЬС ШИР, НООСНЫ ЗАХ ЗЭЭЛИЙН
СУДАЛГАА/
ГҮЙЦЭТГЭГЧ: МОНГОЛЫН ХӨРӨНГИЙН ЗАХ
ЗЭЭЛИЙН ХОЛБОО ТББ
ЗАХИАЛАГЧ: МЕРСИ КОР ОЛОН УЛСЫН
БАЙГУУЛЛАГА

УЛААНБААТАР
2010
МАХ, СҮҮ, АРЬС ШИР, НООСНЫ ЗАХ ЗЭЭЛИЙН СУДАЛГАА

ТОВЧ ХУРААНГУЙ .................................................................................................................................. 5

1. Удиртгал ............................................................................................................................................ 11
1.1. Зорилго ....................................................................................................................................... 11
1.2. Зорилт......................................................................................................................................... 11
1.3. Судалгааны арга зүй, аргачлал ................................................................................................ 12
1.3.1. Судалгааны төрөл, арга аргачлал .................................................................................... 12
1.3.2. Хамрах хүрээ ..................................................................................................................... 13
1.3.3. Түүвэрлэлтийн нэгж ......................................................................................................... 13
1.3.4. Мэдээлэл цуглуулах арга зүйн сонголт (түүвэрлэлтийг сонгох арга) ......................... 13
1.3.5. Судалгааны боловсруулалт .............................................................................................. 17
1.3.6. Үр дүнг гарган авах ажлын иж бүрэн зураглал .............................................................. 18
2. Мал аж ахуйн салбарын өнөөгийн байдал...................................................................................... 19
3. Мах, махан бүтээгдэхүүний салбарын судалгаа ............................................................................ 19
3.1. Монгол улсын мах, махан бүтээгдэхүүний салбарын өнөөгийн байдал ............................. 19
3.1.1. Монгол улсын махны салбарын өнгөрсөн болон өнөөгийн байдал ............................. 19
3.1.2. Төр засаг, олон нийтийн байгууллагуудаас мах, махан бүтээгдэхүүний салбарт
хэрэгжүүлж буй төсөл, хөтөлбөр..................................................................................................... 20
3.2. Мах, махан бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийн судалгаа .......................................................... 21
3.2.1. Монгол улсын 5 хошуу малын бүтэц тоо толгой ........................................................... 21
3.2.2. Махны нөөц болон монгол малын махны онцлог .......................................................... 21
3.2.3. Нийлүүлэлтийн төлөв байдал /байршил/ ........................................................................ 23
3.2.4. Нийлүүлэлтийн суваг, өртгийн сүлжээний бүтэц .......................................................... 26
3.2.5. Нийлүүлэлтийн саад бэрхшээлүүд .................................................................................. 30
3.2.6. Махны нөөцийн хэтийн хандлага .................................................................................... 31
3.3. Мах, махан бүтээгдэхүүний салбарын эрэлтийн судалгаа .................................................... 32
3.3.1. Мах, махан бүтээгдэхүүний эрэлтийн өнөөгийн байдал ..................................................... 32
3.3.2. Хэрэглэгчийн төлөв байдал /байршил/ ................................................................................. 33
3.3.3. Хэрэглэгчдэд очиж буй махны чанар, стандарт ................................................................... 35
3.3.4. Салбарын боломжит эрэлтийн хэмжээ ................................................................................. 35
3.4. Зэх зээлийн сул орон зайг тодорхойлох /эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүү/ ............................... 37
3.4.1. Зах зээлийн сул орон зай болон түүний шалтгаан ............................................................... 37

2
 3.4.2. Эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүүтэй байдал, сул орон зайг багасгах боломж, арга зам .......... 39
3.5. Дүгнэлт....................................................................................................................................... 41
4. Арьс, ширэн бүтээгдэхүүний салбарын судалгаа .......................................................................... 42
4.1. Монгол улсын арьс, ширэн бүтээгдэхүүний салбарын өнөөгийн байдал ........................... 42
4.1.1. Монгол улсын арьс, ширны салбарын өнгөрсөн болон өнөөгийн байдал................... 42
4.1.2. Төр засаг, олон нийтийн байгууллагуудаас арьс, ширны салбарт хэрэгжүүлж буй
төсөл, хөтөлбөр ................................................................................................................................. 43
4.2. Арьс, ширэн бүтээгдэхүүний салбарын нийлүүлэлтийн судалгаа ....................................... 44
4.2.1. Түүхий эдийн нөөц болон бэлтгэн нийлүүлэлт.............................................................. 44
4.2.2. Нийлүүлэгчдийн төлөв байдал ........................................................................................ 46
4.2.3. Түүхий эд нийлүүлэх суваг .............................................................................................. 46
4.2.4. Түүхий эд нийлүүлэхэд гардаг саад бэрхшээл, гарах арга зам ..................................... 47
4.2.5. Нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн нийлүүлэхэд гардаг бэрхшээл .......................... 48
4.3. Арьс, ширэн бүтээгдэхүүний салбарын эрэлтийн судалгаа .................................................. 51
4.3.1. Арьс, ширэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн өнөөгийн байдал ....................................... 51
4.3.2. Үйлдвэрлэгчдийн төлөв байдал ....................................................................................... 53
4.3.3. Түүхий эд татан авалт ба түүхий эдийн чанар, стандарт .............................................. 54
4.3.4. Үйлдвэрлийн стандарт, техник технологи болон хүчин чадал..................................... 56
4.4. Зэх зээлийн сул орон зайг тодорхойлох (эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүү) ............................... 58
4.4.1. Зах зээлийн сул орон зай болон түүний шалтгаан ......................................................... 58
4.4.2. Эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүүтэй байдал, сул орон зай ................................................... 61
4.5. Дүгнэлт....................................................................................................................................... 62
5. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний салбарын судалгаа ............................................................................... 63
5.1. Монгол улсын сүү, сүүн бүтээгдэхүүний салбарын өнөөгийн байдал ................................ 63
5.1.1. Монгол улсын сүүний дэд салбарын өнгөрсөн ба өнөөгийн байдал ........................... 63
5.1.2. Төр засаг, олон нийтийн байгууллагуудаас сүү, сүүн бүтээгдэхүүний салбарт
хэрэгжүүлж буй төсөл, хөтөлбөр..................................................................................................... 64
5.2. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний салбарын нийлүүлэлтийн судалгаа ............................................ 65
5.2.1. Монгол улсын хээлтэгч малын бүтэц тоо толгой .......................................................... 65
5.2.2. Сүүний нөөц болон монгол малын сүүний онцлог ........................................................ 67
5.2.3. Нийлүүлэгчдийн төлөв байдал /байршил/ ...................................................................... 70
5.2.4. Нийлүүлэлтийн суваг ба өртгийн сүлжэ ......................................................................... 72
5.2.5. Нийлүүлэлттэй холбоотой саад бэрхшээлүүд ................................................................ 75
5.2.6. Сүүний нийлүүлэлтийн хэтийн хандлага ....................................................................... 76

3
 5.3. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний салбарын эрэлтийн судалгаа....................................................... 77
5.3.1. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн өнөөгийн байдал .................................................. 77
5.3.2. Хэрэглэгчийн төлөв байдал /байршил/ ........................................................................... 77
5.3.3. Сүүний чанар, стандарт .................................................................................................... 78
5.3.4. Салбарын боломжит эрэлтийн хэмжээ ........................................................................... 79
5.4. Зэх зээлийн сул орон зайг тодорхойлох /эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүү/ ............................... 80
5.4.1. Зах зээлийн сул орон зай болон түүний шалтгаан ......................................................... 80
5.4.2. Эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүүтэй байдал, сул орон зайг багасгах боломж, арга зам .... 81
5.5. Дүгнэлт....................................................................................................................................... 83
6. Ноос, ноосон бүтээгдэхүүний салбарын судалгаа ......................................................................... 84
6.1. Монгол улсын ноос, ноосон бүтээгдэхүүний салбарын өнөөгийн байдал .......................... 84
6.1.1. Монгол улсын ноосны салбарын өнгөрсөн болон өнөөгийн байдал ........................... 84
6.1.2. Төр засаг, олон нийтийн байгууллагуудаас ноос, ноосон бүтээгдэхүүний салбарт
хэрэгжүүлж буй төсөл, хөтөлбөр..................................................................................................... 85
6.2. Ноос, ноосон бүтээгдэхүүний салбарын нийлүүлэлтийн судалгаа ...................................... 87
6.2.1. Монгол улсын хонин сүргийн тоо толгой ...................................................................... 87
6.2.2. Түүхий эдийн нөөц болон монгол хонины ноосны онцлог .......................................... 88
6.2.3. Нийлүүлэгчдийн төлөв байдал ........................................................................................ 90
6.2.4. Түүхий эд нийлүүлэх суваг .............................................................................................. 91
6.2.5. Түүхий эд нийлүүлэхэд гардаг саад бэрхшээл ............................................................... 92
6.2.6. Нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн нийлүүлэхэд гардаг бэрхшээл .......................... 94
6.3. Ноос, ноосон бүтээгдэхүүний салбарын эрэлтийн судалгаа................................................. 97
6.3.1. Ноос, ноосон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн өнөөгийн байдал ................................. 97
6.3.2. Үйлдвэрлэгчдийн төлөв байдал ....................................................................................... 98
6.3.3. Түүхий эд татан авалт ба түүхий эдийн чанар, стандарт .............................................. 99
6.3.4. Үйлдвэрлэлийн стандарт, техник технологи болон хүчин чадал ............................... 101
6.4. Зэх зээлийн сул орон зайг тодорхойлох (эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүү) ............................. 103
6.4.1. Зах зээлийн сул орон зай болон түүний шалтгаан ....................................................... 103
6.4.2. Эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүүтэй байдал, сул орон зайг багасгах боломж, арга зам .. 105
6.5. Дүгнэлт..................................................................................................................................... 106
7. Нэгдсэн Зөвлөмж ............................................................................................................................ 108
8. Хавсралт ........................................................................................................................................... 114

4
ТОВЧ ХУРААНГУЙ

“Монголын Хөрөнгийн Зах Зээлийн Холбоо” ТББ нь “Мерси Кор Монгол” олон
улсын байгууллагын захиалгаар Архангай, Баянхонгор, Дундговь, Дорноговь, Говь-Алтай,
Говьсүмбэр, Ховд, Сүхбаатар, Өвөрхангай, Өмнөговь, Увс, Завхан аймгуудаас Дархан-
Уул, Орхон аймгууд, Улаанбаатар хотын зах зээлд мах, сүү, ноос, арьс ширийг бэлтгэн
нийлүүлэх боломж нөхцлийг тодорхойлох судалгааг хийлээ.

Судалгааны зорилго нь дээрх аймгуудын малчдын бүлгээс зах зээлд мах, сүү, арьс шир,
ноосыг бөөнөөр нь борлуулах зах зээлийн боломж нөхцлүүдийг тодорхойлоход оршино.

Судалгаа нь эдгээр бүтээгдэхүүний эрэлт, нийлүүлэлтийн судалгааг хийж, түүний зөрүүг

тодорхойлсны үндсэн дээр малчидаас бөөний борлуулалт хийхийн тулд ямар арга хэмжээ
авах талаар холбогдох зөвлөмжүүдийг салбар тус бүр дээр өгсөн болно. Эдгээр
зөвлөмжийг өгөхдөө дээрх аймгуудын малчид болон үйлдвэрлэл эрхлэгчдээс санал
асуулгаар судалгаа авсан бөгөөд энэ нь манай зөвлөмжийн үндсэн хэсэг болно.

Санал асуулгыг авахдаа нийт зах зээлд оролцогчдоо нийлүүлэгч ба хэрэглэгч гэж 2 хувааж
авч үзсэн. Нийлүүлэгчийн судалгааг хийхдээ дээрх 12 аймгийн малчин өрхийн тооноос нь
хамааран 95%-н магадлалын түвшинтэй байхаар нийт 664 малчин өрхөөс түүвэрлэн санал
асуулга авсан болно. Хэрэглэгчийн судалгааг хийхдээ мөн 95%-н магадлалын түвшинтэй
байхаар, орон нутгийн зах зээлийн багтаамж, дээрх 4 салбарт үйл ажиллагааг явуулдаг аж
ахуйн нэгжийн тооноос хамааран нийт 197 аж ахуйн нэгжээс түүвэрлэн санал асуулгыг
авсан.

Санал асуулгын мэдээг боловсруулж, үр дүнг гаргахдаа олон улсад өргөн ашиглагдаж буй
SPSS-14.0 программыг ашигласан.

Үүнээс гадна анхан шатны мэдээллийг цуглуулахдаа тэдгээр салбарт ажилладаг томоохон
аж ахуйн нэгж байгуулагуудтай уулзаж, урьдчилан бэлтгэсэн ярилцлагын загвар
форматын дагуу холбогдох мэдээллийг авах, яам тамгын газар, олон улсын
байгууллагуудаас эдгээр салбаруудад өмнө нь хийгдэж байсан судалгааг ашиглах гэх зэрэг
аргуудыг хэрэглэсэн.

А) Махны салбар

- 2010 оны зуднаас өмнө сүүлийн 5 жил дараалан нийт малын тоо толгой өсч байгаа
боловч махны үйлдвэрлэлд голлодог үхэр, хонины нийт мал сүрэгт эзлэх хувь буурч
байна.
Жишээ нь 1989 онд нийт малын 10.9% үхэр,57.8% хонь хувийг эзэлж байсан бол 2009 оны
байдлаар үхэр 5.9%, хонь 43.8% болж буурсан.

5
- Нийт махны 11-13% нь үйлдвэрийн аргаар бэлтгэж байгаа ба махны чиглэлийн
ААНБ-ын одоогийн хүчин чадалд тооцоход нийт мах бэлтгэлийн 38%-ийг үйлдвэрийн
аргаар бэлтгэж чадахаар байна.
- Нийт малчдаас зах зээлд нийлүүлж буй махны 75% нь ямарч нэмэгдсэн өртөг
шингэсэн боловсруулалтгүйгээр дундын зуучдаар дамжин эцсийн хэрэглэгчдэд хүрч
байна.
- Намрын мах бэлтгэлээр бэлтгэсэн махны үнэ эцсийн хэрэглэгчдэд очихдоо
улирлын хэлбэлзлийг хасч тооцвол анхны үнээс 2-2.2 дахин өсч очиж байна.
- Улирлын нийлүүлэлтийн үнийн хэлбэлзэл сүүлийн 3 жилд дунджаар 36% байна.
- Махны бизнест тулгардаг саад бэршээлийн 80% нь нийлүүлэлттэй холбоотой
бэрхшээлээс үүдэлтэй байна.
- Монгол улс нэг хүнд ногдох махны хэрэглээгээр дэлхийд 11-рт орж, нийт махны
хэрэглээ ДНБ-ий харьцаа нь 14.5% байгаа нь махны хэрэглээ эдийн засагт хүчтэй
нөлөөлдөгийг харуулж байна.
- Хэрэглэгчдийн хүнсэндээ хэрэглэж буй нийт махны 10 хүрэхгүй хувь стандартын
шаардлага хангадаг байна.
- Сүүлийн 5 жилийн байдлаар махны эрэлт, нийлүүлэлтийн зөрүү буурах
хандлагатай байсан ч 2010 оны зудны улмаас буцаад өсөх хандлагатай байна. Бидний
тооцооллоор 2012 оныг хүртэл махны нийлүүлэлт жилд дунджаар 66 мянган тонноор
дутагдахаар байна.
- Махны нийлүүлэлтийн хувьд 1-6 саруудад дутагдалтай, 7 сараас нийлүүлэлтийн
илүүдэлтэй болж эхэлдэг. 7-12 сард бий болдог махны илүүдэл нийлүүлэлтийг
дутагдалтай байдаг саруудад нөөцлөхийн тулд (-15%)-(-30%) 0C температурын хөргөлттэй
70 гаруй мянган тонн зоорины хэрэгцээ гарна. Өнөөгийн байдлаар махны зоорийн нийт
багтаамж нь 40 мянган тонн мах нөөцлөх боломжтой байгаа юм.

В) Арьс ширний салбар

- 2008 оны эцсийн байдлаар манай улсын арьс ширний нөөц 9,1 сая ширхэг болсон
буюу 2003 оныхоос 61.1 хувиар өссөн байна. Үүнээс 4.1 хувийг адууны шир, 5.6 хувийг
үхрийн шир, 48.2 хувийг хонины нэхий, 42.1 хувийг ямааны арьс эзэлж байна.
- Жил бүрийн 9-10-р саруудад арьс ширний түүхий эдийн бэлтгэл хамгийн их
явагдаж улсын хэмжээгээр 4,5 сая ширхэг буюу тухайн жилийн нийт нийлүүлэлтийн 50%
нь хийгддэг байна.
- Малчдын 96.4% нь арьс ширний ченжүүдэд арьс ширээ худалддаг байна. Гэтэл уг
малчдын 91.7% нь арьс ширний ченжүүдэд өөрт тохирсон үнээр зарж чаддаггүй байна.
- Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаагаа явуулдаг ААН-үүд Улаанбаатар хот дахь арьс
ширний ченжүүдээс түүхий эдээ авдаг бол хөдөө орон нутаг дахь ААН-үүд хөдөө орон
нутаг дахь арьс ширний ченжүүдээс харьцангуй бага хэмжээгээр авдаг байна.

6
 - Арьс ширний хангамжийн түвшин 2008 оны эцсийн байдлаар 32.9 хувьтай байна.
Иймд зах зээлийн зохицуулалтыг зөвөөр хийж өгвөл энэхүү зах зээлд ихээхэн орон зай
байгаа юм.
- Уг дэд салбарт дараахь тулгамдсан асуудлууд байна:
I. Түүхий эдийн чанар муу
Үүний шалтгаан нь малчид малаа вакцинжуулалт, угаалгад хамруулдаггүйгээс гадна, мал
нядлах явцад арьс ширийг нь цоолж гэмтээх явдал их гардаг. Ийнхүү гэмтлээс үүссэн нүх
нь арилжах, худалдах үед мэдэгдэхгүй бөгөөд арьсыг боловсруулах явцад гарч ирдэг
бөгөөд энэ нь чанар сайтай арьсан хүрэм, бусад хувцас үйлдвэрлэхэд саад учруулж гол
төлөв цүнх, гутал, түрийвч үйлдвэрлэдэг байна.

II. Түүхий эдийн нийлүүлэлтийн суваг оновчтой бус

Арьс ширний түүхий эдийн гол худалдан авагч нь Хятадын арьс ширний ченжүүд болон
тэдгээртэй шууд хамааралтай ажилладаг дотоодын ченжүүд байна. Эдгээр ченжүүд нь
өнөөгийн байдлаар арьс ширний түүхий эд худалдан авагчдын 90 гаруй хувийг эзэлдэг тул
түүхий эдийн үнэ тэднээс шууд хамааралтай байна.
Мөн түүхий эдийн төвлөрсөн зах байхгүй, түүхий эд нийлүүлэлтийн суваг оновчтой
бүрэлдэн тогтож чадаагүйгээс үйлдвэрлэгчидэд түүхий эдийн хомсдол, тасалдал гарах
эрсдэл ч байна.

III. Санхүүжилтийн эх үүсвэр муу

Монголын арьс ширний үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн 90 гаруй хувь нь мал нядлах
богинохон хугацаанд буюу 9-11 дугаар сард эргэлтийн хөрөнгийн хомсдолд их ордог
нь тэднийг санхүүгийн чадавхи сайтай Хятадын түүхий эдийн ченж компаниудтай
өрсөлдөх чадваргүй болгож байна.

IV. Тоног төхөөрөмжийн хоцрогдол ихтэй

Монголын арьс шир боловсруулах технологи хэт хуучирсан бөгөөл засвар үйлчлгээ зардал
ихтэй, бүтээмж багатай.

V. Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний чанар, өнгө үзэмж доогуур

Техник, тоног төхөөрөмжийн хоцрогдлоос шалтгаалан үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний
чанар өнгө үзэмж өрсөлдөгч бусад орны бүтээгдэхүүнтэй харьцуулахад доогуур байна.

VI. Үйлдвэрлэлийн хүнд хортой нөхцөл

Арьс ширний үйлдвэрлэлд хэрэглэгддэг хром гэх мэтийн химийн бодисууд нь
үйлдвэрлэлийн хүнд хортой нөхцлийг бий болгодог. Үйлдвэрлэлийн ус цэвэрлэх төв
"Харгиа" байгууламжийн үйл ажиллагаанаас болж арьс шир боловсруулах үйлдвэрүүдийн
үйл ажиллагаа доголдох тохиолдлууд элбэг.

С) Сүүний салбар

7
 - 2008 оны байдлаар нийт хээлтэгч малын тоо толгой 1999 оныхоос 1.3 дахин их
байгаа ч уг өсөлтийн дийлэнх хувь нь ямаа байгаагаас нийт сүүний гарцаар тооцсон
жилийн сүүний нөөц өсөхгүй байна. Жишээ нь нийт сүүний гарцаар тооцсон 2008 оны
сүүний нөөц 1999 оны нийт сүүний нөөцийн 81%-тай тэнцүү байна.
- 2010 оны зуднаас болж малын тоо толгой эрс буурснаас (8,1 сая) сүүний нийт гарц
буурч байна.
- Монгол улс 1950-1970 онд үхрийг сүүний чиглэлээр эрлийзжүүлж идэвхитэй
ажилласан боловч 1990 оноос хойш энэ ажил зогссоноос болж нэг үнээнээс авах саалийн
гарц буурсан.
- Сүү үйлдвэрлэлийн 69% зун, намар 31% нь өвөл, хавар явагддаг байна.
- Нийт сүүний борлуулалтын 70 орчим хувийг малчид орон нутгийн захын ченж,
хүнсний дэлгүүр, эцсийн хэрэглэгч нарт, 20.2%-ийг нь малчид хоршиж томоохон
үйлдвэрийн газрууд, Улаанбаатарын эцсийн хэрэглэгч нар болон Улаанбаатарын сүүний
ченжүүдэд бөөнөөр борлуулдаг ажээ.
- Сүүний чиглэлийн бизнес эрхлэгчдийн 68% нь дундын зуучлалгүй шууд малчдаас
сүүгээ авдаг ба малчдаас ямар нэгэн гэрээгүйгээр сүүгээ худалдан авдаг суваг хамгийн их
хувийн жин эзэлж байна. Туршлагаас харахад сүүг бөөнөөр цуглуулах хамгийн үр
ашигтай арга нь малчдын хоршоодоос гэрээлж болон өөрийн фермерээс сүүгээ бэлдэх
явдал байна.
- Дулааны улирал болох 5-8 сард нийт сүүний 75 орчим хувийг үйлдвэрлэж, сүүний
нийлүүлэлт жилийн хамгийн оргил үедээ хүрдэг. Энэ үед сүүний үнэ жилийн доод
ханшдаа хүрч харин өвөл хавар сүүний нийлүүлэлтийн хомсдолтой холбоотойгоор сүүний
үнэ доод ханшнаасаа даруй 100 гаруй хувиар (улсын дунджаар) өсч дээд хэмжээндээ
хүрдэг байна
- Сүүг урт хугацаанд хадгалж чаддаггүй, төвлөрсөн зах зээлээс алслагдсан байдлаас
шалтгаалан нийт малчдын 50 гаруй хувь нь сүү, сүүн бүтээгдэхүүнээ зах зээлд борлуулж
чадахгүй байна.
- Малчдын хувьд сүү, сүүн бүтээгдэхүүний борлуулалтын бэрхшээлийн 69.3% нь
бизнес эрхлэхтэй холбоотой бэрхшээл эзэлж байна (5.2.5-г харна уу.). Харин бизнес
эрхлэгчдийн хувьд улирлын онцлог, нийлүүлэлт, үнийн хэлбэлзэл нийт бэрхшээлийн
37.7%-ийг эзэлж байна. Эдгээрээс сүү, сүүн бүтээгдэхүүнийг хадгалах, тээвэрлэхтэй
холбоотой бэрхшээлүүд хамгийн их байр суурийг эзэлж байна
- Эдийн засгийн өсөлтөө дагаад нэг хүнд ногдох сүүний хэрэглээ өсч байгаа, зудны
улмаас малын тоо толгой хорогдсон зэргээс шалтгаалан 2010 оноос эхлэн хэрэглэгчдийн
сүүний хэрэгцээг хангахын тулд ойрын 3 жилийн хугацаанд жилд дунджаар 130 орчим
мянган тонн сүү дутагдах төлөвтэй байна.
- Дулааны улиралд сүүний нийлүүлэлт ихэсдэгтэй холбоотой жилийн хамгийн оргил
нийлүүлэлтийн үед 215 мянган тонн хүртэлх сүүг нөөцлөх шаардлагатай байгаа юм. Гэтэл
уг нөөцлөх шаардлагатай сүүний дөнгөж 5-9% буюу 10-20 мянган тонн сүү, сүүн
бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрийн аргаар боловсруулан эцсийн хэрэглэгчдэд хүргэж байна.

8
Д) Ноосны салбар

- Судалгаагаар бүдүүн, бүдүүвтэр ноостой хонины нийт хонинд эзлэх хувийн жин
нэмэгдэж ноосны чанар муудаж байгаа бөгөөд 2008 оны байдлаар манай улсын ноосны
нөөцийн 95% нь бохирдол ихтэй, чанар муутай бүдүүн ноос, 4% нь бохирдол багатай,
үлдсэн 1% нь дээд зэрэглэлийн чанартай буюу нэхмэл хийхэд тохиромжтой ноос байна.
- Жилд дунджаар нийлүүлж буй 23.2 мянган тонн хонины ноосны зөвхөн 28 хувийг
хагас дутуу ашиглаад, 50 гаруй хувийг өмнөд хөршид хямд үнээр экспортод гарган,
үлдсэн хэсгийг огт ашиглахгүй хаяж байна.
- Хэдий Монголын томоохон үйлдвэрүүд маань нарийн ноосыг гадаадаас импортлож
байгаа хэдий ч дэлхий дахинд ноос боловсруулах техник технологи хөгжиж, өнөөдөр
нэхмэлийн үйлдвэрүүдийн тоног төхөөрөмж хорь, гучин жилийн өмнө нарийн ноосоор
хийж байсан бүтээгдэхүүнийг ямар ч төрлийн бүдүүн ноосоор орлуулан хийх болсон. Мөн
бүдүүн ноосоор барилгын дулаалгын материал зэрэг төрөл бүрийн шинэ бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэх болсон. Энэ нь ноосны чанараас үл хамааран энэхүү салбарт зах зээлийн
ихээхэн орон зай үүсч байгааг харуулж байна.
- Малчдын дийлэнх хувь буюу 88.9% нь хөдөө орон нутаг дахь ноосны ченжүүд
(67.5%) болон орон нутаг дахь захууд (21.4%) гэсэн нийлүүлэлтийн 2 сувгаар дамжуулж
ноосоо борлуулдаг байна.
- Өнөөгийн байдлаар манай улсад нийт 55 ноос боловсруулах үйлдвэрүүд ажиллагаа
явуулж байгаа ба түүхий эдийн нөөцтэй харьцуулбал, угаах шатанд зургаа дахин, самнах
шатанд гурав дахин их харин ээрэх шатанд гурав дахин, сүлжих шатанд 2,5 дахин бага
үйлдвэрлэлийн хүчин чадалтай ажиллаж жилдээ 6.5 мянган тонн ноос боловсруулж, 11.8
мянган тонн ноос угааж, экспорлож байна. Өөрөөр хэлбэл Хивс, хөнжил, нэхээсгүй эдлэл,
эсгий, эсгий гутлын 5 үйлдвэр, ноосны чиглэлээр БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай угаах
20 орчим үйлдвэр хүчин чадлынхаа 30-35 хувийг ашиглаж, нийт түүхий эдийн 28% (6.5
мян тонн) боловсруулж, түүнийхээ 51% (11.8 мян тонн) угааж, экспортолж байгаа зэргээс
харахад бүтээгдэхүүний зах зээлээ тэлэхэд үйлдвэрлэлийн хүчин чадал дутмаг байна.
- Ноосны салбарын хувьд тээвэрлэлттэй холбоотой бэрхшээл харьцангуй бага ба
гагцхүү малчин өрхөөр явж ноос авдаг жижиг, дунд үйлдвэрүүдэд уг бэрхшээл тулгардаг
байна.
Харин үнийн өөрчлөлтийн бэрхшээл их тохиолддог. Мөн ноосны үнэ хямд байлаа ч ноос
бэлтгэлийн оновчтой суваг бүрэлдээгүйгээс ченжүүдийн гараас үйлдвэрлэгчдэд очихдоо
үнэ өсдөг байна.
- ААН-үүдийн хувьд үйлдвэрлэлийн технологитой холбоотой хамгийн түгээмэл
тохиолддог дараах бэрхшээлүүд байна. Үүнд:
1. Бохирдол, хог хаягдал ихтэй ноосыг боловсруулахад гар ажиллагаа их шаарддаг
тул үүнд зориулсан технологи дутмаг
2. Үйлдвэрлэлийн технологийн тухай мэдлэг, мэдээлэл хомс
3. Шинэ технологи нэвтрүүлж чаддаггүй (санхүүжилт дутмаг тул)
4. Боловсруулах шат дамжлага ихтэйгээс хүн хүч их шаарддаг.

9
Мөн ААН-үүдэд тоног төхөөрөмжтэй холбоотой дараах бэрхшээлүүд хамгийн түгээмэл
тохиолддог:

1. Хөдөө орон нутагт ноос угааж самнадаг тоног төхөөрөмж цөөн

2. Тоног төхөөрөмж элэгдэл ихтэй болсоноос гадна сэлбэг үнэтэй
3. Оѐх, ширэх төхөөрөмжийн хөдөлмөрийн бүтээмж муу.

Шинэ техник, тоног төхөөрөмж авах хөрөнгө мөнгө хомс, мөн дотоодод бараг орж
ирдэггүй учраас хэт өндөр үнээр худалддаг гэх мэт бэрхшээлүүд байдаг байна. Эсгий,
эсгий эдлэлийн дотоодын хэрэгцээний 24.2%-ийг (51.5 мянган ширхэг буюу 6.5 мян тонн)
хангаж, нийт хангамжийн түвшин (импортыг оруулаад) 32.0% (68.1 мянган ширхэг буюу
8.6 мянган тонн) байгаагаас харахад ноосны дэд салбарын зах зээлийн орон зай 68.0-75.8%
буюу 18-20 мянган тонн ноос байгаа юм.

Ийнхүү салбар тус бүрийн судалгааг хийж, нийлүүлэгч болон хэрэглэгчээс

холбогдох түүвэр судалгааг авсны үндсэн дээр цаашид малчдын бүлгээс зах зээлд бөөний
борлуулалт хийхийн тулд ямар ажлуудыг хийх талаар зөвлөмжүүдийг боловсруулсан.
Бид санал асуулгандаа тухайн салбарт тохиолдож буй нийтлэг бэрхшээлүүдийн талаар
тусгай асуултуудыг оруулж өгсөн бөгөөд санал асуулгыг чанарын аргаар боловсруулах
SPSS-14.0 тусгай программыг ашиглаж үр дүнг гарган авсан. Ийнхүү үр дүнг гарган авсны
дараа хамгийн их тохиолдож буй бэрхшээлүүдийг авч үзэн, тэдгээрийг шийдвэрлэх арга
замын талаарх зөвлөмжөө хүснэгтээр харууллаа.

Ингээд нийт салбарт зориулсан дараах нийтлэг зөвлөмжийг өгөв. Үүнд:

А) Салбар тус бүрийн зах зээлийн хэтийн төлөв байдлыг авч үзэхэд мах, сүүний хувьд
гадны хүчин зүйлээс хамаарах хамаарал бага, зах зээлийн өсөлт өндөртэй байхад арьс
шир, ноосны хувьд төр засгийн дэмжлэг ихээхэн шаардлагатай нь ажиглагдсан. Иймд
судалгааны багийн зүгээс үхэр олонтой малчдыг бүлэг болгон, үхрээс гарах түүхий
эдийн зах зээлд бөөнөөр нийлүүлэх үр ашгийг болон боловсруулах үйлдвэрийг үе
шаттай дэмжих нь зүйтэй гэж зөвлөж байна.

В) Үхэр эсвэл хонь олонтой малчдын бүлгийг дэмжихэд малын төрлөөс хамааран нэн
тэргүүнд ямар зах зээл дээр бүтээгдэхүүнээ зарах вэ гэдгийг сайн тодорхойлох
шаардлагатай (хэнд, хаана, юуг, хэрхэн борлуулах)

С) Борлуулах зах зээлээ тодорхойлсны дараа доорхи хүчин зүйлүүдийг харгалзан үзэж
нэг малчдын бүлэгт байх малчин өрхийн тоо болон малын тоог тодорхойлох.
- борлуулах зах зээлийн байршил
- малчдын бүлгийн зах зээлээс алслагдсан байдал

10
 - түүхий эдийг тээвэрлэх, хадгалах нэгж өртөг (сүүний хувьд хөргөх жижиг тоног
төхөөрөмжөөр хангагдах эсэх, мах болон ноосны хувьд хадгалах агуулах, өртөг гэх
мэт)

Д) Малчдын бүлэг байгуулагдах аймгууд дахь түүхий эдийн (мах, сүү, арьс шир, ноос)
зах зээлийн байдал, багтаамж, түүхий эдийг нэгдсэн байдлаар борлуулах зах зээлийн
байршил, түүнийг тээвэрлэх болон хадгалах нэгж өртөг зэргээс хамааруулан аймаг
бүрт эсвэл бүсчилсэн байдлаар малчдын бүлгийг байгуулах

Е) Малчдын бүлгийг байгуулахын зэрэгцээ тэдгээр малчид хоршиж түүхий эдээрээ

нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжийг судлах (сүүний хувьд
бяслаг, тараг, цөцгий гэх зэргийг, ноосны хувьд ноосон жижиг эдлэлүүдийг
үйлдвэрлэх боломжууд)

Салбар тус бүрийн онцлогт тохирсон зөвлөмжүүдийг хүснэгтээр өгсөн болно.

(Дэлгэрэнгүй байдлаар нэгдсэн зөвлөмж хэсэгт харуулсан).

1. Удиртгал
1.1. Зорилго
Мах, сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, арьс шир, ноосны дотоодын зах зээлийн багтаамж, орон
зайг тодорхойлсноор хөдөө орон нутгийн мах, сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, арьс шир болон
ноосны бизнест ямар саад бэрхшээлүүд гарч буйг нарийвчилсны үндсэн дээр уг саад
бэрхшээлийг даван туулахад зориулсан санал зөвлөмж боловруулах.

1.2. Зорилт
Зорилт 1. Малчдын малын гаралтай бүтээгдэхүүнээ зах зээлд нийлүүлдэг сувгуудыг
тодорхойлох.

Зорилт 2. Мах, сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, арьс шир болон ноосны зах зээлийн бүтцийг
тодорхойлж, ямар төрлийн бүтээгдэхүүн зах зээлд хамгийн их эрэлттэй байгаа болон зах
зээлд нийлүүлэх боломжтой байгааг олж тогтоох.

Зорилт 3. Үйлдвэрлэгчид1 бүтээгдэхүүнээ зах зээлд нийлүүлэхэд тулгарч байгаа

бэрхшээлүүдийг тодорхойлсны үндсэн дээр уг бэрхшээлүүдийг даван туулах
боломжуудыг олох.

Зорилт 4. Уг салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа бизнес эрхлэгч болон хоршоодын
бүтээгдэхүүний үлдвэрлэлд тулгарч байгаа бэрхшээлүүдийг тодорхойлох.

1
мах, арьс шир, сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, ноос үйлдвэрлэгчид буюу малчид болон малчдын бүлэг хамрагдана

11
Зорилт 5. Тухайн дэд салбаруудын эдийн засагт үзүүлэх нөлөө болон уг дэд салбаруудад
нийгэм эдийн засгийн зүгээс гол нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлох.

Зорилт 6. Тухайн бүтээгдэхүүний зах зээлийн орон зайг тодорхойлж эрэлтийн хэдэн
хувийг нь дотооддоо хангаж чадаж буйг нь тодорхойлон уг орон зайг нөхөх боломжуудыг
илрүүлэх.

1.3. Судалгааны арга зүй, аргачлал

1.3.1. Судалгааны төрөл, арга аргачлал
Бидний энэхүү судалгаа нь манай улсын хөдөө орон нутгийн бизнесийг
дэмжихэд чиглэсэн хавсарга судалгаа байна.

Анхан шатны баримт цуглуулах арга: Уг аргын хүрээнд доорх гол 2 бүлэг судалгааны
ажлууд явагдна. Үүнд:

Томоохон ААНБ-уудтай уулзаж, урьдаас бэлдэж болвсруулсан асуултуудын

хүрээнд ярилцлага хийж мэдээлэл цуглуулаж, санал дүгнэлт боловсруулна. Ярилцлагын
аргаар мэдээлэл цуглуулах хүрээнд 4 бүлэг бүтээгдэхүүний хувьд дараах ААНБ-уудтай
газар дээр нь очиж ярилцлагын аргаар мэдээллээ цуглуулна. Үүнд:

Мах: Мах Импекс ХК, Мах Маркет ХХК, Мах Экспо ХХК, Хатансүйх Импекс ХХК,
Дархан-Мах Экспо ХХК, МонГема ХХК, Дорнын говь ХХК, Тайж трейд, Эрдэнэт
Прогресс ХХК, Баатруудын тэнгэр ХХК.

Сүү: Сүү ХК, Мон Фреш ХХК, АПУ ХК, Витафит ХХК.

Ноос: Монноос ХК, Эрдэнэт Хивс ХК, Нэхээсгүй эдлэл ХК, Улаанбаатар хивс ХХК,
Дорнод ноос ХХК болон бусад хот болон орон нутаг дахь томоохон ноос боловсруулах
үйлдвэрүүд.

Арьс шир: Дархан Нэхий ХК, Монгол Савхи ХК, Дархан Минж ХХК, Монгол Булигаар
ХК, УБ болон бусад зах зээлд гол байр суурь эзлэх ноос боловсруулах үйлдвэрүүд
хамрагдана.

Баримт бичиг, холбогдох байгууллагуудаас2 статистик тоо мэдээлэл болон

ном хэвлэл, интернэт эх сурвалж ашиглаж мэдээлэл цуглуулж, шинжилгээ дүгнэлт
боловсруулах юм. Эдгээр ажлыг дараах бүлгүүдэд хувааж авч үзэж байна:

1. Эрх зүйн барим бичгүүд. Үүнд уг салбартай холбоотой норм норматив,

стандартуудыг судална.
2. Мэдээ, статистик тоо баримт.

2
Холбогдох байгууллагууд гэдэг нь Үндэсний Статистикийн Газар, Хүн Хөдөө Аж Ахуй Хөнгөн Үйлдвэрлэлийн Яам,
Монголын Үндэсний Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Тэнхим багтана

12
3. Хэвлэл мэдээлэл, интернэтийн мэдээлэл болон өмнө нь хийгдэж байсан бусад
судалгааны ажлууд. Мах, сүү сүүн бүтээгдэхүүн, арьс шир, ноосны чиглэлээр хийгдэж
байсан судалгааны тайлан мөн интернэт, хэвлэл мэдээллээр уг салбартай холбоотой
гарч байсан мэдээ мэдээллүүдийг олж, судлах ажлууд энэ хэсэгт хамрагдна.

Асуулгын арга: Тус түүвэр судалгааг нийлүүлэгчдийн судалгаа буюу анхан шатны
үйлдвэрлэгчид болох малчин өрх болон малчдын бүлгээс авах судалгаа, хэрэглэгчдийн
судалгаа буюу мах, сүү сүүн бүтээгдэхүүн, арьс шир болон ноосны худалдаа болон
боловсруулах үйлдвэрлэл мөн нийтийн хоолны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг ААНБ-
уудаас авах судалгаа гэсэн үндсэн хоѐр бүлэгт авч үзэж байна.

Асуулгын буюу анкетын аргын хүрээнд тухай бүлэг болгож авсан эх түүврээс судалгаанд
хамрагдах түүврээ сонгон авч, уг түүвр хүрээнд судалгаа хийгдэнэ. Уг түүврийн сонгох
болон тус бүрийн аргачлалын талаар мэдээлэл цуглуулах арга зүйн сонголт хэсэгт тус
бүрд нь нарийн тайлбарласан болно.

Хийсвэрлэлээс тодорхойд шилжих арга: Бид судалгаа эхлэхдээ тодорхой хүлээгдэж буй үр
дүнгүүдийг таамагласан. Судалгааны үр дүнд уг хүлээгдэж буй хийсвэрлэсэн үр
дүнгүүдийн талаар тодорхой үр дүнгүүдийг гаргаж авах мөн хүлээгдэж буй таамаглал
болон бодит үр дүнгүүдийн хоорондох зөрүү хэр байгааг тодорхойлж, түүний учир
шалтгааныг олж илрүүлнэ.

1.3.2. Хамрах хүрээ

Энэхүү судалгаанд Мерси Кор Монгол олон улсын байгууллагын үйл
ажиллагаа явуулдаг 12 аймаг болон Дархан, Эрдэнэт, Улаанбаатарт мах, сүү сүүн
бүтээгдэхүүн, арьс шир болон ноосны чиглэлээр бизнес эрхлэдэг ААНБ-ууд болон уг 12
аймгийн малчин өрх, үйлдвэрлэгчид хамрагдана.

1.3.3. Түүвэрлэлтийн нэгж

Нийлүүлэгчдээс авах судалгааны түүврийн нэгж нь дээрх малын гаралтай
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч малчид, малчдын бүлэг байна.

Хэрэглэгчдээс авах түүврийн нэгж нь дээрх бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл явуулдаг ААНБ-ууд

байна. Судалгаанд сонгогдсон ААНБ бүрээс төлөөлөл болгон нэг ажилтан сонгон
судалгаанд хамруулна. Уг ажилтан нь тухайн ААНБ-ын үндсэн үйл ажиллагааг хариуцдаг
мэргэжилтэн болон уг зах зээлээ сайн мэддэг удирдах албан тушаалтан байна.

1.3.4. Мэдээлэл цуглуулах арга зүйн сонголт (түүвэрлэлтийг сонгох арга)

Хоѐрдогч мэдээллийг статистик тоо мэдээ, интернэт, ном сэтгүүл, болон өмнө нь хийгдэж
байсан судалгааны тайлангуудаас бүрдүүлэх болно.

Анхдагч мэдээллийг дараах аргуудаар бүрдүүлнэ:

13
- Ярилцлагын аргыг ААНБ болон тухайн салбарын мэргэжилтгүүд, өмнө нь энэ
чиглэлээр судалгаа хийж байсан судлаачид мэдээлэл цуглуулахад хэрэглэнэ.
- Асуулгын аргыг түүвэр байдлаар мэдээллээ цуглуулахад ашигласан.

Түүврийг сонгохдоо дараах аргачлалыг хэрэглэнэ: Санал асуулгад хамрагдах

түүврийг сонгоход хүн амын тоо, бүтэц, статистик магадлалын түвшин, алдааны
хязгаарыг харгалзан үзэв. Түүврийн хэмжээг доорх томъѐог ашиглан тодорхойлсон болно.

Үүнд:
N – Хүн амын тоо
Z2 – Магадлалын түвшин t – статистик утга
Е – Алдааны хязгаар
р – Хүн амын бүтэц
Магадлалын түвшин 95%, t утга 1.96, алдааны хязгаар 5% байхаар тооцоо хийлээ.

1. Нийлүүлэгчдийн судалгааны түүврийн хэмжээ

Нийлүүлэгчдийн судалгааг Мерси Кор Монгол ОУБ-ын үйл ажиллагаа явуулдаг 12

аймгийн малчин өрхүүдийн хэмжээнд явуулна. Малчин өрхийг дараах 3 бүлэгт хувааж
түүврээ сонгоно.

Санал асуулгын судалгааг 58 асуулт бүхий 3 бүлэг санал асуулгаар аймгийн 2,635 малчин
өрхийг хамруулан анкетын аргаар явуулна. Санал асуулгад малчдын бүлгийг засаг
захиргаа, нутаг дэвсгэрийн байршлаар нь хувь тэнцүүлэх журмаар хамруулна. Хэмжих
үзүүлэлт, санал асуулгын асуултыг боловсруулахдаа дараах зарчмыг баримтлав. Үүнд:

1. Үндэсний болон олон улсад түгээмэл хэрэглэгддэг үзүүлэлтийг ашиглах

2. Цаг хугацаа, төсвийн хязгаарт багтааж, оновчтой цөөн үзүүлэлтийг сонгох

Хүснэгт 1. Аймгуудын малчин өрх болон малчдын тоо

№ Аймгууд Малчин өрх Малчид
1 Архангай 15,858 34,563
2 Баянхонгор 11,581 23,969
3 Дундговь 7,510 15,315
4 Дорноговь 3,305 6,914
5 Говь-Алтай 8,241 17,207
6 Говьсүмбэр 503 922
7 Ховд 9,400 21,775
8 Сүхбаатар 6,746 15,737
9 Өмнөговь 6,408 11,926
10 Өвөрхангай 17,015 33,985
11 Увс 9,905 20,640

14
 12 Завхан 10,782 22,586
Нийт дүн 107,254 225,539
Дээрх аймгуудын нийт малчин өрхийн тоо 107,254 байгаа ба аймаг тус бүрийн малчин
өрхийн тоог харгалзах малын тоогоор нь жигнэж нэг малчин өрхөд ногдох малын тоогоор
жигнэсэн малчин өрхийн тоог дараах байдлаар гаргасан.
Хүснэгт 2. Малын тоогоор жигнэсэн малчин өрхийн тоо
№ Аймгууд Нийт малчин Нийт малын Нэг Малчин өрхөд Малын
өрх тоо /мянган малчин ногдох малын тоогоор
толгой/ өрхөд тоог дундаж жигнэсэн
ногдох утгад малчин
малын тоо харьцуулсан өрхийн тоо
утга
1 Архангай 15,858 3,379 213.0921 0.8141 12,909
2 Баянхонгор 11,581 2,643 228.2577 0.872 10,099
3 Дундговь 7,510 2,041 271.7162 1.038 7,796
4 Дорноговь 3,305 933 282.2027 1.0781 3,563
5 Говь-Алтай 8,241 2,506 304.083 1.1617 9,573
6 Говьсүмбэр 503 171 339.7256 1.2978 653
7 Ховд 9,400 2,487 264.5379 1.0106 9,500
8 Сүхбаатар 6,746 1,543 228.6598 0.8735 5,893
9 Өмнөговь 6,408 1,685 262.9385 1.0045 6,437
10 Өвөрхангай 17,015 3,450 202.7495 0.7746 13,179
11 Увс 9,905 2,499 252.335 0.964 9,548
12 Завхан 10,782 3,136 290.8555 1.1111 11,980
Нийт дүн 101,130

Дээрх нэг малчин өрхөд ногдох малын тоогоор жигнэсэн малчин өрхийн тооноос санал
асуулгад хамрагдах түүврийг сонгоход хүн амын тоо, бүтэц, статистик магадлалын
түвшин, алдааны хязгаарыг харгалзан үзэв.

Нийт түүвэрт 4,282 өрх сонгогдвол 95 хувийн итгэлтэйгээр, дээд тал нь 5 хувийн
алдаатайгаар, аймаг тус бүрийн нийт малчин өрхийг дараах малчин өрхүүд нь төлөөлж
чадна гэж гарсан байна:

Хүснэгт 3. Малчдын түүвэр (95%-ийн итгэх магадлалтай)

№ Аймаг Аймгуудын малчин өрх Түүвэр өрх
1 Архангай 12,909 226
2 Баянхонгор 10,099 225
3 Дундговь 7,796 224
4 Дорноговь 3,563 216
5 Говь-Алтай 9,573 225
6 Говьсүмбэр 653 170
7 Ховд 9,500 225
8 Сүхбаатар 5,893 222
9 Өмнөговь 6,437 223
10 Өвөрхангай 13,179 227
11 Увс 9,548 225
12 Завхан 11,980 226
Дүн 101,130 2,635

15
Түүвэр судалгааг хялбар болгох үүднээс дээрх түүврийн хэмжээнээс аймаг бүрт 25%-ийг
авч үзэхэд судалгааны ач холбогдол төдийлөн буурахгүй юм. Учир нь түүврийн нэгж
болох малчид нь судалгаа авч буй асуудлуудын хүрээнд тухайн орон нутгийн мал аж
ахуйн онцлогийг бүгд нарийн сайн мэдэж байдаг. Иймд түүврийн хэмжээг дараах
байдлаар тодорхойллоо:
Хүснэгт 4. Судалгаанд хамруулах малчдын түүвэр
Аймаг Түүвэр өрх
Архангай 57
Баянхонгор 57
Дундговь 56
Дорноговь 54
Говь-Алтай 57
Говьсүмбэр 43
Ховд 57
Сүхбаатар 56
Өмнөговь 56
Өвөрхангай 57
Увс 57
Завхан 57
Нийт дүн 664

2. Хэрэглэгчийн судалгааны түүврийн хэмжээ

Манай түүврийн хэмжээ нь 2 үндсэн бүлэгт авч үзнэ. Нэгд: Мерси Кор Монгол ОУБ-ын
үйл ажиллагаа явуулдаг 12 аймгийн ААНБ-ууд хамрагдах юм. ААНБ-аас авах судалгаа нь
эцсийн хэрглэгчидтэй харьцуулахад бүгд зах зээлээ мэддэг тухайн үйл ажиллагаа явуулж
буй бүс нутгийн хүрээнд асуудалд нэгдсэн нэг байр сууринаас хандах нь их байдаг.
Жишээлбэл салбарын судалгаа хийхэд уг зах зээл дээр 100 ААНБ үйл ажиллагаа явуулдаг
байлаа гэхэд 3 ААНБ нь нийт зах зээлийнхээ 95%-ийг эзэлдэг байхад уг 3 компаниас
санал асуулга авахад тухайн асуудлыг 95%-ийн магадлалын түвшинд бүрэн тайлбарлаж
чадна. Учир нь бид уг нэгж бүс нутаг бүрийн салбарын дундаж үзүүлэлтийг тодорхойлох
зорилготой асуултууд авч байгаа билээ.

