Kat Maced Vol 2

Promachonas-Topolnica Pot
Exochi
Gallikos/Salamanle Maara Cave

Faia Petra
Arkad
Kalindria
Gynaikokastro Sitagroi
Limnotopos
Stathmos Agg
Życie codzienne
Axiochori/Vardaroftsa
Akropotamos
Dimitra
w prahistorycznej Macedonii
andalo
Kastanas Assiros
Aravissos Kryoneri
Axos
Tom 2
Archontiko
Gefyra/Topcin Perivolaki
Nea Philadelpheia
Nea Anchialos Akropotamos
Giannitsa Agios Athanasios
Lete Arethousa
Everyday life
nos Sindos Stavroupoli Profitis Langada Volvi
International Stivos
Angelochori Fair of Thessaloniki
Toumba, Nea Apollonia
Thessaloniki
komedeia
in prehistoric Macedonia
Paliambela Kolindrou
Gona
Thermi
Vasilika
Kyparissi
oiladas
Vol. 2
Kallipetra-Lefkopetra
Methone
Mesimeriani
Toumba
Krini
Mesimeri Petralona Cave
Makriyalos
mbela, Roditis
Revenia Korinou
Ritini Olynthus
silara Rachi
Agios Mamas Ormylia
Servia
Molyvopyrgos
partou
es, Xerolaki)
Leivithra Sani Koukos Sykias

Pigi Athinas Kriaritsi
Siviri
Platamonas Polychrono
Pigi Artemidos Mendi Torone
Nea Skioni
Kalindria
Gynaikokastro
Limnotopos
Akropotamos
Mandalo
Loutra Cave, Aridaia
Kastanas
Armenochori Aravissos Gefyra/Topcin
Archontiko
Episkopi Axos
Nea Anchialos
Giannitsa
Polyplatanos Sindos
Toumba Chatzinota Angelochori
Mavropigi Fyllotsairi
Nea Nikomedeia
Kleitos
Dispilio Xeropigado Paliambela Kolindrou
Avgi Methone
Kremasti Koiladas Kallipetra-Lefkopetra
Argos Orestiko Makriyalos
Ano Komi Paliambela, Roditis
Revenia Korinou
Platania/Boubousti Ritini
Vasilara Rachi
Servia
Aiani
Paliochano Spartou
Polemistra Aianis
Goules
Agios Dimitrios, (Spathes, Xerolaki)
Leivithra
Pigi Athinas
Platamonas
Pigi Artemidos
Życie codzienne
w prahistorycznej
Macedonii
Tom 2
Everyday life
in prehistoric
Macedonia
Vol. 2
Patronat Honorowy
© Greek Ministry of Education, Culture and Religious Affairs

Życie codzienne
w prahistorycznej
Macedonii
Poznań 2015
Everyday life
in prehistoric
Macedonia
ŻYCIE CODZIENNE
W PRAHISTORYCZNEJ MACEDONII
Redaktor Konsultacje
Marzena Szmyt Mariusz Kufel
Tłumaczenia Aranżacja wystawy
Agata Drejer-Kowalska, Piotr T. Żebrowski Senso Agata Wojtynek
Konsultacje i korekta ISBN: 978-83-60109-45-8
Mariusz Kufel, Richard Reisner, Piotr. T. Żebrowski
Dofinansowano ze środków
Skład Ministra Kultury
Senso Agata Wojtynek i Dziedzictwa Narodowego
Wystawa Projekt dofinansowany przez Miasto Poznań
„Życie codzienne w prahistorycznej Macedonii”
Realizacja projektu:
Scenariusz Muzeum Archeologiczne
Sabina Hryniewiecka, Agnieszka Krzyżaniak w Poznaniu
Teksty Partner projektu:
Sabina Hryniewiecka, Agnieszka Krzyżaniak, Państwowe Muzeum Archeologiczne
Mariusz Kufel, Konrad Matyjewicz w Warszawie
Autorzy tekstów Fotografie

Dr Polyxeni Adam-Veleni, archeolog – teatrolog, Orestis Kourakis
dyrektor Muzeum Archeologicznego w Salonikach
Współtwórcy wystawy
Eleftheria Akrivopoulou, archeolog – muzeolog, Dyrektor – koordynator dr Polyxeni Adam-Veleni
Muzeum Archeologiczne w Salonikach
Opracowanie muzealiów
Dr Anastasia Dimoula, archeolog Dr Evangelia Stefani
Dr Evangelia Tsangaraki
Ourania Palli, archeolog,
Ourania Palli
Dr Anastasia Dimoula
Dr Maria Pappa, archeolog,
Konserwacja zabytków
Eforat Starożytności Regionu Saloniki
Dimitrios Karolidis, kierownik Działu Konserwacji,
Dr Evangelia Stefani, archeolog, kierownik Działu Analiz Chemicznych i Fizycznych,
Ceramiki, Malowideł Ściennych i Mozaik, Muzeum Archeologiczne w Salonikach
Sonia Athanasiadou, konserwator,