Хэрэв бид дээрх аргыг хэрэглэхгүй нийт бүс нутагт байгаа одоогийн аж ахуйгаас 95%-ийн
итгэх магадлалтай түүврээ сонгон авбал судалгаанд нийт 2,776 ААНБ хамрагдах болно:

Хүснэгт 5. ААН-үүдийн түүвэр (95%-ийн итгэх магадлалтай)

№ Аймаг ААНБ-ын тоо Түүврийн хэмжээ
1 Архангай 637 169
2 Баянхонгор 657 171
3 Дорнод 665 171
4 Дундговь 561 164
5 Говь-Алтай 570 164
6 Говьсүмбэр 161 95

16
 7 Ховд 940 185
8 Сүхбаатар 409 148
9 Өмнө Говь 701 174
10 Увс 642 170
11 Өвөрхангай 858 182
12 Завхан 731 175
Нийт 7,532 1,968

Гэвч дээрх тоо нь тухайн орон нутаг бүрт бүртгэлтэй нийт аж ахуйн нэгжүүдийг хамруулж
байгаа. Орон нутгийн хэмжээнд ихэнх салбарт 2-5 ААНБ зах зээлийн гол хувийг эзэлж
байдаг тул бид түүврийн хэмжээгээ дараах байдлаар сонголоо:

Хүснэгт 6. Судалгаанд хамруулах ААН-үүдийн түүвэр

№ Аймаг Түүврийн хэмжээ
1 Архангай 17
2 Баянхонгор 17
3 Дорнод 17
4 Дундговь 16
5 Говь-Алтай 16
6 Говьсүмбэр 10
7 Ховд 19
8 Сүхбаатар 15
9 Өмнө Говь 17
10 Увс 17
11 Өвөрхангай 18
12 Завхан 18
Нийт 197

1.3.5. Судалгааны боловсруулалт

Анхан шатны баримт цуглуулах: Зах зээлд малын гаралтай түүхий эдээр ямар
бүтээгдэхүүнүүд үйлдвэрлэгдэж байгааг тогтоон тэдгээрийн зах зээлийн багтаамж, уг зах
зээлд тэргүүлэгчдийн байр суурь, өрсөлдөөнт байдал болон уг үйлдвэрүүдийн үйлдвэрлэл,
санхүүжилт, зах зээлд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэхтэй холбоотой үүсдэг асуудлуудыг
тодорхойлох.

Статистик тоо мэдээнд боловсруулалт хийж, ном сэтгүүл, интернэтээр болон өмнө
хийгдсэн судалгааны тайлангуудаас гарсан үр дүнгүүд бусад аргаар боловсруулсан
дүгнэлтүүдтэй уялдуулан цаг хугацааны хувьд ямар өөрчлөлтүүд бий болж байгаад дүн
шинжилгээ өгөн цаашдын хэтийн хандлагыг тодорхойлно. Мөн уг салбарын онцлог
талуудыг тодруулан гаргах.

Асуулгын арга: Олж авсан мэдээллийг олон улсад өргөн ашиглагдаж буй SPSS-14.0 болон
E-views 5.0 программыг ашиглан боловсруулж судалгааны үр дүнг тооцоолж гаргана.

17
 Хийсвэрлэлээс тодорхойд шилжих арга: Бидний судалгааны урьдчилан таамагласан хүрэх
үр дүн нь судалгааны бодит үр дүнгээсээ хэр зэрэг зөрөөтэй байгааг олж тогтоон, уг
зөрөөтэй байдалд дүн шинжилгээ хийж шалтгааныг тодруулна.

1.3.6. Үр дүнг гарган авах ажлын иж бүрэн зураглал

Бидний судалгааны ажлыг боловсруулж дуусгах ажлын нэгдсэн зураглал дараах байдлаар
байна:

Зураг 1. Судалгааны ажлын нэгдсэн зураглал

Судалгааны Мэдээлэл Хамрах хүрээ: Боловсруулах:

арга: цуглуулах:

Мал аж ахуйн
Улаанбаатар, Дархан Эрдэнэтэд гаралтай
Томоохон ААНБ- мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүний
Анхан шатны уудтай уулзах бүтээгдхүүнтэй холбоотой зах зээл, Үр дүн, тайлагнал:
баримт үйлдвэрлэл эрхэлдэг томоохон үйлдвэрлэлтийн
ААНБ-ууд байдлыг
цуглуулах арга тодорхойлох. Уг бүлэг бүрт боловсруулсан
үр дүнгүүдийг нэгтгэн
уялдаатайгаар шинжлэн,
Баримт бичиг нэгдсэн дүгнэлтийг гарган
1. Эрх зүйн барим бичгүүд тайлан бична.
судлах, холбогдох Уг салбарын
2. Мэдээ, статистик тоо онцлог талуудыг
байгууллагуудаас
баримт гаргах, зах Судалгааны тайланг Мэрси
статистик тоо
3. Хэвлэл мэдээлэл, зээлийн багтаамж, Кор Монгол олон улсын
мэдээ авах
интернэтийн мэдээлэл болон орон зайг гаргах, байгууллагад слайд хэлбэрээр
бусад өмнө нь хийгдэж байсан чанар зах зээлийн танилцуулах ба судалгааны
судалгааны ажлууд. бүтцийг гаргах.
эхийг Монгол, Англи хэл
дээр бэлтгэн танилцуулах
болно. Мөн үүнээс гадна тус
салбаруудтай холбоотой Төр
Мерси Кор Монгол ОУБ-ын үйл засаг, олон нийтийн
Үйлдвэрлэгчид
ажиллагаа явуулдаг 12 аймгийн байгууллагуудад судалгааны
(малчид), уг
малчин өрх, уг салбарт үйл
Асуулгын арга салбарын орон үр дүнг хэвлэмэл байдлаар
ажиллагаа явуулдаг бизнес танилцуулах болно.
нутгийн бизнес
эрхлэгчид хамрагдана. SPSS-14.0 болон
эрхлэгчидийн
E-views 5.0
дунд түүвэр
программыг
судалгаа явуулах
ашиглан
судалгааны үр
дүнг тооцоолж
гаргана.

Хийсвэрлэлээс тодорхойд шилжих арга: (Бид судалгааг эхлэхдээ тодорхой хүлээгдэж буй үр дүнгүүдийг
таамагласан. Судалгааны үр дүнд уг хүлээгдэж буй хийсвэрлэсэн үр дүнгүүдийн талаар тодорхой үр дүнгүүдийг
гаргаж авах мөн хүлээгдэж буй таамаглал болон бодит үр дүнгүүдийн хоорондох зөрүү хэр байгааг тодорхойлж,
түүний учир шалтгааныг олж илрүүлэх.)

18
Бид энэхүү зураглалын шат бүрийг энэхүү стратеги төлөвлөгөөнд тус бүрд нь
тайлбарласан болно.

2. Мал аж ахуйн салбарын өнөөгийн байдал

Монгол улсын хөдөө аж ахуй салбар нь Монгол улсын нийт эдийн засагт үргэлж гол
ноѐн нуруу нь болсоор ирсэн ба ДНБ-ий 20 гаран хувийг эзэлдэг. 2009 оны урьдчилсан
статистик мэдээгээр хөдөө аж ахуйн салбар ДНБ-ий 21.2%-ийг бүтээсэн байна. Нөгөө
талаас нийт ажиллах хүчний 40% гаруй нь мал аж ахуйн салбараас шууд хамааралтай
байдаг. Иймээс хэдий уул уурхайн хөгжлөөс хамааралтайгаар мал аж ахуйн салбарын
ДНБ-д эзлэх хувь буурах хандлагатай байгаа ч тухайн салбар эдийн засгийн гол салбар
хэвээр байх юм.

Монгол улсын мал аж ахуйн салбар нь байгаль, цаг уур, байгалийн баялгийн
менежменттэй шууд хамааралтай бэлчээрийн мал аж ахуйд суурилж байгаа нь өнөөгийн
эрчимтэй хөгжиж буй эдийн засагт хоцрогдож байна. Мөн нөгөө талаас хэдий нэг хүнд
ноогдох мал аж ахуйн түүхий эдээр дэлхийд тэргүүлэгч байр суурьтай байгаа ч олон
улсын хэрэгцээний өндөр шаардлага стандартыг хангаж чадахгүй байна.

Монголын малын гаралтай түүхий эдийн зах зээл нь нэг талаас цаг уурын байдлаас шууд
хамааралтай үйлдвэрлэгдэж, эдийн засгийн өсөлтөөс хамааралтай харьцангуй тогтвортой
хэрэглээнд суурилан явагддаг зах зээл юм.

Уг зах зээлийн үйлдвэрлэлийн бүтцийг авч үзвэл 80-90% уламжлалт хөдөө аж ахуйн
аргаар үйлдвэрлэгдэж байгаа юм.

3. Махны салбарын судалгаа

3.1. Монгол улсын махны салбарын өнөөгийн байдал
3.1.1. Монгол улсын махны салбарын өнгөрсөн болон өнөөгийн байдал
Бэлчээрийн мал аж ахуйн хувьд эдийн засгийн хүчин зүйлсээс илүүтэйгээр цаг уурын
хүчин зүйл ихээхэн чухал байдаг. Жишээлбэл Монгол улсын бүх аймгуудыг хамарсан
2000-2003 оны зудаар малын тоо толгой 12.5 сая толгойгоор хорогдсон. Энэ нь тухайн
жилийн нийт малын тоо толгой, мах болон бусад малын гаралтай түүхий эдийн нөөцөд
нөлөөлснөөр тухайн салбарын эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэрт сөргөөр нөлөөлсөн.

Бэлчээрийн мал аж ахуй цаг уурын улирлын онцлогоос хамааран махны нийлүүлэлтийн
улирлын шинж чанартай хомсдолыг бий болгодог. Манай улс жилд хонин толгойд
шилжүүлснээр 8.7 сая гаруй толгой мал хүнсэнд хэрэглэж, 220 гаруй мянган тн мах
үйлдвэрлэдэг.

19
Сүүлийн жилүүдэд дотоодын махны хангамжийн дутагдал, цаг хугацаа, орон зайн
асуудлуудаас улбаатайгаар махны үйлдвэрлэл болон нийлүүлэлт эрэлтээ тухай бүрд нь
гүйцэхгүй байна. Үүнтэй холбоотой махны үнэ 2001 оноос даруй 2.6 дахин өсөөд байна.

Хөдөө аж ахуйд үйлдвэрлэсэн нийт махны дөнгөж 10 хүрэхгүй хувь нь мал нядлах
үйлдвэрүүдэд бэлтгэгдэж, 18 мянган тонн махыг үйлдвэрлэлийн аргаар боловсруулж
байна.

Нийт хөдөө аж ахуйд бэлтгэж буй махны 25-30 хувийг үхэр, 35-40 хувийг хонь, 10-15
хувийг ямаа, 15-20 орчим хувийг адууны мах эзэлдэг.

3.1.2. Төр засаг, олон нийтийн байгууллагуудаас мах, махан бүтээгдэхүүний салбарт
хэрэгжүүлж буй төсөл, хөтөлбөр
Мах, махан бүтээгдэхүүний асуудлаар төрөөс эрчимжсэн мал аж ахуй, бэлчээрийн
менежмент, малыг эрүүлжүүлэх, эрүүл ахуйн стандарт, мах бэлтгэл гэсэн үндсэн
чиглэлүүд дараах хөтөлбөрүүдэд туссан байна:

- Монгол мал үндэсний хөтөлбөр,

- Монгол Улсыг үйлдвэржүүлэх хөтөлбөр,
- Хоршоог хөгжүүлэх нийгмийн хэмжээний үндэсний хөтөлбөр,
- Орон нутагт үйлдвэрлэл хөгжүүлэх чиглэл,
- Хүнсний баталгаат байдал үндэсний хөтөлбөр,
- Мал аж ахуй, газар тариалан хосолсон загвар аж ахуйн хөгжлийг дэмжих төсөл,
- Малын эрүүл мэнд, мал аж ахуйн зах зээл төсөл,
- Малын үржлийн ажлыг шинэчлэн сайжруулах төсөл,
- Төвийн бүсийн тэжээлийн хангамжийг нэмэгдүүлэх төсөл,
- Мал аж ахуй төсөл,
- Халх Голын бүс нутагт ХАА-г сэргээх хөгжүүлэх төсөл зэрэг юм.

Эдгээр төслүүдийн хүрээнд зах зээлийн орон зайг багасгахтай холбоотой дараах гол
ажлууд хийгдээд байна:

 Махны зах зээлтэй холбоотойгоор төвлөрсөн хот суурин газрын хүн амын махны
хангамжийг тогтворжуулах, үнийн хэт өсөлтөөс сэргийлэх зорилгоор НӨАТ-ын тухай
хуульд нэмэлт оруулах тухай хуулийг батлан, 2006 оны 02 дугаар сарын 01-ний өдрөөс
үйлдвэрийн аргаар боловсруулж, дотоодод борлуулсан махыг НӨАТ-аас чөлөөлж
байсан.
 ХХААХҮЯ-наас “Махны нөөц бүрдүүлж борлуулсан аж ахуйн нэгжид урамшуулал
олгох” журмыг Засгийн газрын 2005 оны 211 дүгээр тогтоолоор батлуулан, анх
нийслэлийн хүн амын 2006 оны хавар, зуны хэрэгцээнд 3000.0 тонн мах бэлтгэн
нөөцөлж, 1кг-ийг нь 2000.0 төгрөгөөр борлуулсан ба жил бүр махны нөөц бэлтгэх
бодлогыг тогтвортой хэрэгжүүлэх болсон.

20
 3.2. Махны нийлүүлэлтийн судалгаа
3.2.1. Монгол улсын 5 хошуу малын бүтэц тоо толгой
2009 оны урьдчилсан тоо мэдээгээр нийт малын тоо 44.02 саяд хүрээд байгаа нь түүхэн
дэх хамгийн өндөр үзүүлэлт юм. Энэ нь 1989 онтой харьцуулахад 78.4%-иар, 2002 оны
үзүүлэлттэй харьцуулахад 84.2%-иар өссөн үзүүлэлт юм. Гэсэн хэдий ч 2009-2010 оны
өвөлжилт хаваржилтын хүндрэлээс болж мал 8 гаруй саяаар хорогдсон байна.

Зураг 2. Нийт мал, мян толгой

Эх сурвалж: ҮСХ
Сүүлийн 20 жилийн хугацаанд таван хошуу малын бүтцэд ямааны тоо толгой 20.1%-аас
44.6% болтлоо өссөн. Энэ нь ноолуур малчдын орлогын гол эх үүсвэр нь болж байгаатай
холбоотой юм. Харин махны үйлдвэрлэлийн гол мал болох үхэр, хонины нийт малд эзлэх
хувь 1989 онд тус тус 10.9% болон 57.8% байсан бол 2009 оны байдлаар тус тус 5.9%
болон 43.8% болж буурчээ.

Зураг 3. Малын бүтэц

1989 он 2009 он

Эх сурвалж: ҮСХ

3.2.2. Махны нөөц болон монгол малын махны онцлог

Махны нөөц: ҮСХ-ны мэдээгээр 2008 оны байдлаар улсын хэмжээнд 8.3 сая мал
хүнсэнд хэрэглэсэн ба хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн мэдээгээр 223.1
мянган тонн мах бэлтгэсэн мэдээ байна. Харин хүнсэнд хэрэглэсэн малын тоог 5 хошуу
малын махны дундаж гарцаар авч үзвэл 258.1 мянган тонн болж байгаа юм. Үүний 38% нь
үхэр, 25% нь хонь, 20% нь ямаа, 15% нь адуу, 3% нь тэмээний мах эзэлж байна.

Зураг 4. Хүнсэнд хэрэглэсэн мах, мянган тонн

21
 Эх сурвалж: ҮСХ
Мах бэлтгэлийн нийт малд эзлэх хувийг авч үзвэл дунджаар оны эхний нийт малын
22.2%-ийг тухайн жилийн мал нядалгаанд бэлддэг ба үүнээс үхрийн хувьд уг үзүүлэлт
дунджаар 21.2%, хонь 27.4%, ямаа 18.4%, адуу 13.7%, тэмээ 11.7% байдаг байна.

Зураг 5. Мал нядалгаа оны эхний малд эзлэх хувь

Эх сурвалж: ҮСХ
Дээрх графикаас харахад нийт малд эзлэх мал нядалгааны хувь урт хугацаанд буурах
хандлагатай байсан ч сүүлийн 2 жилд бага зэргийн өсөлттэй байсан байна. Нэгэнт малын
тоо толгой бэлчээрийн даац хэтрэх түвшинд хүрсэн байгаа өнөөгийн нөхцөлд мал
нядалгааны түвшинг нэмэгдүүлэх боломжтой байгаа юм.

Монгол малын махны онцлог: Монгол малын мах нь бэлчээрийн мал аж ахуйд
суурилан тэжээлийн хувьд химийн ямарч бодисоор бордоогүй цэвэр байгалийн гаралтай
тэжээлээр тэжээгддэг онцлог нь махны эрүүл мэндийн хувьд чухал үзүүлэлт болдогч
малын элдэв төрлийн өвчин эмгэгээс хамгаалах боломж харьцангуй бага байдаг. Мөн
нөгөө талаас мах бэлтгэлийн дийлэнх хувийг үйлдвэрлэлийн бус уламжлалт гар аргаар
бэлтгэж, стандартын бус тээврийн хэрэгслээр тээвэрлэдэг нь махны бохирдол, эрүүл
мэндийн стандартын олон улсын шаардлагыг хангахгүй байдалд хүргэдэг.

Бэлчээрийн малын мах бэлтгэлийн онцлог нь байгаль цаг уураас шууд хамааралтайгаар
явагддаг. Уг зах зээлийн нийт багтаамж, орон зайг тодорхойлох үүднээс бид Монгол
малын тоо толгой, малын бүтэц, 5 хошуу малын дундаж жин, махны гарц, мал нядалгааны
нийт малд эзлэх хувийн жин гэсэн үзүүлэлтүүдийг харьцуулж гаргав. Эдгээр үзүүлэлт нь
2008 оны мэдээгээр дараах байдалтай байна.

22
 Хүснэгт 7. Монгол малын махны үзүүлэлтүүд
Мал Махны гарц, % Малын амьдын Мал нядалгааны нийт
жин, кг малд эзлэх хувийн жин, %
Адуу 50-55 249 13.70%
Монгол үхэр 52-54 247 21.20%
Монгол хонь 52-54 41 27.40%
Монгол ямаа 39-40 33 18.40%
Монгол тэмээ 55-60 414 11.70%

3.2.3. Нийлүүлэлтийн төлөв байдал /байршил/

Мах бэлтгэл тогтмол өсөж 2000 онд дээд цэгтээ буюу 310.6 мянган тоннд хүрсэн ч
2000-2003 оны ган, зудад мал их хорогдсоноор 2003 онд доод түвшиндээ буюу 153.4
мянган тоннд хүрсэн байна. Сүүлийн 7 жил малын тоо жилд дунджаар 9.1%-иар өсч 2002
оны доод түвшнээс даруй 84.2%-иар өсөөд байгаа ч жилийн мах бэлтгэлийн түвшин
тогтвортой бус байсаар байна.

Зураг 6. Мах бэлтгэл, мян тн

Эх сурвалж: ҮСХ
2008 оны байдлаар ҮСХ-ны мэдээгээр нийт махны дөнгөж 5.4% нь үйлдвэрлэлийн аргаар
бэлтгэгдэж байгаа ба бэлтгэгдсэн махны ихэнх нь экспортод гардаг байна. Гэвч Монголын
тэргүүлэгч махны чиглэлийн компаниудтай уулзах явцад олж авсан мэдээгээр 2009 онд
25-30 мянган тонн буюу нийт мах бэлтгэлийн 11-13% нь үйлдвэрийн аргаар бэлтгэгдсэн
байна. Энэ нь махны нийлүүлэлтийн бүртгэлийн систем нь зах зээлийн бодит тоо мэдээг
нарийн бүртгэж чадахгүй байгааг харуулж байна. ХХААХҮЯ-ны мэдээгээр одоогийн
махны чиглэлийн ААНБ-ын хүчин чадал нь нийт мах бэлтгэлийн 38%-ийг бэлтгэж
чадахаар байгаа юм.

Хүснэгт 8. Монголын махны чиглэлийн ААНБ-ийн хүчин чадал

Нэг удаад хадгалах
Нийт ААНБ-ын Томоохон ААНБ-ын Үйлдвэрийн нийт хүчин
хүчин чадлын
тоо тоо чадал, мян тн мах
нийлбэр, мян тн
88 28 85 40

Нөөц болон орон нутгийн үйлдвэрлэл, нийлүүлэлтийг авч үзвэл: хонин толгойд
шилжүүлсэн нийт малын тоогоор Архангай, Хөвсгөл, Өвөрхангай, Төв, Завхан аймгууд
тэргүүлж байгаа бол Өвөрхангай, Хөвсгөл, Дорнод, Баянхонгор, Архангай зэрэг аймгууд
махны нийлүүлэлтээрээ тэргүүлж байна.

23
 Хүснэгт 9. Аймгуудын махны салбарын үзүүлэлт
Хонин толгойд Нийт малын Махны орон нутгийн
шилжүүлсэн жин, амьдын Махны нийлүүлэлт, мян тн нийлүүлэлт тухайн
Аймаг, хот
малын тоо, мян жингээр мян орон нутгийн ДНБ-д
толгой тн Дот. Үйлд Экспорт Нийт эзлэх хувь
Архангай* 4,326.12 251.23 9.7 9.7 16.6%
Баян-Өлгий 1,525.90 87.3 7.7 0.45 8.15 25.5%
Баянхонгор* 2,482.46 149.3 7.1 2.9 10 25.4%
Булган 2,821.35 162.53 7 7 27.9%
Говь-Алтай* 2,117.32 124.05 4 4 8.9%
Говьсүмбэр* 153.26 8.77 1.4 1.4 30.0%
Дархан-Уул 397.04 22.12 2.1 1.1 3.1 7.5%
Дорноговь* 1,061.86 64.45 2.4 2.4 15.0%
Дорнод 1,914.15 114.55 8.51 3 11.51 31.7%
Дундговь* 1,918.40 107.73 4 4 16.5%
Завхан* 3,229.32 178.44 5.8 5.8 10.8%
Орхон 293.12 16.79 2.94 0.68 3.62 0.7%
Өвөрхангай* 3,491.25 197.98 23 23 48.4%
Өмнөговь* 1,638.42 103.3 3.4 3.4 9.4%
Сүхбаатар* 1,829.84 107.01 4 4 5.1%
Сэлэнгэ 1,659.55 93.82 4.63 5 9.6 14.8%
Төв 3,371.72 194.26 8.6 8.6 27.1%
Увс* 2,557.09 140.71 8.1 8.06 21.8%
Ховд* 2,378.04 138.34 6.4 0.3 6.7 15.8%
Хөвсгөл 4,322.04 246.7 16.1 16.1 31.7%
Хэнтий 2,508.05 145.01 8.3 8.3 22.5%
Нийт 45,996.29 2,654.38 145.18 13.43 158.44 12.6%
2008 оны эцсийн байдлаар ХХААХҮЯ-ны судалгаа, *- Мерси Кор ОУБ-ын үйл ажиллагаа явуулж буй аймгууд

Дээрх хүснэгтээс харахад Өвөрхангай, Хөвсгөл, Дорнод, Говьсүмбэр, Булган, Төв

аймгуудын эдийн засаг мал, махны борлуулалтаас хамаарах хамаарал маш өндөр байна.
Мах борлуулалт 1 сая төгрөгөөр буурахад орон нутгуудын эдийн засаг дунджаар 126.0
мянган төгрөгөөр буурах төлөвтэй байгаас харахад махны бизнес орон нутгийн эдийн
засагт жинтэй хувь нэмэр оруулдаг нь харагдаж байна.

Аймгуудад махны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниудын тоогоор Дорнод,
Дархан-Уул, Баян-Өлгий, Увс, Ховд, Орхон аймгууд тэргүүлж байгаа бол Говьсүмбэр,
Төв, Өмнөговь, Булган аймгуудад махны чиглэлийн компаниуд албан ѐсоор байхгүй
байна.

Хүснэгт 10. Аймгуудын махны чиглэлийн ААН-ийн тоо бүтээгдэхүүний дэд бүргээр
Мах, махан бүтээгдэхүүн
Аймгийн нэр Мал нядлах, мах Хиам, консерв Өлөн, хүнсний
Дүн
боловсруулах үйлдвэрлэл тос үйлдвэрлэл
Архангай 1 1 2
Баян-Өлгий 4 1 2 7
Баянхонгор 1 2 3

24
Булган 0
Говь-Алтай 2 2
Дорнод 2 6 8
Дундговь 1 1 2
Дорноговь 2 2
Завхан 1 1 1 3
Өвөрхангай 1 1 2
Өмнөговь 0
Сүхбаатар 1 1 2
Сэлэнгэ 2 2
Төв 0
Увс 1 4 2 7
Ховд 2 3 2 7
Хөвсгөл 1 1 2
Хэнтий 2 2
Дархан-Уул 1 6 1 8
Орхон 3 3 6
Говьсүмбэр 0

Дээрх хоѐр үзүүлэлтээс харахад хөдөө орон нутагт махны анхдагч нөөц хангалттай их
байгаа ч дотооддоо үйлдвэрлэх түвшин бага байсаар байна.
Монголын махны нийлүүлэлт 4 улирал, бэлчээрийн мал маллагаанаас хамаарч улирлын
хэлбэлзэлтэй зах зээлд нийлүүлэгддэг. Уг улирлын хэлбэлзлийг бид тооцохдоо 2 өөр
аргаар тооцоолсон:
1. ХХААХҮЯ-ны тооцоолол
2. Малчдаас авсан санал асуулгаас махны нийлүүлэлтийн улирлын дундаж үзүүлэлтийг
тооцох замаар
Бидний малчдаас авсан санал асуулгаар нийт судалгаанд хамрагдсан малчдын малын
нийлүүлэлт дунджаар дараах байдалтай гарсан байна.
Хүснэгт 11. Дунджаар нэг малчин өрхийн махны нийлүүлэлт, малын тоогоор
1-5 сар 6-8 сар 9-10 сар 11-12 сар
Хонь 9 21 31 35
Ямаа 11 19 27 29
Үхэр 2 5 5 9
Адуу 3 2 6 7
Тэмээ 1 2 4 5

25
 Зураг 7. Махны нийлүүлэлт улирлаар, жилийн бүх нийлүүлэлтэд эзлэх хувиар

Эх сурвалж: Малчдаас авсан санал асуулгын үр дүн СА-Н-М, ХХААХҮЯ

3.2.4. Нийлүүлэлтийн суваг, өртгийн сүлжээний бүтэц

Нийлүүлэлтийн суваг: Бид махны нийлүүлэлтийн улирлын хэлбэлзлийн хувийн жин
болон малчдаас авсан санал асуулга “СА-Н-М”-ын “Та махаа дараах худалдан авагч нарт
дараах саруудын алинд нь голдуу борлуулдаг вэ?” гэсэн асуултын үр дүн болон улирлын
махны нийлүүлэлтийн бүтцэд суурилан борлуулалтын сувгийн нийт жилийн махны
нийлүүлэлтэд эзлэх хувийн жинг гаргахад дараах байдалтай байна:

Хүснэгт 12. Махны болруулалтын сувгийн бүтэц/эзлэх хувийн жин, улирлаар

Худалдан авагчид 1-5 сар 6-8 сар 9-10 сар 11-12 сар Нийт
Махны ченж нарт 5.53% 7.37% 13.96% 17.02% 43.89%
Орон нутаг дахь хүнсний зах 2.53% 4.85% 6.78% 6.39% 20.56%
Үйлдвэрийн төлөөлөгчид 0.12% 0.92% 1.23% 0.00% 2.26%
Улаанбаатар дахь төвлөрсөн бөөний худалдааны төвд 0.23% 0.82% 1.23% 1.38% 3.67%
Улаанбаатар дахь захын лангууны худалдаачдад 0.40% 0.55% 1.71% 1.21% 3.87%
Улаанбаатарын хүнсний дэлгүүрүүдэд 0.00% 0.00% 0.27% 0.17% 0.45%
Улаанбаатар дахь ресторан нийтийн хоолын газар 0.29% 0.00% 0.14% 0.17% 0.60%
Улаанбаатар дахь махны үйлдэрүүдэд 0.00% 0.23% 0.27% 0.35% 0.85%
Орон нутгийн ресторан нийтийн хоолны газар 0.52% 0.64% 0.34% 1.99% 3.49%
Орон нутаг дахь махны үйлдвэрүүдэд 0.12% 0.18% 0.82% 1.21% 2.33%
Орон нутгийн эцсийн хэрэглэгч нарт 1.44% 1.69% 3.49% 9.50% 16.13%
Бусад 0.40% 0.73% 0.34% 0.43% 1.91%
Нийт 11.58% 18.00% 30.60% 39.83% 100.00%

Малчдаас зах зээлд нийлүүлж буй нийт махны 75% нь ямарч боловсруулалтгүйгээр
дундын зуучдаар дамжин эцсийн хэрэглэгчдэд хүрч байна. Махны салбарт үйл ажиллагаа
явуулдаг ААНБ-ууд зун, намар махаа тууврын замаар бэлддэг. Тууврын замаар бэлдэхэд
нэг суурьт 300-500 бод буюу үхэр, адуу байдаг. Харин богийн хувьд нэг суурьт 1000 бог
багтааж авч үздэг. Нэг суурийг 5-6 малчин туудаг байна. 2009 оны байдлаар өдөрт
дунджаар 7,000-10,000₮-ийг нэг малчинд цалин хэлбэрээр төлөхөд өдрийн тууврын зардал
нь дунджаар 35,000-60,000₮болдог. Тууврын хугацаа нь тухайн орон нутгийн хол
алслагдмал байдлаас хамаарна.

26
 Мөн малыг хамгийн их таргалсан үед буюу 10-11 сард хөдөө орон нутгийн зарим малчид,
ченжүүд малыг нядлан өөрсдийн болон танилуудынхаа контайнер, зооринд хадгалж,
тухайн жилийн хавраас махны үнэ нэмэгдэх үед зах зээлд нийлүүлдэг байна.

Махны бизнес эрхлэгчид өвлийн цагт махны тээвэрлэлтийг ерөнхийдөө 2 тн-оос 40тн-ийн
багтаамжтай хөргөлттэй болон хөргөлтгүй машинаар тээвэрлэдэг ажээ.

Зураг 8. Махны нийлүүлэлтийн суваг

Улаанбаатарын хэрэглэгчид Экспорт

Улаанбаатарын Улаанбаатарын Хиам, махны

Нийт махны
хүнсний ресторан, боловсруулах
нийлүүлэлтийн 5%
дэлгүүрүүд нийтийн хоолны жижиг
газар үйлдвэрүүд

Улаанбаатар дахь захын

лангууны худалдаачид, хувийн
зоорь

Улаанбаатар дахь Томоохон махны

төвлөрсөн бөөний үйлдвэрүүд,
худалдааны төв томоохон зоорь
(Эмээлт ба
Налайх)

Орон нутгийн
Үйлдвэрийн Махны эцсийн хэрэглэгч
0.6% төлөөлөгчид ченж нар,
хувийн
жижиг
3.9%
зоорь Орон Орон Орон
нутгийн нутаг дахь нутаг 16.1%
ресторан хүнсний дахь
3.7% нийтийн зах, махны
хоолны дэлгүүр үйлдвэр
газар
2.3% 43.9% 3.5% 20.6% 2.3%

Малчид

Нийлүүлэлтйн өртгийн сүлжээ: Нийлүүлэлтийн өртгийн сүлжээний хувьд дараах гурван

төрлийн үнийн ялгаа байна:

27
 1. Улирлын хэлбэлзэлтэй үнийн ялгаа
2. Нийлүүлэлтийн өртгийн сүлжээний шат дамжлагуудад бий болж буй нэмэлт
боловсруулалтын бус өртгийн нэмэгдэл
3. Бүс нутаг бүрийн махны үнийн ялгаа

Улирлын хэлбэлзэл: Намар мал тарга хүчээ авч, махны нийлүүлэлт нэмэгддэг. Энэ үеэр
мах бэлтгэлийн ажил явагддаг тул махны үнэ буурч 10 сараас дараа жилийн 1 сарын сүүлч
хүртэл үнэ харьцангуй доод түвшинд байдаг. Харин өвөл, хаврын үеэр шинэ мах ялангуяа
үхрийн махны нийлүүлэлт бүрэн зогсдог. Нэгдүгээр сарын сүүлч 2 сарын эхээр махны
нийлүүлэлтийн дутагдал үүсч, үнэ огцом өсч эхэлдэг. Үнийн өсөлт урин цаг ирж малын
тарга хүч сэргэж эхлэх хүртэл буву 5 сарын сүүлээс 6 сарын дунд болон сүүлч хүртлэх
хугацаанд хамгийн дээд түвшинд хүрдэг. Үнийн дээд түвшин нь үнийн доод түвшнээс,
тухайн жилийн цаг уурын байдал, бусад хүчин зүйлсээс хамаарч сүүлийн 3 жилд
дунджаар 36%-ийн зөрүүтэй байжээ.

Зураг 9. Үхэр, хонины махны үнийн улирлын хэлбэлзэл

Үхэр

Хонь

Эх сурвалж: ҮСХ

Нийлүүлэлтийн шат дамжлагын өртгийн нэмэгдэл: Бид малчдаас авсан санал

асуулгаар дамжуулан дээрх нийлүүлэлтийн суваг бүр дэх худалдан авч буй үнийг
дунджаар гаргаж авсан.

Нэмэлт боловсруулалтын өртөг шингээгүй нэмэлт өртгийг тооцохын тулд улирал бүрээр
харилцан ялгаатай тооцоолох үүднээс бид малчдаас борлуулсан мал, махыг хэнд ямар
байдлаар (амьдын жингээр, нойтон мах хэлбэрээр), хэдэн төгрөгөөр худалдсан талаар
асуусан.

Зураг 10. Амьдын жингээр худалдсан 1 кг махны үнэ ₮, жилийн дундаж үзүүлэлтээр-
2009 он

28
 Эх сурвалж: СА-Н-М санал асуулгын үр дүн

Зун намрын улиралд голчлон амьдын жингээр буюу малыг амьдаар нь орон нутгийн
алслагдмал байдлаар хамааран харилцан ялгаатай үнээр худалдан авдагтай холбоотой
үхрийн махнаас бусад малын махны үнэ санал асуулгын үр дүнд харилцан ялгаатай гарсан
байна. Харин намрын мах бэлтгэлээр махны нийлүүлэлтийн гол хувийг (42%) хангадаг
үхрийн хувьд дээрх нийлүүлэлтийн сувгийн өртгийн бүтцийг харуулж чадаж байгаа юм.
Үхрийн махны өртгийн сүлжээний хувьд ченжүүдээс Улаанбаатарын хүнсний дэлгүүрүүд
хүртэл үнэ нь 2.4 дахин өсөж очдог байна. Энэхүү дундаж үзүүлэлт нь аймаг бүрт
ялгаатай байсан. Бид аймаг бүрийн сар бүрийн үнийг Улаанбаатар хүрэх зайтай
харьцуулан дүгнэхэд, уг зайтай харилцан хамааралгүй үнийн ялгаатай аймгууд маш олон
байсан.

Үүнээс дүгнэхэд намрын мах бэлтгэлээр малчдаас худалдан авсан махны үнэ эцсийн
хэрэглэгчдэд очихдоо үнэ нь 2.4 дахин нэмэгдэж очдог гэсэн дүгнэлт гарч байна. Гэвч энэ
нь улирлын хэлбэлзлийг оруулсан дүн ба улирлын хэлбэлзлийг хасч тооцвол 2-2.2 дахин
өсч очиж байгаа юм.

Зураг 11. 1 кг нойтон махны үнэ ₮, худалдан авагч бүрээр-2009 он

29
 Эх сурвалж: СА-Н-М санал асуулгын үр дүн

Харин нойтон махны хувьд 5 хошуу малын үнэ дээрх нийлүүлэлтийн сувгийн шат бүрт
харилцан өсдөг хандлага ажиглагдсан. Үхрийн нойтон махны хувьд ченжүүдээс
Улаанбаатарын хүнсний дэлгүүрүүдэд очидог үнэ нь 30-40%-иар өсч байсан нь өмнө
хийгдэж байсан нийлүүлэлтийн өртгийн сүлжээний судалгааны үр дүнтэй ойролцоо
гарсан байна. Үнийн өсөлтийн, дунджаар 10% нь мах худалдах явцад гарч буй үйл
ажиллагааны зардал, 30% нь хүнсний захууд болон хүнсний дэлгүүрийн махны бизнес
эрхлэгчдийн борлуулалтын ашиг болдог байна.

Бүс нутаг бүрийн махны үнийн ялгаа: Бүс нутаг аймгуудын махны үнийн ялгаа нь маш
өндөр байгаа нь зах зээлүүдийн харилцаа, холбоо, нэгдэл муу байгааг харуулж байгаа юм.
Зах зээлийн харилцан холбоо байхгүй байгаа нь мах, махан бүтээгдэхүүний зах зээлийн
хувьд бүтээгдэхүүний хадгалалт, тээвэрлэлттэй шууд холбоотой юм.

Зураг 12. Улаанбаатар болон орон нутгийн үнийн ялгаа ба орон нутгаас
Улаанбаатар орох зай

Эх сурвалж: ҮСХ (2009 оны дундаж үзүүлэлт)

Махны үнийн ялгаанд Улаанбаатараас аймгийн төв орох зайтай харилцан хамаарал
төдийлөн ажиглагдахгүй байгаа ба аймгийн төвөөс Улаанбаатар хүрэх 1 км-т ноогдох 1 кг
махны үнийн дундаж ялгаа 1 ₮ байгаа ба Төв аймаг 5.01 ₮/кг.км, Говьсүмбэр 2.77 ₮/кг.км,
Дундговь 2.61 ₮/кг.км, Өвөрхангай 1.72 ₮/кг.км-ээр хамгийн их үнийн ялгаатай аймгуудын
тоонд орж байна. Өөрөөр хэлбэл, дээрх аймгуудаас Улаанбаатар хот руу мах нийлүүлэхэд
илүү их ашгтай байхаар байна.

3.2.5. Нийлүүлэлтийн саад бэрхшээлүүд

Бид махны нийлүүлэлтийн бэрхшээлийг тодорхойлохын тулд нийлүүлэлтийн сувгийн
бүх шатны оролцогчдыг хамруулж хөдөө орон нутагт махны чиглэлээр бизнес эрхэлдэг
ААНБ-уудаас санал асуулга авснаас гадна уг зах зээлд тэргүүлэгч ААНБ-уудтай уулзах

30
замаар бэрхшээлийг тодруулсан. Махны зах зээлд оролцогч ААНБ-аас манай санал
асуулгад дараах хувийн жин эзэлж байна.

Зураг 13. Судалгаанд хамрагдсан ААНБ

Эх сурвалж: Санал асуулга

Хөдөө орон нутгийн махны бизнес эрхлэгчид, үйлдвэрийн төлөөлөгчид нь гол

нийлүүлэлтийн суваг болдог тул махны нийлүүлэлтийн саад бэрхшээлүүдийг илүү мэддэг
нь ажиглагдсан. Иймд бид орон нутгийн бизнес эрхлэгчдээс дараах саад бэрхшээлүүдийг
0-4 оноогоор үнэн авч гол саад бэрхшээлийн нийт саад бэрхшээлд эзлэх хувийн жинг
тодорхойлсон.

Зураг 14. Махны бизнес эрхлэгчдэд тулгарч буй бэрхшээлүүд

Эх сурвалж: Санал асуулга

Дээрх үзүүлэлтээс харахад махны бизнест тулгардаг саад бэршээлийн 80% нь

нийлүүлэлттэй холбоотой байгаа нь харагдаж байна. Хамгийн гол тулгарч байгаа
бэрхшээлүүд нь үнийн өөрчлөлт, агуулах хадгалах, улирлын онцлогтой холбоотой
бэрхшээлүүд байгаа юм.

3.2.6. Махны нөөцийн хэтийн хандлага

Жил бүр цаг уур, байгалийн үзэгдэлтэй холбоотойгоор дунджаар 1.5 сая мал зүй
бусаар хорогддог. Энэ нь нэг талаас тухайн жилийн цаг уурын цочир хүйтрэлт, нөгөө

31
талаас газрын гарц, тэжээлийн хангамжаас хамаарч малын тоо толгойн өөрчлөлт болон
тухайн жилийн махны нөөцөд нөлөөлж байна.

Зураг 15. Зүй бусаар хорогдсон малын тоо, мян толгой

Эх сурвалж: ҮСХ

Сүүлийн жилүүдэд манай улсын мал сүргийн тоо өссөн ч бэлчээрийн маллагааны нөхцөлд
малын биологийн нөөцийг бүрэн ашиглаж бүтээгдэхүүн, түүхий эд үйлдвэрлэлийг
нэмэгдүүлж, хүн амын хүнсний хэрэгцээг хангаж чадахгүй байгаа нь тэжээлийн нөөц,
хангамжтай шууд холбоотой юм.

Эрдэмтдийн тооцоолсноор манай улсын нийт бэлчээрийн 70.0 шахам хувь нь ямар нэгэн
хэмжээгээр доройтолд орж бэлчээрт ургах ургамлын зүйлийн бүрэлдэхүүн өөрчлөгдөн,
малд шингэц муутай ургамал нэмэгдэж тэжээллэг чанар нь муудсаар байна.
2009-2010 оны өвөл, хавар Монгол улсад зуд болж 6 сая гаруй мал хорогдоод байна. Нэг
талаас зудын улмаас малын тоо толгой огцом буурах хандлагатай байгаа нөгөө талаас
бэлчээрийн даац хэтрэлтээс махны нөөцийн хувьд ойрын жилүүдэд буурах магадлал тун
өндөр байгаа юм.

3.3. Махны салбарын эрэлтийн судалгаа

3.3.1. Махны эрэлтийн өнөөгийн байдал
ҮСХ-ны гаргасан жишсэн нэг хүнд ногдох тухайн жилийн сарын махны хэрэглээ, жил
бүрийн жишсэн хүний тоонд суурилан тооцсон нийт мах, махан бүтээгдэхүүний
хэрэглээнээс харахад сүүлийн 10 жилд махны хэрэглээ 2000 он хүртэл өсч 2001 онд зудын
нөлөөгөөр бий болсон махны нийлүүлэлтийн хомсдлыг дагаад нийт хэрэгцээ огцом
буурснаас хойш уг хэрэглээний түвшин төдийлөн сэргээгүй байна.

Зураг 16. Нийт мах, махан бүтээгдэхүүний хэрэглээ, мян тн

Эх сурвалж: ҮСХ

32
3.3.2. Хэрэглэгчийн төлөв байдал /байршил/
АНУ-ын Хүнс Хөдөө Аж Ахуйн Байгууллагын тайлангаар Монгол улс нэг хүнд
ноогдох махны хэрэглээгээр дэлхийд 11-рт орж байгаа. Уг тайлангаар нэг хүний махны
дэлхийн жилийн дундаж хэрэглээ 41.6 кг байгаа бол Монгол хүний жилийн дундаж
хэрэглээ 91.2 кг байгаа юм. Уг жагсаалтыг Дани, Шинэ Зеланд, Люксенбург зэрэг улсууд
тэргүүлж байна.

Монголын махны хэрэглээ нь махны нийлүүлтээс шууд хамааралтай байдаг. Үүний гол
шалтгаан нь цаг уурынхаа онцлогтой уялдуулан, уламжлалт бэлчээрийн аргаар малаа
маллаж ирсэнтэй шууд холбоотой юм.

Монголын махны хэрэглээний түвшин нь урт хугацааны болон богино хугацааны цаг
уурын онцлогоос хамаарч хэлбэлзэж байдаг.

1. Дунд болон урт хугацааны цаг агаарын байдал: Тухайн жилүүдийн цагийн байдал
нийт малын тоонд шууд нөлөөлдөг. Малын тоотой хамааралтай махны нийлүүлэлт
нийт махны хэрэглээнд нөлөөлдөг.

2. Улирлын онцлогоос үүдэлтэй сар, улирлын хэрэглээний түвшин гэсэн гол хоѐр цаг
хугацааны хувьд ялгаатай хэрэглээний циклд баригдаж байдаг.

2008 оны эцсийн байдлаар жишсэн нэг хүний махны сарын дундаж хэрэглээ 7.6 кг 3 буюу
жилийн 91.2 кг байна. Энэ нь нийт жишсэн хүн амын тоогоор авч үзвэл Монгол улсын
мах, махан бүтээгдэхүүний хэрэглээ жилийн 242.0 мянган тонн байна. Үүнийг мөнгөн
дүнгээр авч үзвэл 889.3 тэр бум төгрөг буюу ДНБ-ий 14.5% байгаа юм.

Хүн амын махны хэрэглээг авч үзвэл улсын дунджаар 2008 оны байдлаар жишсэн нэг
хүнд жилд 91.2 кг мах ногддог ч энэ нь хот суурин газар хөдөө орон нутагт ялгаатай
байна. Тухайлбал 2005 онд хотод жишсэн нэг хүн жилд 80.4 кг мах хэрэглэж, хөдөө 126 кг
мах хэрэглэж байсан бол 2008 оны байдлаар хот хөдөөгийн ялгаа багасч хөдөө орон
нутагт дунджаар 92.6 кг, хотод 88.8 кг болсон байна. Махны хэрэглээг бүс нутгуудаар авч
үзвэл жишсэн нэг хүний хэрэглээ Сэлэнгэ аймагт хамгийн их, Булган аймагт хамгийн бага
байна. Харин махны хэрэглээ ДНБ-ий харьцаагаар Дорноговь, Дундговь, Өвөрхангай,
Говьсүмбэр, Баян-Өлгий, Төв, Хэнтий аймгууд тэргүүлж байгаагаас харахад тухайн
аймгуудын дотоодын махны хэрэглээ аймгийн дотоод эдийн засгийн бүтцэд нөлөөлөх
нөлөө өндөр байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл бусад аймгуудтай харьцуулахад махны дотоод зах
зээл тухайн орон нутгийн эдийн засагтай нь харьцуулахад өндөр байна.

3
ҮСХ-ны мэдээгээр

33
 Хүснэгт 13. Аймгуудын махны хэрэглээ
Нийт махны Махны
Нийт махны Нийт махны
Аймгийн нэр хэрэглээнд эзлэх хэрэглээ ДНБ-д
хэрэглээ мян тн хэрэглээ сая ₮
хувь, % эзлэх хувь
Улаанбаатар 97.0 40.1% 378,252.10 12.7%
Сэлэнгэ 12.6 5.2% 37,800.00 19.4%
Өвөрхангай* 11.5 4.7% 26,353.58 24.1%
Хөвсгөл 10.4 4.3% 29,094.24 20.5%
Архангай* 9.8 4.0% 20,502.72 16.7%
Хэнтий 8.3 3.4% 18,009.00 22.4%
Баян-Өлгий 7.7 3.2% 19,133.84 24.0%
Төв 7.5 3.1% 28,344.96 23.5%
Увс* 7.3 3.0% 18,358.02 19.9%
Баянхонгор* 7.0 2.9% 14,732.93 17.9%
Дархан-Уул 6.9 2.8% 17,164.80 16.6%
Ховд* 6.7 2.8% 16,817.92 15.8%
Завхан* 6.7 2.8% 12,047.78 12.5%
Орхон 6.7 2.8% 16,151.37 1.4%
Говь-Алтай* 6.6 2.7% 10,598.98 14.7%
Дорнод 6.1 2.5% 13,471.92 16.8%
Дундговь* 5.9 2.4% 13,524.00 24.3%
Сүхбаатар* 4.2 1.7% 9,199.08 5.3%
Булган 4.1 1.7% 14,439.60 16.5%
Дорноговь* 4.1 1.7% 10,291.20 25.7%
Өмнөговь* 4.0 1.6% 11,522.28 11.0%
Говьсүмбэр* 1.1 0.5% 2,576.90 24.0%
Нийт 242.0 100.0% 738,387.22 12.0%
Эх сурвалж: ҮСХ, ХХААХҮЯ, судалгааны багийн тооцоолол
(2008 оны эцсийн байдлаар, *- Мерси Кор ОУБ-ын үйл ажиллагаа явуулдаг аймаг)

Эрүүл мэндийн сайдын 1997 онд баталсан “Хүн амын хоол тэжээлийн бодисуудын
зөвлөмж хэмжээ”-гээр монгол хүн сард 7 кг (жилд 84 кг) мах хүнсэнд хэрэглэвэл зохистой
гэж зөвлөсөнтэй харьцуулж тооцоход хотын хүн амын хэрэгцээг 2005 онд 96%-иар хангаж
байсан. Харин Эрүүл Мэндийн сайдын 2008 оны 12 сарын 04-ний өдрийн тушаалаар уг
зөвлөмж хэмжээг сэрүүний улиралд сарын 6 кг (жилийн 72 кг), зуны улиралд сард 4.5 кг
(жилд 54 кг) байхаар тогтоосон байна.

Хүнсний аюулгүй байдал, хангамжийн статистик үзүүлэлтийг тооцох аргачлалд, хэдий зун
сэрүүний улирлын махны хэрэглээний өдрийн нормыг тооцохдоо жигнэсэн дунджаар
тооцохгүй байгаагаас (зуны улирал 3 сар сэрүүнийх үлдсэн 9 сар гэж жилийн дундаж
хэрэглээг тооцохгүй байгаа нь) махны хэрэглээний сар бүрийн эрэлт хэрэгцээг үнэн зөв
гаргахгүй байна.

34
Бэлчээрийн маллагаа, цаг улирлаас хамааралтай бий болдог малын тарга хүчтэй
холбоотой нийлүүлэлтийн улирлын тогтвортой бус байдал болон хүний биед
шаардлагатай мах махан бүтээгдэхүүний хэрэглээний харьцангуй тогтвортой байдал нь
мах, махан бүтээгдэхүүний улирлын шинж чанартай үнийн өөрчлөлтийг бий болгож
байна.

3.3.3. Хэрэглэгчдэд очиж буй махны чанар, стандарт

Бидний судалгаагаар Монголын махны хэрэглээний дөнгөж 5-13% нь үйлдвэрийн

аргаар бэлтгэгдэж, үүний дийлэнх хувь (92%) нь экспортод гарч үлдсэн 87-95% нь
уламжлалт гар аргаар бэлтгэгдэн нийлүүлэлтийн сувгаар эцсийн хэрэглэгчдэд очиж байна.
Ийнхүү уламжлалт аргаар бэлтгэсэн мах эцсийн хэрэглэгчдэд очдогтой холбоотой
хадгалалт, тээвэрлэлт, бөөний худалдаа, жижиглэн худалдааны үе шатад өөрчлөлт ордог
байна.

Нийслэлийн хэмжээнд мал, амьтны гаралтай хүнсний бүтээгдэхүүн борлуулах албан ѐсны
зөвшөөрөлтэй хүнсний захуудын бараг 60% нь хяналт шинжилгээний лабораторигүй, 30%
нь тоосжилт бохирдолтой орчинд үйл ажиллагаагаа явуулдаг.

Улаанбаатар хотын хүнсний захуудад бараг 100% микробын бохирдолтой, 9-12% нь өнгө,
үнэрийн өөрчлөлттэй, 16% өнгөц ялзралтай мах борлуулж байгаа нь мэргэжлийн
хяналтын шалгалтаар илэрчээ.

Дотоодын махны хэрэглээний стандарт чанарыг сайжруулах үүднээс нийслэлд орж ирэх
маханд үйлдвэрийн аргаар бэлтгэсэн байх, махны гарал үүслийн тодорхойлолттой байх
шаардлагыг Нийслэлийн засаг дарга захирамжаар тавьсан хэдий ч огт хэрэгжихгүй
байсаар байна.

Монгол улсын хувьд махны экспортыг дэмжих, үйлдвэрлэлийн дамжлагуудад чанарын

удирдлагын тогтолцоог нэвтрүүлэх зорилгоор MNS 5998:2009 "Мал нядлах үйлдвэр
аюулын дүн шинжилгээ ба эгзэгтэй цэгийг хянах (HACCP)-ийн тогтолцооны загвар"
стандарт, MNS 2456:2009 "Мах махан бүтээгдэхүүн үхрийн хэсэглэж, ангилсан мах
ерөнхий шаардлага", MNS 2457:2009 "Мах махан бүтээгдэхүүн хонь, ямааны хэсэглэж,
ангилсан мах ерөнхий шаардлага" стандартууд тус тус шинэчлэгдээд байгаа. Ингэснээр
махны үйлдвэрлэлд кодын системээр хяналт тавих боломжийг бүрдүүлж байгаа. Гэвч уг
стандартаар шалгагдан, боловсруулагдаж, эцсийн хэрэглэгчдэд очиж буй хувь буюу
үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан мах 10% хүрэхгүй байгаа нь махны хэрэглээний чанар,
стандарт, хяналт төдийлөн зах зээлээ бүхэлд нь хамарч чадахгүй байгааг харуулж байна.

3.3.4. Салбарын боломжит эрэлтийн хэмжээ

Сүүлийн 10 жилийн статистик мэдээнд тулгуурлан нэг хүнд ногдох ДНБ болон нэг
хүнд ногдох махны хэрэглээний шугаман регресс тооцож үзэхэд уг 2 хүчин зүйлийн

35
харилцан хамаарлын тооцооллын статистик үнэлгээнүүд төдийлөн өндөр ач холбогдолтой
байж чадахгүй статистикийн хувьд найдваргүй гарсан.

Y = 106.133 - 0.007312*x R-squared= 0.285

t-Statistic 24.976 -1.893

у- нэг хүнд ногдох махны хэрэглээ

х- нэг хүнд ногдох ДНБ

Үүний шалтгаан нь тайлангийн 4.2.3-т тодрхойлсончлон Монгол улсын махны

хэрэглээний гол хувийг уламжлалт стандартын бус аргаар боловсруулсан мах эзэлж
байгаа, мөн нөгөө талаас Монголын дийлэнх айл өрх хоол хүнснийхээ аюулгүй байдлаас
илүүтэй эдийн засгийн асуудалдаа санаа зовнидогтой холбоотой юм.

Харин мах, махан бүтээгдэхүүний нэг хүнд ногдох үйлдвэрлэл болон нэг хүнд ногдох мах,
махан бүтээгдэхүүний хэрэглээг шугаман регресс тооцож үзэхэд дараах үр дүн гарсан:

Y = 72.254 + 0.308*x R-squared= 0.595

t-Statistic 9.381 3.638

у- нэг хүнд ногдох махны хэрэглээ

х- нэг хүнд ногдох махны үйлдвэрлэл

Дээрх тооцооллын нөлөөлөгч хүчин зүйлийн хувьд бүгд статистик ач холбогдолтой

(найдвартай) гарсан. Энэ нь Монгол улсын махны хэрэглээ цаг уурын хамааралтай махны
нийлүүлэлтээс шууд хамааралтай байдгийг нотолж байна.

Бид Дэлхийн Банкны Монгол улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний ойрын 4 жилийн
прогноз, ҮСХ-ны хүн амын прогноз, өөрсдийн хийсэн харилцан хамаарлын тооцоолол
болон 2009-2010 оны зудын нөлөөллийг харгалзан 4 жилийн мах, махан бүтээгдэхүүний
эрэлтийг тодорхойлсон:

Зураг 17. Мах, махан бүтээгдэхүүний эрэлтийн прогноз

Эх сурвалж:ҮСХ, Судалгааны багийн тооцоолол

36
 Шинээр хөгжиж эхэлж буй (Frontier market economy) орнуудын эдийн засгийн өсөлтийн
ирээдүйн тооцооллын хэлбэлзэл маш өндөр байдаг, нөгөө талаас махны хэрэглээ цаг уур,
байгалиас хараат бэлчээрийн мал аж ахуйгаас шууд хамааралтай махны нийлүүлэлттэй
холбоотойгоор уг эрэлтийн хэтийн төлөв нь өөрчлөгдөх магадлал тун өндөр юм.

3.4. Зэх зээлийн сул орон зайг тодорхойлох /эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүү/
3.4.1. Зах зээлийн сул орон зай болон түүний шалтгаан
2000 он хүртэл махны хангамж 100% давж байсан бол 2000-2002 оны зудаар малын
тоо толгой эрс буурсантай холбоотой мах бэлтгэлийн ажил буурч нийлүүлэлтийн
дутагдалд орсноос хойш өнөөг хүртэл махны хангамж дутагдалтай байсаар байна.

Зураг 18. Мах, махан бүтээгдэхүүний зах зээлийн орон зай, жилээр мян тн

Эх сурвалж: ҮСХ, судалгааны багийн тооцоолол

2006 оноос 2008 оны хооронд махны хангамжийн түвшин нэмэгдэж байгаа ч 2008 оны
албан мэдээгээр жилийн 19 мянган тонн мах дутагдалтай байна. 2009 оны жилийн эцэс
хүртэл махны эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүү хэдий буурч байсан ч 2009-2010 оны зудтай
холбоотой махны хангамжийн түвшин буцаад буурах хандлагатай байгаа ба бидний
тооцоогоор ойрын жилүүдэд жилд дунджаар 66 мянган тонн махны нийлүүлэлт
дутагдахаар байна.

Хүснэгт 14. Махны хангамжийн түвшинг аймаг, хотоор

Хэрэгцээ, Хангамж, Хэрэгцээний Нэмэлт шаардлага,
Аймгийн нэр
мян тн мян тн түвшин мян тн

Архангай* 7.05 9.7 137.6% (2.7)

Баян-Өлгий 7.65 8.15 106.5% (0.5)
Баянхонгор* 6.39 10 156.5% (3.6)
Булган 4.59 7 152.5% (2.4)
Говь-Алтай* 4.57 4 87.5% 0.6
Дорнод 5.51 11.51 208.9% (6.0)
Дундговь* 4.18 4 95.7% 0.2
Дорноговь* 4.22 2.4 56.9% 1.8
Завхан* 6.16 5.8 94.2% 0.4
Өвөрхангай* 8.78 23 262.0% (14.2)
Өмнөговь* 3.56 3.4 95.5% 0.2
Сүхбаатар* 4.18 4 95.7% 0.2

37
Сэлэнгэ 7.63 9.6 125.8% (2.0)
Төв 6.52 8.6 131.9% (2.1)
Увс* 6.1 8.058 132.1% (2.0)
Ховд* 6.73 6.7 99.6% 0.0
Хөвсгөл 9.29 16.1 173.3% (6.8)
Хэнтий 5.41 8.3 153.4% (2.9)
Дархан-Уул 6.65 3.1 46.6% 3.6
Орхон 6.08 3.62 59.5% 2.5
Говьсүмбэр* 0.96 1.4 145.8% (0.4)
Улаанбаатар 119.83 64.66 54.0% 55.2
Нийт 242.04 223.1 92.2% 18.9
ХХААХҮЯ-ны судалгаа (2008 оны эцсийн байдлаар, *- Мерси Кор ОУБ-ын үйл ажиллагаа явуулдаг аймаг)

2001 оноос 2009 оны хооронд махны нийлүүлэлт эрэлтийг хангаж чадахгүй байсан, нөгөө
талаас төгрөгийн худалдан авах чадвар буурсантай холбоотой махны үнэ 2.6 дахин өссөн
байна. Махны үнэ 2008 оны байдлаар 2001 оныхоос даруй 3 дахин өсч байсан ба улирлын
хэлбэлзэлтэй үнийн дээд түвшинд хүрсэн үетэй харьцуулахад 4.7 дахин өсч байсан байна.

Зураг 19. Махны үнийн индексийн өсөлт

Эх сурвалж: ҮСХ

Махны нийлүүлэлт жилийн эрэлтийг хангаж чадахгүй байгаа төдийгүй улирлын шинж
чанартай зах зээлийн орон зай байгаа юм. Сар бүрийн махны үнийн индекс болон сар
бүрийн махны хангамжийн түвшний хамаарлыг авч үзэхэд: хамаарлын хүч нь 72.4%,
махны үнийн өөрчлөлтийг 53.4%-иар улирлын хэлбэлзэлтэй махны хангамжийн түвшний
өөрчлөлт тайлбарлаж байгаа ба хангамжийн түвшин 1%-иар буурахад махны үнийн
индекс 0.54%-иар өсч байгаа юм. Мөн уг үнэлгээний статистик үзүүлэлтүүд найдвартай
гарснаас харахад махны үнийн өсөлтийн шалтгаан нь 52%-иар махны хангамжийн
түвшнээс хамаарч байгаа юм.

38
 Зураг 20. Махны хангамжийн түвшин, үнийн харьцаа, %

Эх сурвалж: ХХААХҮЯ, ҮСХ, судалгааны багийн тооцоолол

3.4.2. Эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүүтэй байдал, сул орон зайг багасгах боломж, арга зам
Махны дотоод нийлүүлэлтийн хувьд харьцангуй улирлын хэлбэлзэлтэй нийлүүлэлт
болон үнийн хамааралтай уялдаатай нийлүүлэлтийн боломж байгаа. Бид махны
нийлүүлэлтийн судалгааны хэсэгт тодорхойлсон махны нийлүүлэлтийн улирлын
хэлбэлзэл, нэг хүнд ногдох хэрэглээний зуны болон сэрүүн улирлын махны хэрэглээний
өдөрт хэрэглэх хэрэгцээний ялгаварт харьцаа болон жишсэн нэг хүнд ногдох махны
хэрэглээнд суурилан махны нийлүүлэлт болон эрэлтийн зөрүүг сараар тойм байдлаар
тооцоолсон.

Зураг 21. Мах нийлүүлэлтийн дутагдал, мян тн сараар

Дутагдал

Илүүдэл

Эх сурвалж: ХХААХҮЯ, ҮСХ, судалгааны багийн тооцоолол

Дээрх графикаас харахад 1-6 саруудад нийлүүлэлт дутагдалтай байдаг ба 7 сараас

нийлүүлэлт илүүдэлтэй болж эхэлдэг. 7-12 сард бий болох илүүдэл махны нөөцийг махны
нийлүүлэлт дутагдалтай байдаг саруудад шилжүүлэхийн тулд Монголд (-15%)-(-30%) 0C
хэмийн хөргөлттэй 70 гаруй мянган тоннын зоорь хэрэгтэй. Энэ нь одоогийн хүчин чадал
дээр нэмж 30 гаруй мянган тоннын багтаамжтай хөргөлттэй зоорь хэрэгтэйг харуулж
байна.

Малчдын хувьд намар болон өвлийн эхэн үеэрх мах бэлтгэлийн хэрэглээнээс давсан 70
гаруй мянган тонн махны тодорхой хэсгийг өөрсдийн зооринд хадгалан үнийн хэлбэлзлээс
ойролцоогоор 40% ашиг олох боломжтой байна. Гагцхүү нэг тонн махыг 5-6 сар хадгалах
нэгжийн өртөг нь малчид хоршиж нэгдсэнээр үр өгөөжөө өгнө гэдгийг харгалзан үзэх
хэрэгтэй юм.

39
 Нөгөө талаас уул уурхайд суурилсан эдийн засгийн өсөлт нь хүн амын орлогын түвшинг
нэмэгдүүлэхийн хэрээр хоол хүнсэнд тавих чанар стандарт нэмэгдэж, стандарт бус аргаар
бэлтгэсэн махны хэрэглээ буурч, үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан, чанар стандарт
өндөртэй махны хэрэглээ өсөх хандлагатай байна (Аж үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан
махны нийлүүлэлтийг дараах графикаас харна уу).

Зураг 22. Аж үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан мах мян тн

Эх сурвалж: ҮСХ
Иймд үйлдвэрийн аргаар нядалж, боловсруулсан чанартай махны хэрэглээ цаашдаа
нэмэгдэх хандлагатай байна. Бид нийт жилийн болон улирлын онцлогтой зах зээлийн сул
орон зайг тодорхойлж, тухайн бүрд ямар боломжууд байгаа өнөөгийн нөхцөл байдалд
уялдуулан доорх байдлаар тодорхойллоо:

Хүснэгт 15. Зах зээлийн орон зай, боломж, арга зам

Зах зээлийн орон зай
Ойрын жилүүдэд зудтай
холбоотойгоор жилд дунджаар 66
мянган тонн махны дутагдалд
орохоор байна
Улирлын хэлбэлзэлтэй махны
нийлүүлэлт болон үнийн ялгааг
бууруулах
Үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан
махны хэрэгцээ нэмэгдэх төлөвтэй
байна
Шинэ бүтээгэдхүүний орон зай
Боломж, арга зам
Нэг талаас хүнсэнд хэрэглэсэн малын оны эхний малд эзлэх хувь бага зэрэг
буурсан, нөгөө талаас бэлчээрийн даац Монголд хэтэрсэн байгаа ба зүй
бусаар хорогдсон малын тоо нэмэгдэх магадлал тун өндөр байгаа. Иймд жилд
нядлах малын хэмжээг нэмэгдүүлэх нь нэг талаас бэлчээрийн даац хэтэрсэн
байдалд сайнаар нөлөөлнө, нөгөө талаас уг нэмэгдэх орлогоор малчид өвөл,
хаврын тэжээлийн бэлтгэлээ базааж болохоор байна.
Намар, өвлийн эхэн үе дэх мах бэлтгэлийн тухайн үеийн хэрэглээнээс давсан
махны нэмэлт нийлүүлэлт 71 орчин мянган тонн байгаа тул махны зоорны
хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх. Ингэхдээ малчдын хувьд хоршиж өргөжилтийн
үр өгөөж өгөхүйц хэмжээний малчид нэгдэн махыг чанартай хадгалах
зоорьтой болж чадвал, махны үнийн хэлбэлзлийн дээд доод ханшийн
өөрчлөлт болох 40 орчим хувийн үнийн өөрчлөлтийн ашгийг авах боломжтой
(энэ нь жилийн 40%-ийн ашигт ажиллагаатай бизнес ба гагцхүү зоорийн 6
сарын зардал болон бусад сарын элэгдийн зардал ашгаас хасагдах юм)
Хэдий нэг хүнд ногдох махны дундаж хэрэглээ буурах хандлагатай ч нэг
хүнд ногдох ДНБ нэмэгдсэнээр нэгж махны хэрэглээний чанарт тавих
шаардлага өсөх хандлагатай байгаа. Иймд малчдын хувьд хоршиж, махаа зах
зээлд нийлүүлэх үйлдвэрлэлийн болох худалдааны шинэ арга боломжуудыг
нэвтрүүлэх хэрэгтэй байна.
Уул уурхайн хөгжилтэй уялдан урт хугацаанд олон улсын чанар стандартыг
хангасан махны зах зээлийн хувь нэмэгдэх төлөвтэй байна. Иймд махны
чиглэлийн фермерийн аж ахуй руу малчид аажимдаа урт хугацаанд нэвтрэх
шаардлагатай байна.
Мөн тослог багатай цул махны эрэлт улам нэмэгдэхийн хэрээр үхрийн махны

40
 нийт махны хэрэглээнд эзлэх хувь нэмэгдэх тул махны үүлдрийн үхрийг
өсгөхөд анхаарах хэрэгтэй байна.

3.5. Дүгнэлт

- Нийт малын тоо 1989 онтой харьцуулахад 78.4%-иар, 2002 онтой харьцуулахад
84.2%-иар өссөн ч махны үйлдвэрлэлд гол байр эзэлдэг мал болох үхэр, хонины нийт малд
эзлэх хувь 1989 онд 10.9% болон 57.8% тус тус байсан бол 2009 оны байдлаар тус тус
5.9% болон 43.8% бож буурсан байна.
- Нийт мах бэлтгэлийн 11-13% нь үйлдвэрийн аргаар бэлтгэгдэж байгаа ба махны
чиглэлийн ААНБ-ын хүчин чадал нь нийт мах бэлтгэлийн 38%-ийг бэлтгэж чадахаар
байна.
- Хэдий орон нутгийн ДНБ-д махны дэд салбарын эзлэх байр суурь маш өндөр
байгаа ч дотооддоо нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг ААНБ-ууд хуруу
дарам цөөн байна.
- Нийт малчдаас зах зээлд нийлүүлж буй махны 75% нь ямарч нэмэгдсэн өртөг
шингэсэн боловсруулалтгүйгээр дундын зуучдаар дамжин эцсийн хэрэглэгчдэд хүрч
байна.
- Намрын мах бэлтгэлээр малчдаас худалдан авсан махны үнэ эцсийн хэрэглэгчдэд
очихдоо улирлын хэлбэлзлийг хасч тооцвол 2-2.2 дахин өсөж байна.
- Үхрийн нойтон махны үнэ ченжүүдээс Улаанбаатарын хүнсний дэлгүүрүүдэд
очихдоо 30-40% өсөн очиж байгаа бол улирлын нийлүүлэлтийн хэлбэлзэлтэй
холбоотойгоор махны үнэ сүүлийн 3 жилд дунджаар 36%-ийн жилийн хэлбэлзэлтэй
байжээ.
- Махны бизнест тулгардаг саад бэршээлийн 80% нь нийлүүлэлттэй холбоотой
бэрхшээлээс үүдэлтэй байна.
- Зудын улмаас малын тоо толгой огцом буурах, нөгөө талаас бэлчээрийн даац
хэтэрсэнтэй уялдан махны нөөцийн хувьд ойрын жилүүдэд буурах магадлал тун өндөр
байна.
- Монгол улс нэг хүнд ногдох махны хэрэглээгээр дэлхийд 11-рт орж нийт махны
хэрэглээ ДНБ-ий харьцаа нь 14.5% байгаа нь уг бүтээгдэхүүний хэрэглээ эдийн засагт хэр
хүчтэй нөлөөлдгийг харуулж байна.
- Монголд MNS 5998:2009 "Мал нядлах үйлдвэр аюулын дүн шинжилгээ ба эгзгийг
хянах цэг (HACCP)-ийн тогтолцооны загвар" стандарт, MNS 2456:2009 "Мах, махан
бүтээгдэхүүн үхрийн хэсэглэж, ангилсан мах ерөнхий шаардлага", MNS 2457:2009 "Мах,
махан бүтээгдэхүүн, хонь, ямааны хэсэглэж, ангилсан мах ерөнхий шаардлага"
стандартууд байгаа хэдий ч уг стандартаар шалгагдан, боловсруулагдаж, эцсийн
хэрэглэгчдэд очиж буй махны эзлэх хувь 10% хүрэхгүй байгаа нь махны хэрэглээний

41
чанар, стандарт хяналт төдийлөн зах зээлээ бүхэлд нь хамарч чадахгүй байгааг харуулж
байна.
- 2008 оны байдлаар хангамжийн түвшин нэмэгдэж байгаа ч жилийн 19 мянган тонн
мах дутагдсан ба бидний салбарын боломжит эрэлт хэсэгт тооцоолсон тооцоонд үндэслэн
жилийн зах зээлийн нийлүүлэлтийн дутагдлын ирээдүйн тооцооллыг гаргасан. Уг
тооцоогоор, хэдий 2009 оны жилийн эцэс хүртэл махны эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүү буурч
байсан ч 2009-2010 оны зудтай холбоотой буцаад өсөх хандлагатай байгаа ба ойрын
жилүүдэд дунджаар жилд 66 мянган тонн махны нийлүүлэлт дутагдахаар байна.
- Махны нийлүүлэлтийн хувьд 1-6 саруудад нийлүүлэлтийн дутагдалтай байдаг ба 7
сараас нийлүүлэлтийн илүүдэлтэй болж эхэлдэг. 7-12 сард бий болох илүүдэл махны
нөөцийг махны нийлүүлэлтийн дутагдалтай байдаг саруудад нөөцлөхийн тулд Монголд (-
15%)-(-30%) 0C хэмийн хөргөлттэй 70 гаруй мянган тоннын зоорь хэрэгтэй байгаа тул
одоогийн байгаа хүчин чадал дээр нэмж 30 гаруй мянган тоннын багтаамжтай хөргөлттэй
зоорь барих хэрэгтэй болж байна.

4. Арьс, ширний салбарын судалгаа

4.1. Монгол улсын арьс, ширний салбарын өнөөгийн байдал
4.1.1. Монгол улсын арьс, ширны салбарын өнгөрсөн болон өнөөгийн байдал
Манай улсад анх 1934 онд Аж үйлдвэрийн комбинатыг барьснаар арьс ширний
үйлдвэрлэлийн салбар хөгжиж эхэлсэн билээ. Үүнээс хойш арьс шир боловсруулах салбар
өргөжин тэлсээр 1986-1990 онд оргил үедээ хүрч жилд дундажаар 5-6 сая ширхэг арьс
ширийг эцсийн гүн боловсруулалт хийж, нэхий дээл, савхин дээлээ Европын зах зээлд
экспортолж байсан. Тус салбар нь 10000 гаруй ажилтантай, үйлдвэрлэлээс гарах түүхий эд
бэлтгэлийн сүлжээтэй, өөрийгөө тэтгэх санхүүгийн боломжтой, шинжлэх ухаан
үйлдвэрлэлийн том төвтэй, жилд 20 орчим сая ам долларын хэмжээнд үйлдвэрлэлийн
эргэлтийн хөрөнгөө бэлтгэх чадамжтай байсан. Харин төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн
засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжих үед тус салбарын хөгжил буурсан буюу 1990-
2001 онд арьс ширний үйлдвэрүүд уналтанд орох үед бодлого тодорхойлж байсан хөнгөн
үйлдвэрийн яам татан буугдаж, бүтцийн өөрчлөлтөнд орсон нь арьс ширний салбар тарж,
бодлогын гадна үлдэхэд гол нөлөө үзүүлсэн байна. “Монголын аж үйлдвэрийн хямралд
хамгийн их өртсөн нь арьс шир, савхин эдлэлийн салбар юм. 1990-1995 онд хонь,
ямааны арьс, бусад шир, арьс ширэн гутал, хувцас болон савхин хүрэм зэрэг бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэлт 90 хувиар буурч, энэ нь 2000 он хүртэл хэвээр үргэлжилжээ. 2001 онд
хонь, ямааны арьс болон арьсан гутлын үйлдвэрлэлд бага зэрэг ахиц гарсан боловч
бусад арьс, шир, савхин эдлэлийн хувьд хэвээр байсаар байна” гэж НҮБ-ын Хөгжлийн
хөтөлбөрөөс гаргасан тайлан мэдээнд дурьдсан байна. "Булигаар" ХК гадаадын
хөнгөлөлттэй зээл авч Итали улсын техник технологиор 1995-1997 онд шинэчлэл
хийснээр арьс ширний салбарын утсыг таслахгүй авч үлдсэн юм. “Монгол шевро” ХК ч

42
зах зээлд аль болох зохицон ажиллаж ирсэн. Үйлдвэрүүд ийнхүү уналтанд орж ирсэн үеэс
салбарын үе дамжсан арьс ширчид хувийн хэвшлийн жижиг үйлдвэр байгуулан ажиллаж
эхэлсэн байна.

Манай улсад одоо төрийн өмчийн хувьцаатай арьс ширний 8, хувийн хэвшлийн 30 гаруй
боловсруулах үйлдвэр ажиллаж, салбарын бүтцэд чанарын өөрчлөлт гарч, арьс ширэн
түүхий эдийг дотооддоо 100 хувь хагас боловсруулах хүчин чадалтай болсон. 2000 оны
үед БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай жижиг үйлдвэрүүд зонхилж байсан бол 2007-2009
онд дотоодын үйлдвэрүүд үйл ажиллагаа явуулах нь ихэссэн байна. “Булигаар” ХК гэхэд
100 хувийн Италийн хөрөнгө оруулалттай гутал үйлдвэрлэдэг “Футура фэйшн” ХК-тай
хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэхээр тоног төхөөрөмж, монтажийн ажилдаа орсон.
“Монгол шевро”, “Дархан нэхий” ХК болон арьс ширэнд анхан шатны боловсруулалт
хийдэг компаниуд ч шинэ техник технологи нэвтрүүлж, гутал үйлдвэрлэдэг компанийн
тоо нэмэгджээ. Дотоод, гадаадад арьс ширэн хагас боловсруулсан болон бэлэн
бүтээгдэхүүний эрэлт хэрэгцээ их байгаа нь бизнесийн орчин бүрдэж эхэлж байгааг
харуулж байна. Одоогийн байдлаар арьс ширний салбарт 140 гаруй аж ахуй нэгжид 4000
хүн ажиллаж, жилд 50 орчим тэрбум төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна.

4.1.2. Төр засаг, олон нийтийн байгууллагуудаас арьс, ширны салбарт хэрэгжүүлж буй
төсөл, хөтөлбөр
Төрөөс хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөр

Төрөөс дараах хөтөлбөрүүдийг уг дэд салбарт хэрэгжүүлж байна:

- Арьс шир дэд хөтөлбөр (2001-2010-уудыг хамарсан)

- ХХААХҮЯ-наас Монголын арьс шир үйлдвэрлэгчдийн холбоотой хамтран Хан-
Уул дүүрэгт байрлаж байгаа арьс ширний үйлдвэрүүдийг түшиглэн, үйлдвэрлэл
технологийн парк байгуулах санал дэвшүүлэн ажиллаж байгаа

Арьс шир дэд хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн өнөөгийн байдлаас харахад4 тус салбар дахь
бүтээгдэхүүний нэр төрөл, ажиллах хүчин тодорхой хэмжээгээр өсч, зарим нэр төрлийн
бараа бүтэгдэхүүн нэмэгдэж, ажилчдын тоо өмнөх онуудаас өссөн хэдий ч тус салбарын
нийт хөгжилд ахицтай өөрчлөлт гараагүй байна.

Тус хөтөлбөр хүрэх үр дүндээ хүрч чадахгүй байгаа нь нэг талаас салбарын
бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, экспортыг нэмэгдүүлэхэд санхүү, зээл, татвар, даатгалаар
дэмжих эрх зүйн орчин бий болсон ч эдгээрийн үйлчилгээний хүртээмж бага, зээл олгох
хүрээ нь хязгаарлагдмал байгаагаас, нөгөө талаас засгийн газрын тогтоол, Үйлдвэр
худалдааны сайдын тушаалаар батласан хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх арга хэмжээ,
төлөвлөгөөнд тусгагдсан зарим арга хэмжээг хэрэгжүүлэх хөрөнгийн эх үүсвэрийг улсын
төсөв болон бусад эх үүсвэрээс олгох асуудлыг цаг тухайд нь шийдээгүй байснаас
4
Засгийн Газрас баталсан “Арьс, шир” дэд хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн байдалд хийсэн хяналт-шинжилгээ,
үнэлгээний тайлан, Улаанбаатар хот, 2009.02.16

43
шалтгаалжээ. Хөтөлбөрт нийт 1420.9 сая төгрөгийн төсөв төсөвлөсөн хэдий ч өнөөгийн
байдлаар ШУТ-ийн сангаас 67 сая төгрөг, улсын төсвөөс 10 сая төргөг буюу нийт 77 сая
төгрөг зарцуулаад байгаа нь нийт төсвийн дөнгөж 5,4%-тай тэнцэж байна.

Олон нийтийн байгууллагуудаас хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөр, арга хэмжээ

Олон нийтийн байгууллагуудаас дэд салбарт хийгдэж буй томоохон ажлуудаас дурьдвал:

- НҮБ-ын хамтын ажиллагааны хүрээнд хэрэгжиж буй “Үйлдвэрийн газрын өөрчлөн

байгуулалт” төслийг Дархан Нэхий ХК дээр хэрэгжүүлсэн.
- Монгол Улс, ХБНГУ-ын Засгийн газар хоорондын техникийн хамтын ажиллагааны
хүрээнд хэрэгжиж буй “Жижиг дунд үйлдвэрт зөвөлгөө өгөх төсөл”-д арьс шир
боловсруулах салбарын үйлдвэрүүдийг хамруулж, шинэ зах зээл нээж олох, маркетинг,
менежментийг сайжруулах, бүтээгдэхүүний чанар, өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэхэд
дэмжлэг үзүүлсэн.
- Германы GTZ-ын төслийн хүрээнд УБ, Дархан, Эрдэнэт хот болон Булган, Завхан,
Сэлэнгэ аймгуудад “Байгаль орчинд халгүй технологиор арьс шир боловсруулах
технологи” сэдэвт 4 удаагийн сургалт явагдсан гэх мэт олон арван жишээ байдаг.

Дээрх хөтөлбөрүүдийн хүрээнд тодорхой тооны малчдад арьс ширээр төрөл бүрийн гар
урлал, арьс ширэн эдлэл хийх сургалтууд явуулж байгаа нь нэг талаас малчдад орлогын эх
үүсвэртэй болоход нь тус дэм үзүүлж байгаа бол нөгөө талаас эдгээр сургалтуудад
суралцаж төгссөн малчид бичил бизнес эрхлэн бүтээгдэхүүнээ дотоод, гадаадын зах зээлд
борлуулдаг тодорхой хэмжээний хэрэглэгчтэй болсон нь уг салбарын хөгжилд үнэтэй хувь
нэмэр оруулж байна.

4.2. Арьс, ширний салбарын нийлүүлэлтийн судалгаа

4.2.1. Түүхий эдийн нөөц болон бэлтгэн нийлүүлэлт

2008 оны байдлаар манай улсын арьс ширний нөөц 9,1 сая ширхэг болсон буюу 2003
оныхоос 61.%-иар өссөн байна. Үүнээс 4.1%-ийг адууны шир, 5.6%-ийг үхрийн шир,
48.2%-ийг хонины нэхий эзэлж байгаа бол 42.1%-ийг нь ямааны арьс эзэлж байна.
Зураг 23. Монгол улсын малын гаралтай арьс ширний түүхий эдийн нөөц /мян
ширхэг/

Эх сурвалж: ҮСХ
2000 онд ямааны арьс нийт арьс ширний түүхий эдийн 27.5% байсан бол өнөөгийн
байдлаар 42.1% болж өссөн нь малчид ямааг ихээр өсгөх болсонтой холбоотой.

44
 Хүснэгт 16. Арьс ширэн түүхий эд бэлтгэлийн бүтэц /дүнд эзлэх хувийн жингээр/
2005 2006 2007 2008
Адууны шир /мян.шир/ 328 5.00% 273.2 4.50% 287.9 4.10% 377.2 4.10%
Үхрийн шир /мян.шир/ 404.3 6.10% 383.8 6.30% 379.9 5.40% 505 5.50%
Хонины нэхий /мян.шир/ 3 038.3 46.10% 2 935.6 48.30% 3 519.7 50.20% 4 380.7 48.00%
Ямааны арьс /мян.шир/ 2 793.4 42.40% 2 455.4 40.40% 2 797.5 39.90% 3 826.8 42.00%
Тэмээний шир /мян.шир/ 30.5 0.50% 30.43 0.50% 31.26 0.40% 31.96 0.40%
Нийт дүн 6 594.5 100% 6 078.4 100% 7 016.3 100% 9121.7 100%
Эх сурвалж: ҮСХ

Арьс ширний үйлдвэрүүд Улаанбаатар хотод төвлөрсөн байдаг хэдий ч арьс ширний
зөвхөн 0,9% нь бэлтгэгдэж байгаа ба хөдөө орон нутагт түүхий эдийн төвлөрсөн зах
/бирж/ байхгүйгээс малчдын дийлэнх нь түүхий эдээ хөдөө орон нутаг дахь ченжүүдэд
зардаг бол цөөн тооны малчид Улаанбаатар хотод борлуулдаг хэдий ч тээврийн зардал
хүндрэлтэй байдаг байна.

Хүснэгт 17. Бүс нутгууд дахь арьс ширэн түүхий эдийн бэлтгэл /түүхий эд тус бүрээр/
Бүсүүд Адууны Үхрийн шир Хонины Ямааны арьс Тэмээний шир Нийт
шир нэхий мал
Баруун 17.9% 17.2% 24.0% 27.2% 25.6% 24%
Хангайн 39.5% 46.9% 38.3% 36.6% 17.7% 38%
Төвийн 23.3% 18.3% 23.1% 25.2% 49.3% 24%
Зүүн 18.4% 15.4% 13.7% 10.3% 7.3% 13%
Улаанбаатар 1.0% 2.3% 0.9% 0.8% 0.1% 1%
Эх сурвалж: ХХААХҮЯ
Бүс нутгууд дахь арьс ширэн түүхий эдийн бэлтгэлийг түүхий эдийн төрөл тус бүрээр нь
авч үзвэл адуу, үхрийн шир, хонины нэхий болон ямааны арьсны дийлэнхи хувийг
хангайн бүсийн аймгууд бэлтгэж байгаа бол тэмээний ширний 50 орчим хувийг төвийн
бүс нийлүүлж байна.

Хүснэгт 18. Малын төрөл тус бүрээр арьс ширэн түүхий эд бэлтгэлийн эзлэх хувь
2005 2006 2007 2008
Адууны шир 2,029.1 16% 2,114.7 12.9% 2,239.2 12.9% 2,186.9 17.2%
Үхрийн шир 1,963.7 21% 2,167.8 17.7% 2,425.9 15.7% 2,503.7 20.2%
Хонины нэхий 12,884.6 24% 14,815.1 19.8% 16,990.1 20.7% 18,362.2 23.9%
Ямааны арьс 13,267.2 21% 15,451.8 15.9% 18,347.8 15.2% 19,969.5 19.2%
Эх сурвалж: ХХААХҮЯ
Манай улсын малын гаралтай арьс ширний түүхий эдийн бэлтгэлийн мал тус бүрт ногдох
хувийн жинг дээрх хүснэгтээс гаргавал адууны шир 0.15, үхрийн шир 0.19, хонины нэхий
0.22, ямааны арьс 0.18, тэмээний шир 0.12 байхаар байна5.

5
Уг тооцоог малын гаралтай арьс шир тус бүрийн сүүлийн 4 жилийн ҮСХ-ноос гаргасан малын тоо толгой
болон арьс ширний бэлтгэн нийлүүлэлтийн тоон мэдээнд үндэслэн гаргав

45
 4.2.2. Нийлүүлэгчдийн төлөв байдал
Мал нядалгааны газрууд болон арьс ширний наймаа эрхлэгчидтэй арьс ширний
үйлдвэрүүд шууд холбоотой ажилладагаас гадна наймаачдын ихэнх нь алс хязгаар
нутгийн малчдаас арьс шир худалдан авч үйлдвэрүүдэд нийлүүлэх буюу гадаадад
гаргадаг. Түүхий эдийн нийлүүлэлтийн ихээхэн хувийг эзэлдэг арьс ширний ченжүүд нь
их хэмжээний арьс ширийг түүхийгээр нь болон хагас боловсруулж урд хөрш Хятад
улсад, мөн нэлээд хэмжээний арьс ширийг ОХУ, Солонгос улсуудад гаргаж
худалдаалсаар байна (2008 оны байдлаар 278.3 мянган ширхэг арьс шир экспортолсон
байна).

Сүүлийн жилүүдэд арьс ширийг гаалийн хяналт шалгалтаас нууж, нууцаар хил давуулах
явдал ихсэх болсон ба ихэнх наймаачид түр хугацаагаар арьс ширний бизнесийг эрхлэдэг
учир байгаль орчны асуудлыг төдийлөн сонирхдоггүй байна. Манай улсад түүхий эдийн
нэгдсэн сүлжээ бүрэлдэн тогтоогүйгээс малчдын хувьд арьс ширээ дээрх саруудад тухайн
орон нутаг дахь арьс ширний ченжүүдэд худалдаалдаг байна.

Хүснэгт 19. Түүхий эд нийлүүлэлтийн хэмжээ /мянган ширхэг/

Сарууд Баруун бүс Хангайн Төвийн бүс Зүүн бүс Улаанбаатар Улсын дүн Улсын
бүс дүн, %
1-5 сар 185.6 246.8 146.7 80.7 6 665.9 7.30%
6-8 сар 381.5 507.1 301.5 165.8 12.4 1,368.30 15.00%
9-10 сар 1,266.50 1,683.50 1,001.10 550.6 41 4,542.60 49.80%
11-12 сар 707 939.8 558.8 307.3 22.9 2,535.80 27.80%
Нийт 2,540.60 3,377.20 2,008.10 1,104.40 82.3 9,112.60 100.00%
Эх үүсвэр: СА-Н-ийн үр дүнгийн тооцоолол

Дээрх тооцоог хийхдээ “Мерси Кор Монгол” олон улсын байгууллагын үйл ажиллагаа
явуулдаг 12 аймгийн 512 малчин өрхөөс авсан санал асуулгыг ашигласан ба хүснэгтээс
харахад 9-10-р саруудад арьс ширний түүхий эдийн бэлтгэл хамгийн их явагдаж нийт арьс
ширний нийлүүлэлтийн 49.8 %-ийг бэлтгэдэг байна.

4.2.3. Түүхий эд нийлүүлэх суваг

Бидний судалгаанд6 хамрагдсан малчид ихэвчлэн арьс ширний ченжүүдэд арьс ширээ
худалдаалдаг болох нь (нийт нийлүүлэлтийн 96,4%) харагдаж байна. Үүн дотроо орон
нутаг дахь арьс ширний ченжүүдэд хамгийн их худалдаалдаг болох нь харагдаж байна.

Хүснэгт 20. Арьс шир нийлүүлэлтийн суваг

Арьс, шир худалдан авагчид Орон Аймгийн Улаанбаатарт Дүн
нутагтаа төвд
Арьс ширний ченжүүдэд 53.60% 37.00% 5.90% 96.40%
Арьс шир борлуулагч хоршоодод 1.10% 0.70% 0.40% 2.20%
Арьс шир боловсруулах үйлдвэрүүдэд 0.20% 0.30% 0.90% 1.40%
Дүн 54.80% 38.00% 7.20% 100%
Эх үүсвэр: СА-Н-ийн үр дүнгийн тооцоолол

6
“Мэрси Кор Монгол” олон улсын байгууллагын үйл ажиллагаа явуулдаг 12 аймгийн малчин өрх

46
Малчдын 54.8% нь хөдөө орон нутагтаа арьс ширээ борлуулдаг ба 38% нь аймгийнхаа
төвд худалдаалдаг байна. Харин Улаанбаатар хотод нийт малчдын 7.2% нь худалдаалдаг
ба үүнээс 0.9% нь арьс шир боловсруулах үйлдвэрүүдэд худалдаалдаг байна. Энэ төрлийн
худалдаачид нь гол төлөв тодорхой хэмжээний үйлдвэрүүдтэй гэрээгээр арьс ширээ
нийлүүлдэг малчдын бүлэг хоршоод байна.

Хүснэгт 21. Арьс шир нийлүүлэлтийн суваг

Арьс, шир худалдан авагчид 1-5 сар 6-8 сар 9-10 сар 11-12 сар

Арьс ширний ченжүүдэд 7.0% 14.4% 47.0% 27.1%

Арьс шир борлуулагч хоршоодод 0.2% 0.3% 1.6% 0.1%
Арьс шир боловсруулах үйлдвэрүүдэд 0.1% 0.3% 1.1% 0.4%
Бусад 0.1% 0.1% 0.0% 0.2%
Дүн 7.4% 15.1% 49.7% 27.8%
Эх үүсвэр: СА-Н-ийн үр дүнгийн тооцоолол

Харин арьс шир нийлүүлэлтийн улирлын онцлогийг харуулсан дээрх хүснэгтээс харахад:
Малчдын дийлэнхи хувь буюу 60.4% нь 6-10 сард арьс ширээ нийлүүлдэг гэсэн байгаа нь
эдгээр саруудад мах бэлтгэл хийдэгтэй холбоотой юм. Мөн үүнээс гадна ченжүүдийн
хамгийн их худалдан авдаг сарууд нь 9-10 дугаар сарууд буюу нийт түүхий эд
нийлүүлэтийн 47.0%-ийг ченжүүд уг саруудад худалдан авдаг байна.

4.2.4. Түүхий эд нийлүүлэхэд гардаг саад бэрхшээл, гарах арга зам

Судалгаанд хамрагдсан нийт малчдын 91.37% нь 2009 онд арьс ширээ борлуулсан ба
малчдын арьс ширээ ямар үнээр борлуулсныг дараах хүснэгтээр харуулав:

Хүснэгт 22. Арьс ширний үнэ /төгрөгөөр/

Худалдан Арьсний төрөл Саналын Хамгийн Хамгийн Дундаж
авагчид тоо бага их
Арьс ширний Хонины нэхий нэгжийн үнэ 478 350 3,500 2,618
ченжүүдэд Ямааны арьс нэгжийн үнэ 469 500 19,500 7,117
Үхрийн шир нэгжийн үнэ 331 900 30,000 8,756
Адууны шир нэгжийн үнэ 282 500 12,000 10,677
Арьс шир Хонины нэхий нэгжийн үнэ 5 1,700 8,000 3,680
борлуулагч Ямааны арьс нэгжийн үнэ 6 6,500 37,000 13,333
хоршоодод Үхрийн шир нэгжийн үнэ 7 5,000 30,000 11,571
Адууны шир нэгжийн үнэ 5 7,000 17,000 11,200
Арьс шир Хонины нэхий нэгжийн үнэ 4 1,000 5,000 2,500
боровсруулах Ямааны арьс нэгжийн үнэ 3 6,000 8,000 6,833
үйлдвэрүүдэд Үхрийн шир нэгжийн үнэ 4 8,500 18,000 11,750
Адууны шир нэгжийн үнэ 1 11,000 11,000 11,000
Эх үүсвэр: СА-Н-ийн үр дүнгийн тооцоолол

Нийт судалгаанд оролцсон малчдын 67.57% нь тээврийн зардал хэмнэх, ченжүүдийн хэт
бага үнээр арьс ширийг нь худалдан авдаг, үйлдвэрийн газрууд өндөр үнээр авдагтай

47
холбоотой хоршиж арьс ширээ үйлдвэрүүдэд нийлүүлэх сонирхолтой байдаг гэсэн үр дүн
гарсан .

4.2.5. Нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн нийлүүлэхэд гардаг бэрхшээл

Манай улсын түүхий эдийн нөөц, төрөл, чанар, онцлогоос үзэхэд хувцасны
зориулалтын арьсны үйлдвэрлэлийг түлхүү хөгжүүлэх нь илүү үр дүнтэй гэж
үйлдвэрлэгчид, судлаачид үздэг. Монгол хонь, ямааны арьс нь хувцасны савхи
үйлдвэрлэхэд илүү тохиромжтой ба өнөөдрийн байдлаар дэлхийн зах зээлд жилд 60-70 сая
ширхэг энэ төрлийн боловсруулсан арьсны хэрэгцээ байдгаас манай орон 11.4-13.3%-ийг
нь үйлдвэрлэх боломжтой7 гэсэн тооцоо байдаг.

Бидний судалгаанд хамрагдсан тус салбарт бизнес эрхлэж буй үйлдвэрчдээс арьс ширний
салбарын цаашдын хөгжих боломж байгаа эсэхийг тодорхойлоход чиглэсэн асуулт
асуухад нийт судалгаанд оролцогсодын 92,8% нь хариулсан ба хариулсан оролцогчд 100%
санал нэгтэй тийм гэж хариулсан байна.

Манай улсын арьс ширэн бүтээгдэхүүний салбар хөл дээрээ зогсож дотоодын зах зээлээ
хангахад ямар саад бэрхшээл байдаг, ямар асуудлуудад илүү их анхаарах хэрэгтэй байгааг
тодруулсан асуултанд технологийн хоцрогдол, мэргэжилтэн гэх мэт дотоод орчины
нөлөөлж байна гэж хамгийн бага хувь буюу 7,7% нь хариулсан байна. Харин хамгийн их
буюу 38,5% нь өөрийн бүтээгдэхүүн нь зах зээлд танигдаж амжаагүй байдал гэж
хариулсан бол 23,1% нь бүтээгдэхүүний чанар, өнгө үзэмж сайн биш гэж хариулсан
байгаагаас харахад эдгээр үйлдвэрүүдийн хувьд маркетингийн бодлого маш их дутмаг
байгааг харуулж байгаа юм.

Зураг 24. Танай үйлдвэр дотоодын зах зээлийг арьс, ширэн бүтээгдэхүүнээр 100 хувь
хангахад юу саад болж байна вэ?

Эх үүсвэр: СА-Э-ийн үр дүнгийн тооцоолол

Арьс шир боловсруулах үйлдвэрлэлийн зардлын 55 орчим хувийг түүхий эдийн зардал
эзэлдэг ба түүхий эдийн үнийн өөрчлөлтөд олдоц, зах зээлийн нөхцөл нөлөөлдөг байна.
Нийт түүхий эдийг ченжүүд бэлтгэж, ямар нэгэн анхан шатны боловсруулалт хийлгүйгээр
гадаад руу экспортлож байгаа ба үлдэх 30 гаруй хувийг дотоодын үйлдвэрүүд ашиглаж
байна. Бидний судалгаанд хамруулсан ААН-үүдээс түүхий эд бэлтгэх болон үйлдвэрлэл

7
Дэлхийн банк “Байгаль орчны менежментийн чадавхийг үндэсний болон орон нутгийн түвшинд
бэхжүүлэх нь” IDF Grant TF 051255 төслийн зөвлөхийн тайлан, Улаанбаатар хот 2006 он.

48
явуулахтай холбоотой ямар төрлийн бэрхшээлүүд, хэрхэн гарч байдаг талаар асуухад,
дараах үр дүн гарсан:

Хүснэгт 23. ААН-д тулгарч буй бэрхшээлүүд

№ Бэрхшээлүүдийн төрөл Бага Дунд Их Маш их
1 Түүхий эдийн чанартай холбоотой бэрхшээл 33% 50% 17% 0%
2 Үнийн өөрчлөлттэй холбоотой бэрхшээл 10% 40% 50% 0%
3 Улирлын онцлогтой холбоотой бэрхшээл 33% 22% 22% 22%
4 Нийлүүлэлтийн гэнэтийн хомсдолтой холбоотой бэрхшээл 43% 29% 29% 0%
5 Бүтээгдэхүүний чанартай холбоотой бэрхшээл 44% 33% 11% 11%
6 Тоног төхөөрөмжтэй холбоотой бэрхшээл 0% 13% 63% 25%
7 Үйлдвэрлэлийн технологитой холбоотой бэрхшээл 25% 38% 13% 25%
8 Борлуулалтын сувагтай холбоотой бэрхшээл 38% 38% 13% 13%
9 Агуулах, хадгалахтай холбоотой бэрхшээл 20% 40% 20% 20%
10 Цэвэрлэх байгууламжтай холбоотой бэрхшээл 10% 10% 20% 60%
11 Санхүүжилттэй холбоотой бэрхшээл 0% 14% 71% 14%
12 Хууль журамтай холбоотой бэрхшээл 50% 50% 0% 0%
Эх үүсвэр: СА-Э-ийн үр дүнгийн тооцоолол

Эдгээр бэрхшээлүүдээс хамгийн их тулгамдаад байгаа нь цэвэрлэх байгууламж,

санхүүжилт, тоног төхөөрөмж, үнийн өөрчлөлттэй холбоотой бэрхшээлүүд байгаа юм.

Хан-Уул дүүрэгт байрлах арьс ширний үйлдвэрүүдийн технологийн бохир ус цэвэрлэх

“Харгиа” ХК-ий цэвэрлэх байгууламжийн техник технологи хуучраад арав гаруй жил
болсон тул сүүлийн жилүүдэд арьс ширний үйлдвэрүүд зогсож, улмаар уг салбарын
ирээдүйд маш том сөрөг нөлөө үзүүлэх хандлага ажиглагдаж байна.

Тоног төхөөрөмжтөй холбоотой бэрхшээлийг тайлбарлахдаа арьс шир боловсруулах тоног

төхөөрөмж үнэтэй байдгаас гадна тоног төхөөрөмжийн сэлбэг, эд анги маш цөөн орж
ирдэг, үнэ өндөр байдаг гэж хариулжээ. Уг шалтгаан нь мөн санхүүжилтын бэрхшээлтэй
холбоотой байгаа тул салбарын хөгжлийг дэмжихийн тулд лизинг болон урт хугацаатай,
хүү багатай зээлийн эх үүсвэрээр хангах хэрэгтэй байна.