Dr Evangelia Tsangaraki, archeolog, kierownik Działu Muzeum Archeologiczne w Salonikach
Kolekcji Zabytków Metalowych, Rzeźby i Mniejszych
Vasiliki Michalopoulou, konserwator,
Artefaktów, Muzeum Archeologiczne w Salonikach
Dr Rena Veropoulidou, archeolog, Muzeum Kultury
Chrysanthi Fotiadou, konserwator,
Bizantyjskiej w Salonikach
Autorzy wpisów katalogowych
Projekt mapy
D.A. Dimoula Anastasia
Roxani Vlachopoulou, projektant graficzny,
P.O. Palli Ourania
P.M. Pappa Maria
S.E. Stefani Evangelia Instytucje współpracujące
T.E. Tsangaraki Evangelia Eforat Starożytności Regionu Saloniki
V.R. Veropoulidou Rena Eforat Starożytności Regionu Pieria
Tłumaczenie
Teksty: Theodore Papakostas, archeolog
Wpisy katalogowe: dr Anastasia Dimoula, archeolog
Podziękowania dla dr Areti Hondrogianni, dr Dimitra Malamidou,

dr Magda Valla oraz dr Christina Ziota za pomoc w przygotowaniu katalogu.
EVERYDAY LIFE
IN PREHISTORIC MACEDONIA
Editor Consultation
Marzena Szmyt Mariusz Kufel
Translation Exhibition design and layout
Agata Drejer-Kowalska, Piotr T. Żebrowski Senso Agata Wojtynek
Consultation and proofreading ISBN: 978-83-60109-45-8
Mariusz Kufel, Richard Reisner, Piotr. T. Żebrowski
Co-financed by
Layout the Ministry of Culture
Senso Agata Wojtynek and National Heritage
Exhibition Project co-financed by the City of Poznań
“Everyday life in prehistoric Macedonia”
Project realisation:
Authors Archaeological Museum
Sabina Hryniewiecka, Agnieszka Krzyżaniak in Poznań
Texts Project partner:
Sabina Hryniewiecka, Agnieszka Krzyżaniak, State Archaeological Museum
Mariusz Kufel, Konrad Matyjewicz in Warsaw
Authors of texts Translations

Dr. Polyxeni Adam-Veleni, archaeologist – Texts: Theodore Papakostas, archaeologist
theatrologist, Director of the Archaeological Museum Entries: Dr. Anastasia Dimoula, archaeologist
of Thessaloniki
Photographies
Eleftheria Akrivopoulou, archaeologist – museologist, Orestis Kourakis
Archaeological Museum of Thessaloniki
Exhibition contributors
Dr. Anastasia Dimoula, archaeologist Direction – coordination Dr. Polyxeni Adam-Veleni
Ourania Palli, archaeologist, Museological study
Archaeological Museum of Thessaloniki Dr. Evangelia Stefani
Dr. Evangelia Tsangaraki
Dr. Maria Pappa, archaeologist,
Ourania Palli
Ephorate of Antiquities of Thessaloniki Region
Dr. Anastasia Dimoula
Dr. Evangelia Stefani, archaeologist, Head of the
Conservation
Ceramics, Wall-Paintings and Mosaics Department,
Dimitrios Karolidis, Head of the Department
of Conservation, Chemical and Physics Research,
Dr. Evangelia Tsangaraki, archaeologist, Head of the Archaeological Museum of Thessaloniki
Department of the Collections of Metalwork,
Sonia Athanassiadou, conservator,
Sculpture and Minor Artefacts, Archaeological Museum
of Thessaloniki
Vasiliki Michalopoulou, conservator,
Dr. Rena Veropoulidou, archaeologist,
Museum of Byzantine Culture of Thessaloniki
Chrysanthi Fotiadou, conservator,
Authors of entries
D.A. Dimoula Anastasia
P.O. Palli Ourania Map design
P.M. Pappa Maria Roxani Vlachopoulou, graphic designer,
S.E. Stefani Evangelia Archaeological Museum of Thessaloniki
T.E. Tsangaraki Evangelia
V.R.Veropoulidou Rena Collaborating institutions
Ephorate of Antiquities of Thessaloniki Region
Ephorate of Antiquities of Pieria
Many thanks to: Dr. Areti Hondrogianni, Dr. Dimitra Malamidou,

Dr. Magda Valla and Dr. Christina Ziota for their help during the preparation of the catalogue.