Харин үнийн өөрчлөлттэй холбоотой бэрхшээлийн хувьд бага гэж дөнгөж 10% нь, бусад
90% нь их байдаг гэж хариулсан байгаагаас харахад энэ төрлийн бэрхшээл маш их байдаг
нь түүхий эдээ гол төлөв ченжүүдээс нийлүүлдэг, түүхий эдийн төвлөрсөн зах байдаггүй
зэргээс үүдэлтэй болов уу гэж үзэж байна.
Судалгаанд хамрагдсан үйлдвэрлэгчид дээрх бэрхшээлүүд үүсч буй шалтгааныг
тайлбарлахдаа гол төлөв дараах хариултыг өгч байлаа. Үүнд:

Хүснэгт 24. Бэрхшээлүүдийн шалтгаан

Бэрхшээлүүдийн төрөл
Тээвэрлэлттэй холбоотой
бэрхшээл
Үнийн өөрчлөлттэй холбоотой
Тайлбар
- Шатахууны үнэ өндөр тул тээврийн зардал их байдаг
- Хөдөө орон нутагт арьс ширний төвлөрсөн зах байхгуй тул малчдын
хотоор яваад байж чаддаггүй /хол зайтай/
- Ченжүүд түүхий эдийн үнийг хянадаг

49
бэрхшээл - Түүхий эдийн үнэ өндөр байх нь эцсийн бүтээгдэхүүний өрсөлдөх
чадварт нөлөөлдөг.
- Түүхий эдийн олдоц ховор, нийлүүлэлт нв тогтвортой бус
- Бүтээгдэхүүнд нэмүү өртөг их шингэдэг тул үнэ өндөр
Улирлын онцлогтой холбоотой - Түүхий эд хүйтний улиралд гэмтэл их авдаг
бэрхшээл - Цас зудаас үүдэн үхсэн малын арьс их ирдэг
- Хэт халууны улиралд арьс шир ялзарч мууддаг
Нийлүүлэлтийн гэнэтийн - Арьс ширний нийлүүлэлт нь улирлын шинж чанартай
хомсдолтой холбоотой бэрхшээл - Гэрээт худалдан авагчгүй, үнийн хувьд ченжүүдээс хэт хамааралтай тул
түүхий эдийн хомсдол их гардаг.
Түүхий эдийн чанартай - Арьс ширийг их гэмтээдэг
холбоотой бэрхшээл - Өвчилсөн болон шавьжинд их идэгдэж цоорсон байдаг
Тоног төхөөрөмжтэй холбоотой - Тоног төхөөрөмж хэт хоцрогдолтой байдаг
бэрхшээл - Гар урлалын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд зориулсан тоног төхөөрөмж
байдагүй, хугацаа, хөдөлмөр шаарддаг.
Үйлдвэрлэлийн технологитой - Технологийн мэдлэг муу тул сургалт хэрэгтэй байдаг
холбоотой бэрхшээл
- Ихэнхи томоохон үйлдвэрүүдэд гол технологич нь хятад ажилчид
байдаг тул нарийн эзэмших дадлагажихад бэрх
Борлуулалтын сувагтай - Хөдөө орон нутагт борлуулах, сурталчлах боломж муу
холбоотой бэрхшээл - Өөрийн гэсэн борлуулалтын цэггүй тул хүндрэл ихтэй
Агуулах, хадгалахтай холбоотой - Зориулалтын агуулах дутмаг байдаг
бэрхшээл - Удаан хугацаанд хадгалвал муудаж гэмтдэг
Бусад - Эргэлтийн хөрөнгийн дутагдал ихтэй байдаг
- Хөдөөд бага оврын цэвэрлэх байгууламж байдаггүй
- Үйлдвэрлэлийн явцад төрөл бүрийн химийн хорт бодисонд хордох
эрсдэл ихтэй байдаг.
Эх үүсвэр: СА-Э-ийн үр дүнгийн тооцоолол
Харин тус судалгаанд хамрагдсан үйлдвэрлэгчдээс бизнес эрхлэхэд нөлөөлдөг хүчин
зүйлсийн талаар асуухад дараах ерөнхий үр дүн гарсан болно.
Хүснэгт 25. Бизнес эрхлэхэд нөлөөлдөг хүчин зүйлс
№ Хүчин зүйлс Маш Бага Дунд Их Маш их Дүн
бага
1 Бизнесийн туршлага муу 22.20% 22.20% 44.40% 11.10% 0.00% 100.00%
2 Санхүүгийн эх үүсвэр дутмаг 7.70% 7.70% 23.10% 61.50% 0.00% 100.00%
3 Инфляци болон валютын ханшны 14.30% 42.90% 14.30% 28.60% 0.00% 100.00%
хэлбэлзэл
4 Зээлийн хүү өндөр 0.00% 25.00% 37.50% 37.50% 0.00% 100.00%
5 Татварын дарамт 0.00% 33.30% 33.30% 16.70% 16.70% 100.00%
6 Түрээс, цахилгаан г. м зардлууд 0.00% 33.30% 22.20% 44.40% 0.00% 100.00%
өндөр
7 Тоног төхөөрөмжийн хоцрогдол 10.00% 30.00% 20.00% 30.00% 10.00% 100.00%
8 Мэргэжлийн боловсон хүчин 11.10% 44.40% 22.20% 11.10% 11.10% 100.00%
дутмаг
Эх үүсвэр: СА-Э-ийн үр дүнгийн тооцоолол

Бизнесийн туршлага бизнес эрхлэхэд маш бага нөлөөлдөг гэж 44.4% нь хариулсан
байгаагаас харахад зах зээлийн эдийн засагт шилжээд 20 орчим жил болоод байгаа манай
улсын жижиг дунд үйлдвэрүүд, тэр дундаа арьс ширний үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн хувьд
50
энэ төрлийн бэрхшээл нэг их байдагүй, тодорхой хэмжээний дадлага туршлагатай
болсоныг харуулж байна. Харин бизнес эрхлэхэд зээлийн хүү өндөр гэж 37.5%,
санхүүгийн эх үүсвэрийн дутагдалтай гэж 61,5%, түрээс цахилгаан гэх мэт ашиглалтын
зардал өндөр гэж 44.4% тус тус хариулсан байна.

4.3. Арьс, ширний салбарын эрэлтийн судалгаа

4.3.1. Арьс, ширний үйлдвэрлэлийн өнөөгийн байдал
Одоогоор арьс, ширний үйлдвэрлэлийн салбарт боловсруулах чиглэлийн 64, эцсийн
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх 35 аж ахуйн нэгж жилд 8,0 сая ширхэг арьс шир боловсруулж,
50 орчим тэрбум төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна. Мөн эрдэм шинжилгээ
туршилт явуулах байгууллага -1, технологийн хаягдал ус цэвэрлэх байгууламж 1 үйл
ажиллагаа явуулж байгаа хэдий ч эдгээрээс өнөөгийн байдлаар үйл ажиллагаагаа
идэвхитэй явуулж байгаа үйлдвэрүүд маш цөөн байна. Сүүлийн жилүүдэд уг салбарын
бүтцэд чанарын өөрчлөлт гарч, арьс ширний түүхий эд дотооддоо 100 хувь хагас
боловсруулах хүчин чадалтай болсон хэдий ч арьс боловсруулах хүч чадлынхаа 10-40%-
ийг л ашиглаж байна. Мөн 400 гаруй хувь хүмүүс татварын асуудлаас шалтгаалан улсын
бүртгэлгүйгээр үйл ажиллагаа эрхэлж байна.

2005-2006 онд тус салбарын хөгжилд ахицтай өөрчлөлт гарсан нь ЗГ-ын 2001 оны 114
дүгээр тогтоолоор баталсан “Арьс шир” дэд хөтөлбөртэй шууд холбоотой8 ба 2007 онд
2005 оныхтой харьцуулхад тус салбар дахь дотоодын үйлдвэрлэл нь 3 жилийн дотор 19,2
дахин өссөн. Гэвч эдийн засгийн хямралтай холбоотой 2008 онд 20 орчим хувиар буурсан.

Зураг 25. Арьс шир боловсруулах, ширэн эдлэл, гутал үйлдвэрлэл тэр бум төгрөг

Эх сурвалж: ҮСХ

Өдгөө санхүүгийн хямрал манай улсын хувьд арилж цаашид эдийн засаг аажмаар хэвэндээ
орж байгаа тул тус салбарын эрчимтэй өсөлтийг хангахын тулд МУЗГ болон бусад төрийн
болон төрийн бус байгууллагуудын дэмжлэг, уг салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг
субъектүүд хамтран нягт уялдаатай ажиллаж чадвал 2005-2007 онд хүрсэн эрчимтэй
өсөлтдөө хүрэх боломжтой болох юм.

8
Засгийн Газраас баталсан “Арьс, шир” дэд хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн байдалд хийсэн хяналт-
шинжилгээ, үнэлгээний тайлан, Улаанбаатар хот, 2009.02.16

51
 Зураг 26. Арьс, ширний салбарын үйлдвэрлэлийн ДНБ-д эзлэх хувь

Эх сурвалж: ҮСХ
Улсын хэмжээнд бэлтгэсэн үхрийн ширний 9.2%-буюу 46.7 мянган ширхэг, хонины
арьсны 2.5% буюу 110.7 мянган ширхэг, ямааны арьсны 7.6% буюу 292.5 мянган ширхэг
арьс, ширийг тус тус дотоодын үйлдвэрт боловсруулж байна9.

Харин эдгээр түүхий эдээр боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг төрөл тус бүрээр авч үзвэл
2001-2008 оны туршид хамгийн ихээр буурсан бүтээгдэхүүн нь хром, булигаар байна.
2001 онд манай улс 29,6 мянган метр квадрат хром, булигаар үйлдвэрлэдэг байсан бол
2008 оны байдлаар уг үйлдвэрлэл бараг зогсоход хүрсэн нь ийм үйлдвэрлэл эрхэлдэг ААН
маш цөөн байдагтай холбоотой юм. Мөн үүнээс гадна шевро болон савхин гутал,
ботинкны үйлдвэрлэлүүд буурсаар иржээ. Харин нэхий болон савхин дээл зэрэг өргөн
хэрэглээний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлүүд өссөн байгаа нь нэг талаас энэ чиглэлийн
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг ААН-ийн тоо сүүлийн жилүүдэд ихээр өсч байгаа, нөгөө
талаас эдгээр бүтээгдэхүүний дотоод болон гадаад зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ их
байдагтай холбоотой. Улны шир болон савхин цамц, пиджак зэрэг бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэлийн хувьд 2001-2008 онд тогтвортой байсан байна. Ер нь эдгээр
бүтээгдэхүүнүүдийг гадаад, дотоодын хэрэглэгчдийн хэрэгцээнд тулгуурласан өнгө
үзэмж, чанартай олон нэр төрлөөр төрөлжүүлэн үйлдвэрлэж, сурталчилж чадвал манай
улсын хувьд үйлдвэрлэлийн хүчин чадал сайн (өнөөгийн байдлаар дийлэнх хувийг
ашиглаж чадахгүй байгаа), түүхий эдийн асар их нөөцтэй, хямд ажиллах хүчиний нөөц
ихтэй, Орос, Хятад зэрэг томоохон хэрэглэгчдэд ойр зэрэг олон давуу тал байсаар байна.

Хүснэгт 26. Дотоодын үйлдвэрлэл /бүтээгдэхүүн тус бүрээр/

Бүтээгдэхүүн 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Улны шир, мян.тн 0.9 0.6 0.7 2.3 2.1 1 0.5 1.1
Шевро, мян.м2 6.2 2.8 1.3 2.4 0.4 0 29.4 3.7
Хром, булигаар, мян.м2 29.6 8.7 2.2 3.5 5.5 2 1.9 -
Савхин гутал, ботинк, мян.шир 16.7 9.5 4.6 3 3 4.9 21.4 5.5
Савхин дээл, мян.шир - - 0.2 0.1 3.6 4 4 2.9
Савхин цамц, пиджак, мян.ш 0.1 - 0.1 0.1 4.2 4.2 4 0.4
Нэхий дээл, мян.ш 2.4 2.1 3.5 3.5 5.5 7.1 12.4 11.4
Эх сурвалж: ҮСХ
2008 онд бэлтгэсэн нийт арьс, ширний 3.05% буюу 278.3 мянган ширхэг арьсыг
боловсруулалтгүйгээр экспортод гаргасан байна. Үүнд үхрийн шир болон хонины
9
Эх үүсвэр: ҮСХ-ны 2008 оны тайлан

52
нэхийний экспорт хийгдээгүй ба 2001 оноос хойш тасралтгүй буурсаар иржээ. Адууны
ширний экспортын хувьд 2008 оныг 2001 онтой харьцуулбал 22.1%-иар буурсан.
Өнөөгийн байдлаар малын гаралтай арьс ширний түүхий эдийн экспортын 99.3 орчим
хувь, 2008 онд бэлтгэсэн нийт адууны ширний 73.3% буюу 276.5 мянган ширхэг ширийг
экспортод гаргаад байна. Арьс ширний түүхий эдийн экспортын хэмжээ 2001 оноос хойш
тасралтгүй буурсан байх үндэслэлтэй ч арьс ширний ченжүүд нууцаар Хятад болон ОХУ
руу хил давуулах явдал сүүлийн жилүүдэд ихээхэн тохиолдох болсон тул энэ тал дээр
төрөөс анхаарал хандуулах шаардлагатай байна.
Хүснэгт 27. Арьс ширний эспорт, бүтээгдэхүүний нэр төрлөөр
Төрөл /мян.шир/ 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Үхрийн шир 370.5 54.7 13.1 2.0 - 3.5 0.1 -
Адууны шир 355.0 439.0 359.7 198.9 261.4 303.0 237.4 276.5
Хонины арьс 853.5 448.6 91.3 98.3 2.7 - - -
Ямааны арьс 86.8 69.0 31.9 5.6 17.2 5.2 - 1.8
Эх сурвалж: ҮСХ
Манай улсын түүхий болон боловсруулсан арьс, шир, ангийн үс, эдгээрээр хийсэн
эдлэлийн экспортын хэмжээ болон түүний үнийн индексийн хамаарал хэрхэн байгаа
талаар судлахдаа ҮСХ-ноос гаргасан 2001-2008 оны тоон мэдээнд тулгуурлан EViews 5.0
программ ашиглан шугаман регрэсс тооцож үзэхэд загварын хувьд ач холбогдолтой,
параметр болон нөлөөлөгч хүчин зүйлийн хувьд бүгд статистик ач холбогдолтой
(найдвартай) гарсан билээ10. Загварын үр дүн нь дараах байдалтай гарсан. Үүнд:

BD_EX = -5.730769231 + 28.07692308*PF(-1) R-squared=0.83

t-Statistic -0.609232 3.179930
1. BD_EX - Түүхий болон боловсруулсан арьс, шир, ангийн үс, эдгээрээр хийсэн эдлэл /сая.ш/
2. PF- Түүхий болон боловсруулсан арьс, шир, ангийн үс, эдгээрээр хийсэн эдлэлийн экспортын
үнийн индекс /өсөлтийн хувиар/
Үр дүнгээс харахад дээрх бүтээгдэхүүнүүдийн экспортын үнийн индекс нь lag-1 буюу
хугацааны нэг жилийн хоцрогдолтойгоор дээрх экспортын бүтээгдэхүүнүүдийн
нийлүүлэлтэд эерэгээр нөлөөлдөг ба хэрэв бусад хүчин зүйл тогтмол үед дээрх
бүтээгдэхүүнүүдийн экспортын үнийн индекс нэг хувиар өсвөл тус бүтээгдэхүүнүүдийн
нийлүүлэлт нэг жилийн дараа 28.1 сая ширхэгээр өсдөг байна.

4.3.2. Үйлдвэрлэгчдийн төлөв байдал

2000 оны эхэн үед БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай жижиг үйлдвэр зонхилж байсан
бол 2007-2009 онд дотоодын үйлдвэрүүд үйл ажиллагаа явуулах нь ихэссэн байна.
“Булигаар” ХК гэхэд 100 хувийн Италийн хөрөнгө оруулалттай гутал үйлдвэрлэдэг
“Футура фэйшн” ХК-тай хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэхээр болсон. “Монгол шевро”,
“Дархан нэхий” ХК болон арьс ширэнд анхан шатны боловсруулалт хийдэг компаниуд ч
шинэ техник технологи нэвтрүүлж, гутал үйлдвэрлэдэг компанийн тоо нэмэгджээ. Дотоод,

10
Үнэлгээний үр дүнг хавсралтаас харна уу.

53
гадаадад арьс ширэн хагас боловсруулсан болон бэлэн бүтээгдэхүүний эрэлт хэрэгцээ их
байгаа нь бизнесийн орчин бүрдэж эхэлж байгааг харуулж байна. Тус салбарын
үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааны чиглэл нь дараах байдалтай байна. Үүнд:

Үйл ажиллагааны чиглэл Тоо

- Анхан шатны боловсруулалт 35
- Гүйцэд боловсруулалт 15
- Үслэг арьс боловсруулалт 14
- Савхин гутал үйлдвэрлэх 8
- Савхин хувцас, эдлэл үйлдвэрлэх 21
- Нэхий болон үслэг хувцас үйлдвэрлэх 6
- Эрдэм шинжилгээ туршилт явуулах 1
- Технологийн хаягдал ус цэвэрлэх 1

Дээрх бүтцээс харахад арьс ширний үйлдвэрлэлийн дийлэнх хувийг анхан шатны
боловсруулах үйлдвэр болон савхин хувцас, эдлэл үйлдвэрлэдэг үйлдвэр, гүйцэтгэн
боловсруулах үйлдвэрүүд эзэлж байгаа нь сайшаалтай ч технологийн хаягдал ус цэвэрлэх
байгууламж дөнгөж нэг, хоердогч түүхий эд боловсруулах үйлдвэр бүр байхгүй байгаа нь
байгаль орчинд үлэмж их хор нөлөөтэй юм.

Харин бидний судалгаанд11 нийт 16 үйлдвэрлэгч хамрагдсанаас 60 хувь нь арьс ширэн

бүтэгэдэхүүн үйлдвэрлэдэг, 46,7% нь арьс шир хагас боловсруулдаг бол үлдэх 26,7 хувь
нь арьс шир гүйцэд боловсруулдаг үйлдвэрүүд байлаа. Эдгээрт манай улсад үйл ажиллагаа
явуулж буй арьс ширний томоохон үйлдвэрүүд болох Дархан Нэхий ХК, Монгол Савхи
ХК, Дархан Минж ХХК, Монгол Булигаар ХК зэрэг УБ болон хөдөө орон нутгийн
үйлдвэрүүд хамрагдсан юм.

Өнөөгийн байдлаар баруун бүсээс Увс аймагт 1, төвийн бүсээс Дархан-Уул аймагт 2 буюу
хөдөө орон нутагт арьс, шир боловсруулдаг нийт 3 үйлдвэр байгаа бол хөдөө орон нутагт
савхин гутлын нийт 17 үйлдвэр байна. Үүний 10 нь баруун бүс, 3 нь хангайн бүс, 4 нь
төвийн бүсэд байрлаж байна.

4.3.3. Түүхий эд татан авалт ба түүхий эдийн чанар, стандарт

Манай улсад бодын ширийг хөнгөн жингээр бус уртын хэмжээгээр авдаг стандартын
бус арга давамгайлах болж ширний талбайг ихэсгэх зорилгоор зүсч хэрчих, сунгах татах
зэрэг механик гэмтэл үүсгэх болжээ. Мал хувьчлагдан малын өвчинтөй тэмцэх, урьдчилан
сэргийлэх үйл ажиллагаа суларсан нь арьс ширэн түүхий эдийн чанар муудах, амьдын
гэмтэл ихсэхэд нөлөөлж байна. Түүхий эдийн гол нөөц гадагш гарч дотоодын
үйлдвэрүүдэд олдохгүй болсон, үйлдвэрүүд түүхий эд бэлтгэлийн үед түүнийг худалдан
авах санхүүгийн нөөцгүй, хятадын худалдаачид үе үе үнийн хөөргөдөлт бий болгож
түүхий эдийн чанарыг үл харгалзан бөөн бөөнөөр худалдан авч дотоодын үйлдвэрүүдэд
түүхий эд тасалдах, хомсдох зэрэг бэрхшээлүүд учирч байна.
11
Дэлгэрэнгүйг “Арьс, ширэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчдээс авсан судалгаа” -наас харна уу!

54
- Түүхий эд татан авалт
Судалгаанд хамрагдсан дээрх 16 ААН-ийн 90 орчим хувь нь хөдөө орон нутагт үйл
ажиллагаа эрхэлдэг үйлдвэрүүд ба эдгээр үйлдвэрүүдийн хувьд түүхий эдээ хэрхэн
бэлддэг талаар асуухад тодорхой хүрээний малчдын бүлэг, хоршоодоос болон хөдөө орон
нутаг дахь өөрийн арьс ширний лангуугаар дамжуулан түүхий эдийн татан авалт огт
хийгддэгүй гэдэг нь харагдсан. Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийн
хувьд Улаанбаатар хот дахь арьс ширний ченжүүдээс түүхий эдээ авдаг бол хөдөө орон
нутаг дахь ААН-үүд хөдөө орон нутаг дахь арьс ширний ченжүүдээс харьцангуй бага
хэмжээгээр түүхий эдээ авдаг байна.
Зураг 27. Үндсэн түүхий эд болох арьс ширээ хэрхэн бэлддэг вэ?

Эх үүсвэр: СА-Э-А-ийн үр дүнгийн тооцоолол

Түүхий эд бэлтгэлийн үр ашигтай арга замын талаар асуусан асуулгад ААН-үүд одоогийн
байдлаар тодорхой хүрээний малчдын бүлэг, хоршоодоос түүхий эдээ бэлтгэдэггүй хэдий
ч эдгээр бэлтгэн нийлүүлэгчдээс авах хүсэл тодорхой хэмжээгээр байгаа (судалгаанд
хамрагдагсадын 20% нь хариулсан) нь малчдын хувьд харилцан тохиролцсон гэрээний
үндсэн дээр түүхий эдийг цаг хугацаанд нь тогтвортой үнээр бэлтгэн нийлүүлэх
боломжтой болохыг харуулж байна. Бусад гэж хариулсан хэсэгт төрөөс ХАА-н бирж
байгуулж арьс ширний томоохон төвлөрсөн захуудтай болсон үед түүхий эдийн бэлтгэл
сайжрах болно гэсэн хариултууд орсон.

- Түүхий эдийн чанар, стандарт

2.5 см хүртэл үстэй хонины арьсыг халцгай, түүнээс дээш урт үстэйг гүйцэд гэж ялгадаг.
Арьс ширний гэмтлийг талбайн аль хэсэгт байгаагаар нь голын ба захын гэж хуваадаг.
Арьс ширний талбайн захын 3 эсвэл, 10 см-ээс хол зайтай байрласан хоѐр нүхийг
гэмтлийн тус бүр нэг нэгжид авах ба мөн 1 дм2 талбайд бөөнөөрөө байгаа 6 хүртэл
шивээний гэмтлийг нэг нэгжид тооцохоор бэлтгэлийн стандартад заасан байдаг байна.

Судалгаанд оролцсон ААН-үүдийн хувьд түүхий эдээс гологдол маш их гардаг гэсэн
хариулт ирээгүй байсан хэдий ч дунд зэрэг гардаг гэж 71% нь хариулсан байна. Өөрөөр
хэлбэл манай улсад өнөөг хүртэл арьс ширний түүхий эдийн чанарын хувьд асуудал
тодорхой хэмжээгээр байсаар байгааг харуулж байна. Арьс шир боловсруулагчдын хувьд
гологдол (ялзарч муудсан, гуур, шалз гэх мэт шавьжинд идэгдсэн, нядлах үед эсгэж
гэмтээх) их гарсанаар маш их хэмжээний алдагдал хүлээдэг. Эдгээр гэмтэлээс гадна манай
улсад арьс, ширний анхан шатны боловсруулалтын үйлдвэрийн зориулалт өөрчлөгдөж
түүхий эдэд газар дээр нь чанарын хамгаалалт хийх явдал үгүй болсон. Түүхий эд

55
бэлтгэлийн нэгдсэн систем задран унаснаар арьсны амьдын болон бэлтгэлийн үед гардаг
механик гэмтэл 17.8% өсчээ. Манай улсын хувьд арьс ширэн түүхий эдийн болон
механик гэмтэл бусад орныхоос харьцангуй их, талбай ашиглалт муу байна.

4.3.4. Үйлдвэрлэлийн стандарт, техник технологи болон хүчин чадал

Дэлхийн улс орнуудад экологид сөрөг нөлөөтэй бодисуудыг хоргүй буюу хор багатай
бодисоор орлуулах судалгаа шинжилгээний ажлуудыг эрчимтэй хийж байна. Гэвч
одоогоор бүрэн шийдвэрлэгдээгүй асуудлууд байсаар байна. Тухайлбал: хромын давсаар
арьс ширийг идээлэх практикыг бүрэн халах шийдвэр гараагүй байна. Иймд манай орны
арьс шир боловсруулах үйлдвэрүүдийн хувьд шохойдлого, хромын идээлэг зэрэг
технологийн дамжлагаас гарах хаягдлыг эргүүлж ашиглах битүү орчлын технологийг
нэвтрүүлэх нь хамгийн тохиромжтой.

Арьс, ширэн эдлэлийг бүтээгдэхүүний чанарын түвшингөөр нь дээд, дунд, доод гэж
ангилдаг. Дээд зэргийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг орнуудын тоонд Итали, ХБНГУ, АНУ,
Япон улс багтах бөгөөд дунд зэргийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг орнуудад БНСУ зэрэг
азийн орнууд орж байна. 1990 оны түвшинд манай улс дунд зэргийн бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэдэг орнуудын эгнээнд байсан бөгөөд одоогоор доод түвшинд шилжин орох
хандлага бий болоод байна.

УМХЕГ-аас арьс, үслэг боловсруулах үйлдвэрүүдэд хийсэн шалгалтаар арьс ширний

үйлдвэрүүдэд тавигдах шаардлага MNS5480:2005 стандартын хэрэгжилтийн түвшин
тогтоох 2006 оны улсын үзлэг шалгалтын дүнгээр “Хангалтгүй” гэж дүгнэгдэж байсан бол
одоо “Дундаж” түвшинд очсон байна. Арьс шир боловсруулах үйлдвэрүүдэд хийсэн
шалгалтын дүнгээр “Арьс шир, үслэг боловсруулах үйлдвэрт тавигдах ерөнхий
шаардлага”MNS 5480:2005 стандартын үзүүлэлтийн шаардлагыг 90%-иас дээш хангасан
үйлдвэр-9, 50-89% хангасан-13, 50%-иас доош хангасан-3 байна гэж гарчээ. Арьс шир
боловсруулах үйлдвэрүүдэд боловсруулж буй хагас болон гүйцэд боловсруулсан арьс
ширний 79% нь чанарын шаардлага хангасан нь 2006 оныхоос 14% дээшилсэн байна.

Манай улсын арьс ширэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчид нь нэн түрүүнд бүтээгдэхүүний

шинжилгээг хийх олон улсын аргаар тухайн үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний MNS 300-60
(тослог тодорхойлох), MNS 432-61 (хромын ислийг нь тодорхойлох), MNS 559-63
(арьсны тасралт, эсэргүүцэл даалт ба өнгөний язралт суналтыг тодорхойлох) аргаар
тухайн бүтээгдэхүүнийг шинжлэх шаардлагатай. Ингэснээр тухайн үйлдвэрлэгч нь олон
улсын стандартад нийцсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжтой болно.

Техник технологийн түвшин:

Монголын арьс ширний үйлдвэрүүд бүгд технологи ажиллагаандаа хромыг

ашигладаг. Үйлдвэрүүдийн ихэнх нь зүүн Европ болон БНХАУ-ын хуучин технологиор
ажилладаг хэдий ч сүүлийн үед зарим үйлдвэрүүдэд тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлт
хийгдэж байна. Аж үйлдвэрийг шинэчлэх үйл явцыг удаашруулж, аргагүй байдалд

56
оруулж буй хүчин зүйлд: хөрөнгө мөнгөний дутагдал, өндөр хүүтэй зээл, чанар
муутай арьс, шир, хоцрогдсон тоног төхөөрөмж, арга барил зэрэг ордог байна12.

“Жижиг дунд үйлдвэрт зөвлөгөө өгөх алба” төслийн хүрээнд “Булигаар” ХК, “Монгол
шевро” ХХК болон зарим жижиг, дунд үйлдвэрүүд дээр хийсэн бүтээгдэхүүний чанар
сайжруулах туршилтын ажлын үр дүнгээс үзэхэд сайн чанарын химийн бодис ашиглан
технологийн горимыг чандлан мөрдөж, үйлдвэрлэл явуулбал монголын арьсан
бүтээгдэхүүний чанар олон улсын стандартад нийцэх боломж байна.

Гэвч боловсруулсан зарим нэр төрлийн арьсны өнгө янзлагаа, будгийн тогтвор, олон
нугаралт зэрэг үзүүлэлт тэр бүр зах зээлийн шаардлага хангахгүй байна. Одоо ашиглаж
байгаа дэвшилтэт тоног төхөөрөмжүүдээс дурьдвал: 3823 ПМЗ,1862 ПМЗ, 250-1 ПМЗ,
Клище, ПКП-10, РЛ-5, ПВГ-8-2-0, SVIT ZPS GOTTW, 01280/Р1 юм.

Хүснэгт 28. Арьс ширний үйлдвэрүүдийн хүчин чадал

№ Үйлдвэр аж ахуйн нэгжийн Нэр төрлөөр Х.нэгж Хүчин чадал
нэр
1 Шевретийн үйлдвэр Хонины арьс мян/шир 1500
2 Шевроны үйлдвэр Ямааны арьс мян/шир 800
Хонины арьс мян/шир 400
3 Хром юфтийн үйлдвэр Үхрийн шир мян/шир 350
4 Улны ширний үйлдвэр Үхрийн шир Мян/шир 110
5 Савхин эдлэлийн үйлдвэр Савхин дээл, цамц Мян/шир 480
Савхин жижиг эдлэл Мян/шир 180
Савхин бээлий Мян/шир 160
6 Гутлын үйлдвэр Савхин гутал, ботинк Мян/шир 3500
7 Үслэг эдлэлийн үйлдвэр Үслэг нэхий Мян/шир 260
Үслэг дээл Мян/шир 150
Жижиг ангийн арьс Мян/шир 40
Тарвага,хурга, ишигний арьс Мян/шир 700
8 Нэхий эдлэлийн үйлдвэр Хонины нэхий Мян/шир 1500
Нэхий дээл, хувцас Мян/шир 300
9 Арьс ширний анхан шатны Анхан шатны боловсруулалт
боловсруулах үйлдвэр хийсэн арьс шир Мян/шир 5000

Эх сурвалж: “Арьс ширэн бүтээгдэхүүний салбарын маркетингийн судалга” Б.Ариунжаргал

Судалгаанд хамрагдсан үйлдвэрүүд нь 3-р улиралд хамгийн их буюу нийт хүчин

чадлынхаа 42,1 хувийг, 2-р улиралд 30,7 хувийг үйлдвэрлэх боломжтой бол одоогоор нийт
үйлдвэрлэлийн 39,8 хувийг 3-р улиралд, 30 хувийг 2-р улиралд үйлдвэрлэж байгаа ба 1-р
улиралд хүчин чадлынхаа 44,6 хувь, 2-р улиралд 50,5 хувь, 3-р улиралд 52,1 хувь, 4-р
улиралд 41,3 хувийг огт ашиглаж чадахгүй байна.

12
Дэлхийн банк “Байгаль орчны менежментийн чадавхийг үндэсний болон орон нутгийн түвшинд
бэхжүүлэх нь” IDF Grant TF 051255 төслийн зөвлөхийн тайлан, Улаанбаатар хот 2006 он.

57
 Хүснэгт 29. Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн мэдээлэл
Улирал Одоогоор үйлдвэрлэж Бүтээгдэхүүн Ашиглагдахгүй байгаа
буй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хүчин чадал хүчин чадал
I 18.4% 16.9% 44.6%
II 30.0% 30.7% 50.5%
III 39.8% 42.1% 52.1%
IV 11.8% 10.2% 41.3%
Дүн 100% 100% 49.2%
Эх үүсвэр: СА-Э-А-ийн үр дүнгийн тооцоолол

Үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн нь жилд үйлдвэрлэх хүчин чадлынхаа 50,8%-тай тэнцэж

байгаа (жилд ашиглагдахгүй байгаа хүчин чадал нь 49,2%) нь зах зээл хомс,
санхүүжилтийн дутагдалтай, хот хөдөөд цэвэрлэх байгууламжийн асуудал шийдэгдэхгүй
байгаа болон тоног төхөөрөмжийн хоцрогдол зэргээс үүдэлтэй гэж үзсэн байна.

Судалгаанд хамрагдсан үйлдвэрлэгчдээс яагаад шаардлага хангасан бүтээгдэхүүн

үйлдвэрлэж чаддаггүй талаар асуухад:

- Үйлдвэрлэлийн процессыг мэргэжлийн технологичийн удирдлага дор батлагдсан

технологийн зааврын дагуу удирдан явуулдаггүйгээс гэж 17%,
- Дотоодын хяналтын тогтолцоогүйгээс гэж 50%
- Үйлдвэрлэлийн явцад гарсан технологийн алдаанаас гэж 33% нь хариулсан байна.

Бүтээгдэхүүний чанарыг ахиулахын тулд хагас болон бэлэн бүтээгдэхүүний үзүүлэлтэд

туршилт, шинжилгээ хийдэггүй, худалдан авсан түүхий эд шаардлага хангадаггүй,
санхүүгийн дутагдлаас үүдэн хямд химийн бодис авдаг зэрэг асуудлууд нь шаардлага,
стандарт хангасан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд нөлөөлдөггүй гэж хариулсан байна.

Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх явцад ямар нэгэн аюултай нөхцөл гарч байсан ААН-үүдээс ямар
төрлийн аюултай нөхцөл хамгийн их тохиолддог талаар асуухад химийн бодис залгих
аюул нь бусад аюулаа бодвол цөөн биш удаа тохиолддог байна. Мөн химийн бодисын
физик үйлчлэл, химийн бодис арьсаар нэвчих аюулууд бусад аюулаасаа илүү их
тохиолддог болох нь бидний судалгаанаас харагдлаа.

4.4. Зэх зээлийн сул орон зайг тодорхойлох (эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүү)
4.4.1. Зах зээлийн сул орон зай болон түүний шалтгаан
Одоогоор нийт арьс ширний 30-40 хувийг л эцсийн бүтээгдэхүүн болгож байна.
Түүхий эдийн үнэ уналаа гээд үйлдвэрүүд их хэмжээгээр авчихаж чадахгүй л байна13.
Хятадуудын худалдаж авсан түүхий эдийг боловсруулах бус, харин үйлдвэрүүд өөрсдөө
түүхий эдээ худалдан авч, боловсруулж, худалддаг системд шилжих хэрэгтэй. Манай улс
арьс ширний салбараас хэдий хэрийн боломж алдаж байгаа талаар Монголын арьс ширний

13
“Булигаар” компанийн захирал Д.Бат-Очирийн Өнөөдөр сонины сэтгүүлч Х.Эрдэнэбулганд өгсөн
ярилцлагаас. http://uslegedlel.mn

58
холбооноос судалгаа хийхэд манай улс арьс ширийг түүхийгээр нь гадаадад гаргаж
байгаагаас жилд 60.6 тэрбум төгрөг алдаж байгаа ба 100 хувь хагас боловсруулбал 86.7
тэрбум төгрөг олох тооцоо гаргажээ. Түүнчлэн савхи, гутлын хром хийж экспортод
гаргавал 138.2 тэрбум төгрөгийн орлого, бүр 100 хувь бэлэн хувцас савхин эдлэл хийвэл
350 тэрбум төгрөгийн орлого олох боломжтой гэж үзсэн байдаг.

Манай улсын малын тоо толгой өсч жил бүр дунджаар 800 гаруй мянган ширхэг арьс, шир
нэмж бэлтгэн, мөн нийт арьс, ширний нөөцийг давуулан ашиглаж чадах хүчин чадал
бүхий арьс, шир боловсруулах 40 гаруй 14 үйлдвэрүүд үйл ажиллагаа явуулж байна.
Өөрөөр хэлбэл анхан шатны боловсруулалтын хүчин чадал түүхий эдийн нөөцөөс 12.6
хувиар давжээ. Гэсэн хэдий ч эдгээр үйлдвэрүүд нь хүчин чадлынхаа 30-40 орчим хувийг
ашиглаж, үлдэх хэсэг нь гадаадын худалдаачдаар дамжин экспортод гарсаар байна.
Дэлхийн зах зээлд жилд олон улсын стандартын шаардлага хангасан 60-70 сая ширхэг
хонины нэхий болон ямааны арьсны хэрэгцээ байгаагаас манай улс 10-аас доошгүй хувийг
нь нийлүүлэх бололцоотой юм15.

Дараах хүснэгтэнд харуулсан нэг өрхөд ногдох арьс ширэн эдлэлийн хэрэгцээнээс16
харвал Архангай аймагт 4, Ховд аймагт 2 буюу нэг өрхөд жилд дунджаар тус бүр 4 болон
2 ширхэг арьс ширэн эдлэл ногддог байна. Энэхүү арьс ширэн эдлэлийн дийлэнх хувь нь
хөдөө орон нутгуудийн хувьд нэхий дээл болон төрөл бүрийн арьс, савхиар хийсэн
хувцас, гутал, цүнх зэрэг өргөн хэрэглээний бүтээгдэхүүн байдаг байна. Мөн мал аж ахуйн
зориулалттай (эмээлийн гөлөм, сур гэх мэт) бүтээгдэхүүний эрэлт хэрэгцээ тодорхой
хэмжээгээр байдаг нь малчдаас авсан судалгаанаас харагдаж байлаа.

Хүснэгт 30. Аймгуудын хүн амын арьс, ширэн эдлэлийн17 жилийн хэрэгцээ болон
үйлдвэрлэл /2008 он/
Хүн ам Өрхийн Арьс, ширэн эдлэлийн хэрэгцээ
Аймаг /мян.хүн/ тоо Нэг /мян.шир/ Үнэ /₮/ мян.төг
/мян.өрх/ өрхийн
дундаж
хэрэгцээ,
ширхэг
Баянөлгий 101,3 21 1 21.1 63,360 1,336,896
Говь-Алтай* 59,8 15 1 15.2 112,680 1,712,736
Завхан* 79,8 20 1 20.5 70,920 1,453,860

14
Үйл ажиллагаа нь гол төлөв хэвийн явагддаг нь
15
Эх сурвалж: ХХААХҮЯ-ны мэргэжилтэн С.Тэгшжарагл “Монгол улсын түүхий эд бэлтгэлийн
тогтлолцоог боловсронгуй болгох нь” www.mongoliatrade.mn, 2009.10.09
16
Нэг өрхийн савхин эдлэлийн жилийн хэрэгцээ. Эх сурвал:ХХААХҮЯ, “Хөдөө орон нутгийн үйлдвэлэлийн
өнөөгийн байдал, хэтийн төлөв” 2009 он.
17
Тайлбар: энд бид манай улсын хүн амын арьс ширэн эдлэлийн хэрэгцээг савхин эдлэлийн хэрэгцээгээр
төлөөлүүлэн сонгосон болно. Учир нь өргөн хэрэгдээний гол бараануудыг савхин эдлэл, сүлжмэл эдлэл, оѐмол
бүтээгдэхүүн, эсгий эдлэл, нэхмэл эдлэл болон модон эдлэл 6 гол бүлэгт ангилсан байдаг ба эдгээр
ангилалаас арьс ширэн эдлэлийн томоохон хувийг эзэлдэг савхин эдлэлийг арьс ширэн эдлэлээр төлөөлүүлж
авсан ба бусад эдлэлүүдээс арьс ширэн бүтээгдэхүүнтэй холбоотой бүтээгдэхүүн ангилахад хүндрэлтэй
юм.

59
 Увс* 79,8 20 1 19.9 80,280 1,597,572
Ховд* 88,4 20 2 39.4 103,800 4,089,720
Баруун бүс 409,1 97 116.1 10,190,784
Архангай* 92,5 25 4 97.6 62,040 6,055,104
Баянхонгор* 85,2 22 0.2 4.3 117,360 504,648
Булган 61,4 16 1 15.5 55,920 866,760
Орхон 81,9 24 0.3 6.8 119,760 814,368
Өвөрхангай* 116,6 31 1 29.8 64,440 1,920,312
Хөвсгөл 123,0 33 1 32.1 108,000 3,466,800
Хангайн бүс 560,6 151 186.1 13,627,992
Говьсүмбэр* 12,9 4 1 3.8 81,360 309,168
Дархан-уул 88,2 25 0.2 5.1 90,120 459,612
Дорноговь* 57,2 16 1 15.3 81,360 1,244,808
Дундговь* 48,2 13 1 12.7 66,960 850,392
Өмнөговь* 47,7 14 1 13.2 57,840 763,488
Сэлэнгэ 101,6 26 1 24.1 150,480 3,626,568
Төв 86,8 25 1 24.7 70,920 1,751,724
Төвийн бүс 442,6 124 98.9 9,005,760
Дорнод 73,6 20 1 19.2 75,240 1,444,608
Сүхбаатар* 54,9 15 1 13.7 65,880 902,556
Хэнтий 71,0 20 1 18.8 53,400 1,003,920
Зүүн бүс 199,5 55 51.7 3,351,084
Нийт 1611,8 426 452.8 36,175,620
2008 оны эцсийн байдлаар ХХААХҮЯ-ны судалгаа, *- Мерси Кор ОУБ-ын үйл ажиллагаа явуулж буй
аймгууд
Аймаг тус бүрийн арьс ширэн эдлэлийн хангамжийн түвшинг харуулсан дараах
хүснэгтээс харахад хөдөө орон нутаг дахь арьс ширэн эдлэлийн хэрэгцээ болон
үйлдвэрлэлийн хоорондох зөрүү маш өндөр хувьтай байгаа нь харагдаж байна.

Мөн арьс ширний хэрэгцээний хангамжийн түвшинг хөдөө орон нутгуудын нэгдсэн
дүнгээр авч үзвэл хэрэгцээний 32.9%-ийн л хангаж байна.

Хүснэгт 31. Арьс ширэн эдлэлийн хэрэгцээний хангамжийн түвшин /2008 оны
байдлаар/
Арьс,
Арьс, ширэн эдлэлийн үйлдвэрлэл /мян.ширхэг/ Нийт
ширэн
Аймгууд хэрэгцээний
№ эдлэлийн
/бүсээр/ Дотоод хангамжийн
хэрэгцээ Экспорт Импорт Дүн
үйлдвэрлэл төвшин
/мян.ш/
1 Баянөлгий 21.1 8 - 8.8 16.8 79.6%
2 Говь-Алтай 15.2 - - 5.3 5.3 34.9%
3 Завхан 20.5 - - 5.3 5.3 25.9%
4 Увс 19.9 - - 4.48 4.48 22.5%
5 Ховд 39.4 6 - 4.03 10.03 25.5%
I Баруун бүс 116.1 14 - 27.91 41.91 36.1%
6 Архангай 97.6 4.2 - 12.1 16.3 16.7%
7 Баянхонгор 4.3 0.6 - 4.6 5.2 120.9%
8 Булган 15.5 - - 7.7 7.7 49.7%

60
 9 Орхон 6.8 - - 3.75 3.75 55.1%
10 Өвөрхангай 29.8 2.1 - 8.8 10.9 36.6%
11 Хөвсгөл 32.1 - - 6.39 6.39 19.9%
II Хангайн бүс 186.1 6.9 - 43.34 50.24 27.0%
12 Говьсүмбэр 3.8 0.557 - 1.4 1.957 51.5%
13 Дархан-уул 5.1 1.7 - 3.99 5.69 111.6%
14 Дорноговь 15.3 - - 2.67 2.67 17.5%
15 Дундговь 12.7 - - 2.79 2.79 22.0%
16 Өмнөговь 13.2 5.8 - 2.54 8.34 63.2%
17 Сэлэнгэ 24.1 - - 4.72 4.72 19.6%
18 Төв 24.7 12 - 5.18 17.18 69.6%
III Төвийн бүс 98.9 20.06 - 23.29 43.347 43.8%
19 Дорнод 19.2 - - 4.75 4.75 24.7%
20 Сүхбаатар 13.7 - - 3.79 3.79 27.7%
21 Хэнтий 18.8 - - 4.76 4.76 25.3%
IV Зүүн бүс 51.7 0 - 13.3 13.3 25.7%
ДҮН 452.8 40.96 - 107.84 148.797 32.9%
2008 оны эцсийн байдлаар ХХААХҮЯ-ны судалгаа, *- Мерси Кор ОУБ-ын үйл ажиллагаа явуулж буй аймгууд

4.4.2. Эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүүтэй байдал, сул орон зай

Тус салбарт бизнес эрхлэхэд маш олон төрлийн саад бэрхшээл байгаа хэдий ч түүний
цаана мөн асар их хэмжээний давуу талууд байна. Үүнийг арьс ширний салбарын
бизнесийн төлөвийг харуулсан дараах SWOT шинжилгээнээс харж болох юм.

Хүснэгт 32. Арьс ширний салбарын SWOT шинжилгээ

Давуу тал
- Зах зээлийн сул орон зай ихтэй
- Арьс ширэн бүтээгдэхүүн нь монгол улсын
томоохон салбар болон хөгжиж байгаа
- Сайн чанарын түүхий эдийн нөөц ихтэй
- Дотоодын үйлдвэрлэл нь хэрэгцээнийхээ бага хувийг
хангаж байгаа.
- - Дотоод, гадаадын хэрэглэгчдийн хэрэгцээнд
Аюул занал
Сул тал
- Түүхий эдийн чанар, стандарт хангалтгүй
- Түүхий эдийн бэлтгэлийн тогтолцоо муу
- Ченжүүд болон хятадуудын нөлөө ихтэй
- Тоног төхөөрөмжийн хоцрогдол, эвдрэл гарсан
тохиолдолд сэлбэг хэрэгсэлийн нийлүүлэлт муу,
үнэ хэт өндөр байдаг
таарсан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд бэрх
- Бэлэн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл бага.
-
Боломж

61
- Байгалийн гамшгаас болж малын тоо толгой их
хэмжээгээр буурах магадлалтай
- Монгол улсын үйлдвэрүүд зөвхөн анхан шатны
боловсруулалт явуулж байна
- Гадаад худалдааны тэнцэл алдагдаж байдаг.
- Орлуулах бараа, ижил төстэй барааны импортын
зохицуулалт байхгүй.
- Дотоодын болон дэлхийн зах зээлд малын гаралтай
арьс ширэн эдлэлийн эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэж
байгаа.
- Төр засаг, олон нийтийн байгууллагуудаас сүүлийн
жилүүдэд тус салбарт зориулан төрөл бүрийн
хөтөлбөр, сургалт явуулж, дэмжлэг туслалцаа
үзүүлж, хууль эрх зүйн орчин бүрдүүлж өгч байгаа.
- Европын холбооны улсуудад татваргүй
- Солонгос улсын зах зээл дээр болон АНУ, Япон
зэрэг улсуудад нэвтрэх боломжтой
- Боловсруулахгүй экспортлохын эсрэг хамгаалалт
муу
- Түүхий эдийн бааз сайтай
- Зах зээлийн олон гарцтай
-

Дээрх давуу талууд болон боломжид суурилан тохиолдож болох аюул, сул талыг
арилгаснаар зах зээлийн зөрүүтэй байдлыг багасгах боломжтой юм.

4.5. Дүгнэлт
- 2008 оны байдлаар манай улсын арьс ширний нөөц 9,1 сая ширхэг болсон буюу
2003 оныхоос 61.1 хувиар өссөн байна. Үүнээс 4.1 хувийг адууны шир, 5.6 хувийг үхрийн
шир, 48.2 хувийг хонины нэхий эзлэж байгаа бол 42.1 хувийг нь ямааны арьс эзэлж байна.
- 9-10-р саруудад арьс ширний түүхий эдийн бэлтгэл хамгийн их явагдаж улсын
хэмжээгээр 4,5 сая ширхэг буюу тухайн жилийн нийт нийлүүлэлтийн 50% нь хийгддсэг
байна.
- Малчдын 96.4% нь арьс ширний ченжүүдэд арьс ширээ худалддаг боловч малчдын
91.7% нь арьс ширээ өөрт тохирсон үнээр зарж чаддаггүй байна. Санал асуулгад
хамрагдсан ААН-үүд арьс ширний зах зээлийг цаашид хөгжинө гэж 100% хариулснаас
харахад уг салбарт ажиллаж буй бизнесийнхэн тухайн бүтээгдэхүүнийхээ сул орон зай,
ирээдүйн боломжийг харж чадаад байгаа хэдий ч зах зээлээ хэр хэмжээтэй гэдгээ сайн
мэдэхгүй байгаа юм.
- Уг дэд салбарын тулгамдж буй гол асуудлууд нь дараах байдалтай байна:
VII. Түүхий эдийн чанар муу
Үүний шалтгаан нь малчид малаа угааж ариутгадаггүйгээс гадна, мал нядлах үедээ
санамсаргүйгээс болж цоолж гэмтээх явдал их гардаг. Сорви гүврүү, нүх нь арилжих, худалдах үед
мэдэгдэхгүй бөгөөд арьсыг боловсруулах явцад гарч ирдэг бөгөөд энэ нь сайн чанарын арьсан
хүрэм, бусад хувцас үйлдвэрлэхэд саад учруулдаг учир нүхтэй арьсаар гол төлөв цүнх, гутал,
түрийвч үйлдвэрлэдэг байна.

VIII. Түүхий эдийн нийлүүлэлтийн суваг муу

Үүний гол шалтгаан нь гадаадын (Хятад улсын) болон дотоодын арьс ширний ченжүүдтэй шууд
холбоотой. Эдгээр ченжүүд нь өнөөгийн байдлаар арьс ширний түүхий эд худалдан авагчдийн 90
гаруй хувийг эзлээд байгаа тул түүхий эдийн үнэ тэднээс шууд хамааралтай. Мөн түүхий эдийн
төвлөрсөн зах байхгүй, түүхий эд нийлүүлэлтийн суваг оновчтой бүрэлдэн тогтож чадаагүйгээс
үйлдвэрлэгчид түүхий эдийн хомсдол, тасалдалд орох эрсдэлүүд ч мөн гардаг байна.

62
 IX. Санхүүжилтийн эх үүсвэр муу
Монголын арьс ширний үйлдвэрлэл эрхлэгчид мал нядлах богинохон хугацаанд буюу 11,12
дугаар саруудад эргэлтийн хөрөнгөний хомсдолд их ордог. Ийнхүү арьс ширний үйлдвэрүүд
богино хугацаанд үлэмж хэмжээний өрөнд орж, бага хүүтэй зээл авах боломж бүхий
Хятадын компаниудтай өрсөлдөх чадваргүй болдог байна.

X. Тоног төхөөрөмжийн хоцрогдол ихтэй

Монголын арьс шир боловсруулах технологи хэт хуучирсан бөгөөд тоног төхөөрөмжийг
шинэчлэх, арьс ширний боловсруулалтанд химийн технологийг ашиглах нь эн тэргүүнд авах
арга хэмжээний нэг юм. Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих Тасис SMEMON 9401 төслөөс арьс
боловсруулалтанд ХБНГУ-ын химийн аргаар боловсруулах технологи нэвтрүүлэн амжилтанд
хүрсэн байна.

XI. Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний чанар, өнгө үзэмж муу

Манай улсын арьс ширний үйлдвэрүүдийн уналт нь бүтээгдэхүүний нэр төрөл, чанарт муугаар
нөлөөлсөн тул үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний эрэлт мөн муудсан байна.

XII. Үйлдвэрлэлийн явцад гардаг аюулт нөхцөл ихтэй

Арьс ширний үйлдвэрлэлд хэрэглэгддэг хром гэх мэтийн химийн бодисууд гол горхийг
бохирдуулдаг. Улаанбаатар хотод үйлдвэрийн бохир усыг цэвэршүүлэх систем бараг
байхгүйгээс үйлдвэрийн бохир ус нь хотын бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн ажиллагаанд
саад учуулж, төрөл бүрийн хүнд метал, хорт бодис Туул голд цутгах боломжийг бүрдүүлж
байгаагийн нэг жишээ нь өнгөрсөн жилүүдэд болсон Туул голын бохирдол ба түүний уршгаар
олон зуун загас үхсэн билээ. Улаанбаатар хотод орших хувийн “Харгиа” ХХК арьс ширний
үйлдвэрүүдийн шингэн хаягдлыг төв цэвэрлэх байгууламжид өгөхийн өмнө цэвэрлэх, хромын
хэмжээг багасгах ажиллагаа явуулдаг. Улаанбаатар хотын удирдлагаас үйлдвэрийн шингэн хог
хаягдлыг зайлуулахад тогтсон хатуу төлбөр авдаг нь тус цэвэрлэх байгууламжид хөрөнгө
оруулалт хийх сонирхол төрүүлдэггүй байна.

5. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний салбарын судалгаа

5.1. Монгол улсын сүү, сүүн бүтээгдэхүүний салбарын өнөөгийн байдал
5.1.1. Монгол улсын сүүний дэд салбарын өнгөрсөн ба өнөөгийн байдал
Монгол улсад нийт 43.3 сая мал байгаагийн 40 гаруй хувь нь хээлтэгч мал бөгөөд жилд
мал аж ахуйн үйлдвэрлэлээс 540 орчим сая литр сүү бэлтгэх нөөцтэй. Сүү, сүүн
бүтээгдэхүүний хэрэглээний хувьд 2008 оны байдлаар жишсэн нэг хүнд улсын дунджаар
130.8 -147.6 литр сүү ногдож байсан нь хэрэглэвэл зохих хэмжээнд байгаа боловч, хот,
суурин газрын хүн амын хэрэгцээнд хангалттай хэмжээний шинэ сүү нийлүүлэх тогтолцоо
бүрдээгүй, сүүний чиглэлийн эрчимжсэн аж ахуйн хөгжил сул байгаагаас шалтгаалан
хотын нэг хүн хөдөөгийнхөөс бараг 4 дахин бага сүү хэрэглэж байгаа буюу хангамжийн
түвшин 60 орчим хувь байна (импортын сүүний нийт хэрэглээнд эзлэх хувь 4.6%).

63
Мал аж ахуйд үйлдвэрлэсэн сүүг үйлдвэрийн аргаар боловсруулах хэмжээ сүүлийн 5 жилд
тогтмол өсч байгаа хэдий ч сүү, цагаан идээний үйлдвэрлэлд үндэсний уламжлалт аргаар
бэлтгэсэн бүтээгдэхүүн зонхилсон хэвээр байна. 2008 онд улсын хэмжээнд бэлтгэсэн нийт
сүүний дөнгөж 2.6% буюу 14.5 сая литр сүүг үйлдвэрт хүлээн авч, боловсруулсан бөгөөд
1990-ээд оныхоос 2.6 дахин бага байгаа юм. Энэ нь сүү бэлтгэн нийлүүлэх тогтолцоо
хөгжөөгүй, сүүний чиглэлийн эрчимжсэн аж ахуйн хөгжил сул, хэрэглэгчид сүүг задгай,
түүхий байдлаар худалдаж авах сонирхол давамгай байгаатай холбоотой ба улмаар
хэрэглэгчдэд чанар аюулгүй байдлын шаардлага хангахгүй сүү, сүүн бүтээгдэхүүн
нийлүүлэгдэх нөхцлийг бүрдүүлж байна.

Манай улс байгаль цаг агаарын эрс тэс уур амьсгалтай, бэлчээрийн мал аж ахуйг зонхилон
эрхэлдгээс шалтгаалан мал аж ахуйгаас сүү бэлтгэх саалийн хугацаа 4 сар орчим байдаг.
Энэ хугацаанд сүүний нөөцийн илүүдэлтэй, хүйтний улиралд сүүний хангамж хомсдолтой
байдаг. Дулааны улиралд бий болсон сүүний нөөцийн илүүдлийг нөөцлөн хуурай сүү
үйлдвэрлэх боловсруулах үйлдвэрлэл хөгжөөгүйгээс нийт бэлтгэж байгаа сүүний 1/3-ийг
цуглуулж чадахгүй алдаж байна. Үүнээс шалтгаалан хүйтний улиралд дутагдалтай байгаа
сүүний хэрэгцээг импортын сүүгээр хангаж байна (жилдээ 18.0 орчим сая литр сүүг
импортлон хэрэглэж байгаа). Иймд алслагдсан аймаг, сум, багийн түвшинд байгаа сүүний
нөөц ашиглалтыг сайжруулан саалийн хугацаанд /5-9 дугаар сард/ сүү цуглуулан хуурай
сүү, цөцгийн тос, бяслаг, ааруул зэрэг бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх уламжлалт болон европ
технологи хосолсон жижиг үйлдвэр, цехүүдийг бий болгох шаардлагатай байгаа юм.

5.1.2. Төр засаг, олон нийтийн байгууллагуудаас сүү, сүүн бүтээгдэхүүний салбарт
хэрэгжүүлж буй төсөл, хөтөлбөр
Уг дэд салбарт төрөөс хэд хэдэн төслүүдийг үе шаттайгаар хэрэгжүүлж байна:

- Сүүний хангамж, эрэлт хэрэгцээ, нийлүүлэлтийн зөрүүг арилгаж сүүний салбарыг

сэргээх, зах зээлийн нөхцөлд тохирсон үйлдвэрлэл хөгжүүлэх зорилгоор Монгол
Улсын Засгийн газраас “Цагаан хувьсгал” үндэсний хөтөлбөр санаачилж, дотоодын
сүүний үйлдвэрлэлд дэмжлэг үзүүлэх шийдвэр гаргасан.
- Сүүний төслийг Японы ЗГ-ын Кеннеди раунд II хөтөлбөрийн санхүүжилт болон
ХХААХҮЯ-ны хуримтлалын сангаас санхүүжүүлтээр 2 үе шатаар хэрэгжүүлж байна.
Уг төслийн хүрээнд:
- “Сүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх хөтөлбөр”,
- “Сүүний зах зээлийг нэмэгдүүлэх хөтөлбөр”,
- “Сүүний сургалт, салбарын чадавхыг нэмэгдүүлэх хөтөлбөр” зэргийг
хэрэгжүүлж байна.

Монгол улсын ЗГ-аас уг дэд салбарт хэрэгжүүлж буй бодлогыг ерөнхийд нь дүгнэн авч
үзвэл:
1. Эрчимжсэн мал аж ахуйд суурилан сүүний чанар стандарт, малын үйлдвэрлэг байдал,
ашиг шимийг нэмэгдүүлэх

64
2. Малчдаас сүү цуглуулах үйл ажиллагааг сайжруулах
3. Сүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлж хангамжийг нэмэгдүүлэх
4. Малчдын сүүний үйлдвэрлэлийн чадавхыг дээшлүүлэх гэсэн үндсэн зорилгуудын
хүрээнд ажиллаж байна.
Дээрх төслүүдийн хүрээнд сүүний чиглэлийн нилээд хэдэн фермерүүд үйл ажиллагаа
явуулж байгаа, мөн сүүний чиглэлийн үнээний судалгааны баазыг үүсгээд байгаа ажээ.

5.2. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний салбарын нийлүүлэлтийн судалгаа

5.2.1. Монгол улсын хээлтэгч малын бүтэц тоо толгой
2008 оны байдлаар хээлтэгч малын тоо толгой 2002 оноос хойш дунджаар жилийн
10.0%-иар өсч байсан ба 2002 онтой харьцуулахад 1.8 дахин өсч 18.5 сая буюу нийт малын
42.8%-ийг эзэлж байна. Өөрөөр хэлбэл сүүний нийлүүлэлтийн эх үүсвэр болох хээлтэгч
малын тоо толгой сүүлийн жилүүдэд харьцангуй тогтвортой өссөн байна. Харин нийт
малд эзлэх хувийг авч үзвэл 2000-2003 оны зудаар нийт малд эзлэх хувь өмнөх жилүүдээс
өндөр байсан байна.

Зураг 28. Нийт хээлтэгч малын тоо, мян толгой

Эх сурвалж: ҮСХ

Олон жилийн дунджаас харахад хээлтэгч малын нийт малд эзлэх хувь 42.6% байна. Хэдий
хээлтэгч малын тоо толгой өссөн ч сүүний нөөцийн 50%-г дангаараа хангадаг үнээний тоо
толгой төдийлөн нэмэгдээгүй бйна.

Малын бүтцээр авч үзвэл:

65
 Зураг 29. Хээлтэгч малын бүтэц, %
1998 он 2008 он

Эх сурвалж: ҮСХ

1998 онтой харьцуулахад 2008 оны байдлаар хээлтэгч малы тоонд эм ямааны эзлэх хувь
өсч бусад 4 хошуу малын хээлтэгч малд эзлэх хувь буурсан байна. Эндээс харахад
сүүлийн үеийн малын өсөлт нь сүүний хувьд зөвхөн тооны чанарын өсөлт байгаагаас бус
чанарын өсөлт болж чадахгүй байгааг харуулж байна. Энэ нь нийт малын хувьд сүүний
нэгж гарцын хэмжээ буурсан гэсэн үзүүлэлт юм.
Хээлтэгч малын тоог аймаг, бүс нутгаар авч үзвэл:

Хүснэгт 33. Хээлтэгч малын тоо толгой, мян толгой

Аймаг Ингэ Гүү Үнээ Хонь Ямаа Нийт
Хөвсгөл 0.6 39.4 131.0 733.3 723.9 1,628.2
Архангай* 0.2 67.2 128.0 711.8 494.3 1,401.5
Өвөрхангай* 4.4 48.4 49.0 658.7 637.2 1,397.7
Төв 0.8 64.5 68.9 677.1 529.3 1,340.5
Завхан* 1.2 35.4 55.1 667.9 540.9 1,300.4
Увс* 5.0 22.7 50.6 570.2 487.5 1,136.1
Ховд* 5.0 26.9 44.7 377.3 622.1 1,076.0
Булган 0.1 54.3 60.0 552.0 391.5 1,058.0
Баянхонгор* 8.5 24.6 46.4 297.2 679.1 1,055.8
Говь-Алтай* 7.8 20.9 16.7 324.6 664.7 1,034.8
Хэнтий 1.2 43.3 63.3 497.8 389.7 995.3
Дундговь* 7.2 26.7 15.1 406.5 428.0 883.3
Сүхбаатар* 3.2 36.6 39.7 341.1 263.3 683.9
Баян-Өлгий* 1.0 17.3 34.6 269.8 342.0 664.8
Дорнод 2.1 41.3 48.2 332.9 236.1 660.6
Өмнөговь* 26.9 14.6 4.8 143.6 467.2 657.1
Сэлэнгэ 0.2 15.2 51.5 298.5 260.9 626.3
Дорноговь* 9.2 18.3 13.9 155.0 191.2 387.6
Улаанбаатар 0.1 5.5 27.0 75.9 74.3 182.8
Дархан-Уул 0.2 2.7 13.3 80.2 64.9 161.2
Орхон 0.0 3.5 8.3 51.4 58.1 121.2
Говьсүмбэр* 0.2 2.3 1.5 30.7 43.5 78.2
Нийт 85.2 631.5 971.6 8,253.5 8,589.6 18,531.3
2008 оны эцсийн байдлаар ХХААХҮЯ-ны судалгаа, *- Мерси Кор ОУБ-ын үйл ажиллагаа явуулж буй аймгууд

66
Хээлтэгч малын тоо толгой ба үнээний тоогоороо Хөвсгөл аймаг тэргүүлж байна. Сүүний
гол нийлүүлэлтийг хийдэг үнээний тоогоороо Хөвсгөл, Архангай, Төв, Хэнтий, Булган,
Завхан, Сэлэнгэ аймгууд тэргүүлж байна. Өөрөөр хэлбэл бэлчээрийн мал аж ахуйд
суурилсан сүүний үйлдвэрлэлийн нөөц дээрх аймгуудад гол төлөв төвлөрсөн байгаа гэдэг
нь харагдаж байна.

5.2.2. Сүүний нөөц болон монгол малын сүүний онцлог

Монгол малын сүүний нөөц: 2008 оны байдлаар нийт хээлтэгч малын тоо толгой 1999
оныхоос 1.3 дахин их байгаа ч уг өсөлтийн гол хувь нь ямаа байгаатай холбоотой 2008
оны нийт сүүний гарцаар тооцсон жилийн боломжит сүүний нөөц 1999 оны нийт
боломжит сүүний нөөцийн дөнгөж 81%-тай тэнцүү байна.

Зураг 30. Нийт сүүний гарцаар тооцсон жилийн нөөц, л

Эх сурвалж: ҮСХ
Уг сүүний боломжит нөөцөөс жилд дунджаар 44.7%-ийг нь МАА-н үйлдвэрлэлээр
хүнсэнд бэлтгэж байна. Боломжит нөөцөд эзлэх үйлдвэрлэлийн түвшинг оноор харуулбал:

Зураг 31. Сааль хураалт нийт жилийн боломжит сүүний нөөцөд эзлэх хувь

Эх сурвалж: ҮСХ, Судалгааны багийн тооцоо

Сааль хураалтын нийт нөөцөд эзлэх хувь 2000 онд доод түвшиндөө хүрснээс хойш 2005
он хүртэл өссөөр хамгийн дээд цэгтээ хүрч нийт нөөцөд эзлэх хувь 58%-д хүрсэн. Гэтэл
2006 оноос хойш сааль хураалтын нийт нөөцөд эзлэх хувь тогтмол буурч байна. Энэ нь

67
 нэг талаас малын тоо толгой бэлчээрийн даацаас хэтрээд байгаатай холбоотой, нөгөө
талаас сүүлийн жилүүдэд зуншлага төдийлөн сайн биш байсантай холбоотой юм.

Үүнээс үзэхэд ган зудаас хамааралтайгаар малын тоо толгой хорогдсоноос сүүний нийт
гарц буурахын зэрэгцээ нэгж хээлтэгч малаас хураах сааль хураалтын түвшин мөн буурч
нийт сааль хураалт буурдаг байна.

Монгол малын сүүний онцлог: Монгол үнээний хувьд тугалах хугацаа нь дунджаар 3-7
сард байдаг ба тугалалтын хувь дунджаар дараах байдалтай байдаг байна:

Хүснэгт 34. Үнээний тугалалт, хувиар

Хугацаа 3-р сар гэхэд 4-р сард 5-р сард 6-р сард 7-р сард
Нийт төллөлтөнд эзлэх хувь 25% 30% 30% 10% 5%

Монгол 5 хошуу малын хувьд сааль хураалтын гарц дараах байдалтай байдаг байна:

Хүснэгт 35. Монгол малын сүүний гарц

Малын төрөл
Гүү Зуны улиралд хоногт дунджаар 7.5 л
Монгол үнээ Дунджаар 4-10 сарын дунд хүртэл саагдаж, хоногт дунджаар 2-5 л сүү буюу нийт 700
л сүү боловсруулдаг ба үүний 50% гаран нь тугалдаа хөхүүлж, үлдэх хувь буюу 350-
420 л сааль таваарын зориулалтаар саах боломжтой байдаг.
Монгол хонь Дунджаар 30-45 хоногт буюу 6-7 дугаар сард саагдаж 29.7 кг сүү саах боломжтой
байдаг.
Монгол ямаа 7 сарын хугацаанд 50-60 л сүү өгөх бөгөөд үүнээс таваарын зориулалтаар 20-30 л сүү
сааж ашиглах бололцоотой
Ингэ саалийн үе дунджаар 528 хоног байдаг ба энэ хугацаанд 174.6-576.5 л сvv өгдөг

Монгол малын саалийн дундаж үзүүлэлт нь тухайн бэлчээрийн мал аж ахуйтай холбоотой
ба тухайн жилийн бэлчээрийн гарцаас хамаарч уг дундаждаа хэлбэлзэж байдаг байна.

Мөн бүс нутгуудаас хамаарч 5 хошуу малын сүүний гарц харилцан адилгүй байдаг байна.

Хүснэгт 36. Хээлтэгч малын жилийн дундаж сүүний гарц бүс нутгаар, литр
Улсын
Говийн бүс Хангайн бүс Тал хээрийн бүс Өндөр уулын бүс
дундаж
Ингэний сүү 231 194 151 194 194
Гүүний сүү 196 228 204 300 198
Үнээний сүү 321 575 366 518 497
Хонины сүү 27 24 38 10 33
Ямааны сүү 9 16 15 14 14

Монголын сүүний хэрэглээний гол хувь нь үнээний сүү давамгайлж байгаа ба НҮБ-ын
гаргасан мэдээгээр Монгол улс нэг үнээнээс гарган авч буй жилийн дундаж сүүний

68
гарцаараа дэлхийд 17-т орж байна. Мөн нийт үнээний сүүний жилийн гарцаараа 17-т орж
байна.

Хүснэгт 37. Улс орнуудын үнээний сүүний гарц

Улс Үнээ Жилийн таваарын зориулалтын сүүний
дундаж гарц, л
Израйль 126,000 9,405
АНУ 9,132,000 9,219
Дани 545,424 8,434
Канад 994,800 8,176
Финлянд 296,069 7,956
Голланд 1,443,000 7,450
Герман 4,029,800 7,048
Испани 903,287 6,753
Мексик 1,610,000 6,426
Франц 3,845,820 6,338
Австраль 1,617,000 5,703
Ирланд 1,087,000 4,784
Шинэ Зеланд 4,167,121 3,801
Энэтхэг 38,000,000 1,129
Мямар 2,106,075 465
Непаль 908,712 432
Монгол 839,400 367

Гэсэн хэдий ч бусад орнуудын сүүний гарцын тоон мэдээ нь тухайн улсын сүүний
чиглэлийн үнээг хамруулж авч үзэж байгаа бол Монгол улсын хувьд нийт үхэр сүрэг
сүүний чиглэлийн бус, ихэвчлэн махны чиглэлийн үхэр байна.
ХХААХҮЯ-ны төслийн баг Монголын фермерийн сүүний чиглэлийн үнээний үүлдэр
угсаанд судалгаа хийж үзсэн байна. Энэхүү судалгаанд фермерийн аж ахуйн хар тарлан,
алатау, симменталь, талын улаан төрлийн үнээнүүд хамрагдсан байна. Уг судалгаагаар
дараах үр дүн гарсан байна:

Зураг 32. Монголын сүүний чиглэлийн үнээний сүүний гарц чанарын мэдээ

Эх сурвалж: ХХАХҮЯ

69
Уг үзүүлэлтээр сүүний чиглэлийн үнээний сүүний гарц 7 сард хамгийн өндөр цэг буюу
өдрийн сааль 8,2 л болдог бол хамгийн доод түвшин нь 11 сард 4.9 л-т хүрдэг байна. Энэ
нь Монголын фермерийн аж ахуйн зохион байгуулалт нь зун намартаа бэлчээрээр
тэжээгдэж, 10 сарын сүүл 11 сарын эхээр бэлчээрээс байранд ордогтой холбоотой юм.
Мөн судалгаанд хамрагдсан үнээнүүд дотор оргил үедээ өдрийн 30 л, жилдээ 7,680 л сүү
өгдөг үнээ байсан байна.

Монгол улс 1950-1970 онд сүүний чиглэлээр үхрийг эрлийзжүүлэх чиглэлээр идэвхитэй
ажиллаж байсан ч 1990 оноос хойш энэ ажил ерөнхийдөө зогссон. Монголын бэлчээрийн
маллагаа хосолсон фермерийн үйлдвэрлэлд үнээг эрлийзжүүлэх ажлыг хослуулан
хэрэгжүүлэхэд амжилт олох бүрэн үндэслэл байдгийг эрдэмтэд нотолсон байна.

5.2.3. Нийлүүлэгчдийн төлөв байдал /байршил/

2000-2003 оны зудтай холбоотой өмнөх хэсэгт дурьдсан 2 шалтгаанаар (малын тоо
толгойн бууралт болон нэгж малаас алах саалийн түвшин) сүүний хэмжээ 2002 онд
хамгийн доод цэгтээ хүрч жилийн 276.6 мянган тонн сүү хурааж авсан байна. 2003 онос
2005 он хүртэл малын тоо толгой өссөн, мөн нэгж хээлтэгч малаас авах саалийн хэмжээ
өссөн зэргээс нийт саалийн хэмжээ огцом өссөн ч 2006 оноос нэгж хээлтэгч малаас авах
саалийн гарц буурсанбайна. Малын тоо толгойн өсөлтийн хувьд ямаа байсан нь сааль
хураалтын өсөлтийн хурд буурахад нөлөөлсөн байна.

Зураг 33. МАА-н салбарт бэлтгэсэн саалийн хэмжээ, мян тн

Эх сурвалж: ҮСХ

Дотоодын сүү, сүүн бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийн багахан хувь нь үйлдвэрлэлийн

аргаар боловсруулагдаж эцсийн хэрэглэгчдэд очиж байна. Судалгааны явцад уг зах зээл
дээр тэргүүлэгч ААНБ-уудын мэдээлж буйгаар 2009 оны байдлаар зарим томоохон ААНБ
зөвхөн дангаараа 15-20 сая литр сүү жилдээ бэлтгэсэн гэж байсан бол ҮСХ-ны 2009 оны
урьдчилсан мэдээгээр үйлдвэрлэлийн аргаар боловсруулсан сүүг 1.5-2 дахин бага
хэмжээтэй буюу 10.35 сая литр гэж мэдээллэсэн байгаа юм.

Хүснэгт 38. Монголын нийт сүү боловсруулах үйлдвэр, цехийн хүчн чадал
Тогтвортой ажилладаг Өдрийн нийт хүчин Жилийлн нийт хүчин
Нийт үйлдвэр цех
ААНБ чадал, тн чадал, сая тн
8,643 20 70 25
Эх сурвалж: ХХААХҮЯ

70
Сүүний нийлүүлэлт болон нөөцийг бүс нутгуудаар авч үзвэл: Орон нутгийн сүү, сүүн
бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтээс харахад бүтээгдэхүүний улирлын шинж чанар болон
хадгалтын боломж дутмаг зэрэг шалтгаанаас нийт сүүний нийлүүлэлтийн 8.4% нь
импортын нийлүүлэлт байгаа юм.

Хүснэгт 39. Аймгуудын сүүний нийлүүлэлтийн мэдээ

Нийлүүлэлт мян тн
Аймгийн нэр Дотоодын Экспортод Импортоор
Нийт дүн
үйлдвэрлэлээр гарсан оруулсан
Архангай 12 12
Баян-Өлгий 9.6 1.8 11.4
Баянхонгор 11.4 0.5 11.9
Булган 7.4 7.4
Говь-Алтай 5.5 0.5 6
Дорнод 9 1 10
Дундговь 3.7 1.8 5.5
Дорноговь 3.4 3.4
Завхан 12.1 0.04 12.14
Өвөрхангай 4.2 0.4 4.6
Өмнөговь 2.7 1.2 3.9
Сүхбаатар 5.6 0.2 5.6
Сэлэнгэ 9 4 13
Төв 16.5 16.5
Увс 10.08 0.2 10.28
Ховд 12.2 12.2
Хөвсгөл 21.7 3.2 24.9
Хэнтий 0.1 1.67 15.6
Дархан-Уул 4.6 4.6
Орхон 8.51 0.67 9.18
Говьсүмбэр 0.6 0.2 0.8
2008 оны эцсийн байдлаар ХХААХҮЯ-ны судалгаа, *- Мерси Кор ОУБ-ын үйл ажиллагаа явуулж буй аймгууд

Орон нутагт сүү, сүүн бүтээгдэхүүн боловсруулах үйлдвэрүүд ховор байгаа ба

ХХААХҮЯ-ны мэдээгээр сүү, сүүн бүтээгдэхүүний 8,643 жижиг, дунд үйлдвэрүүд үйл
ажиллагаа явуулж байгаагаас 99% нь зайрмагны цех байна. Дараах хүснэгтэнд орон нутаг
дахь сүү боловсруулах цех, жижиг дунд үйлдвэрүүдийн талаарх мэдээллийг харуулав:

Хүснэгт 40. Сүүний чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж буй ААН, аймнаар
Аймгийн нэр Сүү Бяслаг Уламжлалт цагаан Зайрмаг Дүн
идээ
Архангай 2 8 4 14
Баян-Өлгий 3 3 6
Баянхонгор 0
Булган 0

71
 Говь-Алтай 2 1 3
Дорнод 2 3 8 13
Дундговь 15 15 30
Дорноговь 1 1
Завхан 3 6 9
Өвөрхангай 2 3 7 12
Өмнөговь 5 9 3 17
Сүхбаатар 2 2
Сэлэнгэ 8 5 13
Төв 3 1 8,469 8473
Увс 1 3 4
Ховд 2 4 6
Хөвсгөл 1 2 6 9
Хэнтий 2 2 5 9
Дархан-Уул 2 1 8 11
Орхон 2 1 6 9
Говьсүмбэр 2 2

Сүүний нийлүүлэлтийн нэг гол онцлог болох улирлын нийлүүлэлтийн онцлогийг

тодорхойлохын тулд бид 2 аргаар тооцоолол хийсэн:
1. Хээлтэгч малын төллөлт, сүүний гарцад суурилан
2. Малчдаас авсан санал асуулгаас сүүний нийлүүлэлтийн улирлын дундаж үзүүлэлтийг
тооцох замаар
Уг 2 тооцооллыг харьцуулж үзвэл бага зэргийн ялгаатай үр дүнгүүд гарсан. Судалгаанаас
харахад зун, намар нийт сүүний 69% нь зах зээлд нийлүүлэгддэг ба үлдсэн хувь болох
31% нь хавар, өвөл борлуулагддаг байна.

Зураг 34. Сүүний нийлүүлэлт улирлаар, жилийн бүх нийлүүлэлтэд эзлэх хувиар

Эх сурвалж: Малчдаас авсан санал асуулгын үр дүн СА-Н-М, *-5 хошуу малын мал төллөлт, сүүний гарцад
суурилан

5.2.4. Нийлүүлэлтийн суваг ба өртгийн сүлжээ

Малчдаас авсан санал асуулгын үр дүн болон дээр тодорхойлсон улирлын хэлбэлзэлд
суурилсан нийлүүлэлтийн сувгийн хувийн жинг улирлаар тодорхойлсон. Судалгаагаар

72
 нийт сүүний 70 орчим хувь нь орон нутгийн захын ченж, хүнсний дэлгүүр, эцсийн
хэрэглэгч нарт, 20.21% нь хоршиж бөөнөөрөө нийлүүлэх замаар томоохон үйлдвэрийн
газрууд, Улаанбаатарын эцсийн хэрэглэгчид болон Улаанбаатарын ченжүүдэд
борлууллагдаг ажээ.
Хүснэгт 41. Сүүний нийлүүлэлтийн суваг, %
Худалдан авагчид Хавар Зун Намар Өвөл Нийт
Орон нутгийн захын ченжүүд 1.60% 7.32% 7.50% 0.83% 17.26%
Орон нутгийн хүнсний дэлгүүрүүдэд 3.14% 10.96% 4.50% 3.64% 22.23%
Орон нутгийн эцсийн хэрэглэгч нарт 1.19% 19.36% 4.39% 0.30% 25.24%
Хоршиж бөөнөөрөө томоохон үйлдвэрийн газруудад 1.93% 1.87% 1.07% 0.00% 4.87%
Хоршиж бөөнөөрөө Улаанбаатарын эцсийн хэрэглэгч нарт 3.83% 5.23% 3.50% 0.00% 12.57%
Хоршиж бөөнөөрөө Улаанбаатарын ченж нарт 0.97% 1.07% 0.73% 0.00% 2.77%
Улаанбаатрын дэлгүүрүүдэд 1.54% 1.77% 2.08% 0.00% 5.39%
Бусад 0.04% 5.33% 4.30% 0.00% 9.67%
Нийт 14.24% 52.93% 28.06% 4.77% 100.00%

Харин хөдөө орон нутгийн

Зураг 35. Хөдөө орон нутгийн ААНБ-уудын сүү сүүний чиглэлийн бизнес
бэлтгэлийн суваг эрхлэгчдээс авсан санал
асуулгын дүнгээс харахад
бизнес эрхлэгчдийн 68% нь
дундын зуучлалгүй шууд
малчдаас авдаг ба үүнээс
хамгийн их хувийн жинг
тодорхойлж буй суваг нь
малчдаас ямар нэгэн
гэрээгүйгээр сүүгээ худалдан
авдаг суваг байна. Харин
малчид, хоршоодоос гэрээлж,
Эх сурвалж: СА-Э-С үр дүн болон өөрийн фермерээс сүүгээ
бэлдэх нь хамгийн үр ашигтай арга гэж үздэг байна.

Сүүний онцлогоос хамааран хөдөө орон нутгаас холын зайнд тээвэрлэх бололцоогүйгээс
дийлэнх малчид сүү, сүүн бүтээгдэхүүнээ зах зээлд борлуулдаггүй байна (СА-Н-С-ын үр
дүнгээр малчдын 51.64% нь сүү сүүн бүтээгдэхүүнээ зах зээлд худалддаггүй ба 48.36% нь
зах зээлд борлуудаг байна). Харин сүү, сүүн бүтээгдэхүүнээ зах зээлд борлуулдаг малчдын
70 орчим хувь нь сүүгээ орон нутгийн хэрэглэгчдэд борлуулдаг ба цөөн тооны малчдын
бүлэг болон фермерүүд Улаанбаатар болон томоохон зах зээлд сүү, сүүн бүтээгдэхүүнээ
борлуулдаг байна. Жишээлбэл: үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан болон импортын сүүний
зах зээлд 50-60%-ийг эзэлдэг Сүү ХК-ий хувьд Төв, Сэлэнгэ, Дархан-Уул, Хэнтий аймгууд

73
 болон Улаанбаатар хот орчмын Жаргалант, Гачуурт тосгон зэрэгт 30 гаруй сүү цуглуулах
цэгүүдийг байршуулах замаар сүүг цуглуулдаг байна.

Мөн томоохон ААНБ-уудын хувьд малчид, фермерийн бэлтгэсэн сүүг газар дээр нь
худалдан аваад, шүүх, хөргөх зэргээр анхан шатны боловсруулалт хийгээд хамгийн
ойрдоо 30-200 км тээвэрлэж үйлдвэрт авчран чанараар нь үнэлж, ямар бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэхэд тохиромжтойгоор нь хувааж, халааж, ариутгах, агаартай үл харьцах орчинд
бин битүү савлан, бүтээгдэхүүнээ зориулалтын тээврээр борлуулалтын цэг, дэлгүүрүүд
рүү тараадаг байна.

Зураг 36. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийн суваг

Улаанбаатарын эцсийн хэрэглэгч нарт

Улаанбаатарын дэлгүүрүүдэд

Улаанбаатарын ченж Улаанбаатарын

нарт, захын лангууны үйлдвэрийн
худалдаачид газрууд Орон нутгийн эцсийн
хэрэглэгчид
5.4%
2.8%
Орон нутгийн Орон нутгийн Орон нутгийн
үйлдвэрүүд захын ченжүүд хүнсний
12.6% 25.2%
дэлгүүрүүд

4.9% 17.3% 22.2%

Малчид, фермерүүд

Нийлүүлэлтийн өртгийн сүлжээ: Сүүний нийлүүлэлтийн хувьд харьцангуй цөөн тооны

дундын нэмүү өртөг шингээгүй зуучлагч нартай байдаг ба эцсийн хэрэглэгчид очтол 2
хүртэлх тооны дундын зуучлагч арилжааны шинж чанартай оролцдог байна. Сүүний
хувьд улирлын шинжтэй үнийн өөрчлөлт, бүс нутаг бүрийн сүүний үнийн ялгаа гэсэн
үндсэн 2 үнийн ялгаа байна.

Улирлын шинжтэй үний ялгаа: 5 сарын сүүл 6 сарын эхээр хонь, ямааны сааль эхэлж
мөн үнээний төллөлт 85-100% болж сүүний гол хэрэгцээг (82%-ийг) хангадаг үнээ, хонь,
ямааны сааль жигдэрч 5-8 сард жилийн нийт саалийн 75 орчим хувь хураагдаж сүүний
нийлүүлэлтийн жилийн дээд түвшинд хүрдэг. Ингэснээр сүүний үнэ огцом буурч 7, 8 сард
сүүний үнэ жилийн доод түвшиндээ хүрдэг. 8 сараас хонь, ямааны сааль үндсэндээ
зогсож, 9 сарын сүүлээр нэгж үнээний сүүний гарц буурдагтай холбоотой сүүний

74
нийлүүлэлт огцом буурдаг. Өвөл, хавар сүүний үнэ тогтмол өсч 2-4 сард сүүний үнэ дээд
цэтээ хүрч урин цаг ирж, сааль эхэлтэл өндөр үнэ хадгалагддаг байна. Улирлын онцлогтой
холбоотой сүүлийн 3 жилд сүүний үнэ зун, намрын доод үнээс даруй 110% өсч өвөл,
хаврын дээд үнэд хүрдэг байна.
Зураг 37. Сүүний үнийн улирлын хэлбэлзэл

Эх сурвалж: ҮСХ
Бүс нутгуудын үнийн ялгаа: Орон нутгийн сүүний 2009 оны жилийн дундаж үнэ
Улаанбаатар хотын сүүний жилийн дундаж үнийн ялгааг аймгийн төвөөс Улаанбаатар хот
хүрэх зайтай харьцуулж авч үзэхэд Сэлэнгэ, Дархан-Уул, Булган Дорнод, Хөвсгөл, Орхон
аймгуудын сүүний дундаж үнэ Улаанбаатар хотын сүүний дундаж үнээс бага байсан бол
бусад аймгуудын сүүний жилийн дундаж үнэ Улаанбаатар хотын сүүний дундаж үнээс
өндөр байсан байна. Энэ нь сүүний хувьд урт хугацаанд хадгалж болдоггүй, мал нь
бэлчээрийн маллагаатай, таруу байрладаг, малчид тус тусдаа голдуу зах зээлд сүүг
борлуулдагтай холбоотой юм.

Зураг 38. Орон нутаг болон Улаанбаатарын сүүний үнийн ялгаа ба аймгийн төвөөс
Улаанбаатар хүрэх замын уртын харьцуулалт, төгрөг, км

Эх сурвалж: ХХАХҮЯ, ҮСХ

5.2.5. Нийлүүлэлттэй холбоотой саад бэрхшээлүүд

Зураг 39. Малчдад тулгарч буй бэрхшээл

75
 Малчдаас авсан санал
асуулгаас сүү, сүүн
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж,
борлуулахтай холбоотой
бэрхшээлүүдийг тодорхойлсон.
Нийт бэрхшээлийн 69.3% нь
бизнес эрхлэхтэй холбоотой
бэрхшээл эзэлж байгаа гэсэн үр Эх сурвалж: СА-Н-С үр дүн
дүн гарсан байна. Энэ нь малчдын хувьд бизнес эрхлэх ур чадвар, санхүүгийн мэдлэг
болон зах зээлийн мэдээлэл дутмаг байгааг харуулж байна. Мөн сүүг удаан хадгалж, хол
тээвэрлэх боломж дутмагаас хамааран зах зээл хомс байдаг нь харагдаж байгаа юм.
Харин орон нутгийн ААНБ-уудаас авсан санал асуулгаас дараах үр дүн гарсан.
Зураг 40. ААНБ-уудад тулгарч буй бэрхшээл

Эх сурвалж: СА-Э-С үр дүн

Дээрх үр дүнгээс харахад улирлын онцлогтой бэрхшээл, нийлүүлэлт, үнийн хэлбэлзэлтэй

холбоотой бэрхшээлүүд нийт бэрхшээлийн 37.7%-ийг эзэлж байгаагаас гадна голлох
бэрхшээлүүдэд агуулах, тээвэрлэхтэй холбоотой бэрхшээлүүд ч багтаж байна.

5.2.6. Сүүний нийлүүлэлтийн хэтийн хандлага

2010 оны 4 сарын 2-ны байдлаар 2009-2010 оны өвөлжит, хаваржилтын хүндрэлийн
улмаас 5.8 сая гаруй толгой мал хорогдож, хээл хаялт ихэсч байна.

Сүүлийн жилүүдэд жилийн боломжит сүүний нөөцөд сааль хураалтын эзлэх хувь буурах
хандлагатай байгаа нь бэлчээрийн даац хэтэрсэнтэй холбоотойгоор цаашид үргэлжлэн
буурах магадлал өндөр байгаа юм. Иймд уламжлалт мал аж ахуйгаас үйлдвэрлэх саалийн
хэмжээ буурах хандлагатай байна.

Бид аймаг тус бүрийн хээлтэгч малын прогноз, бүс нутгуудын 5 хошуу малын сүүний гарц
болон нийт гарцаар тооцсон сүүний нөөцөд эзлэх сааль хураалтын дундаж үзүүлэлтэд
суурилан дараах байдлаар сааль хураалтын ойрын жилүүдийн прогнозыг гаргасан:

76
 Зураг 41. МАА-д бэлдэх сааль хураалтын прогноз, мян тнн

Эх сурвалж: Судалгааны багийн тооцоолол

5.3. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний салбарын эрэлтийн судалгаа

5.3.1. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн өнөөгийн байдал
ҮСХ-ийн жишсэн нэг хүний дундаж хэрэглээ, жишсэн хүний тоогоор тооцоолж авч
үзвэл 2008 оны байдлаар 391.7 сая кг байсан байна.

Зураг 42. Нийт сүүн бүтээгдэхүүний хэрэглээ, мян тонн

Эх сурвалж: ҮСХ
Сүүний хэрэглээ 2000-2003 оны ган зудаас хойш нийлүүлэлтээ дагаад тогтвортой өссөн ба
2008 оны байдлаар 2002 оныхоос даруй 58.7%-иар өссөн байна. Сүүний хэрэглээний
түвшин нь сүүний нийлүүлэлтээс шууд хамааралтай байгаа юм.

Сүүний хэрэглээний өсөлт нь нэг талаас хүн амын өсөлт нөгөө талаас жишсэн нэг хүний
жилийн дундаж хэрэглээ өсч байгаатай холбоотой. Харин эрэлтийн огцом бууралт нь цаг
агаар, ган зудын байдлаас хамааралтай сүүний нийлүүлэлтээс шууд хамааралтай байсаар
байна.

5.3.2. Хэрэглэгчийн төлөв байдал /байршил/

Жишсэн нэг хүний сүүний сарын хэрэглээ 12.3 кг буюу жилийн 147.6 кг байгаа ба
нийт жишсэн хүн амаар авч үзвэл энэ нь 391.7 мянган тонн юм. Үүнийг 2008 оны жилийн
дундаж үнээр авч үзвэл 363.55 тэр бум төгрөг буюу ДНБ-ий 5.6%-тай тэнцүү байна. Харин
жишсэн нэг хүнд ногдох сүүний хэрэглээгээр Завхан аймаг тэргүүлж байгаа бол ДНБ-д
харьцуулсан харьцаагаар Дорноговь хамгийн өндөр үзүүлэлттэй байна. Нийт сүүний
хэрэглээний 46%-ийг Улаанбаатарын хэрэглэгчид хэрэглэж байна.

77
 Хүснэгт 42. Сүүний хэрэглээ, аймгуудаар
Нийт Нийт сүүний Сүүний
сүүний хэрэглээнд Нийт сүүний хэрэглээ
Аймгийн нэр
хэрэглээ эзлэх хувь, хэрэглээ сая ₮ ДНБ-д эзлэх
мян тн % хувь
Сэлэнгэ 9.6 2.5% 19,200.00 9.9%
Дундговь* 8.8 2.3% 7,999.74 14.4%
Говь-Алтай* 2.8 0.7% 3,418.17 4.7%
Хэнтий 9.0 2.3% 9,025.20 11.2%
Архангай* 12.4 3.2% 22,260.10 18.2%
Өвөрхангай* 15.1 3.9% 15,111.00 13.8%
Увс* 10.3 2.6% 10,262.80 11.1%
Завхан* 17.1 4.4% 13,707.69 14.2%
Улаанбаатар 180.4 46.0% 164,123.72 5.5%
Баянхонгор* 11.1 2.8% 7,775.71 9.4%
Говьсүмбэр* 0.9 0.2% 1,300.42 12.1%
Дорнод 10.1 2.6% 7,078.88 8.9%
Хөвсгөл 17.1 4.4% 13,656.48 9.6%
Төв 12.3 3.1% 8,578.08 7.1%
Өмнөговь* 6.5 1.7% 8,159.25 7.8%
Баян-Өлгий 12.6 3.2% 7,586.98 9.5%
Ховд* 11.2 2.9% 14,575.53 13.7%
Сүхбаатар* 6.9 1.8% 4,145.04 2.4%
Дархан-Уул 11.4 2.9% 6,823.01 6.6%
Дорноговь* 6.8 1.7% 8,863.30 22.2%
Орхон 11.0 2.8% 6,596.93 0.6%
Булган 8.3 2.1% 3,300.48 3.8%
Нийт 391.7 100.0% 363,548.51 5.6%
2008 оны эцсийн байдлаар ХХААХҮЯ-ны судалгаа болон ҮСХ-ны мэдээ, *- Мерси Кор ОУБ-ын үйл
ажиллагаа явуулж буй аймгууд

ЭМНХЯ-ны сайдын 1997 оны тушаалаар батлагдсан “Хүн амын хоол тэжээлийн
бодисуудын зөвлөмж”-өөр Монгол улсын хүн амын 2005 оны сүү, сүүн цагаан идээний
жилийн хэрэгцээ 325 сая литр байсан бол 2008 онд сайдын тушаалаар жишсэн нэг хүний
жилийн дундаж өдрийн хэрэглээ 175 мл сүү, 247.5 мл тараг, аарц гэж шинэчлэн тогтоосон
ба уг зөвлөмжид тоонд суурилан тооцсон жилийн нийт сүү, сүүн бүтээгдэхүүний хэрэгцээ
409.2 сая литр болж байгаа юм. Тухайн зөвлөмж хэмжээтэй харьцуулахад зөвхөн Завхан,
Дундговь аймгууд уг зөвлөмж хэмжээнээс их хэмжээний сүү хэрэглэж байгааг эс тооцвол
бусад бүх аймаг уг зөвлөмж хэмжээнээс багаар сүү, сүүн бүтээгдэхүүнийг хэрэглэж байна.

5.3.3. Сүүний чанар, стандарт

Сүүний баталгаат байдал: Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллага, Нэгдсэн Үндэсний
Хүнс Хөдөө Аж Ахуйн Байгууллагын тогтоосноор хүнсний хамгийн эмзэг бүтээгдэхүүн
бол сүү, мах, өндөг. Сүүг зөв хадгалаж, тээвэрлэж, боловсруулахгүй бол бичил биетний

78
үйлчлэлд амархан өртөж, сүү гашилдаг. Мөн өөр нэг онцлог нь мал амьтны зарим өвчин,
тухайлбал бруцеллѐз, сүрьеэ, хорт хордлого хүнд дамжин халдварлах эрсдэлтэй байдаг.
Иймд сүү, сүүн бүтээгдэхүүний хувьд үйлдвэрлэлийн боловсруулалт зайлшгүй байдаг.
Гэтэл үйлдвэрлэлийн аргаар боловсруулагдан эцсийн хэрэглэгчдэд очиж буй
бүтээгдэхүүний хэмжээ Монголд маш бага байгаа ба хүнсний аюулгүй байдал, хооллолт
шим зүйн асуудал маш хурцадмал байсаар байна.

Сүүний чанар стандарт: Нас бие гүйцсэн үнээнээс малчид жилд 1000 орчим литр 6.5-
8.0% ийн тостой 5-5.4% ийн уурагтай сүү бэлддэг бол Европын саалийн дундаж нэг
үнээнээс 3.2-3.4%-ийн тостой 3.3-3.4%-ийн уурагтай 4000 орчим литр сүүг гаргаж авдаг.
Монгол үнээ нь дулаан тохилог байранд тусгай тэжээлээр малладаг цэвэр үүлдрийн
үнээнийхээс тосоор 2.5, уургаар 1.4 дахин их агууламжтай сүү өгдөг нь түүний 1 литр сүү
Европ үнээний 2.3 литр сүүтэй чанар шим, тэжээлээр дүйцдэг байна.

Гэсэн хэдий ч Монголын сүүний бохирдлын түвшин маш өндөр байдаг. Хичнээн халууны
өндөр түвшинд ариутгасан ч тетрапакийн технологиор 3-4 сар хадгалж чадах хэмжээнд
очиж чаддаггүй. Гэвч манай сүүний ААНБ-ууд уг асуудлыг шийдэхийн тулд гарцуудыг
хайсаар байна. Жишээлбэл Сүү ХК цахилгаан саалтуурыг бэлдэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл
тетрапакийн хадгалалтаар 3-4 сар хадгалах боломжтой сүү гарган авахын тулд саалтын
үед нь үнээний хөхийг нь цэвэрлэж ариутгадаг ийм цахилгаан саалтуурыг нэвтрүүлснээр
бохирдол багатай сүү авах боломжтой болох юм.

5.3.4. Салбарын боломжит эрэлтийн хэмжээ

Нэг хүнд ногдох ДНБ болон жишсэн нэг хүнд ногдох сүүний хэрэглээ хоѐрын хувьд
шугаман регресс тооцоход дараах үр дүнтэй гарсан:

Y = 118.1987 + 0.015433*x R-squared= 0.341

t-Statistic 15.031 2.160
у- нэг хүнд ногдох сүүний хэрэглээ
х- нэг хүнд ногдох ДНБ
Хэдий нэг хүнд ногдох сүүний хэрэглээний өөрчлөлтийг тайлбарлах хувь нь 34.1% ч уг
хоѐр хүчин зүйлийн нөлөөлөгч хүчин зүйлийн хувьд бүгд статистик ач холбогдолтой
гарсан байна.
Дээрх тооцоолол болон Дэлхийн Банкнаас гаргасан Монголын ДНБ-ий ирэх жилүүдийн
тооцоолол, ҮСХ-ны хүн амын ирээдүйн таамаглалд үндэслэн ирэх жилүүдийн сүүний
хэрэглээг тооцоолбол дараах байдалтай байна:

79
 Зураг 43. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн прогноз, сүүнд шилжүүлснээр, мян
тонн

Эх сурвалж:ҮСХ, Судалгааны багийн тооцоолол

Шинээр хөгжиж эхэлж буй (Frontier market economy) орнуудын эдийн засгийн өсөлтийн
ирээдүйн тооцоолол хэлбэлзэл маш өндөр байдаг, нөгөө талаас сүүний хэрэглээ цаг уур,
байгалаас хараат бэлчээрийн мал аж ахуйгаас шууд хамаардаг сүүний нийлүүлэлттэй
холбоотойгоор уг хэрэглээний хэтийн төлөв нь өөрчлөгдөх магадлал тун өндөр юм.

5.4. Зэх зээлийн сул орон зайг тодорхойлох /эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүү/
5.4.1. Зах зээлийн сул орон зай болон түүний шалтгаан
МАА-н сүү, сүүн бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт 2003-2004 онуудад зудтай
холбоотойгоор хомсдолд орж байсан ч 2005 оноос 2009 онд хангамж 100% давж байжээ.
Гэвч нэг хүнд ногдох ДНБ-ны өсөлт болон 2009-2010 оны өвөлжилт, хаваржилтын
хүндрэлтэй холбоотой нийлүүлэлтийн дутагдалд орж сүү, сүүн бүтээгдэхүүний жилийн
хомсдол нэмэгдэхээр байна. 5.2.6 болон 5.3.4-т тодорхойлсон үр дүнгүүдээс сүү, сүүн
бүтээгдэхүүний зах зээлийн орон зай дараах байдлаар гарч байна:

Зураг 44. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний зах зээлийн орон зай, жилээр мян тн, сүүнд
шилжүүлснээр

Дутагдал

Эх сурвалж: ҮСХ, судалгааны багийн тооцоолол

2001 оноос 2009 оны хооронд сүүний нийлүүлэлтийн улирлын хэлбэлзэл болон төгрөгийн
ханш хурдтай унасантай холбоотой сүүний үнэ 2.2 дахин өссөн байна.

Зураг 45. Сүүний үнийн индекс 2001 оныхоос даруй 2.2 дахин өссөн байна

80
 Эх сурвалж: ҮСХ

Сүүний сарын үнийн индекс болон сүүний сар бүрийн хангамжийн түвшин хоѐрын
шугаман регрессийг тооцоолоход дараах үр дүн гарсан:

Y = 1.0854 + 0.0176*x R-squared= 0.367

t-Statistic 36.466 -2.408
у- сүүний үнийн индекс %
х- сүүний хангамжийн түвшин %

Дээрх 2 хүчин зүйлийн хамаарлын хүч нь 60.6%, үнийн өөрчлөлтийг улирлын

хэлбэлзэлтэй сүүний хангамжийн түвшний өөрчлөлт тайлбарлах түвшин 36.7% ба бусад
хүчин зүйл тогтмол гэж үзвэл хангамжийн түвшин 1%-иар буурахад сүүний үнийн индекс
1.76%-иар өсч байгаа юм.