Katalog zabytków
Catalogue of artefacts
5 cm
0
1. Fragment dekoracji 1. P art of a clay relief
reliefowej decoration
Muzeum/Nr inw.: Eforat Starożytności Regionu Museum/Inf. no.: Ephorate of Antiquities of the
Saloniki, Π 2382 Region of Thessaloniki, Π 2382
Stanowisko: Mesimeriani Tumba Provenance: Mesimeriani Toumba
8
Chronologia: Wczesna epoka brązu Dating: Early Bronze Age
Materiał: Glina z gruboziarnistą domieszką Material: Clay containing many coarse inclusions
Stan zachowania: Część większego reliefu Preservation: Part of a larger relief
Wymiary: Dimensions:
Długość 27–28,5 cm L. 27–28.5 cm
Maksymalna szerokość 15,5–19 cm Max. width 15.5–19 cm
Grubość 7,5–9 cm Th. 7.5–9 cm
Opis: Fragment glinianej dekoracji reliefowej. Description: Part of a clay relief decoration. It
Pochodzi z wnętrza domu, gdzie stanowił element derives, according to the excavators, from the interior
zdobniczy ściany. Zabytek ten, zniszczony w wyniku of a house and was probably pasted on a wall or
pożaru, znaleziono w warstwie spalenizny wraz a structure. It was destroyed by a fire that burned the
z innymi fragmentami glinianych dekoracji. house and was found in the destruction layer, along
Zdobiony jest motywami kół, promieni i spirali. with other parts of clay decorations. The various
motifs form circles with radial patterns or spirals.
Uwagi: Podobne reliefy zawierające treści
symboliczne są znajdowane w Macedonii rzadko. Comments: Similar reliefs that have a symbolic
content are not often found in the area of
Bibliografia: Grammenos & Kotsos 2002, 63, 244,
Macedonia.
Πίν. 12β.
Bibliography: Grammenos & Kotsos 2002, 63, 244,
Literatura: Grammenos & Kotsos 2002: Γραμμένος
Πίν. 12β.
Δ. Β. & Κώτσος Σ., Σωστικές Ανασκαφές στο
Νεολιθικό Οικισμό Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης, References: Grammenos & Kotsos 2002: Γραμμένος
Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Δ. Β. & Κώτσος Σ., Σωστικές Ανασκαφές στο
Βόρειας Ελλάδας 2, Θεσσαλονίκη 2002. Νεολιθικό Οικισμό Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης,
Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου
Autor: Maria Pappa
Βόρειας Ελλάδας 2, Θεσσαλονίκη 2002.