Зураг 46. Сүүний хангамжийн түвшин, үнийн харьцаа, %

Эх сурвалж: ХХААХҮЯ, ҮСХ, судалгааны багийн тооцоолол

5.4.2. Эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүүтэй байдал, сул орон зайг багасгах боломж, арга зам
Жилийн хэрэгцээний хувьд нэг талаас эдийн засгийн өсөлтийг дагаад чанар стандартад
нийцсэн үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан сүү, сүүн бүтээгдэхүүний хэрэгцээ нэмэгдэж
байгаа ба өнөөгийн үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан сүүний хэрэглээ нийт сүүний
хэрэглээнд бага хувийг эзэлж байгаа нь уг зах зээлд сул орон зай их байгааг илэрхийлж
байна.

81
 Бид сүүний нийлүүлэлтийн судалгааны хэсэгт тодорхойлсон сүүний нийлүүлэлтийн
улирлын хэлбэлзэл, нэг хүнд ногдох зуны болон сэрүүн улирлын сүүний хэрэглээний
өдөрт хэрэглэх хэрэгцээний ялгаварт харьцаатай хамааруулан тооцсон жишсэн нэг хүнд
ногдох сүүний хэрэглээнд суурилан сүүний нийлүүлэлт болон эрэлтийн зөрүүг сараар
тойм байдлаар тооцоолов.

Зураг 47. Сүүний улирлын нийлүүлэлтийн дутагдал, мян тн 2008 он

Эх сурвалж: ХХААХҮЯ, ҮСХ, судалгааны багийн тооцоолол

Уг тооцооноос харахад 6-9 сард хэрэглээнээс давсан 215 мянган тонн сүүний нөөцийг
бусад саруудад дутагддаг нийт 149 мянган тонн сүү, сүүн бүтээгдэхүүнд нөөцлөх хэрэгтэй
болж байгаа юм. Үүнээс харахад хэдий 2008 онд сүүний хангамж 100% давсан мэт
харагдаж байгаа хэдий ч сүүний илүүдэлтэй байдаг зуны 4 сард бий болж байгаа 215
мянган тонн сүүг нөөцлөх боломж Монголын сүүний салбарт байхгүй, аж үйлдвэрийн
аргаар боловсруулсан сүү, сүүн бүүтээгдэхүүн нь дөнгөж 10-20 мянган тонн буюу дээрх
саруудад илүүдэлтэй байгаа сүүний дөнгөж 5-9% нь байгаа юм. Мөн нийт сүүний
чиглэлийн ААНБ-уудын жилийн хүчин чадал нь 25-30 мянган тонн сүү, сүүн
бүтээгдэхүүн байгаа нь энэ салбарт зах зээлийн сул орон зай маш их байгааг харуулж
байгаа юм.
Хүснэгт 43. Зах зээлийн орон зайг багасгах боломжууд байна:
Зах зээлийн орон зай Боломж, арга зам
Эдийн засгийн өсөлтөө дагаад Малыг эрлийзжүүлэн, нэгж хээлтэгч малаас авах саалийг нэмэгдүүлэх.
сүүний эрэлт өсөх хандлагатай Фермерийн аж ахуйг тогтворжуулж, эрчимтэй хөгжүүлэх шаардагатай байна.
байгаа ба уг эрэлтийг ойрын Сүү бэлтгэлийг цогцоор нь төлөвлөж, аймгуудыг бүсчилж, тухайн бүс
жилүүдэд бэлчээрийн мал аж нутгийн сүүний нөөцөд тохирсон хүчин чадалтай хуурай сүүний
ахуйн сүүн үйлдвэрлэлээр хангаж үйлдвэрүүдийг бий болгож, хөгжүүлэх
чадахааргүй байна. Сүүний нийлүүлэлтийн сувгийг боловсронгуй болгож, малчдыг жижиг оврын
Улирлын онцлогтой сүүний тохирсон хөргөгчтэй тоног төхөөрөмжүүдээр хангах
нийлүүлэлтийн өсөлт болон
сүүний эрэлтийн хомсдол
Хэрэглэгчдийн сүүн бүтээгдэхүүнд Улирлын хэлбэлзэлтэй нийлүүлэлттэй холбоотой сүүний үйлдвэрүүдэд
тавих стандарт эдийн засгийн эргэлтийн хөрөнгийн санхүүжилт шаардлагатай байна. Нэмүү өртөг
өсөлтөө даган өсөх хандлагатай шингэсэн сүү МАА-д үйлдвэрлэсэн сүүтэй өрсөлдөх чадвар Монголын
байгаа ба үүнийг хангахын тулд уламжилж заншсан хэрэглээтэй холбоотой сул байгаа тул сүүний
үйлдвэрлэлийн аргаар үйлдвэрүүдийн ашгийн хувь бага байгаа. Иймд энэ үед нь хөнгөлттэй
боловсруулсан сүү, сүүн санхүүжилтээр дэмжиж уг салбарт үйлдвэрлэлийн түвшинг нэмэгдүүлэх

82
бүтээгдэхүүний зах зээлд нэвтрэх
орон зай маш их байна
Шинэ сүүн бүтээгдэхүүний орон
зай
Орон нутгийн хувьд
хэрэгтэй байна.
Хөгжилтэй орнуудын сүүн бүтээгдэхүүнүүдийг судлан шинэ, шинэ сүүн
бүтээгдэхүүнүүдийг зах зээлд нэвтрүүлэх, сүүний өдөр тутмын хэрэглээг
тогтворжуулах хэрэгтэй байна.
Сүүн бүтээгдэхүүний тогтсон стандартуудыг бий болгон хэрэглэгч
үйлдвэрлэгчдэд хэрэгжүүлж занших хэрэгтэй.
МАА-д үйлдвэрлэсэн сүүний бохирдолт их байгаа тул малчдад сүүний чанар,
хүнсний аюулгүй байдлын талаар зөвлөмж өгч хэрэглэж заншуулах.
Мөн сүүний бохирдлыг анх үүсч буй шатанд нь багасгах цахилгаан
саалтуурыг малчдад лизингээр өгч хэрэглэж заншуулах явдлыг үе шаттайгаар
авч хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна.
Аймгуудын сүүний үнийг Улаанбаатарын үнэтэй харьцуулахад нийт
аймгуудаас 13 аймгийн дундаж сүүний үнэ Улаанбаатарын үнээс өндөр
байна. Иймд тухайн аймгуудыг хэдэн бүс болгон тухайн бүс бүрт нь
тохирсон хуурай сүүний үйлдвэрүүд барих хэрэгтэй байна.

5.5. Дүгнэлт

- 2008 оны байдлаар нийт хээлтэгч малын тоо толгой 1999 оныхоос 1.3 дахин их
байгаа ч уг өсөлтийн дийлэнх хувь нь ямаа байгаатай холбоотойгоор 2008 оны нийт
сүүний гарцаар тооцсон жилийн сүүний нөөц 1999 оны нийт сүүний нөөцийн дөнгөж
81%-тай тэнцүү байна.
- Ган зудаас хамааралтайгаар малын тоо толгой хорогдсоноос сүүний нийт гарц
буурахын зэрэгцээ нэгж хээлтэгч малаас авах саалийн хэмжээ болон нийт сааль хураалт
буурдаг байна.
- Монгол улс үхрийг сүүний чиглэлээр эрлийзжүүлэх талаар 1950-1970 онд
идэвхитэй ажиллаж байсан ч 1990 оноос хойш энэ ажил ерөнхийдөө зогссон. Урьд өмнө
нь хийгдэж байсан судалгаагаар Монголын бэлчээрийн маллагаа хосолсон фермерийн аж
ахуйд үнээг эрлийзжүүлэх ажлыг хослуулан хэрэгжүүлэхэд амжилт олох бүрэн үндэслэл
байдаг байна.
- Зун, намар нийт сүүний 69% нь зах зээлд нийлүүлэгддэг ба үлдсэн хувь болох 31%
нь хавар, өвөл борлуулагддаг байна.
- Нийт сүү борлуулалтын 70 орчим хувийг орон нутгийн захын ченж, хүнсний
дэлгүүр, эцсийн хэрэглэгч нарт борлуулж байгаа бол, 20.21%-ийг малчид хоршиж
бөөнөөрөө томоохон үйлдвэрийн газрууд, Улаанбаатарын эцсийн хэрэглэгчид болон
Улаанбаатарын ченжүүдэд борлуулдаг ажээ.
- Сүүний чиглэлийн бизнес эрхлэгчдийн 68% нь дундын зуучлалгүй шууд малчдаас
сүүгээ авдаг ба үүнээс хамгийн их хувийн жинг тодорхойлж буй суваг нь малчдаас ямар
нэгэн гэрээгүйгээр сүүгээ худалдан авдаг суваг байна. Харин сүү цуглуулах хамгийн үр
ашигтай арга нь малчид, хоршоодоос гэрээлж, болон өөрийн фермерээс сүүгээ бэлдэх арга
байдаг байна.

83
 - Мал төллөлт, саалийн гарц, тухайн мал бүрийн онцлогоос хамаарч 5-8 сард нийт
саалийн 75 орчим хувь хураагдаж, сүүний нийлүүлэлт жилийн хамгийн оргил үедээ
хүрдэгтэй холбоотой сүүний үнэ тухайн жилийн доод ханшиндаа хүрдэг ба өвөл, хавар
сүүний нийлүүлэлтийн хомсдолтой холбоотой сүүний үнэ 100 гаруй хувиар өсч тухайн
жилийн дээд ханшиндаа хүрдэг байна
- Сүүг урт хугацаанд хадгалж болдоггүй, малчид бэлчээрээ түшиглэж таруу
байрладаг тул голдуу сүүний нийлүүлэлтээ тус тусдаа дангаараа зах зээлд борлуулдаг, зах
зээл нь хол байдагаас малчдын 50 гаруй хувь нь сүү, сүүн бүтээгдэхүүнээ зах зээлд
борлуулж чадахгүй байна.
- Малчдын хувьд сүү, сүүн бүтээгдэхүүнийг зах зээлд борлуулахтай холбоотой гарч
буй бэрхшээлийн 69.3% нь бизнес эрхлэхтэй холбоотой бэрхшээл эзэлж байгаа бол бизнес
эрхлэгчдийн хувьд улирлын онцлогтой бэрхшээл, нийлүүлэлт, үнийн хэлбэлзэлтэй
холбоотой бэрхшээлүүд нийт бэрхшээлийн 37.7%-ийг эзэлж байгаагаас гадна голлох
бэрхшээлүүдэд агуулах, тээвэрлэхтэй холбоотой бэрхшээлүүд багтаж байна
- Эдийн засгийн өсөлтөө дагаад нэг хүний сүүний хэрэглээ өсч байгаа, харин нөгөө
талаас цаг уурын байдалтай холбоотой сүүний нөөц, нийлүүлэлт буурч байгаагаас 2010
оноос эхлэн жилд 130 орчим мянган тонн сүүний дутагдалд орох төлөвтэй байна.
- Улирлын хэлбэлзэлтэй холбоотой нийлүүлэлтийн жилийн хамгийн өндөр үед 215
мянган тонн сүүг нөөцлөх шаардлагатай байгаа юм. Гэтэл уг нөөцлөх шаардлагатай
сүүний дөнгөж 5-9% буюу 10-20 мянган тонн сүү, сүүн бүтээгдэхүүн аж үйлдвэрийн
аргаар боловсруулагдан эцсийн хэрэглэгчдэд очиж байна.
- Сүүний нөөц, нэгж хээлтэгч малын саалийн гарцыг нэмэгдүүлэхийн тулд малыг
сүүний чиглэлийн малаар эрлийзжүүлэх, сүүг зөв зохистой нөөцлөх арга технологиийг
хэрэглэх нь чухал байгаа юм. Үүний нэг хэлбэр нь хуурай сүүний үйлдвэрийг бүс
нутгуудын хэмжээнд тухайн бүс нутгуудын нийт нөөцөд тохирсон хүчин чадалтайгаар
байгуулах хэрэгтэй байна.
- Сүүний чанар, стандартын баримт бичгүүдийг хэрэглэгч болон үйлдвэрлэгчдэд
мөрдүүлж сургах шаардлагатай байна.
- Байгалаас хараат байдлыг бууруулахын тулд эрчимжсэн мал аж ахуйг түргэн үе
шаттайгаар бий болгож, тогтворжуулж, хөгжүүлэх хэрэгтэй байна.

6. Ноосны салбарын судалгаа

6.1. Монгол улсын ноосны салбарын өнөөгийн байдал
6.1.1. Монгол улсын ноосны салбарын өнгөрсөн болон өнөөгийн байдал
Манай улсад анх 1961 онд БНМАУ-ын СНЗ-ийн 580-р тогтоолоор Улаанбаатарт
хивсний үйлдвэр байгуулах шийдвэр гарснаар ноос, ноосон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн
салбар хөгжиж эхэлсэн. Үүнээс хойш ноосон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн салбар өргөжин
тэлсээр 1989 онд 13 үйлдвэр ажиллаж, жилдээ 15 мянган тонн хонины ноос боловсруулан
10 мянган тонн угаасан ноос, 5 мянган тонн ээрмэл, 2.5 сая хавтгай дөрвөлжин метр хивс,
84
1.3 сая ширхэг сүлжмэл, 650 мянган метр эсгий, 600 орчим мянган хос эсгий гутал
үйлдвэрлэж, 1.9 сая хавтгай дөрвөлжин метр хивс болон төрөл бүрийн ноосон эдлэл
экспортолж байсан байна. 1999 оноос ноос боловсруулах салбар уналтанд орж эхэлсэн ба
угаах чиглэлийн 3 цех, 3 үйлдвэр, ээрэх чиглэлийн 1 үйлдвэр, 4 цех, хивсний 3 үйлдвэр,
ноосон нэхмэлийн 1 үйлдвэр, эсгий, эсгий гутлын 2 үйлдвэр, орон нутагт 30 гаруй цех,
нэхээсгүй эдлэлийн 1 үйлдвэр ажиллаж байснаас гадна Улаанбаатар хивс, Эрдэнэт хивс
ХК-уудаас бусад үйлдвэрүүд хүч чадлынхаа 10 хүрэхгүй хувийг ашиглаж, ноосон
нэхмэлийн үйлдвэрлэл зогсолтонд орсон.

Харин 2009 оны байдлаар манай улсад нийт 55 ноос боловсруулах үйлдвэр 6.5 мянган
тонн ноос боловсруулж, 11.8 мянган тонн ноос угааж, экспортлож байгаагаас 10 нь
Улаанбаатар хотод, үлдэх хэсэг нь хөдөө орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж байна. Тус
салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй үйлдвэрүүдийн хүчин чадлыг түүхий эдийн нөөцтэй
харьцуулбал, угаах шатанд 6 дахин, самнах шатанд 3 дахин их, ээрэх шатанд 3 дахин,
сүлжих шатанд 2,5 дахин бага байна. Хивс, хөнжил, нэхээсгүй эдлэл, эсгий, эсгий гутлын
таван үйлдвэр, ноосны чиглэлээр БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай угаах 20 орчим
үйлдвэр хүчин чадлынхаа 30-35 хувийг ашиглаж, нийт түүхий эдийн 28 хувийг
боловсруулж, түүнийхээ 50 орчим хувийг угааж экспортолдог. 2009 оны байдлыг
өнгөрсөн онтой харьцуулахад ээрсэн утасны үйлдвэрлэл 114.8, сүлжмэл эдлэл 17.8, эсгий
40.3, эсгий гутал 90.9 хувиар өсч, хивсний үйлдвэрлэл 30.8 хувиар буурчээ.

Сүүлийн жилүүдэд тус салбарын хөгжил улам эрчимжих хандлага ажиглагдаж байгаа ба
зөв гарц, түлхүүрийг нь олж чадвал Монголын мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн, тэр дундаа
ноосон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл нь экологийн цэвэр гаралтай, чанар сайтай гэдгээрээ
уул уурхайгаас ч илүү ашиг орлого авчрах боломжтой гэдгийг гадаад, дотоодын эрдэмтэн,
мэргэжилтнүүд18 Эрдэнэт хивс компанийн ISO9001 стандарт бүхий хивс болон бусад
төрлийн бүтээгдэхүүний жишээн дээр тодорхойлж байна. Мөн үүнээс гадна НҮБ-ын
БСШУ-ны байгууллагаас БСШУЯ, ШУТИС-тай хамтран зохион байгуулсан “Ноос,
ноолуурын салбарын шинжлэх ухаан, технологийн тэргүүлэх чиглэлийг тодорхойлох”
семинарын үед Монгол хонины ноосоор барилгын дулаалгын материал үйлдвэрлэн
дотоодын хэрэгцээгээ хангах тухай яригдаж эхлээд байна. Энэ мэтчилэн тус салбарын
хөгжилд ойрын жилүүдэд дорвитой ахиц дэвшил гарах хандлага ажиглагдаж байна.

6.1.2. Төр засаг, олон нийтийн байгууллагуудаас ноос, ноосон бүтээгдэхүүний салбарт
хэрэгжүүлж буй төсөл, хөтөлбөр
Төрөөс хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөр

Төрөөс уг дэд салбарыг дэмжихийн тулд хэрэгжүүлж буй гол төсөл нь “Ноос” Дэд
хөтөлбөр юм. 2001-2010 онд хэрэгжүүлэх уг хөтөлбөр нь ноос боловсруулах салбарын

18
МОНЦАМЭ агентлагын сэтгүүлч Э.Адъяасүрэн, Японы “YA LLC” компанийн захирал, ноѐн Үмэда
Ёшимичитай хийсэн ярилцлага. Улаанбаатар хот 2009-12-10-ны өдөр хийсэн ярилцлага.

85
 үйлдвэрүүдийн хүч чадлын ашиглалтыг сайжруулах замаар салбарын үр ашиг, өрсөлдөх
чадварыг дээшлүүлэх зорилготой юм.

Хүснэгт 44. “Ноос” дэд хөтөлбөрийн гүйцэтгэл:

Үе Гүйцэтгэлийн
Он Үе шат тус бүрт хэрэгжүүлэх зорилтууд
шат хувь
Салбарын тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх, үйлдвэрлэлээ хэвийн өсөлттэй
I үе
2001-2002 явуулах нөхцөлийг бүрдүүлэх, өрсөлдөх чадварыг сайжруулах арга хэмжээг
шат
хэрэгжүүлж эхлэх. 83%
II үе Салбарын үйлдвэрүүдийн хүч чадлын ашиглалтыг дээшлүүлж,
2003-2004
шат бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, экспортыг тогтвортой нэмэгдүүлэх.
Ноосон түүхий эдийн нөөцийг бүрэн ашиглах, шинээр бий болсон
III үе
2005-2010 технологийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх арга хэмжээ авч салбарын хөгжлийн 50%
шат
стратегийн үндсэн зорилтыг хангах.

Уг дэд хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн өнөөгийн байдлаас харахад19 тус салбар дахь

бүтээгдэхүүний нэр төрөл, ажиллах хүчин тодорхой хэмжээгээр өсч, зарим нэг ААНБ-
уудад хөнгөлттэй зээл олгогдож санхүүгийн эх үүсвэртэй болсноор, техник тоног
төхөөрөмжийн хоцрогдолоо сайжруулж чадаж байгаа хэдий ч экспортын хэмжээнд
ахицтай өөрчлөлт ороогүй байна. Ийнхүү хөтөлбөр төлөвлөсөн үр дүндээ хүрч чадахгүй
байгаа нь нэг талаас салбарын бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, экспортыг нэмэгдүүлэхэд
санхүү, зээл, татвар, даатгалаар дэмжих эрх зүйн орчин бий болсон ч эдгээр үйлчилгээний
хүртээмж бага, зээл олгох хүрээ нь хязгаарлагдмал, нөгөө талаас хөтөлбөрт тусгасан
үйлдвэрүүдийн санхүү, эдийн засгийн чадавхийг сайжруулж, тогтвортой ажиллагааг
хангах, шинэ технологийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх зорилтын арга хэмжээнүүдийг
хэрэгжүүлэхэд зарцуулагдах хөрөнгийн эх үүсвэр батлагдахгүй байгаагаас шалтгаалжээ.

Олон нийтийн байгууллагуудаас хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөр, арга хэмжээ

Дотоод, гадаадын олон нийтийн байгууллагуудын зүгээс дараах төслүүдийг

хэрэгжүүлж байна:

- Дэлхийн байгаль хамгаалах сангаас явуулсан Увс, Цагаан гол төслийн сургалт 20
- Ирвэс Хамгаалах Сангийн Ирвэс Энтерпрайз хөтөлбөр
- Дундговь аймгийн засаг даргын санаачилсан “Цагаан алт” хөтөлбөр

Увс, Цагаан гол төслийн сургалтаар шинэ бүтээгдэхүүн хийх арга технологид
суралцуулсан байна.

Ирвэс Энтерпрайз хөтөлбөрийн хүрээнд хурганы ноосны анхан шатны боловсруулалт,

боловсруулсан ноосоор эсгий, эсгий бүтээгдэхүүн хийх сургалт явагдсан байна21.
19
Засгийн Газрас баталсан “Ноос” дэд хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн байдалд хийсэн хяналт-шинжилгээ,
үнэлгээний тайлан 2009.03.20
20
2007 оны 11 сард болсон “Ноосны анхан ба гүнзгий шатны сургалт” -нд Увс аймгийн Сагил сумын
“Аргалт Харги” нөхөрлөлийн 3 малчин, Бөхмөрөн сумын “Ямаат” нөхөрлөлийн 7 малчин хамрагджээ.

86
 “Цагаан алт” хөтөлбөрийн үр дүнд малчид хонины ноосоор гэрийн шаахай, гутал, цүнх,
гоѐлын хослол, олбог гудас гээд 70 гаруй нэр төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг болжээ.

Уг төслүүдийн хүрээнд тодорхой тооны малчдад ноос, ноосон бүтээгдэхүүнээр төрөл

бүрийн гар урлал, эсгий эдлэл хийх сургалтууд явуулж байгаа нь нэг талаас малчдад
орлогын эх үүсвэртэй болоход нь тус дэм үзүүлж байгаа бол нөгөө талаас эдгээр
сургалтуудад оролцсон малчид бичил бизнес (ноосон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл) эрхлэн
бүтээгдэхүүнээ дотоод, гадаадын зах зээлд борлуулдаг, тодорхой хэмжээний хэрэглэгчтэй
болсон нь уг салбарын хөгжилд үнэтэй хувь нэмрээ оруулж байна. Жишээлбэл Дундговь
аймгийн Өндөршил сумын “Асрал” төвийн үйлдвэрлэгчид эсгий шаахай, улавч, малгай
ороолтоос эхлээд гучаад нэр төрлийн бүтээгдэхүүнээ Умард Ирланд, Англи улсын зах
зээлд гаргаж байгаа бол Якут, Итали улсаас бүтээгдэхүүн авах хүсэлт ирээд байна.

Энэ мэтээр Дундговь аймагт хонины ноосоор бүтээгдэхүүн урлаж байгаа 96 бүлэг байгаа
ба бүлэг тус бүр ойролцоогоор таван хүнтэй ажилладаг буюу нийт 480 хүн ажлын байртай
болж, өрхийн орлогоо өсгөж, дээр нь амьдрах арга ухаанд суралцаж чадсан байна.

6.2. Ноосны салбарын нийлүүлэлтийн судалгаа

6.2.1. Монгол улсын хонин сүргийн тоо толгой
Монгол улсын нийт мал сүргийн 43.8%-ийг хонин сүрэг эзэлдэг ба манай
улсын нутаг дэвсгэрийн хангай, хээр тал, говийн аль ч бүсэд хонийг өсгөх боломжтой юм.
1990 онд манай улс нийт 3684,7 мянган толгой хоньтой байсан ба 2000 онд буюу 10
жилийн дотор даруй 4 дахин өсч 13206,0 мянган толгой хоньтой болсон. Гэвч 2000-2003
онд тохиосон зудын улмаас хонин сүргийн тоо жил дараалан буурч 2003 онд 10417,6
мянган толгой болсон. Манай улсын нийт мал сүргийн 40 гаруй хувийг эзлдэг хонин сүрэг
нь бусад малаа бодвол өсгөж үржүүлхэд арчилгаа бага, мах болон бусад түүхий эдийн
хувьд чанартай байдгаас жил ирэх тусам тоо толгой нь өссөөр байна.
Хүснэгт 45. Нийт малын тоонд эзлэх хонь /2004-2009 оны байдлаар/
№ Төрөл 2004 2005 2006 2007 2008 2009
1 Нийт мал /мян.тол/ 28027.9 30398.8 34802.9 40263.8 43288.4 44000
2 Нийт хонь /мян.тол/ 11686.4 12884.5 14815.1 16990.1 18362.3 19274.7
3 Эзлэх хувь /%/ 41.70% 42.40% 42.60% 42.20% 42.40% 43.80%
Эх сурвалж: ҮСХ

Монгол улсын хонин сүрэг 2000-2003 оны зудаас хойш эрчимтэй өссөөр ирсэн хэдий ч
сүүлийн жилүүдэд энэхүү өсөлт саарах болсон нь нэг талаас хонины ноос үнэгүйдэж,
малчид ноолуур, мах зэрэг түүхий эд нь өндөр үнээр борлогдож байгаа ямаа, үхэр зэргийг
өсгөхөд илүү ихээр анхаарч байгаатай холбоотой.
Зураг 48. Хонины тоо толгойн өсөлтийн хувь

21
2009 оны 7-8 дугаар саруудад Увс аймаг Бөхмөрөн сум Цагаан Түнгийн заставт явагдсан энэхүү
сургалтанд дээрх хоршоодын нийт 10 гишүүн хамрагдсан байна.

87
 Эх сурвалж: ҮСХ

Манай улсын малтай нэг өрхөд дунджаар 79 хонь ногдож байна.22

Улсын хэмжээгээр төл болон өсвөр насны хонийг ажлын ба бэлтгэлийн насны эр хонинд
харьцуулсан харьцаа 1,42 байгаас харахад хээлтэгч малын тоо өндөр хувьтай байгаа нь
хэрэв байгаль, цаг агаарын онцгой өөрчлөлт гарахгүй бол манай улсын хонин сүргийн тоо
толгой цаашид тогтвортой өсөх боломжтой болохыг харууж байна.

Зураг 49 Хонин сүргийн бүтэц, %

Эх сурвалж: ҮСХ-ноос ХАА-н салбарт хийсэн судалгаа

6.2.2. Түүхий эдийн нөөц болон монгол хонины ноосны онцлог

Монгол улсын хонины ноосны нөөц:

Манай улсад 1999 онд улсын хэмжээгээр нийт 17.8 мянган тонн хонины ноосны
нөөцтэй байсан бол 2009 оны байдлаар манай улсын ноосны нөөц 23.2 мянган тонн буюу
1999 онтой харьцуулхад 30,3 хувиар өссөн байна. Гэсэн хэдий ч дийлэнх ноос нь хөдөө
орон нутагт Монгол гэрийн эсгий эдлэл хэлбэрээр, үлдэх хэсэг нь огт ашиглагдахгүй
хаягдал болон үрэгдэж байна.
Хүснэгт 46. Хонины ноосны түүхий эдийн нөөц /мянган кг/
№ БҮСҮҮД 2005 2006 2007 2008 2009
I БАРУУН БҮС 4,635.12 5,448.96 6,080.16 6,009.72 5,559.48
1 Баян-Өлгий 669 723.6 769.2 726 629.16
2 Говь-Алтай* 705.24 843.48 930.12 922.92 832.92
3 Завхан* 1,231.68 1,501.80 1,758.36 1,865.52 1,754.40
4 Увс * 1,185.24 1,397.76 1,533.84 1,458.00 1,374.12
5 Ховд * 843.96 982.32 1,088.64 1,037.28 968.88
II ХАНГАЙН БҮС 5,139.84 6,064.44 7,161.24 8,181.12 8,855.40
6 Архангай * 1,189.92 1,394.88 1,629.72 1,937.40 2,143.32

22
Монгол Улсын Үндэсний Статистикийн Хорооноос ХАА-н салбарт хийсэн судалгаа, Улаанбаатар хот
2009

88
 7 Баянхонгор * 536.52 638.04 753.72 846.24 869.76
8 Булган 826.92 990.48 1,187.88 1,439.64 1,599.24
9 Орхон 66.96 86.16 105.12 133.2 134.16
10 Өвөрхангай * 1,271.28 1,456.08 1,754.52 1,883.04 2,029.68
11 Хөвсгөл 1,248.24 1,498.80 1,730.28 1,941.60 2,079.24
III ТӨВИЙН БҮС 3,235.68 3,520.32 4,117.08 4,742.52 5,341.20
12 Говь-сүмбэр* 70.92 82.68 89.04 79.8 83.64
13 Дархан-Уул 78.48 99.24 122.64 195.6 211.8
14 Дорноговь* 447 338.16 373.08 422.4 490.44
15 Дундговь* 983.64 1,040.52 1,133.16 1,101.48 1,168.56
16 Өмнөговь* 295.68 302.88 355.8 421.44 450.84
17 Сэлэнгэ 333.12 407.88 544.2 782.04 878.52
18 Төв 1,026.84 1,248.96 1,499.16 1,739.76 2,057.40
IV ЗҮҮН БҮС 2,337.84 2,589.60 2,875.20 2,915.88 3,172.20
19 Дорнод 563.88 632.76 733.68 826.32 844.92
20 Хэнтий 938.76 1,055.88 1,209.96 1,209.84 1,024.44
21 Сүхбаатар* 835.2 900.96 931.56 879.72 1,302.84
V Улаанбаатарын бүс 141.3 193.5 193.05 231.75 251.85
УЛСЫН ДҮН 15,489.78 17,816.82 20,426.73 22,080.99 23,180.13
2008 оны эцсийн байдлаар ХХААХҮЯ-ны судалгаа болон ҮСХ-ны мэдээ, *- Мерси Кор ОУБ-ын үйл
ажиллагаа явуулж буй аймгууд, Тайлбар: Хонины ноосны нөөцийг тооцохдоо нэг хонь дунджаар 1,2 кг ноос
өгдөг гэж тооцоолов
2009 оны байдлаар Монгол улс 23.2 сая кг ноосны нөөцтэй байгаа юм.

Монгол хонины ноосны онцлог: Монгол хонь ноолуур, сор, завсрын болон ямаан үс
оролцсон холимог ширүүн ноостой байдаг.

1999 онд манай улсын хонины ноосны 1.2% нь нарийн, нарийвтар ноос, 18.9% нь нутгийн
шилмэл үүлдэр, омгийн хонины ноос, 79.9% нь Монгол хонины ноос байсан ба нарийн,
нарийвтар ноост хонины тоо 1999 онд 1990 онтой харьцуулахад 64.5%-иар буурч 55.1
мянган толгой байсан бол 2008 оны байдлаар манай улсын ноосны нөөцийн 95% нь
бохирдол ихтэй, чанар муутай23, 4% нь бохирдол багатай, үлдсэн 1% нь дээд зэрэглэлийн
чанартай буюу нэхмэл хийхэд тохиромжтой ноос болсон байгаагаас харахад манай улсын
ноосны нөөцөд эзлэх нарийн, нарийвтар ноост хонины тоо жилээс жилд цөөрч, нутгийн
хонин сүрэгтэй эрлийзжсэнээр дээд зэрэглэлийн нарийн, нарийвтар ноосны нөөц буурсаар
байна.

23
Энэ ноосоор зөвхөн хивс, эсгий гутал, дулаалгын материал, гэрийн туурга зэрэг бүтээгдэхүүн хийхэд л
тохиромжтой

89
 Хүснэгт 47. Монгол хонины төрөл, ангилал24
№ Төрөл 2005 он 2006 он 2007 он 2008 он
1 Цэвэр үүлдрийн хонь 1 205.2 9.40% 1 411.0 9.50% 1 574.7 9.30% 1 418.3 7.70%
2 Эрлийз хонь 53.9 0.40% 57.7 0.40% 59.9 0.40% 98.9 0.50%
3 Нутгийн шилмэл омгийн 113 0.90% 103.9 0.70% 65.2 0.40% 63.3 0.30%
хонь
4 Нутгийн сайжруулсан хонь 753.2 5.80% 892.7 6.00% 918.4 5.40% 949.8 5.20%
5 Нийт хонь 12,884.60 14,815.10 16,990.10 18,362.20

6.2.3. Нийлүүлэгчдийн төлөв байдал

2009 оны байдлаар Монгол улс 23.2 мянган тонн хонины ноосны нөөцийнхөө 28%
буюу 6.5 мянган тонныг нь ашиглаж, 51% буюу 11.8 мянган тонныг угааж, экспортод
гарган, үлдсэн 21% буюу 4.9 мянган тонныг нь ашиглаж чадахгүй байсаар байна25 гэсэн
судалгаа байдаг. Энэ нь нэг талаас түүхий эдийн үнэ буурсантай холбоотой ч нөгөө талаас
тус салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй боловсруулах үйлдвэрүүдийн хөгжил сул дорой,
өөрт буй хүчин чадлаа бүрэн гүйцэд ашиглаж чадахгүй байгаа зэрэг олон хүчин зүйлээс
улбаатай юм.

Хүснэгт 48. Хонины ноосны ашиглалт 2009 оны байдлаар /тонн/

БҮСҮҮД Хонины Ноосны Угааж, Хаягдал ноос
ноосны нөөц ашиглалт экспортод
гаргасан ноос
БАРУУН БҮС 5559.5 1556.7 2835.3 1167.5
ХАНГАЙН БҮС 8855.4 2479.5 4516.3 1859.6
ТӨВИЙН БҮС 5341.2 1495.5 2724 1121.7
ЗҮҮН БҮС 3172.2 888.2 1617.8 666.2
УЛААНБААТАРЫН БҮС 251.9 70.5 128.4 52.9
УЛСЫН ДҮН 23180.1 6490.4 11821.9 4867.8

ГХЯ, НҮБ-ын Үйлдвэр хөгжлийн байгууллага (ЮНИДО)-тай хамтран 2010 оны 2 дугаар
сарын 24-25-ны өдрүүдэд зохион байгуулсан “Монгол Улсын үйлдвэржилтийн бодлого”
сэдэвт семинар, хэлэлцүүлгийн үеэр Сүлжмэл эдлэлийн салбарын шинжээч Х.Куффер
хэлэхдээ “Монголд байгаа ноос, ноосон бүтээгдэхүүнийг дэлхийн түвшид гаргах боломж
байгаа ч хонины ноосны ач тусын тухай ярихгүйгээс нэр хүнд нь унаж, энэ чиглэлийн
маркетинг хангалтгүй байгаа. Иймд хонины ноосыг нийлэг эдлэлээс илүү хэрэглээнд
нэвтрүүлэхийн тулд сурталчилгаа сайн хийж байж үр дүнд хүрнэ. Монголын хивс
үйлдвэрлэгчид уламжлалт болон орчин үеийн хивсээрээ дагнан олон улсын зах зээлд
өрсөлдөхөд саад байхгүй. Мөн эсгий эдлэлийг АНУ, Европын орнуудад сонирхох болсон
тул монголчууд уламжлалаа ашиглан гутал, цүнх, гэр ахуйн хэрэгсэл зэрэг өргөн
хэрэглээний бүтээгдэхүүнээр дэлхийн зах зээлд өрсөлдөж болно” гэсэн байна. Иймээс

24
Монгол Улсын Үндэсний Статистикийн хорооноос ХАА-н салбарт хийсэн судалгаа, Улаанбаатар хот
2009
25
Эх сурвалж: ХХААХҮЯ-ны мэргэжилтэн С.Тэгшжарагл “Монгол улсын түүхий эд бэлтгэлийн
тогтлолцоог боловсронгуй болгох нь” www.mongoliatrade.mn, 2009.10.09

90
 манай улс тус салбарын түүхий эдийн нөөцдөө тулгуурлан дэлхийн зах зээлд гарах асар их
боломж байгааг дээрх судлаач болон бусад олон төрлийн судалгаанаас харж болох юм.

Манай улсын хонин сүргийн 95% нь бүдүүн ноостой, үйлдвэрлэлийн зориулалттай нэн
нарийн ноост хонин сүрэг ховор байгаагаас дотоодын томоохон үйлдвэрүүд маань түүхий
эдээ гадаадаас импортлож байна. Бүдүүн ноосны хувьд үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний
нэр төрөл цөөнөөс гадна чанар муу тул үнэ бага байгаагаас үүдэн асар их хэмжээний
түүхий эд хог мэт үрэгдэж хаягдсаар байна.

Хэдий тийм боловч сүүлийн жилүүдэд дэлхий дахинд техник хөгжихийн хэрээр технологи
нарийсч нэхмэлийн үйлдвэрүүдийн тоног төхөөрөмж өнөөдөр хорь, гучин жилийн өмнө
нарийн ноосоор хийж байсан бүтээгдэхүүнийг ямар ч төрлийн бүдүүн ноосоор орлуулан
хийх болсон. Мөн бүдүүн ноосоор барилгын дулаалгын материал 26 зэрэг төрөл бүрийн
шинэ бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх болсон нь Монголын хувьд ноосны нөөцөө бүрэн ашиглах
давуу талуудыг бий болгож байна.

Хүснэгт 49. Ноосны нийлүүлэлтийн бүтэц /2009 оны байдлаар/

Нийлүүллэт Баруун бүс Хангайн Төвийн бүс Зүүн бүс Улаанбаатар Улсын дүн
бүс
10% YI сар 555,9 885,5 534,1 317,2 25,2 2318,0
35% YII сар 1945,8 3099,4 1869,4 1110,3 88,1 8113,0
30% YIII сар 1667,8 2656,6 1602,4 951,7 75,6 6954,0
15% IX сар 833,9 1328,3 801,2 475,8 37,8 3477,0
10% X сар 555,9 885,5 534,1 317,2 25,2 2318,0

100% Нийт дүн 5559,5 8855,4 5341,2 3172,2 251,85 23180,1

2008 он Түүхий эдийн 3 613 662₮ 5 756 010₮ 3 471 780₮ 2 061 930₮ 163 703₮ 15 067 085₮
нөөцийн
мөнгөн
2009 он дүн /мян төг/ 4 225 205₮ 6 730 104₮ 4 059 312₮ 2 410 872₮ 191 406₮ 17 616 899₮
Тайлбар: хонины бохир ноосны дотоодын зах зээлийн үнэ /1 кг/ 2008 онд 650 төгрөг, 2009 онд 760 төгрөг.

Малчид 7-9 сард нийт ноосны нийлүүлэлтийн 80 орчим хувийг нийлүүлдэг нь бэлэн
мөнгөний хэрэгцээ зэрэг олон шалтгаануудаас үүдэлтэй байдаг хэдий ч хамгийн том
шалтгаан нь тээвэрлэх (овор ихтэй), хадгалахад (норсон үед амархан муудаж илжирдэг)
хүндрэлтэй байдаг тул уг саруудад үнэ хямд байсан ч худалдаалдаг байна.

6.2.4. Түүхий эд нийлүүлэх суваг

Судалгаанд27 хамрагдсан малчдаас түүхий эд нийлүүлэх сувгийн талаар асуухад
малчдын дийлэнх хувь нь буюу 67,5% нь хөдөө орон нутаг дахь ноосны ченжүүдэд ноосоо
худалдаалдаг болох нь харагдсан. Мөн орон нутаг дахь захуудад багагүй хувь нь
нийлүүлэгддэг болох нь харагдаж байна. Дээрх хоѐр суваг нь нийт дүнгийн 88,9%ийг нь

26
НҮБ-ын Боловсрол, соѐл, шинжлэх ухааны байгууллагаас БСШУЯ, ШУТИС-тай хамтран “Ноос
ноолуурын салбарын шинжлэх ухаан, технологийн тэргүүлэх чиглэлийг тодорхойлох” семинар.
27
“Мэрси Кор Монгол” олон улсын байгууллагын үйл ажиллагаа явуулдаг 12 аймгийн малчин өрх

91
 эзлэж байгаагаас харахад манай улсын ноосны түүхий эдийн нийлүүлэлт нь дээрх хоѐр
сувгаас бүрэн хараат байдалд орсон байна гэж дүгнэж болохоор байна.

Хүснэгт 50. Ноосны нийлүүлэлтийн суваг

Нийлүүлэлтийн суваг Хариулт
Тоо Хувь
Орон нутаг дахь захаар 132 21.4%
Ноосны ченжүүдээр дамжуулж 417 67.5%
Хоршиж бөөнөөр 14 2.3%
Өөрсдөө шууд борлуулах 52 8.4%
Бусад 3 0.5%
Нийт 618 100.0%
Эх сурвалж: СА-Н-Н

6.2.5. Түүхий эд нийлүүлэхэд гардаг саад бэрхшээл

Түүхий эд нийлүүлэхэд гардаг саад бэрхшээлүүдийн эзлэх хувь санал асуулгаас харахад
дараах байдалтай байна:
Хүснэгт 51. Ноосоо нийлүүлэх үед тулгардаг бэрхшээлүүд
Хариулт
Түүхий эд нийлүүлэхэд гардаг саад бэрхшээл
Тоо Хувь
Тээвэрлэлтийн зардал өндөр 234 25.5%
Унаа хөсгийн олдоц муу 118 12.8%
Худалдан авагч цөөхөн 194 21.1%
Үнийн савалгаа их, доогуур байдаг 316 34.4%
Ноосны чанар худалдан авагчийн шаардлагад нийцдэггүй 50 5.4%
Бусад 7 0.8%
Нийт 919 100.0%
Эх сурвалж: СА-Н-Н

Судалгаанд оролцсон малчдын хувьд ноосоо орон нутаг дахь захуудад өөрт тохирсон
үнээр борлуулж чаддаггүй гэж 83.0% нь хариулсан ба ноосны ченжүүдэд борлуулсан
малчдын 84.5% нь өөртөө тохирсон үнээр борлуулж чаддаггүй байна. Нөгөө талаас
ченжүүд нийт худалдан авалтын 67.5 хувийг эзлээд байгаа нь манай улсад ноосны
нийлүүлэлтийн суваг дахь тулгамдсан асуудал их байгааг харуулж байна. Өөрөөр хэлбэл
ноос бэлтгэлийн 80 орчим хувийг нийлүүлдэг 7-9-р сард ноосны ченжүүд малчдын хотоор
явж хэт доогуур үнээр ноосыг худалдан авч байгаа нь тус түүхий эдийн суваг нь ноосны
ченжүүдээс хэт хамааралтай болж байгааг харуулж байна.

Хүснэгт 52. Ноосоо өөрт тохирсон үнээр борлуулж чаддаггүй шалтгаан

Хариултад
Шалтгаан
Тоо Хувь
Бөөнөөр худалдан авагч цөөн 136 15.4%
Худалдан борлуулах төвлөрсөн зах байхгүй 256 29.0%
Улиралын шинжтэй нийлүүлэлт их байдаг учраас
173 19.6%
үнэ буурдаг
Бэлэн мөнгөний яаралтай хэрэгцээнээс үнийн 287 32.5%

92
 өсөлттэй үеийг хүлээж чаддаггүй
Ноосны чанар муу байдгаас 24 2.7%
Бусад 6 0.7%
Нийт 882 100.0%

Ноосны худалдаачид ноосоо өөрт тохирсон үнээр борлуулж чаддаггүй гол шалтгаан нь
бэлэн мөнгөний яаралтай хэрэгцээнээс үнийн өсөлттэй үеийг хүлээж чаддаггүйтэй
холбоотой байна. Мөн малчдын хувьд худалдан борлуулах түүхий эдийн төвлөрсөн
томоохон зах /бирж/ байдаггүйгээс ченжүүдийн санал болгосон үнээр худалддаг байна.

Судалгаанд хамрагдсан малчдаас хөдөө орон нутаг дахь ноосны салбарын нэн тэргүүнд
шийдвэрлэгдэх ѐстой асуудлуудын талаар28 асуусан асуултанд судалгаанд хамрагсадын
32,7% нь хөдөө орон нутагт ахуйн болон өргөн хэрэглээний төрөл бүрийн ноос, ноосон
бүтээгдэхүүний бичил болон жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх хэрэгтэй байна гэж
хариулсан байна. Мөн нэг томоохон асуудал нь хөдөө орон нутагт хонины ноос хадгалах
байгууламж барих, эсвэл түүхий эдийн томоохон төвлөрсөн захуудыг бий болгох хэрэгтэй
гэж судалгаанд хамрагдагсадын 24,5% нь хариулсан байна.

Зураг 50. Хөдөө орон нутаг дахь ноосны салбарыг хөгжүүлхэд нэн тэргүүнд
шийдвэрлэгдэх ѐстой асуудлууд

Эх сурвалж: СА-Н-Н санал асуулгын үр дүн

Ноосны нөөцийн багагүй хувийг эзлээд байгаа үр ашиггүй хаягдаж, үрэгддэг ноосны
нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх хамгийн оновчтой зам нь түүхий эдийн үнийг ямар нэгэн

28
Тус асуулт нь СА-Н буюу малчидаас авсан санал асуултын ноос, ноосон бүтээгдэхүүнтэй холбоотой
асуулга гэсэн хэсгийн ноосны худалдан авагчдын тоо болон хэмжээг ихэсгэхийн тулд, таны бодлоор цаашид
юу хийх шаардлагатай гэж үзэж байна вэ? гэсэн нээлттэй асуулт байсан.

93
байдлаар өсгөх гэж малчид үзэж байгаа ба энэ нь хөдөө орон нутаг дахь ноос, ноосон
бүтээгдэхүүний салбарын хөгжилд багагүй нөлөө үзүүлнэ гэж үзсэн байна. Мөн ноос,
ноосон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлтэй холбоотой төрөл бүрийн сургалт явуулах, ноосны
чиглэлийн төрөл бүрийн үйл ажиллагаа явуулдаг малчдын бүлэг, хоршоод байгуулж
ченжүүдийн ноѐрхолыг багасгахаас гадна ноос, ноосон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл,
сургалт, зөвлөгөө явуулдаг бизнесийн бичил бүлэглэл бий болгох хэрэгтэй гэх мэт олон
асуудлууд дэвшүүлсэн байна.

6.2.6. Нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн нийлүүлэхэд гардаг бэрхшээл

Манай улс нь технологийн дамжлагаар өөр хоорондоо холбоотой үйлдвэрүүдийг
салган хувьчилсан нь тус салбарын үйл ажиллагааны цогцолбор байдлыг алдагдуулж,
бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, экспортыг нэмэгдүүлэх, хөрөнгө оруулалтын цэгцтэй
бодлогыг төлөвлөн хэрэгжүүлэхэд хүндрэл учруулсаар байна.

Хөрш зэргэлдээ орнууд Монгол улсаас экспортолж буй ноосон бүтээгдэхүүнд 50-иас дээш
хувийн гаалийн татвар тогтоосон нь салбарын бүтээгдэхүүний зах зээл хумигдах нэг гол
шалтгаан болж байна. Ноосон бүтээгдэхүүнийг Европ, Азийн орнуудын зах зээлд
борлуулах боломж байгаа боловч бүтээгдэхүүний чанар олон улсын стандартын
шаардлагад нийцэхгүй, нэр төрөл цөөн байгаа нь экспортод саад болсоор байна. Ноос
боловсруулах үйлдвэрүүдийн бүтээгдэхүүний үнэ хүн амын худалдан авах чадвар,
амьжиргааны түвшин доогуур байгаатай харьцуулахад өндөр байгаа нь шалтгаалан
дотоодын үйлдвэрүүдийн бүтээгдэхүүний борлуулалт, хөрөнгийн эргэлтийг удаашруулж
байна. Түүнчлэн урьд өмнө үүссэн өр авлага салбарын үйлдвэрүүдийн санхүү, эдийн
засгийн чадавхи доройтоход хүргэж байна.

Судалгаанд хамрагдсан29 ноос, ноосон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг 44 үйлдвэрийн хувьд

ноос бэлтгэх, боловсруулах, үйлдвэрлэх болон үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг зах зээлд
борлуулахад дараах бэрхшээлүүд тулгардаг байна. Үүнд:

Тээвэрлэлттэй холбоотой бэрхшээл “бага” болон “огт байдагүй” гэж хариулсан нь 45,4%
байгаагаас харахад тодорхой хэмжээгээр энэ төрлийн бэрхшээл тулгардагийг харуулж
байна. Энэ нь гол төлөв хөдөө орон нутагт малчдын өрхөөр явж ноос авдаг жижиг, дунд
үйлдвэрүүдэд илүү их тохиолддог бэрхшээл байна. Харин үнийн өөрчлөлттэй холбоотой
бэрхшээлийн хувьд “дунд” болон “дундаас их” гэж 68,2% нь хариулсан байгаагаас
харахад ноосны үнэ хямд байгаа хэдий ч манай улсад ноосны түүхий эд бэлтгэлийн
оновчтой суваг бүрэлдэн тогтоогүйгээс ченжүүдийн гараас үйлдвэрлэгчдэд очихдоо үнийн
хэлбэлзэл хэт өндөр байдаг болохыг харуулж байна.

Улирлын онцлогтой холбоотой бэрхшээл “маш их” байдаг гэж 20,5% нь хариулсан бол
“дунд” болон “их” гэж 50% нь хариулсан байгаагаас харахад ихэнхи үйлдвэрлэгчдийн
хувьд зун, намар цагт түүхий эдээ татдаг хэдий ч их хэмжээний агуулах, хадгалах байр,

29
Дэлгэрэнгүйг “Ноосон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчдээс авсан судалгаа” -наас харна уу!

94
 сав байдаггүйгээс (агуулах хадгалахтай холбоотой бэрхшээл “бага” болон “байдаггүй” гэж
38,6% нь үлдэх 61,4% нь энэ төрлийн эрсдэл тохиолддог гэсэн байна) өвөл, хаврын цагт
тэдний үйлдвэрлэл зогсоход хүрдэг байна.