Author: Maria Pappa
5 cm
0
2. 3. 4. C egła 2. 3. 4. M ud brick
Saloniki, Π 5571, Π 5572, Π 5570 Region of Thessaloniki, Π 5571, Π 5572, Π 5570
Stanowisko: Asiros Provenance: Assiros
9
Chronologia: Późna epoka brązu Dating: Late Bronze Age
Materiał: Glina z gruboziarnistą domieszką Material: Clay containing coarse organic and non-
organiczną i nieplastyczną plastic inclusions
Stan zachowania: Zachowana w całości; posiada Preservation: Intact with wear
ślady zużycia
A Wymiary:
Π 5571
Dimensions:
Π 5571
Długość 27 cm L. 27 cm
Szerokość 19 cm W. 19 cm
Grubość 7,5 cm Th. 7.5 cm
B Wymiary:
Π 5572
Dimensions:
Π 5572
Długość 28,5 cm L. 28.5 cm
Grubość 8 cm Th. 8 cm
C Wymiary:
Π 5570
Dimensions:
Π 5570
Szerokość 15,5 cm W. 15.5 cm
Uwagi: Niewypalane cegły gliniane używane były Comments: Mud bricks were used unfired to
do wznoszenia ścian budynków na stanowisku construct the walls of the buildings of the settlement
Asiros w późnej epoce brązu, w szóstej fazie of Assiros during the Late Bronze Age. They belong
osadniczej. Ściany, wzmacniane drewnianymi to the 6th phase of the settlement. The mud brick
słupami, budowano układając na przemian rzędy walls were reinforced by posts and were built by
cegieł i gliny o różnych barwach w celu uzyskania successive rows of mud bricks and clay of different
efektu wizualnego w postaci pasów. W wyniku colours, in order for the final result to create intense
pożaru cegły uległy wypaleniu, dzięki czemu bands. Several successive phases of the buildings,
zachowały się w doskonałym stanie. W Asiros that follow the same plan, have been identified. The
rozpoznano kilka kolejnych faz osadnictwa destruction of the phases by a strong fire resulted in
zorganizowanego według takiego samego planu. the firing of the mud bricks and their preservation
in an excellent condition.
Bibliografia: Wardle et al. 1980, 236; Wardle 1989,
457–459. Bibliography: Wardle et al. 1980, 236; Wardle 1989,
457–459.
Literatura: Wardle et al. 1980: Wardle K., Hallstead
P. & Jones G. Excavations at Assiros 1975-9: References: Wardle et al. 1980: Wardle K., Hallstead
A settlement site in Central Macedonia and its P. & Jones G. Excavations at Assiros 1975-9:
significance for the Prehistory of South-Eastern A settlement site in Central Macedonia and its
Europe, The Annual of the British School in significance for the Prehistory of South-Eastern
Athens 75, 1980, 229–267. Wardle 1989: Wardle K., Europe, The Annual of the British School in
Excavations at Assiros Toumba 1988: A preliminary Athens 75, 1980, 229–267. Wardle 1989: Wardle K.,
report, The Annual of the British School in Athens Excavations at Assiros Toumba 1988: A preliminary
84, 1989, 447–463. report, The Annual of the British School in Athens
84, 1989, 447–463.
Autor: Maria Pappa
10 Author: Maria Pappa
0 5 cm
5. P iecyk (Pyraunos) 5. B rasier (Pyraunos)
Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

w Salonikach, ΜΘ 4575 Thessaloniki, ΜΘ 4575
Stanowisko: Limnotopos (Wardino) Provenance: Limnotopos (Vardino)
Chronologia: Wczesna epoka żelaza Dating: Early Iron Age
Materiał: Glina barwy czerwonawobrązowej, Material: Clay reddish brown in colour, with
z intensywnymi śladami przepalenia na znacznej intense traces of fire in large areas of the surface.
powierzchni; zawiera gruboziarnistą domieszkę Coarse grained with several inclusions and mica.
w postaci inkluzji i miki.
Stan zachowania: Naczynie zostało sklejone z wielu Preservation: Fragmentary preserved. The main
fragmentów i zrekonstruowane (w miejscu dna, container is preserved, mended from a large
uchwytu, krawędzi i brzuśca); brakuje zewnętrznej number of sherds and reconstructed in many parts
podstawki, która pierwotnie była przytwierdzona (base, handle, rim and body parts). The external
do brzuśca; widoczny jest jedynie ślad w miejscu jej “apron” which was inherent to the body, is missing
przytwierdzenia and only its attachment area is preserved.
Wysokość 32,5 cm H. 32.5 cm
Zewnętrzna średnica wylewu 28,5 cm Rim diam. (outer): 28.5 cm
Średnica dna ok. 8 cm Base diam. approximately 8 cm
Grubość ścianek ok. 1,5 cm Wall th. 1.5 cm
Opis: Duże ręcznie lepione naczynie Description: Complex, large-sized, handmade,
szerokootworowe („piecyk”) służące do gotowania. open cooking pot. Only the main container, where
Zachował się jedynie główny pojemnik, w którym the food for cooking was placed, is preserved. It
umieszczano pożywienie. Posiada on brzusiec has the form of an open pithoid vessel. The body
w kształcie odwróconego stożka, płaskie dno has the shape of an inverted cone, the base is flat
(zrekonstruowane), lekko wychyloną krawędź and reconstructed, the neck has slightly concave
oraz szyjkę z nieznacznie wklęsłymi ściankami, sides, the rim is slightly outward and the two
11
na których znajdują się dwa taśmowate uchwyty. vertical banded handles are placed on the neck. The
Zewnętrzną stronę wylewu pokrywa ornament outer surface of the rim bears impressed ratchet
odciskany paznokciem. Zewnętrzna powierzchnia decoration. The external surface of the vessel is
naczynia jest szorstka, natomiast powierzchnia relatively coarse, while the interior is smoothed,
wewnętrzna jest wygładzona i nosi ślady wypalania. with traces of fire. The second part of the brazier
Druga część „piecyka”, tj. stożkowata podstawka, is missing, i.e. the inherent conical stand/apron,
wewnątrz której umieszczano węgle drzewne, where the fuel would be placed. Only its attachment
nie zachowała się, lecz pozostały ślady po jej is preserved, at the height of the handles, while
przytwierdzeniu na wysokości uchwytów. W jej ventilation holes and an opening for the supply
ściankach znajdowały się otwory umożliwiające of the fuel and for the delving of the fire would be
dopływ powietrza oraz otwór, przez który wkładano placed in the non-preserved walls of the stand.
węgle. Basically it comprises a portable cooking vessel.
Uwagi: Jest to naczynie typowe dla późnej epoki Comments: The brazier is a peculiar, and
brązu i wczesnej epoki żelaza. Formy takie odkryto simultaneously typical for the Late Bronze Age and
na kilku stanowiskach w Macedonii (Kastanas, Early Iron Age, cooking pot that is found in several
Asiros, Tumba w Salonikach, Angelochori, sites in Macedonia (Kastanas, Assiros, Toumba
Apsalos, Olint/Ajos Mamas, Toroni) oraz Thessaloniki, Angelochori, Apsalos, Olynthus/Agios
w południowej części Bałkanów (na obszarze Mamas, Torone, etc.) and the southern Balkans
rozciągającym się od bułgarskiego wybrzeża (from the Bulgarian Black Sea coast to Albania).
Morza Czarnego do Albanii); znane są także Its use in these areas is related to the braziers of
z rejonów naddunajskich. Wywodzą się od the Danube region, which in turn derive from
wcześniejszych typów występujących w Kotlinie the previous (Middle Bronze Age-Late Bronze
Karpackiej od środkowej do późnej epoki brązu. Age) types of the Carpathian basin. Therefore, the
Naczynia te, a szczególnie typ zintegrowany brazier – and especially the type with the integrated
z podstawką, zostały zaadoptowane w północnej stand/apron – is a vessel shape adopted in the
Egei i dostosowane do potrzeb lokalnej produkcji Northern Aegean area and adapted to local pottery
ceramicznej. Ich obecność na rozległych obszarach production. It thus indicates a broad network
świadczy o istnieniu sieci kontaktów i wpływów of contacts and influences between the above-
pomiędzy wyżej wymienionymi rejonami. mentioned areas. In Macedonia, in particular, it
W Macedonii „piecyki” pojawiają się w okresie appears from the Middle Helladic III and its use
środkowohelladzkim III i są w północnej Grecji continued in all the phases of the Late Bronze Age
obecne we wszystkich fazach późnej epoki brązu and Early Iron Age. With the exception of rare
oraz we wczesnej epoce żelaza. Za wyjątkiem kilku examples, this type is almost absent from the areas
egzemplarzy, naczynia tego rodzaju zasadniczo nie south of Macedonia. For the braziers, in general,
występują na obszarach położonych na południe see: Hochstetter 1984: 155–164, 387–388; Horejs
od Macedonii. Ogólne informacje o „piecykach”: 2007: 148–153; Krapf 2014, 586–590, 594–595.