Мөн тоног төхөөрөмжтэй холбоотой бэрхшээл болон түүхий эдийн чанартай холбоотой
бэрхшээлүүд багагүй хэмжээгээр байдаг бол үйлдвэрлэлийн технологитой холбоотой
бэрхшээл болон борлуулалтын зах зээлтэй холбоотой бэрхшээлүүд нь үйлдвэрлэгчдийн
хувьд нэг их тохиолдоод байдагүй гэж үзсэн байсан ба эдгээр бэрхшээлүүд нь гол төлөв
ААНБ-уудаас өөрсдөөс нь хамааралтай бэрхшээлүүд байгааг дараах хүснэгтээс харж
болно.

Хүснэгт 53. Ноос бэлтгэх, боловсруулах, үйлдвэрлэх болон үйлдвэрлэсэн

бүтээгдэхүүнийг зах зээлд борлуулахтай холбоотой гардаг бэрхшээлүүд
№ Бэрхшээлүүдийн төрөл Байхгүй Бага Дунд Их Маш их Дүн
1 Тээвэрлэлттэй холбоотой 31,8% 13,6% 18,2% 25,0% 11,4% 100%
2 Бэлтгэн нийлүүлэх үнэтэй холбоотой 15,9% 15,9% 40,9% 18,2% 9,1% 100%
3 Улирлын онцлогтой холбоотой 20,5% 9,1% 20,5% 29,5% 20,5% 100%
4 Нийлүүлэлтийн сувагтай холбоотой 31,8% 18,2% 29,5% 11,4% 9,1% 100%
5 Ноосны чанартай холбоотой 18,2% 15,9% 22,7% 34,1% 9,1% 100%
6 Үйлдвэрлэлийн технологитой холбоотой 31,8% 22,7% 15,9% 18,2% 11,4% 100%
7 Агуулах хадгалахтай холбоотой 34,1% 4,5% 20,5% 22,7% 18,2% 100%
8 Тоног төхөөрөмжтэй холбоотой 18,2% 13,6% 15,9% 36,4% 15,9% 100%
9 Борлуулалтын зах зээлтэй холбоотой 22,7% 18,2% 31,8% 18,2% 9,1% 100%

Судалгаанд хамрагдсан үйлдвэрлэгчдэд дээрх бэрхшээлүүд үүсч буй шалтгааныг

тайлбарлахдаа гол төлөв дараах хариултыг өгч байлаа. Үүнд:

Хүснэгт 54. Бэрхшээлүүдийн шалтгаан

Бэрхшээлүүдийн төрөл Шалтгаан
Тээвэрлэлттэй - Төвлөрсөн цэг байхгүйгээс холоос авахад шатахууны зардал их гардаг
холбоотой бэрхшээл - Өөрийн унаа байхгүй, задгай, овор ихтэй учир тээвэрлэлт их хийгддэг
- Байрлалаас шалтгаалж олон тийш тээвэрлэлт хийдэг, зах зээлээс хол
Бэлтгэн нийлүүлэх болон - Ченжүүд үнийг зохиомлоор өсгөдөг тул үнэ тогтворгүй
үнэтэй холбоотой - Түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэгчид нь жинг хуурамчаар жинлэх
- Хятадын худалдаачид үнийг хөөрөгддөг
Улирлын онцлогтой - Өвөл, хаврын цагт ноосны нөөц, нийлүүлэлт байдаггүй
холбоотой - Зориулалтын үйдвэрлэлийн байргүй, халаалт гэх мэт зардал өндөр учир дулааны
улиралд л үйлдвэрлэлээ явуулдаг.
- Долоогоос наймдугаар сард ноосоо их хэмжээгээр бэлтгэдэг учир бэлэн мөнгө их
хэмжээгээр шаарддаг учир эргэлтийн хөрөнгө түгжигддэг
Нийлүүлэлтийн сувагтай - Нийлүүлэгчийн нэгдсэн сүлжээ байхгүйгээс зардал их гардаг.
холбоотой - Гэрээт худалдан авагч байдаггүйгээс түүхий эдийн хомсдолд ордог
Ноосны чанартай - Түүхий эд нь хог хаягдал хялгас ихтэй тул хаягдал их гардаг
холбоотой - Малчид чанарын шаардлага хангаагүй ноос нийлүүлдэгээс гадна ангилж ялгаагүй
байдаг тул боловсруулалт их шаарддаг
- Сайн хөөрөөгүй үед хяргасан ноос чанарт муугаар нөлөөлдөг
- Нарийн, нарийвтар ноос бараг байдаггүй
Үйлдвэрлэлийн - Бохирдол, хог хаягдал ихтэй ноосыг боловсруулахад гар ажиллагаа их шаарддаг тул
технологитой холбоотой үүнд зориулсан технологитой хэрэгтэй
- Үйлдвэрлэлийн технологийн тухай мэдлэг, мэдээлэл хомс байдаг

95
 - Шинэ технологи нэвтрүүлж чаддаггүй
- Шат дамжлага ихтэй байдаг тул хүн хүч их шаарддаг
Агуулах, хадгалахтай - Ноос овор ихтэй учраас том хэмжээний агуулах хадгалах байр шаарддаг ч түүнийг
холбоотой барихад өндөр зардал гарна.
- Нэгдсэн нийтийн болон өөрийн агуулах байргүйгээс ноос нь усанд амархан муудаж
илжрэх явдал их гардаг
- Зунаас бусад улиралд ноосны нийлүүлэлт хийгддэггүй учир түүхий эдийн нөөцөө
их хэмжээгээр агуулж хадгалахыг шаарддаг
Тоног төхөөрөмжтэй - Хөдөө орон нутагт ноос угааж самнадаг тоног төхөөрөмж цөөн
холбоотой бэрхшээл - Тоног төхөөрөмж элэгдэл ихтэй болсноос гадна сэлбэг үнэтэй
- Шинэ техник, тоног төхөөрөмж авах хөрөнгө мөнгө хомс,
мөн дотоодод бараг орж ирдэггүй учраас хэт өндөр үнээр худалддаг.
- Оѐх ширэх төхөөрөмжийн хөдөлмөрийн бүтээмж муу байдаг.
Борлуулалтын зах зээлтэй - Хөдөө орон нутагт борлуулах,сурталчлах боломж муу
холбоотой - Өөрийн гэсэн борлуулалтын цэггүй тул хүндрэлтэй
- Хүмүүсийн худалдан авах чадвар муу
Бусад - Эргэлтийн хөрөнгийн дутагдалд ихтэй, банкны зээлийн хүү өндөр, хугацаа богино
тул улирлын чанартай үйлдвэрлэлд хүндрэлтэй
- Тог цахилгаан, усны хэрэгцээ их шаарддаг

Мөн үүнээс гадна тус салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй ААН-үүдийн үйл ажиллагаанд
дараах гадаад болон дотоод хүчин зүйлс хамгийн их нөлөөлдөг байна. Үүнд:

Бизнес эрхлэхэд бизнесийн туршлага “бага” болон “маш бага” нөлөөлдөг гэж судалгаанд
оролцогчдын 50 орчим хувь нь хариулсан байгаагаас харахад зах зээлийн эдийн засагт
шилжээд 20 орчим жил болоод байгаа манай улсын жижиг, дунд үйлдвэрүүдэд энэ
төрлийн бэрхшээл нэг их байдаггүй, тодорхой хэмжээний дадлага туршлагатай болсоныг
харуулж байна. Мөн үүнээс гадна мэргэжлийн боловсон хүчин бизнес эрхлэхэд нэг их
чухал нөлөө үзүүлдэггүй болох нь харагдаж байна. Үүний галтгаан нь мөн л манай ААН-
үүд нэг үеэ бодвол тус салбарт мэргэшсэн мэргэжилтнээр хангагдаж чадсан болохыг
харуулж байна.

Харин бизнес эрхлэхэд зээлийн хүү “их” нөлөөлдөг гэж 40 орчим хувь, санхүүгийн эх
үүсвэрийн дутагдлаас гэж 25,6%, татварын дарамт “их” гэж 28,1%, түрээс, цахилгаан гэх
мэт ашиглалтын зардал өндөр байдаг нь бизнес эрхлэхэд их сөрөг нөлөөлдөг гэж 36.4%
тус тус хариулсан байгаагаас харахад тус салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа ААН-
үүдэд бага хүүтэй, урт хугцаатай зээлийн эх үүсвэр, эсвэл тоног төхөөрөмжийн лизингийн
үйлчилгээ ихээр дутагдаж байна.
Хүснэгт 55. Бизнес эрхлэхэд нөлөөлдөг хүчин зүйлс
№ Хүчин зүйлс Маш бага Бага Дунд Их Маш их Хариултын тоо
1 Бизнесийн туршлага муу 23,5% 26,5% 35,3% 8,8% 5,9% 34 100%
2 Санхүүгийн эх үүсвэр дутмаг 5,1% 12,8% 33,3% 25,6% 23,1% 39 100%
3 Инфляци болон валютын
ханшны хэлбэлзэл 16,7% 26,7% 20,0% 26,7% 10,0% 30 100%
4 Зээлийн хүү өндөр 2,9% 5,7% 22,9% 40,0% 28,6% 35 100%
5 Татварын дарамт 12,5% 18,8% 25,0% 28,1% 15,6% 32 100%
6 Түрээс, цахилгаан г.м
зардлууд өндөр 6,1% 21,2% 27,3% 36,4% 9,1% 33 100%
7 Тоног төхөөрөмжийн 20,6% 17,6% 23,5% 26,5% 11,8% 34 100%

96
 хоцрогдол
8 Мэргэжлийн боловсон хүчин
дутмаг 17,6% 29,4% 26,5% 17,6% 8,8% 34 100%
9 Бусад хүчин зүйлс 23,5% 26,5% 35,3% 8,8% 5,9% 34 100%

6.3. Ноосны салбарын эрэлтийн судалгаа

6.3.1. Ноосны салбарын үйлдвэрлэлийн өнөөгийн байдал
2009 оны байдлаар манай улсад нийт 55 ноос боловсруулах үйлдвэрүүд ажиллагаа
явуулж байгаа ба түүхий эдийн нөөцтэй харьцуулбал, угаах шатанд зургаа дахин, самнах
шатанд гурав дахин их харин ээрэх шатанд гурав дахин, сүлжих шатанд 2,5 дахин бага
үйлдвэрлэлийн хүчин чадалтай ажиллаж жилдээ 6.5 мянган тонн ноос боловсруулж, 11.8
мянган тонн ноос угааж, экспорлож байна. Хивс, хөнжил, нэхээсгүй эдлэл, эсгий, эсгий
гутлын таван үйлдвэр, ноосны чиглэлээр БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай угаах 20 орчим
үйлдвэр хүчин чадлынхаа 30-35 хувийг ашиглаж, нийт түүхий эдийн 28 хувийг
боловсруулж, 50 орчим хувийг угааж, экспортолдог. 2009 оны байдлыг өнгөрсөн онтой
харьцуулахад ээрсэн утасны үйлдвэрлэл 114.8, сүлжмэл эдлэл 17.8, эсгий 40.3, эсгий гутал
90.9 хувиар өсч, хивсний үйлдвэрлэл 30.8 хувиар буурчээ.

Хүснэгт 56. Ноос, ноосон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн хэмжээ

№ Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
1 Угаасан ноос, мян.тн 2.1 1.2 0.5 1.8 0.9 1.1 1.7 1.8
2 Ээрсэн утас, тн 45.6 55.9 55.1 57.4 69.7 38.5 32.8 28.1
3 Эсгий, мян.м 110.5 112.9 303.0 67.8 69.1 68.8 87.8 86.5
4 Эсгий гутал, мян.хос 33.4 16.1 9.0 4.9 10.5 7.8 9.3 6.3
5 Ноосон даавуу, 38.0 32.0 54.6 58.7 64.8 50.4 120.2 195.8
мян.тууш.м
6 Хивс, мян.м2 614.8 533.9 663.1 690.4 586.9 606.3 658.1 856.5
Эх сурвалж: ҮСХ-ноос ХАА-н салбарт хийсэн судалгаа

Ноос угаах, сүлжих, нэхэх, эсгий үйлдвэрлэдэг үйлдвэрүүд нь хүчин чадалдаа хүрч
ажиллаж чадахгүй байна. Жишээ нь: Улаанбаатар хивс ХК хүчин чадлынхаа 60 орчим
хувийг л ашигладаг, эсгий болон эсгий гутлын үйлдвэрлэл нь хүчин чадлынхаа дөнгөж
10%-ийг ашиглаж байна. Энэ нь нэг талаас салбарын хөгжилд нөлөөлөгч гадаад, дотоод
хүчин зүйлсийн нөлөө их байдаг, нөгөө талаас үйлдвэрүүдийн тоног төхөөрөмж,
технологи нь хуучирсан, уян хатан биш, цөөн тоогоор чанартай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх
чадваргүй байдагтай холбоотой байж болох талтай. Манай улс нь хөдөө аж ахуйн түүхий
эд болох хонины ноосоор ноосон хөнжил, эсгий, эсгий эдлэл, хивс зэрэг бүтээгдэхүүнийг
үйлдвэрлэж байна. Мөн зарим малчид гэрийн буюу гар аргаар эсгий боловсруулж байгаа
бөгөөд монгол гэрийн дулаалгад эсгийний хэрэгцээ их байсаар байна.

Хүснэгт 57. Хонины угаасан болон бохир ноосны зах зээлийн жилийн дундаж үнэ
Бүтээгдэхүүний нэр төрөл 2006 2007 2008 2009
Хонины угаасан ноосны гадаад зах зээлийн үнэ /кр/ 1900 2160 2200 2000
Дотоодын хонины бохир ноосны үнэ /кг/ 540 600 650 760
Эх сурвалж: ХХААХҮЯ

97
Нэг кг хонины бохир ноосны дотоодын зах зээлийн сүүлийн 4 жилийн дундаж үнэ нь
637,5 төгрөг байгаа ба цаашид өсөх хандлагатай байна.

Ноосны нийлүүлэлтийн 50 орчим хувийг эзэлдэг экспортоор гаргаж буй бохир ноосны
үнийн хувьд дараах байдалтай байна.

Хүснэгт 58. Экспортоор гаргаж буй ноос /мян.тн/

Он 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Хэмжээ 10,5 6,1 8,4 8,3 8,6 6,4 9,1 9,3
Эх сурвалж: ҮСХ

Энэхүү нийлүүлэлтийг гол төлөв Хятад, Орос болон Египет улсуудад экспортлож байгаа
ба цаашид өсөх хандлагатай байна.

Харин манай улсын хонины ноосны нөөцөд эзлэх экспортын хувийн жинг авч үзвэл
ерөнхийдөө 2003 оноос буурсан байна. 2007 онд 50 орчим хувьтай байсан бол 2008 онд
44,8% болж буурсан нь дэлхийн санхүүгийн хямралын нөлөө байж болох талтай. Хонины
ноосны гадаад зэх зээлийн сүүлийн 4 жилийн дундаж үнэ нь 2065 төгрөг байсан ба 2009
онд 2000 төгрөр болсон нь мөн экспортын хэмжээ буурахад нөлөөлсөн байх талтай.
Иймээс манай улс дотооддоо ноос ноосон бүтээгдэхүүнээ хагас болон гүйцэд
боловсруулах нь илүү үр ашигтай байх юм.

Зураг 51. Хонины ноосны нөөцөд эзлэх экспортын ноосны нийлүүлэлтийн хувийн
жин

Эх сурвалж: ҮСХ

6.3.2. Үйлдвэрлэгчдийн төлөв байдал

Манай улсад өнөөгийн байдлаар жил бүрийн ноосны бэлтгэлээс 70-80% нь зөвхөн
анхан шатны боловсруулалт болох угаасан хэлбэрээр экспортод гарч, “Эрдэнэт хивс”,
“Улаанбаатар хивс” ХК болон хот, хөдөөгийн эсгийний хэдэн жижиг цехүүд хонины
ноосонд гүн боловсруулалт хийж байгаа хэдий ч гүн боловсруулалтын хэмжээ 28% - аас
бага буюу 6 орчим мянган тонн байна. Харин сүүлийн жилүүдэд эсгийний нэлээд хэдэн
жижиг үйлдвэрийг орон нутагт шинээр байгуулсны дээр “Монгол нэхмэл” ХК хонины
нарийн, нарийвтар, бүдүүвтэр ноосыг боловсруулж хөнжил, цэмбэ, бүтээлэг, ороолт зэрэг
бүтээгдэхүүнийг дахин үйлдвэрлэж эхэлсэн нь тус салбарын хөгжлийн шинэ үе шат эхэлж
буйг харуулж байна.

98
Судалгаанд30 хамрагдсан Монноос ХК, Эрдэнэт Хивс ХК, Нэхээсгүй эдлэл ХК,
Улаанбаатар хивс ХХК зэрэг Улаанбаатар болон хөдөө орон нутагт гол байр суурь эзэлдэг
44 үйлдвэрийн31 хувьд 74,4% нь эсгий, эсгий эдлэл үйлдвэрлэдэг байсан бол хивс,
хивсэнцэрийнх 7 хувь, ноосон утас 9,3% нь, ноосон хувцас, эдлэл 16,3% нь байлаа. Хөдөө
орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж буй ААН-үүдийн хувьд гол төлөв эсгий, эсгий
эдлэлийн үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа нь ажиглагдаж байсан ба ноосон хувцас, эдлэл
үйлдвэрлэдэг жижиг, дунд хэмжээний ААН-үүд сүүлийн жилүүдэд нэмэгдэх хандлага
ажиглагдаж ноосоор төрөл бүрийн гар урлал, ахуйн болон өргөн хэрэглээний
бүтээгдэхүүний жижиг үйлдвэрүүд нэмэгдэх хандлага ажиглагдаж байна.

Зураг 52. Судалгаанд хамрагдсан ААН-үүдийн ноос, ноосон бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэлийн бүтэц

Эх сурвалж: СА-Э-Н

Аймгуудын ноос, ноосон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн хувьд нийт эсгий, эсгий гутал
үйлдвэрлэдэг 66 жижиг үйлдвэр байгаагаас Төв аймагт хамгийн их буюу 28 үйлдвэр
байдаг байна.

Зураг 53. Эсгий, эсгий гутлын үйлдвэрүүдийн тоо

Эх сурвалж: ХХААХҮЯ
Харин ноос угаах үйлдвэрүүдийн хувьд хөдөө орон нутагт нийт найман үйлдвэр
байгаагаас баруун бүсэд 4 үйлдвэр, хангайн бүс болон төвийн бүсэд тус бүр хоѐр үйлдвэр
байгаа бол зүүн бүсийн аймгуудад ноос угаах үйлдвэр огт байхгүй байна.

6.3.3. Түүхий эд татан авалт ба түүхий эдийн чанар, стандарт

Түүхий эд татан авалт: Судалгаанд хамрагдсан дээрх 44 ААН-ийн хувьд үндсэн
түүхий эд болох ноосоо гол төлөв малчдаас (72,9%) авдаг болох нь харагдаж байлаа.
Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийн хувьд Улаанбаатар хот дахь зах,

30
Дэлгэрэнгүйг “Ноосон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчдээс авсан судалгаа” -наас харна уу!
31
Эдгээр үлйдвэрүүдийн 50.0 хувь нь ноос, ноосон бүтээгдэхүүний гадаад худалдаа, 48.8 хувь нь ноос,
ноосон бүтээгдэхүүний дотоод худалдаа эрхэлдэг байсан бол үлдэх 3.6 хувь нь ноос ноосон бүтээгдэхүүний
боловсруулалт хийдэг үйлдвэрүүд байлаа.

99
ноосны ченжүүдээс түүхий эдээ нийлүүлдэг (учир нь ноосыг хөдөө орон нутгаас
тээвэрлэхэд овор хэмжээ их байдаг тул зардал ихтэй байдгаас гадна Монгол улсад ноосны
төвлөрсөн зах, малын гаралтай түүхий эдийн томоохон бирж байдаггүй зэргээс үүдэлтэй)
бол хөдөө орон нутаг дахь ААН-үүдийн хувьд хөдөө орон нутаг дахь арьс шир, ноосны
ченжүүдээс харьцангуй бага хэмжээгээр авдаг болох нь харагдаж байна. Харин нарийн,
нарийвтар ноосоор бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг хивсний үйлдвэрүүдийн хувьд өөрсдөө
бэлтгэдэг гэж гол төлөв хариулсан ба энэ нь дотоодын тодорхой хэмжээний нарийн,
нарийвтар ноос бэлтгэн нийлүүлэгчдээс болон гадаадын бэлтгэн нийлүүлэгчдээс түүхий
эдээ татан авдагтай холбоотой юм.

Харин тус салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа үйлдвэрүүдийн хувьд түүхий эд бэлтгэх
хамгийн үр ашигтай арга зам нь малчдаас шууд татан авах гэж 68,2% нь хариулсан байгаа
ба эдгээр ААН-үүд нь гол төлөв хөдөө орон нутагт үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа эсгий,
эсгий эдлэлийн үйлдвэрүүд байсан ба тэдний хувьд бүтээгдэхүүн нь бүдүүн ноосоор
үйлдвэрлэхэд чанарын ялгаа байдаггүйгээс гадна ченжүүдээс бус малчдаас түүхий эдээ
хямд үнээр худалдан авах нь хамгийн их тохиромжтой байдаг байна. Захаас болон
ченжүүдээс гэж хариулсан хувь нь нийт дүнгийн 2,3% байгаагаас харахад эдгээр газраас
түүхий эдээ бэлтгэн нийлүүлэх нь үнийг хөөрөгддөг, түүхий эд тасалдах эрсдэл өндөртэй
зэрэг олон шалтгаанаас үүдэлтэй байдаг байна.

Мөн үүнээс гадна Улаанбаатар хот болон томоохон төвлөрсөн аймгуудад үйл ажиллагаа
явуулж байгаа үйлдвэрүүдийн хувьд ноосыг малчдаас шууд болон өөрсдөө бэлдэх нь
(75.8%) хамгийн үр ашигтай арга гэж үзсэнээс харахад тээвэрлэх болон агуулахтай
холбоотой асуудлыг шийдвэл малчдаас ноосыг газар дээр нь очиж авахад маш хямд үнээр
авдагтай холбоотой юм. Харин 22.3% нь малчдаас түүхий эдээ татахад тээврийн зардал
өндөр, түүхий эдийн тасалдал хомсдол ихтэй байдаг тул түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэх
цэгүүд (хоршоод гэх мэт) болон нэгдсэн зохион байгуулалт бүхий түүхий эдийн томоохон
биржээр дамжуулан авах сонирхолтой байна:

Зураг 54. Ноос бэлтгэх хамгийн үр ашигтай арга зам таны бодлоор юу вэ?

Эх сурвалж: СА-Э-Н
Түүхий эдийн чанар, стандарт: Монголд бэлтгэгдэж байгаа хонины ноос чанарын
хувьд ерөнхийдөө жигд бус ноосны төрөлд ордог ба ноос нь ширхэгтийн онцлогоороо
ноолуур, завсрын үс, бүдүүн сор үс, үхмэл үс гэсэн дөрвөн хэсгээс бүрддэг. Гадаад,
дотоодын худалдан авагчид Монгол хонины ноосны ширхэгтийн уртын талаар ямар нэгэн

100
асуудал гаргадаггүй бөгөөд гагцхүү хялгас (сор үс) болон тослог, хогт хольцын хувьд
тааруу гэж үздэг байна. Ноосны төрөл:

- Нарийн ноостой хонинд ( голч 28-36 мкм) меринос, Хангай, Орхон, Ерөө үүлдрийн
хонь орох ба энэ төрлийн ноосоор дотуур хувцас, цамц, малгай, бээлий, хүүхдийн
оймс, эсгий уран зураг, тоглоом, бэлэг дурсгалын зүйлс хийхэд тохиромжтой байдаг.
- Нарийвтар ноост хонинд (37-45 мкм) дээрхи хонинуудын эрлийзүүд орох ба энэ
төрлийн ноосоор малгай, пальто, ноосон даавуу, одеяло, зураг, сувенир хийхэд
тохиромжтой байдаг байна.
- Бүдүүвтэр ноост хонинд (46-50мкм) нутгийн шилмэл овгийн хонинууд байдраг, цигай,
чамар, казакийн ууцан сүүлт, баяд гэх мэт хонь орох ба энэ төрлийн ноосоор бойтог,
шаахай, цэмбэ, ахуйн хэрэглээний эсгий, хивс, драп хийхэд хамгийн тохиромжтой.
- Бүдүүн ноост хонинд (51-60 мкм) монгол хонь орох ба энэ төрлийн ноосоор гэрийн
эсгий, техникийн эсгий, эсгий гутал хийхэд тохиромжтой байдаг байна.

Бидний судалгаанд хамрагдсан үйлдвэрүүдийн хувьд түүхий эдийн чанар хангалтгүй

байдаг талаар маш их санал гомдолоо хэлсэн.

Зураг 55. Ноос, ноосон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг ААН-үүдийн ноосны чанартай

холбоотой бэрхшээл

Эх сурвалж: СА-Э-Н

Манай улсын малчид болон ченжүүдээс ноос, ноосон бүтээгдэхүүний үйлдвэрүүдэд

нийлүүлж байгаа түүхий эдийн чанараас гадна дараах хүндрэл бэрхшээлүүд хамгийн их
тохиолддог байна. Үүнд:

1. Түүхий эд нь хог, хялгас ихтэй тул хаягдал их гардаг

2. Малчид чанарын шаардлага хангаагүй ноос нийлүүлдэгээс гадна ангилж ялгаагүй
байдаг тул боловсруулалт их шаарддаг
3. Сайн хөөрөөгүй үед хяргасан ноос чанарт муугаар нөлөөлдөг
4. Нарийн, нарийвтар ноос бараг байдаггүй гэх мэт бэрхшээлүүд байдаг байна.

6.3.4. Үйлдвэрлэлийн стандарт, техник технологи болон хүчин чадал

Ноос, ноосон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн стандарт: Манай улсад одоогоор ноос,
ноосон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлтэй холбоотой маш олон төрлийн32 хууль, журам,

32
Дэлгэрэнгүй мэдээллийг хавсралтаас харна уу

101
 стандартууд гарсан байдаг хэдий ч ААНБ-уудад эдгээр хууль журам, стандартуудыг дагаж
мөрдөж буй нь маш цөөн байна33.

Монгол улсад нэхмэл болон хивсний үйлдвэрийн усны чанар болон хаягдал усыг
зайлуулах стандартын хувьд стандартад хаягдал болон байгалийн усны температурын
зөрөөний зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээг үзүүлсэн байдаг.

Энэ үзүүлэлт Дэлхийн банкнаас тогтоосон нормын дагуу <3° С –аас бага байдаг бол
Монголын стандартаар <20° С байна. Уг зөрүүг цаашид судлах шаардлагатай бөгөөд
Дэлхийн банкнаас тогтоосон <3° С-ын нормыг мөрдөх эсэхийг тогтоох хэрэгтэй байна.
Өвлийн улиралд агаарын температур эрс буурч, гол горхи хөлдөж -30°С хүрдэг тул дээрх
нормыг илүү уян хатан байдлаар дагаж мөрдөх боломжтой болох нь судалгаа
шинжилгээгээр тогтоогддог байна.

Харин агаарын чанарын хувьд дэгдэмхий органик нэгдлийн уурших хэмжээ нь тонн
бүтээгдэхүүн тутамд 140 кг- аас илүү гарах ѐсгүй. Үүнийг уусгагч хэрэглэдэг хэсгүүд,
уурын зуух орчмын агаараас хандалж тогтоодог байна. Ноос болон хивсний үйлдвэрлэлд
усыг их хэмжээгээр хэрэглэдэг тул энэхүү хэрэглээнд тодорхой хязгаар тогтоох үүднээс
1995 онд Монгол Улсын Засгийн Газар усны хэрэглээний “норм”-ыг (БОЯ-ны сайдын 153-
р тушаал, Хавсралт.1-ийн 17, 18-р зүйл) дараахь байдлаар тогтоосон байна. Үүнд:

Хүснэгт 59. Бүтээгдэхүүний усны хэрэглээний норм

Усны нийт Үйлдвэрлэлийн Ахуйн хэрэглээний
№ Бүтэгдэхүүн Дүн
хэрэглээ хэрэглээний ус ус
1 Нэхмэлийн утас Тонн 125,0 м.кув 123,2 м.кув 1,8 м.кув
1000 хос Эсгий гутал 51,6 м.кув 45,0 м.кув 6,6 м.кув
2 Эсгий, эсгий гутал Гар хийцийн
Тонн 49,7 м.кув 48,6 м.кув 1,1 м.кув
эсгий
Эх сурвалж: БОЯ-ны сайдын 153-р тушаал
Техник технологи болон хүчин чадал: Манай улс жилд 1,3 сая ширхэг гадуур сүлжмэл
эдлэл, 850 мян. метр эсгий, 600,0 мян. хос эсгий гутал, 1,9 сая ам. метр хивс үйлдвэрлэх
хүчин чадалтайгаас гадна дотоодын хонины ноосны нөөцөд 100 хувь анхан шатны
боловсруулалт, 60-аад хувьд нь гүн боловсруулалт хийж бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх
хүчин чадалтай. Хэдий тийм ч хүчин чадлын ашиглалтын хувьд маш доогуур үзүүлэлттэй
байдаг нь маш олон зүйлээс шалтгаалдаг байна.

Судалгаанд хамрагдсан ноос,

ноосон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг
44 ААН-ийн хувьд үйлдвэрлэлийн
технологитой холбоотой бэрхшээл

33
Дэлхийн банк “Байгаль орчны менежментийн чадавхийг үндэсний болон орон нутгийн түвшинд
бэхжүүлэх нь” IDF Grant TF 051255 төслийн зөвлөхийн тайлан, Улаанбаатар хот 2006 он.

102
 дунд болон түүнээс илүү байдаг гэж 45 орчим хувь нь хариулсан байна.

Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх явцад үйлдвэрлэлийн технологитой холбоотой бэрхшээл байдаг

гэж байгаа ААН-үүдийн хувьд хамгийн өргөн тохиолддог бэрхшээлүүд нь дараах
бэрхшээлүүд байна. Үүнд:

1. Бохирдол, хог хаягдал ихтэй ноосыг боловсруулахад гар ажиллагаа их шаарддаг

тул үүнд зориулсан технологи дутмаг байдаг.
2. Үйлдвэрлэлийн технологийн тухай мэдлэг, мэдээлэл хомс байдаг
3. Шинэ технологи нэвтрүүлж чаддаггүй (санхүүжилт дутмаг байдаг)
4. Шат дамжлага ихтэй байдаг тул хүн хүч их шаарддаг байна.

Харин дээрхи үйлдвэрүүдийн хувьд үйлдвэрлэлийн технологитой холбоотой бэрхшээл

байдаггүй гэж 18.2%, бага гэж 13.6%, дунд гэж 15.9%, их гэж 36.4% нь хариулсан бол энэ
төрлийн бэрхшээл маш их байдаг гэж 15,9.% нь хариулсан байна. Дээрх ААН-үүдэд
тулгардаг тоног төхөөрөмжтэй холбоотой бэрхшээлүүдээс хамгийн түгээмэл тохиолддог
бэрхшээлүүдээс дурьдвал:

1. Хөдөө орон нутагт ноос угааж самнадаг тоног төхөөрөмж цөөн

2. Тоног төхөөрөмж элэгдэл ихтэй болсноос гадна сэлбэг үнэтэй
3. Оѐх ширэх төхөөрөмжийн хөдөлмөрийн бүтээмж муу байдаг.
4. Шинэ техник, тоног төхөөрөмж авах хөрөнгө мөнгө хомс, мөн дотоодод бараг орж
ирдэггүй учраас хэт өндөр үнээр худалддаг гэх мэт бэрхшээлүүд байдаг байна.

6.4. Зэх зээлийн сул орон зайг тодорхойлох (эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүү)
6.4.1. Зах зээлийн сул орон зай болон түүний шалтгаан
Хүснэгт 60. Аймгуудын хүн амын эсгий, эсгий эдлэлийн жилийн хэрэгцээ болон
үйлдвэрлэл /2008 он/
Аймаг Хүн ам Өрхийн тоо Эсгий, эсгий эдлэлийн хэрэгцээ
/мян.хүн/ /мян.өрх/ Хэрэгцээ /мян.шир/ Үнэ /₮/ мян.төг
Баянөлгий 101,3 21 0,5 11 39360 421152
Говь-Алтай* 59,8 15 0,5 8 33480 254448
Завхан* 79,8 20 0,5 10 33390 340578
Увс* 79,8 20 0,48 10 36360 361782
Ховд* 88,4 20 3,9 10 30630 307832
Баруун бүс 409,1 97 49 1 685 792
Архангай* 92,5 25 1,0 13 30720 384000
Баянхонгор* 85,2 22 0,5 11 31380 351456
Булган 61,4 16 0,5 8 30360 244398
Орхон 81,9 24 0,2 12 30450 360833
Өвөрхангай* 116,6 31 0,5 15 30630 471702
Хөвсгөл 123,0 33 0,5 17 31380 517770
Хангайн бүс 560,6 151 76 2 330 159

103
 Говьсүмбэр* 12,9 4 0,5 2 30090 57171
Дархан-уул 88,2 25 0,7 13 30180 377250
Дорноговь* 57,2 16 0,5 8 30720 247296
Дундговь* 48,2 13 1,0 7 30270 196755
Өмнөговь* 47,7 14 0,5 7 31080 222222
Сэлэнгэ 101,6 26 0,5 13 30360 397716
Төв 86,8 25 1,0 13 30000 376500
Төвийн бүс 442,6 124 62 1 874 910
Дорнод 73,6 20 0,5 10 31470 320994
Сүхбаатар* 54,9 15 0,5 7 3180 23214
Хэнтий 71,0 20 0,5 10 30360 296010
Зүүн бүс 199,5 55 27 640 218
Нийт 1611,8 426 213 6 531 078
2008 оны эцсийн байдлаар ХХААХҮЯ-ны судалгаа, *- Мерси Кор ОУБ-ын үйл ажиллагаа явуулж буй аймгууд

Манай улсын нэг өрхөд ногдох эсгий, эсгий эдлэлийн жилийн хэрэгцээг харуулсан дээрх
хүснэгтээс харахад хангайн бүсэд хамгийн их буюу 2,330,159 мянган төгрөг, төвийн бүсэд
1,874,910 мянган төгрөг, баруун бүсэд 1,685,792 мянган төгрөг байгаа бол зүүн бүсийн
аймгуудын нийт өрхийн эсгий, эсгий эдлэлийн жилийн хэрэгцээ нь 640,218 мянган төгрөг
байна. Энд байгаа нэг өрхөд ногдох эсгий, эсгий эдлэлийн хэрэгцээнээс34 харвал
Дундговь, Архангай болон Төв аймгуудад хамгийн өндөр хувьтай буюу нэг өрхөд жилд
дунджаар 1 ширхэг эсгий, эсгий эдлэл ногдож байна. Энэхүү эсгий, эсгий эдлэлийн
дийлэнх хувь нь гэрийн дулаалгын бүрээс буюу эсгий дээвэр, туурга байдаг байна. Мөн
эсгий, эсгий гутлын хэрэгцээ багагүй хэмжээгээр байдаг нь малчдаас авсан судалгаанаас
харагдаж байлаа.
Хүснэгт 61. Эсгий, эсгий эдлэлийн хангамжийн төвшин /2008 оны байдлаар/
№ Аймгууд /бүсээр/ Эсгий Эсгий, эсгий эдлэлийн үйлдвэрлэл Дотоодын Нийт
эдлэлийн /мян.ширхэг/ хэрэгцээний хэрэгцээний
хэрэгцээ Дотоод Экспорт Импорт Дүн хангамжийн хангамжийн
/мян.ш/ үйлдвэрлэл түвшин түвшин
1 Баянөлгий 11 2,7 0 0,89 3,59 25,2% 33,6%
2 Говь-Алтай* 8 2,19 0 0,67 2,86 28,8% 37,6%
3 Завхан* 10 2,81 0 0,94 3,75 27,5% 36,8%
4 Увс * 10 2,7 0 0,89 3,59 27,1% 36,1%
5 Ховд * 10 2,47 0 0,79 3,26 24,6% 32,4%
I Баруун бүс 49 12,87 0 4,18 17,05 26,3% 34,8%
6 Архангай * 13 3,21 0 1,1 4,31 25,7% 34,5%
7 Баянхонгор * 11 2,76 0 0,91 3,67 24,6% 32,8%
8 Булган 8 2,13 0 0,65 2,78 26,5% 34,5%
9 Орхон 12 2,36 4,8 0,74 3,1 19,9% 26,2%
10 Өвөрхангай * 15 3,61 0 1,27 4,88 23,4% 31,7%

34
Нэг өрхийн эсгий, эсгий эдлэлийн жилийн хэрэгцээ. Эх сурвал:ХХААХҮЯ, “Хөдөө орон нутгийн
үйлдвэлэлийн өнөөгийн байдал, хэтийн төлөв” 2009 он.

104
 11 Хөвсгөл 17 3,61 0 1,27 4,88 21,9% 29,6%
II Хангайн бүс 76 17,68 4,8 5,94 23,62 23,3% 31,1%
12 Говьсүмбэр * 2 0,48 0 0,12 0,6 25,3% 31,6%
13 Дархан-уул 13 2,47 0 0,79 3,26 19,8% 26,1%
14 Дорноговь * 8 1,85 0 0,53 2,38 23,0% 29,6%
15 Дундговь * 7 1,91 0 0,55 2,46 29,4% 37,8%
16 Өмнөговь * 7 1,79 0 0,5 2,29 25,0% 32,0%
17 Сэлэнгэ 13 2,81 12 0,94 3,75 21,5% 28,6%
18 Төв 13 3,04 0 1,03 4,07 24,2% 32,4%
III Төвийн бүс 62 14,35 12 4,46 18,81 23,1% 30,3%
19 Дорнод 10 2,36 0 0,74 3,1 23,1% 30,4%
20 Сүхбаатар * 7 1,91 0 0,55 2,46 26,2% 33,7%
21 Хэнтий 10 2,36 0 0,74 3,1 24,2% 31,8%
IV Зүүн бүс 27 6,63 0 2,03 8,66 24,6% 32,1%
Нийт 213,0 51,5 16,8 16,6 68,1 24,2% 32,0%
ХХААХҮЯ-ны судалгаа, *- Мерси Кор ОУБ-ын үйл ажиллагаа явуулж буй аймгууд

Аймаг тус бүрийн эсгий, эсгий эдлэлийн хангамжийн түвшинг харуулсан дээрх хүснэгтээс
харахад хөдөө орон нутаг дахь эсгий, эсгий эдлэлийн хэрэгцээ болон үйлдвэрлэлийн
дундах зөрүү маш өндөр хувьтай байгаа нь харагдаж байна. Жишээ нь: баруун бүсийн
аймгуудын эсгий, эсгий эдлэлийн хэрэгцээ 49 мянган ширхэг байсан хэдий ч тус бүсийн
эсгий, эсгий эдлэлийн дотоодын үйлдвэрлэл 12.87, импортоор оруулж ирсэн бүтээгдэхүүн
4.18 мянган ширхэг буюу нийт хэрэглээ нь дөнгөж 17.05 мянган ширхэг байгаа тул
дотоодын хэрэгцээний хангамжийн түвшин (тус бүсийн эсгий, эсгий эдлэлийн хэрэгцээнд,
тус бүс нутагт үйлдвэрлэгдэж байгаа эсгий, эсгий эдлэлийн үйлдвэрлэлийн эзлэх хувийн
жин) нь 26.3 хувьтай байна. Бусад бүсүүдийн хувьд энэ түвшин илүү бага хувьтай гарсан
байгаагаас харахад хөдөө орон нутаг дахь үйлдвэрлэл нь орон нутгийн хэрэгцээгээ бараг
хангаж чадахгүй байгааг дээрх хүснэгт харуулж байна.

6.4.2. Эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүүтэй байдал, сул орон зайг багасгах боломж, арга зам
Тус салбарт бизнес эрхлэхэд маш олон төрлийн саад бэрхшээл байгаа хэдий ч түүний
цаана мөн маш олон талын давуу талууд байгаа билээ. Үүнийг бид манай улсын ноосны
салбарын бизнесийн төлөвийг харуулсан дараах SWOT шинжилгээнээс харж болох юм.

Хүснэгт 62. Ноосны салбарын SWOT шинжилгээ

Давуу тал Сул тал
- Хөдөө орон нутагт хямд өртгөөр ажиллах хүчин их - Манай улсын ноосны нөөцийн 95 орчим хувь нь
байдаг. бүдүүн ноос учраас үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний нэр
- . Дотоодын үйлдвэрлэл нь хэрэгцээнийхээ 30 орчим төрөл хязгаарлагдмал
хувийг хангаж байгаа. - Хүн хүч, цаг, шат дамжлага их шаарддаг
- - Агуулах, хадгалах бэрхшээл ихтэй байдаг
- - Ноос овор ихтэй тул тээвэрлэлт хүндрэлтэй
- Тоног төхөөрөмжийн хоцрогдол, эвдрэл гарсан
тохиолдолд сэлбэг хэрэгсэлийн нийлүүлэлт муу,
үнэ хэт өндөр байдаг

105

Аюул занал
- Байгалийн гамшгаас болж хонины тоо толгой их
хэмжээгээр буурах магадлалтай
- Ноосны нийлүүлэлт нь улирлын шинжтэй
- Дотоод, гадаадын хэрэглэгчдийн хэрэгцээнд таарсан
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд бэрх
- Түүхий эд нь чанар, стандарт хангадгүй
- үзүүлж, хууль эрх зүйн орчин бүрдүүлж өгч байгаа.
-
Боломж
- Дотоодын болон дэлхийн зах зээлд малын гаралтай
түүхий эд, тэр дундаа ноосон эдлэлийн эрэлт
хэрэгцээ нэмэгдэж байгаа.
- Төр засаг, олон нийтийн байгууллагуудаас сүүлийн
жилүүдэд тус салбарт зориулан төрөл бүрийн
хөтөлбөр, сургалт явуулж, дэмжлэг туслалцаа
- Түүхий эдийн нөөц жилээс жилд өсч байгаа, үнэ
хямдаас гадна нөөцдөө ойр
- Зах зээлийн сул орон зай ихтэй

Хөдөө орон нутаг дахь ноос, ноосон бүтээгдэхүүний салбарт дараахь бүтээгдэхүүн,
үйлдвэрлэлүүд хамгийн их эрэлт хэрэгцээтэй, мөн боломжтой байна. Үүнд:

1. Дотоодын онцлогийг шингээсэн хивс, хивсэнцэрийн үйлдвэрүүд

2. Ноосон сүлжмэл болон бусад төрлийн боловсронгуй гадуур хувцасны үйлдвэр
3. Техникийн эсгий болон барилгын дулаалгын ноосон материалын үйлдвэр
4. Суудлын бүрээс, олбог, ширмэл эдлэл гэх мэт төрөл бүрийн ноосон бүтээгдэхүүн
5. Хөнжил, цэмбэ, бүтээлэг, гадуур сүлжмэл зэрэг эдлэлд хэрэглэгддэг хонины
ноосон ээрмэлийн үйлдвэр байгуулснаар дээрх бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл өснө
6. Хүний эрүүл мэндэд сайнаар нөлөөлдөг, дулаан хонины ноосон ороолт, эсгий гутал
7. Ноосыг арьс ширтэй хослуулж бүтээгдэхүүн хийх
8. Олом жирэм, хошлон, ногт гэх мэт ахуйн хэрэглээний бүтээгдэхүүн
9. Гар урлал, тоглоом гэх мэт бэлэг дурсгалын зүйлс
10. Эсгий гудас, ширмэл ширдэг, гэрийн бүрээс гэх мэт бүтээгдэхүүн
11. Орон нутаг бүрт тухайн бүс нутгийн хонины үүлдэр угсаа, ноосны нөөц, онцлогт
тохирсон гүн боловсруулалтын үйлдвэрүүд
12. Хөдөө орон нутагт ноос угаах, самнах, сүлжих гэх мэт үйлдвэрлэл
13. Аймаг бүрт ноос худалдаалах (өөрийн агуулахтай) бөөний төв нээж ажиллуулах
14. Нэхээсгүй эдлэл, эсгий оѐдлын үйлдвэр байгуулах
15. Нарийн, нарийвтар ноост хонины ноосны эрэлт их байгаа тул фермерийн аж ахуй
байгуулах

6.5. Дүгнэлт
- 1999 онд хонины ноосны 1.2 хувь нь нарийн, нарийвтар ноос, 18.9 хувь нь нутгийн
шилмэл үүлдэр, омгийн хонины ноос, 79.9 хувь нь Монгол хонины ноос байсан бол 2008
оны байдлаар манай улсын ноосны нөөцийн 95% нь бохирдол ихтэй, чанар муутай, 4% нь
бохирдол багатай, үлдсэн 1% нь дээд зэрэглэлийн чанартай буюу нэхмэл хийхэд
тохиромжтой ноос болсон байгаагаас харахад манай улсын ноосны нөөцөд эзлэх нарийн,
нарийвтар ноост хонин сүргийн тоо жилээс жилд цөөрч, нутгийн хонин сүрэгтэй
эрлийзжсэнээр дээд зэрэглэлийн нарийн, нарийвтар ноосны нөөц буурч, мөн мах, сүүний
чиглэлийн шилмэл омгийн хонин сүргийн тоо толгой буурсаар байна.

106
 - Сүүлийн жилүүдэд дэлхий дахинд техник хөгжихийн хэрээр технологи нарийсч
нэхмэлийн үйлдвэрүүдийн тоног төхөөрөмж өнөөдөр хорь, гучин жилийн өмнө нарийн
ноосоор хийж байсан бүтээгдэхүүнийг ямар ч төрлийн бүдүүн ноосоор орлуулан хийх
болсон. Мөн бүдүүн ноосоор барилгын дулаалгын материал зэрэг төрөл бүрийн шинэ
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх болсон. Энэ нь 23.2 мянган тонн хонины ноосны нөөцийн зөвхөн
28 хувийг хагас дутуу ашиглаад, 50 гаруй хувийг өмнөд хөршид хямд үнээр экспортод
гарган, үлдсэн хэсгийг огт ашиглаж чадахгүй байгаа Монгол улсын хувьд ноосны нөөцөө
бүрэн ашиглах давуу талуудыг бий болгож байна.
- Малчдын дийлэнх хувь нь буюу 88.9% нь хөдөө орон нутаг дахь ноосны ченжүүд
(67.5%) ба орон нутаг дахь захуудад (21.4%) ноосоо нийлүүлдгээс харахад манай улсын
ноосны түүхий эдийн нийлүүлэлт нь дээрх хоѐр сувгаас бүрэн хараат байдалд орсон
байна.
- 2009 оны байдлаар манай улсад нийт 55 ноос боловсруулах үйлдвэрүүд ажиллагаа
явуулж байгаа ба түүхий эдийн нөөцтэй харьцуулбал, угаах шатанд зургаа дахин, самнах
шатанд гурав дахин их харин ээрэх шатанд гурав дахин, сүлжих шатанд 2,5 дахин бага
үйлдвэрлэлийн хүчин чадалтай ажиллаж жилдээ 6.5 мянган тонн ноос боловсруулж, 11.8
мянган тонн ноос угааж, экспорлож байна.
- Хивс, хөнжил, нэхээсгүй эдлэл, эсгий, эсгий гутлын таван үйлдвэр, ноосны
чиглэлээр БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай угаах 20 орчим үйлдвэр хүчин чадлынхаа 30-
35 хувийг ашиглаж, нийт түүхий эдийн 28 хувийг боловсруулж, 50 орчим хувийг угааж,
экспортолдог. 2009 оны байдлыг өнгөрсөн онтой харьцуулахад ээрсэн утасны үйлдвэрлэл
114.8, сүлжмэл эдлэл 17.8, эсгий 40.3, эсгий гутал 90.9 хувиар өсч, хивсний үйлдвэрлэл
30.8 хувиар буурчээ.
- Ноосны салбарын хувьд тээвэрлэлттэй холбоотой бэрхшээл харьцангуй бага ба
гагцхүү малчин өрхөөр явж ноос авдаг жижиг, дунд үйлдвэрүүдэд уг бэрхшээл тулгардаг
гэдэг нь харагдсан. Харин үнийн өөрчлөлттэй холбоотой бэрхшээлийн хувьд маш их
тохиолддог нь хэдий ноосны үнэ хямд байгаа ч манай улсын ноосны түүхий эд бэлтгэлийн
оновчтой суваг бүрэлдээгүйгээс ченжүүдийн гараас үйлдвэрлэгчдэд очихдоо үнийн
хэлбэлзэл хэт өндөр болдогийг харуулж байна.
- Үйлдвэрлэлийн технологитой холбоотой ААН-үүдийн хувьд хамгийн өргөн
тохиолддог дараах бэрхшээлүүд байдаг байна. Үүнд:
1. Бохирдол, хог хаягдал ихтэй ноосыг боловсруулахад гар ажиллагаа их шаарддаг
тул үүнд зориулсан технологи дутмаг байдаг.
2. Үйлдвэрлэлийн технологийн тухай мэдлэг, мэдээлэл хомс байдаг
3. Шинэ технологи нэвтрүүлж чаддаггүй (санхүүжилт дутмаг байдаг)
4. Шат дамжлага ихтэй байдаг тул хүн хүч их шаарддаг байна.

Мөн ААН-үүдэд тулгардаг тоног төхөөрөмжтэй холбоотой бэрхшээлүүдээс хамгийн

түгээмэл тохиолддог бэрхшээлүүд нь:

1. Хөдөө орон нутагт ноос угааж самнадаг тоног төхөөрөмж цөөн

107
 2. Тоног төхөөрөмж элэгдэл ихтэй болсноос гадна сэлбэг үнэтэй
3. Оѐх ширэх төхөөрөмжийн хөдөлмөрийн бүтээмж муу байдаг.
4. Шинэ техник, тоног төхөөрөмж авах хөрөнгө мөнгө хомс, мөн дотоодод бараг орж
ирдэггүй учраас хэт өндөр үнээр худалддаг гэх мэт бэрхшээлүүд байдаг байна.
- Эсгий, эсгий эдлэлийн хэрэгцээг дотооддоо хангаж буй түвшин дөнгөж 24.2%,
нийт хангамжийн түвшин (импортыг оруулаад) 32.0% байгаагаас харахад уг дэд салбарын
зах зээлийн орон зай 68.0-75.8% байгаа юм.
- Цаашид тус салбарыг хөгжүүлэхийн тулд юуны түрүүнд бүтээгдэхүүнээ дотоод,
гадаадын зах зээлд сайтар таниулах хэрэгтэйгээс гадна борлуулалтын сувгийг сайжруулах
шаардлагатай байдаг.
- Үйлдвэрлэх түүхий эдийн хувьд манай улс ямар ч төрлийн ноос ноосон
бүтээгдэхүүнийхээ хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй байгаагаас гадна дэлхийн зах зээл дээрх
ноос, ноосон бүтээгдэхүүний (100 хувь малын гаралтай түүхий эдээр хийсэн хүний биед
эерэг нөлөөтэй төрөл бүрийн ноосон бүтээгдэхүүн) эрэлт хэрэгцээ их байгаа тул ноосоор
ямар ч төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх өргөн боломж байгаа.