Hochstetter 1984, 155–164, 387–388; Horejs 2007,
Bibliography: Heurtley 1939, 234 no. 474, pl. XXII
148–153; Krapf 2014, 586–590, 594–595.
(Várdina).
Bibliografia: Heurtley 1939, 234 no. 474, pl. XXII
References: Heurtley 1939: Heurtley W. A.,
(Várdina).
Prehistoric Macedonia. An archaeological
Literatura: Heurtley 1939: Heurtley W. A., reconnaissance of Greek Macedonia (west of the
Prehistoric Macedonia. An archaeological Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron
reconnaissance of Greek Macedonia (west of the Ages, Cambridge 1939.
Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron Hochstetter 1984: Hochstetter A., Kastanas:
Ages, Cambridge 1939. Ausgrabungen in einem Siedlungshügel der
12
Hochstetter 1984: Hochstetter A., Kastanas: Bronze -und Eisenzeit Makedoniens, 1975–1979:
Ausgrabungen in einem Siedlungshügel der Die Handgemachte Keramik. Schichten 19 bis
Bronze -und Eisenzeit Makedoniens, 1975–1979: 1, Prähistorische Archäologie in Südosteuropa
Die Handgemachte Keramik. Schichten 19 bis 3, Berlin 1984. Horejs 2007: Horejs B., Das
1, Prähistorische Archäologie in Südosteuropa prähistorische Olynth. Ausgrabungen in der
3, Berlin 1984. Horejs 2007: Horejs B., Das Toumba Agios Mamas, 1994 – 1996. Die
prähistorische Olynth. Ausgrabungen in der spätbronzezeitliche handgemachte Keramik der
Toumba Agios Mamas, 1994 – 1996. Die schichten 13 bis 1, Prähistorische Archäologie
spätbronzezeitliche handgemachte Keramik der in Südosteuropa 21, Rahden/Westf. 2007. Krapf
schichten 13 bis 1, Prähistorische Archäologie 2014: Krapf T., The Late Bronze Age Pottery
in Südosteuropa 21, Rahden/Westf. 2007. Krapf of Macedonia: Comparisons with the Plain of
2014: Krapf T., The Late Bronze Age Pottery Korçë, in: Στεφανή Ε., Μερούσης Ν., Δημουλά Α.
of Macedonia: Comparisons with the Plain of (eds.), Εκατό χρόνια έρευνας στην προϊστορική
Korçë, in: Στεφανή Ε., Μερούσης Ν., Δημουλά Α. Μακεδονία, 1912–2012. Πρακτικά Διεθνούς
(eds.), Εκατό χρόνια έρευνας στην προϊστορική Συνεδρίου, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης,
Μακεδονία, 1912–2012. Πρακτικά Διεθνούς 22–24 Νοεμβρίου 2012, Θεσσαλονίκη 2014,
Συνεδρίου, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, 585–597.
22–24 Νοεμβρίου 2012, Θεσσαλονίκη 2014,
Author: Evangelia Tsangaraki
585–597.
Autor: Evangelia Tsangaraki
0 5 cm
6. Naczynie kuchenne 6. Cooking pot

w Salonikach, ΚΑ 75/1715 Thessaloniki, ΚΑ 75/1715
Stanowisko: Kastanas, warstwa 14b, dom Provenance: Kastanas, layer 14b, House with an
z przedsionkiem anteroom
13
Materiał: Glina barwy jasnobrązowej (5 YR Material: Clay brown (5 YR 5/4 reddish brown)
5/4), z grubą, średnią i drobną domieszką; obie with many inclusions small, medium and large in
powierzchnie ścianek (zewnętrzna i wewnętrzna) są size. Both the outer and inner surface are smoothed.
wygładzone
Preservation: It is mended from many fragments
Stan zachowania: Naczynie sklejone and reconstructed mainly on the rim.
z wielu fragmentów i zrekonstruowane, głównie
Dimensions:
w okolicach wylewu.