7. Нэгдсэн Зөвлөмж

Нэгдсэн зөвлөмжийг судалгааны явцад олж авсан тайлан тоо мэдээ болон хэрэглэгч,
нийлүүлэгчдээс авсан санал асуулган дээр тулгуурлан гаргалаа. Бид санал асуулгандаа
тухайн салбарт тохиолдож буй нийтлэг бэрхшээлүүдийн талаар тусгай асуултуудыг
оруулж өгсөн бөгөөд санал асуулгыг чанарын аргаар боловсруулах SPSS-14.0 тусгай
программыг ашиглаж үр дүнг гарган авсан. Ийнхүү үр дүнг гарган авсны дараа хамгийн
их тохиолдож буй гол бэрхшээлүүдийг авч үзэн, тэдгээрийг шийдвэрлэх арга замын
талаарх зөвлөмжөө хүснэгтээр өгсөн болно.

Ингээд эхлээд нийт салбарт зориулсан нийтлэг зөвлөмжийг өгье.

А) Салбар тус бүрийн зах зээлийн төлөв болон хэтийн байдлыг авч үзэхэд мах, сүүний
хувьд зах зээлийн хэтийн төлөв гадны хүчин зүйлийн хамаарал бага, ирээдүйн
потенциалтай байхад арьс шир, ноосны зах зээлийн хувьд төр засгийн дэмжлэгээс ихээхэн
хамааралтай нь ажиглагдсан. Иймд судалгааны багийн зүгээс малчдын бүлгийг түлхүү
байгуулах нь зүйтэй гэж зөвлөж байна.

В) Үхэр эсвэл хонины малчдын бүлэг байгуулагдана гэж үзэж байгаа бөгөөд малын
төрлөөс хамааран нэн тэргүүнд ямар зах зээл дээр бүтээгдэхүүнээ зарах вэ гэдгээ сайн
тодорхойлох шаардлагатай (хэнд, хаана, юуг, хэрхэн борлуулах)

С) Борлуулах зах зээлээ тодорхойлсны дараа доорхи хүчин зүйлүүдийг харгалзан үзэж нэг
малчдын бүлэгт байх малчин өрхийн тоо болон малын тоог тодорхойлох.

108
 - борлуулах зах зээлийн байршил
- малчдын бүлгийн зах зээлтэйгээ ойр орших байдал
- түүхий эдийг тээвэрлэх, хадгалах нэгж өртөг (сүүний хувьд хөргөх жижиг тоног
төхөөрөмжөөр хангагдах эсэх, мах болон ноосны хувьд хадгалах агуулах өртөг гэх мэт)

Д) Тухайн аймаг дахь түүхий эдийн зах зээлийн байдал, багтаамж, түүхий эдүүдийг
нэгдсэн байдлаар борлуулах зах зээлийн байршил, түүнийг тээвэрлэх болон хадгалах нэгж
өртөг зэргээс хамааруулан аймаг бүрт эсвэл бүсчилсэн байдлаар малчдын бүлгийг
байгуулах боломжтой

Е) Малчдын бүлгийг байгуулахын зэрэгцээ тэдгээр малчид хоршиж түүхий эдээрээ нэмүү
өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжийг судлах (сүүний хувьд бяслаг, тараг,
цөцгий гэх зэргийг, ноосны хувьд ноосон жижиг эдлэлүүдийг үйлдвэрлэх боломжууд)

Ингээд ямар малчдын бүлгийг, хэдэн малтай болон хичнээн малчин өрхтэйгээр байгуулах
асуудлуудыг тодорхойлсны дараа салбар тус бүрд өгсөн зөвлөмжүүдийг тусган авахыг
хүсч байна. Доор салбар тус бүрд өгсөн зөвлөмжийг хүснэгтээр харуулав.
Хүснэгт 63. Махын салбар
№ Нийтлэг тохиолддог гол Холбогдох зөвлөмжүүд
бэрхшээлүүд
1 Тээвэрлэлт болон хадгалалтын Мерсу Кор байгууллагад:
байдлаас хамааран УБ хот болон a) Малчдын бүлгийг байгуулахдаа дараах хүчин зүйлсүүдийг
орон нутаг дахь махны үнийн зөрүү харгалзан үзэх
их байдаг
- махаа борлуулах зах зээлийн байршил
- нэг бүлэгт байх малчин өрхийн тоо, малын хэмжээ
- малын сүргийн бүтэц
b) махыг зах зээлд борлуулахдаа борлуулах зээл болон
тээвэрлэлтийн асуудлыг аймгийн нийт малчдын бүлгийг хамруулан
нэгдсэн байдлаар зохион байгуулах
с) малчдын бүлэгт зориулж аймаг тус бүрт мах борлуулах хэмжээ,
зах зээл болон тэдгээр бүлгийн байршил зэргийг харгалзан үзэж
хямд өртөгтэй зоорийг байгуулах
д) зооринд мах хадгалах үнэ өртөг, махны тээвэрлэлтийн зардлыг
урьдчилан тооцоолсны үндсэн дээр нэг бүлэгт ойролцоогоор
хичнээн малтай, хичнээн өрх байхыг тооцоолох
с) малчид бүлгээр ажиллаж хориших талаар арга зүйн зөвлөгөөг
малчдад хангалттай хэмжээнд өгч, малчдын бүлгийн дүрмийг нийт
малчдаар хэлэлуүүлэх
е) нэмүү өртөг шингэсэн махан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх жижиг
цехийг орон нутагт байгуулах боломжийн талаар судлах (хиам,
сосиск, мах махан консервласан бүтээгдэхүүн гэх мэт)

Засгийн газар болон Холбогдох Яамдад:

109

2 Үнийн савалгаа маш их байдаг.
Заримдаа нийлүүлэлт багатай
хаврын цагт үнэ нийлүүлэлт их
намар, өвлийн үеийнхээс 36% хүртэл
зөрүүтэй байна
3 Мах эцсийн хэрэглэгчдэд очихдоо
олон шат дамжлага дамждагын
улмаас тэдэнд үнэтэй очдог
4 Дулааны улиралд махыг хадгалах
асуудал зоорь савны хүрэлцээ маш
дутмаг байдаг
5 Малчид хоорондоо хоршиж ажиллах
байдал дутагддагын улмаас махыг
зах зээлд хүргэх тээвэрлэлтийн өртөг
өндөр тусдаг
Хүснэгт 64. Арьс ширний салбар
№ Нийтлэг тохиолддог гол
бэрхшээлүүд
1 Малчдын хоршсон үйл ажиллагаа
муу байдгаас арьс ширээ зах зээлд
хүргэх тээвэрлэлтийн зардал өндөр
байдаг. Иймд орон нутгийн
ченжүүдэд хямд үнээр зарахаас өөр
аргагүй байдаг
2 Ченжүүд түүхий эдийн үнийг
дангаар ноѐрхож тогтоодог тул
үнийн савалгаа их
а) Махны зах зээлийн тоон мэдээнээс харахад дулааны улиралд
хийгдэж буй махны илүүдэл нийлүүлэлтийг нөөшлөн хадгалахын
тулд дотоодны хэрэгцээнд зориулан 40.0 мянган тоон махны зоорь
байгуулах шаардлага байна. Иймд орон нутаг дахь махны зах
зээлийн байршил, багтаамжийг харгалзан үзэж хямд, төсөр өртөгтэй
махны зоорийг нэн яаралтай байгуулахад хувийн хэвшилд тусламж
дэмжлэг үзүүлэх
b) эцсийн хэрэглэгчдэд хүрэх шат дамжлагыг багасгах үүднээс
аймагуудыг бүс нутгаар нь бүлэг болгон аль нэг аймгийг нь сонгон
тухайн аймгийн төвд махны томоохон төвлөрсөн хөргөлттэй
агуулахтай томоохон цогц махны захыг (market, warehouse and
logistic centre of meat) байгуулах.
с) Малчдаас эцсийн хэрэглэгчдэд хүрдэг шат дамжлагыг багасгах
үүднээс махны биржийг аймгийн төв болонУБ, Дархан, Эрдэнэт
зэрэг томоохон хотуудад байгуулах
д) орон нутгаас махыг зах зээлд тээвэрлэх ложистик компаниудыг
байгуулахад хувийн хэвшилд техник тоног төхөөрөмж болон
санхүүгийн туслалцаа үзүүлэх
e) экспорт болон дотоодын шаардлагад нийцсэн мах боловсруулах
үйлдвэрүүдийг барихад хувийн хэвшилд техник тоног төхөөрөмж
болон санхүүгийн туслалцаа үзүүлэх
Холбогдох зөвлөмжүүд
Мерсу Корпс байгууллагад:
a) малчдын бүлгийн арьс ширийг зах зээлд аймаг тус бүрд нэгдсэн
байдлаар үйлдвэрлэгчидтэй урьдчилан гэрээ байгуулан нийлүүлэх
в) малчдад арьс ширний зах зээлийн үнийн талаарх мэдээ
мэдээллийг хангалттай өгч байх
с) арьс ширний эрэлтийг нэмэгдүүлэх, худалдан авалтын сувгийг
ихэсгэхийн тулд арьс ширний нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэх бага оврын цехийг орон нутагт байгуулах (нэхий дээл,
боловсруулсан арьс, гутал цүнх, эмээлийн гөлөм, сур гэх мэт)
д) малчдад бүлгээр хоршиж арьс ширээ зах зээлд нийлүүлэх арга
зүйн зөвлөгөөг хангалттай хэмжээнд өгөх
Засгийн газар болон холбогдох Яамдад:
а) Гааль болон татварын бодлогоор дамжуулж арьс ширний түүхий
эдээ гадаад зах зээлээс хамгаалах (Хятадын ченжүүдээс)
b) арьс ширний нийлүүлэлт их хэмжээгээр хийгддэг саруудад (9-10
саруудад нийт нийлүүлэлтийн 47% нь хийгддэг) дотоодын
үйлдвэрлэгч нарт түүхий эдээ бэлтгэх эргэлтийн хөрөнгийн
санхүүжилтийг олгох
с) арьс ширний үйлдвэрүүдэд чанартай тоног төхөөрөмжүүдийг
санхүүгийн таатай нөхцөлтэй лизингээр нийлүүлэх
110
3 Арьс ширийг хадгалах зориулалтын д) арьс ширэн бүтээгдэхүүн нийлүүлэх гадаад зах зээл олж өгөхөд
агуулах сав маш дутмаг байдаг туслах
4 Хөдөө орон нутагт арьс, ширний д) үйлдвэрлэгч нарт түүхий эдээ хадгалах зориулалтын агуулах сав
төвлөрсөн зах байдаггүй учир барихад техник болон санхүүгийн туслалцаа үзүүлэх
малчид арьс ширээ орон нутгийн
ченжүүдэд хямд үнээр зарах болдог
(малчдын 96.7 хувь нь арьс ширээ
ченжүүдэд зардаг)
5 Малчдын хувьд арьс ширний зах e) УБ хот дахь Харгиа цэвэрлэх байгууламжийг шинэчлэх ажлыг нэн
зээлийн үнийн талаарх мэдээлэл яаралтай шийдвэрлэх
хомс
6 Арьс шир боловсруулах дотоодын г) түүхий эдийн төвлөрсөн захуудыг зах зээлийн багтаамж, байршил
зэргийг харгалзан орон нутгуудад байгуулах
үйлдвэрүүд нь зориулалтын агуулах ж) арьс ширийг орон нутгаас тээвэрлэж үйлдвэрүүдэд хүргэх
сав дутмаг, урт хугацааны тээврийн ложистик компаниудыг байгуулахад техник болон
санхүүжилт байдаггүй учир арьс санхүүгийн туслалцаа үзүүлэх
ширний зах зээл ченжүүдээс шууд
хамааралтай байдаг. Үүнээс болж
ихэнхи түүхий эдээ Хятадуудад
алддаг.
7 Арьс шир үйлдвэрлэгчдийн хувьд
бүтээгдэхүүн нь зах зээлийн
маркетинг сурталчилгаа муу байх,
бүтээгдэхүүний чанар өнгө үзэмж
тааруу байх, инфляци, татвар зэрэг
гадны нөлөө их байдаг.
8 Нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэхэд дараахь гол саад
бэрхшээлүүд тулгардаг байна.
- урт хугацааны, хямд
санхүүжилт маш дутмаг
- үйлдвэрлэлийн тоног
төхөөрөмжийн нийлүүлэлт тааруу
- цэвэрлэх байгууламж
бүрэн хүчин чадлаараа ажилладаггүй
- түүхий эдийн үнийн
хэлбэлзэл их
- хөдөө орон нутагт
түүхий эдийн төвлөрсөн зах байхгүй
тул түүхий эдээ бэлтгэх өртөг өндөр
- түүхий эдийн чанар муу
- технологийн талаарх
мэдлэг, мэдээлэл, сургалт муу
- түрээс, цахилгаан гэх мэт
ашиглалтын зардлууд өндөр

Хүснэгт 65. Сүүний салбар

№ Нийтлэг тохиолддог гол Холбогдох зөвлөмжүүд
бэрхшээлүүд
1 Борлуулах зах зээл хол, амархан Мерсу Корпс байгууллагад:

111
 муудаж гашилдаг учир нийт малчдын
51.64 хувь нь зах зээлд сүүгээ
борлуулдаггүй
2 Улирлын шинж чанараас хамааран
үнийн хэлбэлзэл их байдаг бөгөөд
сүүний нийлүүлэлт ихтэй зуны
саруудад доод үнэдээ хүрч,
нийлүүлэлт багатай өвөл хаврын
улирал үнэ нь даруй 110% хүртэл
өсдөг
3 Зах зээлийн багтаамж, байршил, сүү
боловсруулах цех үйлдвэр байгаа
эсэхээс хамааран бүс нутгуудад
үнийн ялгаа нилээн байна.
4 Сүүгээ зах зээлд борлуулах бизнес
арга ухааан мөн зах зээлийн бодит
мэдээлэл малчдад дутмаг байдаг
5 Малчдын хувьд дулааны улиралд сүүг
удаан хугацаагаар хадгалж
болдогггүй, сүүг борлуулах зах зээл
хомс байдаг
6 Дулааны улиралд бий болсон сүүний
нөөцийн илүүдлийг нөөцлөн хуурай
сүү үйлдвэрлэх боловсруулах
үйлдвэрлэл хөгжөөгүйгээс нийт хөдөө
аж ахуйд бэлтгэж байгаа сүүний 1/3-
ийг цуглуулж чадахгүй алдаж байна
7 Орон нутгийн сүү үйлдвэрлэгчдийн
хувьд дараахь гол бэрхшээлүүд
тулгарч байна. Үүнд:
- улирлын онцлог (дулааны
улиралд сүү амархан гашилж
мууддаг, хүйтний улиралд сүүний
гарц эрс багасдаг)
- сүүний нийлүүлэлтийн
гэнэтийн хомсдол
- үнийн өөрчлөлт их байдаг
- тээвэрлэх, агуулах,
а) сүүгээ борлуулах зах зээлийн байршилтай уялдуулж дулааны
улиралд малчдын бүлгийг байршуулах (зах зээлтэйгээ аль болох
ойр)
b) сүүгээ зах зээлд хүргэх тээвэрлэлтийн асуудлыг нэгдсэн байдлаар
шийдэж өгөх
с) малчдын бүлгийг жижиг оврын сүү хөргөх тоног төхөөрөмжөөр
хангаж өгөх
д) холбогдох зах зээлийн судалгааг хийж нэмүү өртөг шингэсэн
бүтээгдэхүүн хийх жижиг цехийг малчдын бүлэгт байгуулж өгөх
(бяслаг, савласан ааруул, цөцгийн тос, хуурай сүү гэх мэт )
e) УБ хотоос сүүний үнийн хувьд өндөр байгаа аймгуудад үхэртэй
малчдын бүлгийг байгуулах чиглэлд түлхүү анхаарах
ѐ) бүлгийн малчдад сүүний зах зээлийн талаар мэдээлэл болон
сүүгээ борлуулах тал дээр хэрхэн хоршиж ажиллах талаар
зааварчилгааг хангалттай хэмжээнд өгөх,
Засгийн газар болон Холбогдох Яамдад:
а) Дулааны улирал дахь илүүдэл нийлүүлэлтийг зах зээлд шингээж
авахын тулд сүүг хөргөх, боловсруулах, хуурай сүү үйлдвэрлэх
цехүүдийг бүсчилсэн байдлаар орон нутгуудад байгуулах
b) УБ, Дархан, Эрдэнэт хотууд дахь сүүний төвлөрсөн том зах
зээлийг хангахын тулд эдгээр хотуудын ойролцоо сүүний чиглэлийн
эрчимжсэн фермерүүдийг нэмж яаралтай байгуулах
с) Сүү боловсруулах, хуурай сүү үйлдвэрлэх цехийн тоног
төхөөрөмжийг үйлдвэрлэгч нарт санхүүгийн таатай нөхцлөөр
нийлүүлэх
д) сүүний эрэлтийг нэмэгдүүлэхийн тулд нэмүү өртөг шингэсэн сүүн
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйлдвэрийг байгуулахад хувийн хэвшилд
техник тоног төхөөрөмж болон санхүүгийн туслалцаа үзүүлэх
e) үнийн хэлбэлзэл бага үүсгэх, үйлдвэрүүдэд түүхий эдийн
хомсдолд оруулахгүйн тулд хуурай сүүний үйлдвэрүүдийг бүсчлэн
нэн яаралтай байгуулах
112
 хадгалахад
- сүү боловсруулах жижиг
оврын тоног төхөөрөмж маш дутмаг
байдаг
Хүснэгт 66. Ноосны салбар
№ Нийтлэг тохиолддог гол
бэрхшээлүүд
1 Малчдын хувьд ноосоо зах зээлд
нийлүүлэхэд дараахь саад
бэрхшээлүүд тулгардаг. Үүнд:
- овор ихтэй, тээвэрлэлтийн
зардал өндөр байдаг
- унаа хөсгийн олдоц муу
- үнийн савалгаа их байдаг
- худалдан авагч цөөхөн
2 Сүүлийн жилүүдэд үнэ маш доогуур
байгаа учир нийт ноосны нөөцний
22%-г шууд ашиглахгүй хаяж байна.
3 Малчдын дунд хоршиж ажиллах
механизм дутмаг байдаг учир орон
нутгийн зах болон ченжүүдэд үнэ хямд
тушаадаг
4 Орон нутагт худалдан борлуулах зах
байхгүй, бөөнөөр худалдан авагч цөөн
5 Бэлэн мөнгөний яаралтай хэрэгцээнээс
үүдэн үнийн өсөлттэй үеийг хүлээж
чаддаггүй
6 Ноосийг хадгалахад бэрхшээлтэй,
норвол амархан мууддаг
7 Ноос хадгалах зориулалтын агуулах
сав маш дутмаг байдаг
8 Орон нутагт ноос ноосон
бүтээгдэхүүний жижиг дунд
үйлдвэрлэл маш цөөхөн байдаг
9 Ноос ноосон бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэхтэй холбоотой сургалт маш
дутмаг
10 Нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэхэд учирч буй саад
бэрхшээлүүд:
- хөрш зэргэлдээ Оросод ноосон
бүтээгдэхүүн экспортлох гаалийн
татвар маш өндөр
Холбогдох зөвлөмжүүд
Мерсу Кор байгууллагад:
а) малчдын бүлгээс ноосыг зах зээлд бөөнөөр нийлүүлэх ажлыг
нэгдсэн байдлаар хийх
b) ноосоо зах зээлд хүргэх тээвэрлэлтийн асуудлыг нэгдсэн байдлаар
шийдэж өгөх
с) малчдын бүлэгт ноосыг хадгалах горимын талаар сургалт
зөвлөгөөг явуулах
д) малчдын бүлгийн орлогыг нэмэгдүүлэхийн тулд ноосон
бүтээгдэхүүний жижиг цехийг байгуулах боломжийг судлах (Эсгий
гудас, ширмэл ширдэг, ноосон оймс гэх мэт)
e) Бүсчилсэн байдлаар ноос хадгалах агуулах сав барих боломжийг
ХХААҮЯ-тай хамтран судалж байгуулах
ѐ) бүлгийн малчдад ноосны зах зээлийн талаар мэдээлэл болон
ноосоо борлуулах тал дээр хэрхэн хоршиж ажиллах талаар
зааварчилгааг хангалттай хэмжээнд өгөх,
Засгийн газар болон Холбогдох Яамдад:
а) Орон нутагт хөдөө аж ахуйн түүхий эдийн төвлөрсөн захыг
байгуулах (ноосыг оролцуулан)
b) Бүсчилсэн байдлаар ноос хадгалах агуулах сав барих
с) Ноосон бүтээгдэхүүний дотоодын эрэлт хэрэгцээ их байгаа тул
ноос ноососн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйлдвэрүүдийг байгуулахад
хувийн хэвшилд техник тоног төхөөрөмж болон санхүүгийн
туслалцаа үзүүлэх
д) гааль болон татварын бодлогоор ноосны дотоодын зах зээлээ
хамгаалах
e) экспортын чиглэлтэй ноосон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх талаар
цогц судалгааг хийж, холбогдох шат дараалсан арга хэмжээнүүдийг
авах (Европод ихээхэн эрэлт хэрэгцээтэй байгаа барилгын ноосон
дулаалгын материал гэх мэт)
113
 - ноосон бүтээгдэхүүнийг Европ,
Азийн бусад орнуудын зах зээлд
борлуулах боломж байгаа боловч
бүтээгдэхүүний чанар олон улсын
стандартын шаардлагад нийцэхгүй,
нэр төрөл цөөн байна
- урт хугацааны хямд санхүүгийн эх
үүсвэр дутмаг
- ноосоо бэлтгэх тээвэрлэлтийн зардал
өндөр
- ноосоо хадгалах агуулах сав маш
дутмаг
- ноосны үнэ Хятадын ченжүүдээс
бүрэн хамааралтай байдаг
- ноосны чанар муу байдаг
- үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмжийн
хүрэлцээ муу, техник технологийн
талаарх мэдээ мэдээлэл муу

8. Хавсралт
Арьс ширний үйлдвэрийн харилцааг зохицуулах хууль тогтоомж, дүрэм, журам

1. Хууль:
- Байгаль орчныг хамгаалах тухай (1995, 2002)
- Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай (1998, 2001)
- Агаарын тухай (1995)
- Усны тухай (1995, 2005)
- Хот суурины ус хангамж, ариутгах татуургын ашиглалтын тухай (2002)
- Химийн хорт бодисоос хамгаалах тухай хууль (1995, 2002)
- Аюултай хог хаягдлын импорт, хил дамжуулан тээвэрлэлтийг хориглох,
экспортлох тухай (2000, 2002)
2. Арьс ширний үйлдвэрийн байгаль орчны хамгаалалтын асуудлуудтай холбогдох
зарим Монгол Улсын Стандартууд:
- MNS 4219:1994 Байгаль орчныг хамгаалах стандартын систем. Аж ахуйн нэгжийн
экологийн паспорт. Үндсэн дүрэм
- MNS (ISO) 4227:2002 Агаарын чанар- Агаарын чанарын хэтийн төлөв
- MNS 4585:1998 Агаарын чанар- Ерөнхий шаардлага
- MNS 0017-2-3-16:1988 Агаар мандал- Хот, суурингийн агаарын бохирдлын
шинжилгээ
- MNS 3384:1982 Агаар мандал- Агаарын дээжний шинжилгээ
- MNS 3383:1982 Бохирдлын эх үүсвэрийг тогтоох. Аргачлал
- MNS 3113:1981 Хорт утааны ялгаралтыг хэмжих арга
- MNS 0012-013:1991 Ажлын байрны агаар- Ажлын байрны агаарын бүс
- MNS 0012-014:1991 Ажлын байрны агаар- Бичил орчинг шинжлэх арга

114
 - MNS 5061:2001 Нүүрс хүчлийн хий- СО2 тодорхойлох эзэлхүүний арга
- MNS 0012-1-008:1985 Чимээ шуугиан- Ерөнхий аюулгүй байдал
3. Байгаль орчинд халгүй технологийг урамшуулах
- 1998, Байгаль орчинд халгүй технологи нэврүүлсэн иргэн, аж ахуйн нэгж,
байгууллагыг урамшуулах журам . Засгийн газрын тогтоол 95

Үнэлгээ арьс шир:

Dependent Variable: BD_EX

Method: Least Squares
Date: 04/15/10 Time: 14:29
Sample(adjusted): 2003 2008
Included observations: 2 after adjusting endpoints
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
C -5.730769 9.406540 -0.609232 0.6044
PF(-1) 28.07692 8.829416 3.179930 0.0863
R-squared 0.834874 Mean dependent var 23.75000
Adjusted R-squared 0.752311 S.D. dependent var 6.396614
S.E. of regression 3.183491 Akaike info criterion 5.460687
Sum squared resid 20.26923 Schwarz criterion 5.153834
Log likelihood -8.921373 F-statistic 10.11195
Durbin-Watson stat 1.583200 Prob(F-statistic) 0.086286

Монгол улсын арьс, ширний салбар дахь үйлдвэрлэлүүдийн төрөлжилт:

1. Хувцасны зориулалтай савхи боловсруулж, савхин хувцас, эдлэл үйлдвэрлэх
чиглэлээр
- Шевретийн үйлдвэр
- Савхин эдлэлийн үйлдвэр
2. Хурга, ишиг, тарвага болон бусад үслэг ангийн арьс боловсруулж үслэг хувцас,
эдлэл үйлдвэрлэх чиглээр
- Үслэг эдлэлийн үйлдвэр
- Дарханы нэхий эдлэлийн үйлдвэр
3. Гутлын дээд бие арьс болон улны шир боловсруулж гутал үйлдвэрлэх чиглэлээр
- Шевроны үйлдвэр
- Хром юфтын үйлдвэр
- Улны ширний үйлдвэр
- Гутлын үйлдвэр
4. Арьс шир боловсруулах үйлдвэрүүдээс гарч буй хаягдал, хоѐрдогч түүхий эд
ашиглаж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх чиглэлээр
- Савхин жижиг эдлэлийн үйлдвэр
- Хиймэл ширний үйлдвэр
- Халиман цавууны цех
- Завод ноос угаах үйлдвэр
5. Хонины нэхий боловсруулж нэхий хувцас, эдлэл үйлдвэрлэх чиглэлээр

115
 - Дарханы нэхий эдлэлийн үйлдвэр
6. Үйлдвэрүүдийн зарим сэлбэг үйлдвэрлэл, тоног төхөөрөмж засварлах угсрах,
инженерийн шугам сүлжээний хангамжийн чиглэлээр
- Засварын төв үйлдвэр / тоног төхөөрөмж угсарлтын контор, урьдчилан цэвэрлэх
байгууламж зэрэг нэгжүүдийг багтаасан

- Манай орны үйлдвэрлэгчдийн хувьд бараа бүтээгдэхүүний олон нэр төрлөөр

үйлдвэрлэж байгаа бөгөөд эндээс үзвэл:

Арьс ширэн бэлэн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэгчдийн судалгаа

Үйлдвэрийн нэр Бүтээгдэхүүний төрөл Суурьлагдсан хүчин чадал /ш/

1 Дархан Нэхий ХК Нэхий хувцас 20000 дээл
2 Дархан Минж ХХК Нэхий хувцас 5000 дээл
3 Хулан ХХК Гутал 300 хос
4 B& BS ХХК Арьсан хувцас 1200 хувцас
5 Уран шаглаа ХХК Арьсан хувцас 1200 хувцас
6 Даллас Арьсан хувцас 650 хувцас
7 Мастер Центр ХХК Арьсан хувцас 1200 хувцас
8 Дизайнер клуб ХХК Арьсан хувцас 4000 хувцас
9 Мон-Үйл ХХК Арьсан хувцас 4000 хувцас
10 Смарт ХХК Арьсан хувцас 1200 хувцас
11 Монгол Шевро ХК Арьсан хувцас 4000 хувцас
12 Од гоѐл ХХК Арьсан хувцас 650 хувцас
13 Англи ХХК Арьсан хувцас 1200 хувцас
14 Би Жи Эйч ХХК Арьсан хувцас 1200 хувцас
15 Буянтөгс ХХК Арьсан хувцас 1200 хувцас
16 Хос-Аз ХХК Гутал 5000 хос
17 Пици ХХК Цүнх, жижиг эдлэл 4500 цүнх
18 Бадам коллекшн ХХК Арьсан хувцас 1200 хувцас
19 Хөх Түг ХХК Цүнх, жижиг эдлэл 4500 хувцас
20 ЭБИ ХХК Бээлий 60000 хос
21 Нью Фейшн ХХК Арьсан хувцас 1200 хувцас
22 Савхин хувцас 65000 ширхэг
23 Савхин бээлий 200000 хос
24 Нэхий хувцас 30000 ширхэг
25 Гутал 55000 хос
26 Цүнх 60000 ширхэг
27 Бэлэг, дурсгал жижиг эдлэл 3000

116
28 Савхин хувцас 240
29 Бэлэг, дурсгал жижиг эдлэл 200

Ноос болон Нэхмэлийн үйлдвэрлэлдэх Төрийн Зохицуулалтын асуудлууд

Хуулиуд
- 2002 Байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль (1995)
- 2001 Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай хууль (1998)
- 1995 Агаарын тухай хууль
- 1995 Усны тухай хууль (1995, 2005)
- 2002 Химийн хорт бодисоос хамгаалах хууль 1995 он
Байгаль Орчинд халгүй технологийг урамшуулах
- 1998 Байгаль орчинд халгүй технологи нэврүүлсэн иргэн, аж ахуйн нэгж,
байгууллагыг урамшуулах журам . Тогтоол №95 (ЗГ Хуралдаан)
Байгаль орчны нөлөөллийн үнэлгээ
- 2002 Байгаль орчны сайдын 170 тоот тушаал . Байгаль Орчинд нөлөөлөх байдлын
нарийвчилсан үнэлгээ, үнэлгээ шинжилгээний журам
- 2002 Байгаль орчны сайдын 140 тоот тушаал. Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын
ерөнхий үнэлгээ хийх аргачилсан заавар
- 2002 Байгаль орчны сайдын 100 тоот тушаал. Байгаль орчны мэргэжлийн
байгууллагуудад эрх олгох тухай журам
- 2000 Байгаль орчны сайдын 87 тоот тушаал. Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын
ерөнхий үнэлгээний тайлангийн хэрэгжилтэнд хяналт тавих дүрэм
БОХТ ба БОМТ
- 2000 Байгаль орчны сайдын 87 тоот тушаал Хавсралт 1. Байгаль орчныг хамгаалах
төлөвлөгөө ба байгаль орчны хяналт-шинжилгээний хөтөлбөрийн баримт
бичигүүдэд өөрчлөлт оруулах тухай журам
Бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд хориг тавих
- 1998 Байгаль орчны сайдын 77 тоот тушаал. Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд тавих түр
хориг ба байгаль орчны хуулийг зөрчсөн, үйлдвэрлэлийнхээ талаар мэдээлэл
өгөхөд алдаа зөрчил гаргасан тухай бүртгэл мэдээлэл хөтлөх журам
Агаарын чанар
- 1999 Засгийн газрын 104 тоот тогтоол. Озон задалдаг бодисыг ашиглах зөвшөөрөл
олгох журам
Усны чанар
- 1997 Байгаль орчны ба Эрүүл мэндийн сайдын хамтарсан тушаал 143/А/352.
Хавсралт 3: Гадаргын усыг цэвэршилтийн түвшнээр нь ангилах норм
- 1997 Байгаль орчны ба Эрүүл мэндийн сайдын хамтарсан тушаал 143/А/352.
Хавсралт 4: Гадаргын усыг цэвэршилтийн түвшнээр нь ангилсан ангиллын
тодорхойлолт
- 1997 Байгаль орчны ба Эрүүл мэндийн сайдын хамтарсан тушаал 143/А/352.
Хавсралт 5: Ахуйн болон ундны усанд агуулагдах хортой бодисын зөвшөөрөгдөх
дээд хэмжээ
- 1997 Байгаль орчны ба Эрүүл мэндийн сайдын хамтарсан тушаал 143/А/352.
Хавсралт 1: Усыг бохирдуулахаас урьдчилан сэргийлэх журам

117
 1997 Байгаль орчны ба Эрүүл мэндийн сайдын хамтарсан тушаал 143/А/352.
-
Хавсралт 2: Ундны усны болон ахуйн хэрэглээний усны чанарын норм ба усны эх
үүсвэрийг хамгаалах шаардлага
- 1996 Журам 124: Усны бохирдлыг бүртгэх, бохирдлыг бууруулах болон усны
орчныг нөхөн сэргээх тухай журам
- 1995 Журам 168/А463/318: Ундны болон цэвэр усны эх үүсвэрүүдийг
хамгаалалтанд авах ба хаягдал ус зайлуулах цэг байгуулах журам
- 1992 Журам А/50 ба А/53: Ахуйн хэрэглээний зориулалтаар ашиглаж байгаа усны
эх үүсвэрүүдийг хамгаалалт
Усны зарцуулалт
- 1996 Байгаль орчны сайдын тушаал 192. Хавсралт 1: Усны нөөцийн бүртгэх журам
- 1996 Байгаль орчны сайдын тушаал 192. Хавсралт 2: Усны нөөцийн тайлан
- 1995 Байгаль орчны сайдын тушаал 153. Хавсралт 1: Үйлдвэрлэлийн зориулалтаар
ашиглах усны түр норм
- 1995 Байгаль орчны сайдын тушаал 152 . Ус, гол мөрний эрэг орчмын газрыг
ашиглахтай холбогдуулан байгуулах гэрээ байгуулах загвар
Хаягдал усны зайлуулалт
- 2003 Хортой хаягдал усны гаралт, нөөцийг бүртгэж, мэдээлэх журам. Байгаль
орчны сайдын тушаал 127
- 1995 Байгаль орчин, Дэд бүтэц, Эрүүл мэндийн сайдын хамтарсан тушаал
167/335/А171. Бохир ус зайлуулах цэг байгуулах журам
- 1995 Бохир ус зайлуулах төвлөрсөн сүлжээнд нийлүүлэх үйлдвэрийн бохир усны
найрлагын зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ а/11/05/А/18.
Стандартууд
- Ноос, ноолуурын үйлдвэрлэлийн байгаль орчны хамгаалалтын асуудлуудтай
холбогдох зарим Монгол Улсын Стандартуудыг энэ жагсаалтаар үзүүллээ.
Агаарын чанар – ерөнхий шаардлага
Агаар мандал – Бохирдлын эх үүсвэр, томьѐо, томьѐлол
Агаар мандал – Хорт бодисын ялгарлын хэмжээг тооцох аргыг бий болгох ерөнхий
Шаардлага
Дуу шуугиан – Хамгаалах аргууд, хамгаалах арга ажиллагаанд хэрэглэх тоног
төхөөрөмжүүд, ангилал
Дуу шуугиан – Ажлын аюулгүй байдал ба эрүүл ахуйн нөхцөл. Дуу шуугианы
зөвшөөрөгдсөн хэм хэмжээ ба аюулгүй байдлын ерөнхий шаардлага
Ус – Орчны чанар
Усан хангамж – Хэрэглэгчдийн усан хангамжинд тавигдах техникийн нөхцөл ба төвийн
цэвэрлэх систем
Усны чанар – Хаягдлын стандарт
Хаягдал усны орчныг эрүүлжүүлэх зорилгоор шинэ технологи нэвтрүүлэх болон уст
цэгийн орчимд ургамалжуулах газрыг сонгох ерөнхий шаардлага
Үйлдвэрлэлийн ус – Усны химийн найрлагыг шинжилэхэд зориулж тест бэлтгэх арга

Хонин сүргийн бүтэц /хувиар/

Бүгд Төл, өсвөр Ажлын ба бэлтгэлийн Хээлтэгч Хээлтүүлэгч
насны насны эр
Дүн 32.4 22 44.9 0.7

118
БАРУУД БҮС 31.5 23.6 44.1 0.8
Баянөлгий 35.9 18.3 44.6 1.2
Говьалтай 30.6 26.6 42.2 0.6
Завхан 32.1 24.3 43 0.6
Увс 30 22.2 46.9 0.8
Ховд 30.1 25.5 43.7 0.8
ХАНГАЙН БҮС 32.7 22.6 44.1 0.7
Архангай 33 22.4 44.1 0.6
Баянхонгор 31 26.2 42.1 0.7
Өвөрхангай 30.1 26.9 42 1
Хөвсгөл 34.3 19.8 45.3 0.6
Булган 34.3 19.1 46 0.6
Орхон 34.1 18.9 46.3 0.6
ТӨВИЙН БҮС 32.7 21.3 45.3 0.7
Говьсүмбэр 35.1 17.9 46.1 0.8
Дорноговь 34.5 20.7 44 0.7
Дундговь 31.5 23.5 44.3 0.7
Өмнөговь 33 25.1 40.9 1
Сэлэнгэ 31.1 19 49.2 0.7
Дархан-Уул 32.4 21.3 45.8 0.6
Төв 33.1 19.6 46.7 0.6
ЗҮҮН БҮС 32.8 18.3 48.2 0.7
Дорнод 35.3 15.5 48.3 0.9
Сүхбаатар 31.5 21.3 46.5 0.6
Хэнтий 32 18 49.4 0.6
УЛААНБААТАРЫН БҮС 33.8 16.4 49.1 0.7
Улаанбаатар 33.8 16.4 49.1 0.7

Эх сурвалж: МУҮСХ-ноос ХАА-н салбарт хийсэн судалгаа

Хонины тоо толгой /мянган толгой/
Аймгийн нэр 2005 2006 2007 2008 2009
1 Баян-Өлгий 557.5 603.0 641.0 605.0 524.3
2 Говь-Алтай 587.7 702.9 775.1 769.1 694.1
3 Завхан 1,026.4 1,251.5 1,465.3 1,554.6 1,462.0
4 Увс 987.7 1,164.8 1,278.2 1,215.0 1,145.1
5 Ховд 703.3 818.6 907.2 864.4 807.4
6 Архангай 991.6 1,162.4 1,358.1 1,614.5 1,786.1
7 Баянхонгор 447.1 531.7 628.1 705.2 724.8
8 Булган 689.1 825.4 989.9 1,199.7 1,332.7
9 Орхон 55.8 71.8 87.6 111.0 111.8
10 Өвөрхангай 1,059.4 1,213.4 1,462.1 1,569.2 1,691.4
11 Хөвсгөл 1,040.2 1,249.0 1,441.9 1,618.0 1,732.7

119
12 Говь-сүмбэр 59.1 68.9 74.2 66.5 69.7
13 Дархан-Уул 65.4 82.7 102.2 163.0 176.5
14 Дорноговь 372.5 281.8 310.9 352.0 408.7
15 Дундговь 819.7 867.1 944.3 917.9 973.8
16 Өмнөговь 246.4 252.4 296.5 351.2 375.7
17 Сэлэнгэ 277.6 339.9 453.5 651.7 732.1
18 Төв 855.7 1,040.8 1,249.3 1,449.8 1,714.5
19 Дорнод 469.9 527.3 611.4 688.6 704.1
20 Хэнтий 782.3 879.9 1,008.3 1,008.2 853.7
21 Сүхбаатар 696.0 750.8 776.3 733.1 1,085.7
22 Улаанбаатар 94.2 129.0 128.7 154.5 167.9
Нийт хонь 12,884.6 14,815.1 16,990.1 18,362.2 19,274.8

Аймгууд дахь ноос, ноосон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

Ноос угаах Эсгий, эсгий
гутал
I БАРУУН БҮС 4 12
1 Баян-Өлгий 1
2 Говь-Алтай 1 1
3 Завхан 1 4
4 Увс 6
5 Ховд 1 1
II ХАНГАЙН БҮС 2 13
6 Архангай 1 3
7 Баянхонгор 2
8 Булган 1
9 Орхон 1 3
10 Өвөрхангай
11 Хөвсгөл 4
III ТӨВИЙН БҮС 2 35
12 Говь-сүмбэр 1
13 Дархан-Уул
14 Дорноговь 2
15 Дундговь
16 Өмнөговь 1 3
17 Сэлэнгэ 1
18 Төв 1 28
IV ЗҮҮН БҮС
19 Дорнод 2
20 Хэнтий 3
21 Сүхбаатар 1
Нийт дүн 8 60

Монгол улсын мах, ноосны чиглэлийн хонин сүргийн тархацын судалгаа

Төрөл Дувуу тал Байршил Онцлог

120
Баяд хонь Чийрэг, бие балдар сайн, Увс аймгийн Тэс, Холимог ширүүн ноостой, хуц 1,7-2,8 кг, эм
амьдийн жингээрээ бусад Хяргас, Зүүнговь, хонь 1,4-1,6 кг, охин төлөг 1,4-1,8 кг ноос өгдөг.
аймгт үржүүлж буй Наранбулаг Намар баяд омгийн хуц 61,5 кг, эм хонь 53,3 кг
хониноос давуу. сумдад амьдын жинтэй байдаг.
Үзэмчин Тал хээрийн хуурай уур Түгээмэл тархасан намар цагт Үзэмчин омгийн хонины хуц 55-60
хонь амьсгалтай бэлчээрийн кг, эм хонь 42,8 кг амьдын жинтэй, ноосны гарц
маллагаанд сайн хуц 1,9 кг, эм хонь 1,5 кг байна.
зохицдог онцлогтой.
Чамаар Бие бялдрын хувьд Баянхонгор аймаг Чамаар хуцны амьдын жин дундажаар 50-56 кг,
омгийн хонь монгол хоньтой ойролцоо ноосны гарц 2-3 кг, эм хонины амьдын жин 40-
боловч гарал үүсэл, 45 кг, ноосны гарц 1,7-2,0 кг байдаг . Мах
ноосны гарц, чанрын ноосны чиглэлд энэ омгийн хонь 18,5-30 см урт,
хувьд эрс ялгаатай юм ямааны үсгүй ноолуур завсрын болон сор үс
бүхий шийрүүвтэр ноостой учраас энэ нь
нэхмэл, хивсний үйлдврийн чухал түүхий
болдог.
Говь алтайн Ширүүвтэр ноостой, Говь алтай аймаг Говь алтай омгийн хуц 2,1 кг, эм хонь 25 кг ноос
хонь зөөлөн урт, ноосны өгдөг. Ноос 15-18 см урт тул энэ ноосоор
чанар, гарцаар монгол хийсэн хивс чанар сайтай болдог. Намрын
хониноос давуутай амьдын жин дундажаар хуц 68,8 кг, эм хонь 54
кг
Мах-өөхний Өвөл, хаврын улиралд Баруун Эм хонь 58-64 кг, эрлийз хуц 80-90 кг жинтэй,
ширүүвтэр бэлчээрийн малалгаанд баймгуудад эм хонь 2,0-2,2 кг, хуц 2,7-3,0 кг ноостой байдаг
ноост хонь сайн зохицож тарга хүч, тархсан байна. Хургалсан өдрөөсөө ширгэх хүртэл
ашиг шим, үр төлөө сайн хугацаанд 83,2 литр сүү өгдөг байна.
өгдөг
Байгалийн Энэ үүлдрийн хонь Хангайн бүсийн Хуцны амьдын жин 120-150 кг, ноосны гарц 13-
чанадахь жилийн дөрвөн улиралд аймгуудад 14,6 кг, эм хонины амьдын жин 80-96 кг,
үүлдрийн бэлчээрийн маллагаанд тархсан ноосны гарц 4,2-5,6 кг байна. Ноос нь жигд, 7-8
хонь зохицсоноороо бусад см урт, 100 хээлтэгчээс 120-130 хурга
нарийн ноост хонины бойжуулдаг.
үүлдрээс давуутай юм
Алтай Эр хонины хүзүүний Баруун болон Амьдын жин дунджаар 100 кг, ноосны гарц
үүлдрийн арьсанд 2-3, эм хонинд 1- хангайн 14,3-1,5 кг, эм хонины амьдын жин 60-65 кг
хонь 2 нуглаатай бөгөөд их аймгуудад ноосны гарц 7,1 кг. 100 хээлтэгчээс 140 хурга
биеэнд нь жижиг тархсан авдаг. Дээд зэргийн хонь 142 кг, эм хонь 116 кг,
нуглаасууд байдаг. амьдын жинтэй байдаг байна.
Каракуль Чийрэг биетэй, урт өөхөн Түгээмэл тархасан Шилмэл хуцны амьдын жин 90-100 кг, эм хонь
үүлдрийн сүүлтэй, холимог ширүүн 45-50 кг, хуцны ноосны гарц 1,5-2,5 кг байдаг.
хонь ноостой, хуурай уур 100 хээлтэгчээс 150-170 хүртэл хурга авч болох
амьсгалтай тал хээрийн боловч 130 хүртэл хурга авахыг тохиромжтой
бүсэд хялбархан зохицдог гэж үздэг байна.
Орхон Бие томтой, жигд, бөх ба Сэлэнгэ орхон Хуцны амьдын жин 85-91 кг, нооснйы гарц
үүлдрийн урт, нарийвтар ноостой, аймгуудад 6,58-8,0 кг, элит, 1-р ангийн эм хонь 55-59 кг
хонь үр төлдөө өөрийн удмын түгээмэл амьдын жинтэй, 3,5-4 кг ноостой.
чанрыг сайн дамжуулдаг
Барга хонь Тал хээрийн хуурай уур Дорнод аймгийн Намар хуцны амьдын жин 75,1 кг, эм хонь 55,8
амьсгалд зохицсон, Халөнбуйр, кг, ноосны гарц 1,2 кг болдог. Барга хонины

121
 махлаг шинжтэй хонь Сэргэлэн сум голлох ашиг шим мах өөх юм.
Дархад хонь Өндөх уулсын бүсэд Хөвсгөл Ноосны ноолуурын урт 9,7-10,2 см, сор 14,3-
нутагшсан ноосны Ринчинхүлб, 14,9 см. Хуцны намрын амьдын жин 70,9 кг, эм
гарцаар монгол хониноос Улаан-уул, хонь 50,9 кг, ноосны гарц хуц 1,8 кг, эм хонь 1,4
илүүтэйн дээр ноолуур Баянзүрх сум кг. Дархад омгийн хонины хурга эхээсэ.э 3,8 кг
ихтэй, ширүүн ноостой амьдын жинтэй эхний 45 хоногт эрчимтэй өсч
хонь торнидог
Казакын Нутгийн монгол Баян-Өлгий Казакын ууцан сүүлт хонины намрын амьдын
ууцан сүүлт хониноос мах, өөхний баймаг жин хуц 70,1 кг, эм хонь 58,1 кг, ноосны гарц
хонь хуьд давуу, улаан, улаан хуцных 2 кг, эм хонь 1,3 кг байдаг.
хүрэн зүстэй.
Сартуул хонь Энэ төрлийн хонь нь Завханын Сартуул омгийн хуцны амьдын жин 55-60 кг, эм
хангай говь завсрын Эрдэнэхайрхан,За хонь 42,8 кг, ноосны гарц, хуц 1,9 кг, эм хонь
бүсэд сайн нутагшсан, вханмандал, 1,5 кг, Сартуул хонины ноос хивс хийхэд маш
ноосны гарц, чанартай Ургамал, тохиромжтой.
Цигай нарийвтар ноостой, арьс Хэнтийн Цигай үүлдрийн үржлийн хуцны амьдын жин
үүлдрийн нь том хөрс сайтай учраас Өндөрхааны 90-104 кг, эм хонь 55,5-65 кг, ноосны гарц
хонь дээл, малгай зэрэг гоѐлын сангийн аж ахуйд хуцных 7,2-8,6 кг, эм хонь 3,8-4,3 кг, 18-23 үе
эдлэл хийхэд өргөн цэврээр үржүүлж бүхий урт нарийхан сүүлтэй байдаг. Бордоход
хэрэглэдэг. байна. эм хонины гулууз мах 25-27 кг хүрч нядлагын
гарц нь 50 хувь
Сараджин Энэ үүлдрийн хонь нь Говийн аймгуудад Нас гүйцсэн хуцны амьдын жин 77 кг, бүдүүн
үүлдрийн цөлөрхөг говийн бэлчээрт тархсан эм хонь 57 кг, ноосны гарц 3,2-3,7 кг, сор болон
хонь сайн зохицдог, жил завсрын ноосны урт 17 см, ноолуур нь 8 см,
тойрон бэлчээрээр голдуу цагаан өнгөтэй боловч бага зэрэг өөр
малладаг. өнгийн ноостой
Хангай Монгол орны нөхцөлд Цөөн тооны хонь "Хангай" үүлдрийн хонь амьдын жин, махны
үүлдрийн зохицсон гойд сайхан үлдсэн гарцаар нутгийн хониноос 15-20 хувиар, ноосны
хонь хонь юм гарцаар гурав дахин илүү
Тамир Янз бүрийн омгийг Цөөн тооны хонь Нутгийн хониноос жингээр 3-6 хувь, ноосны
үүлдрийн селекцийн үүднээс үлдсэн гарцаар 2.5 хувиар илүү сайн чанарын ноостой
хонь үржүүлсэн үүлдэр
Ерөө Мах, ноосны хосолмол Цөөн тооны хонь Нутгийн хониноос амьдын жингээрээ15-20 хувь
үүлдрийн ашиг шимтэй, нэг кг жин үлдсэн илүү. 2-2,5 дахин их ноос өгдөг. Сүлжмэл
хонь нэмэхэд 9-10 тэжээл нэгж эдлэлийн түүхий эд болсон урт, нарийвтар
шаарддаг. ноостой том хонины гулуузын 70-80 хувьд жин
нь хүрнэ.

122