H. 24.9 cm
Wymiary: Rim diam. 15.6 cm
Wysokość 24,9 cm Base diam. approx. 11.2 cm
Średnica wylewu 15,6 cm Th. 0.9 cm
Średnica dna ok. 11,2 cm
Description: Two-handled cooking pot with
Grubość 0,9 cm  
a slightly outward rim, a globular body and
Opis: Kuliste naczynie do gotowania, zaopatrzone a curved base. The handles are semicircular in
w dwa uchwyty, z lekko rozszerzającym się section and horizontally placed on the upper part
wylewem i zaokrąglonym dnem. Uchwyty, które of the belly, where two mastoid lugs are also placed
mają w przekroju kształt półokrągły, umiejscowione diametrically. The intense traces of fire surrounding
są poziomo w górnej części brzuśca; w innym the base in a circular arrangement indicate that the
miejscu na obwodzie brzuśca, po przeciwległych vessel was used on a separate stand with a circular
jego stronach, znajdują się dodatkowo dwa uszka. outer rim, through which fire was channeled. For
Ślady intensywnego działania ognia, w postaci the different types of cooking pots from Kastanas
okrągłego w zarysie przebarwienia widocznego see Hochstetter 1984, 113–142.
na dnie, świadczą o umieszczaniu naczynia na
Bibliography: Hochstetter 1984, 128, pl. 45.4, 272.6.
osobnym stelażu mającym bezpośredni kontakt
z ogniem. Informacje o różnych typach naczyń do
gotowania: Hochstetter 1984, 113–142.
Bibliografia: Hochstetter 1984, 128, pl. 45.4, 272.6.
Literatura: Hochstetter 1984: Hochstetter A., References: Hochstetter 1984: Hochstetter A.,
Kastanas: Ausgrabungen in einem Siedlungshügel Kastanas: Ausgrabungen in einem Siedlungshügel
der Bronze -und Eisenzeit Makedoniens, 1975– der Bronze -und Eisenzeit Makedoniens, 1975–
1979: Die Handgemachte Keramik. Schichten 19 bis 1979: Die Handgemachte Keramik. Schichten 19 bis
1, Prähistorische Archäologie in Südosteuropa 3, 1, Prähistorische Archäologie in Südosteuropa 3,
Berlin 1984. Berlin 1984.
Autor: Evangelia Stefani Author: Evangelia Stefani
5 cm
0
14 7. Stojak 7. Cooking stand

w Salonikach, ΚΑ 78 / 816 Thessaloniki, ΚΑ 78 / 816
Stanowisko: Kastanas Provenance: Kastanas
Materiał: Glina o jasnobrązowej barwie (10 YR Material: Clay very light brown (10 YR 6/4 light
6/4), z miką, domieszką roślinną i innymi rodzajami yellowish brown), with mica, plant and other
domieszki o różnym składzie i ziarnistości; część inclusions various in size and composition. Part of
naczynia ma kolor szary na skutek kontaktu it is gray in colour (10 YR 6/2 light brownish gray)
z ogniem; skład masy glinianej podobny jak due to the effect of fire. Its composition is similar to
w przypadku materiału budowlanego (cegieł). that of building material (mud-bricks).
Stan zachowania: Naczynie zachowane w całości; Preservation: Intact, it only bears a few cracks.
ma kilka pęknięć.
Dimensions:
Wymiary: H. 20 cm
Wysokość 20 cm W. 17.7 cm
Szerokość 17,7 cm
Description: Object interpreted either as skewer
Opis: Przedmiot interpretowany jest jako stojak stand (stand for supporting skewers during
na ruszt (wspierający ruszt podczas pieczenia) roasting) or as part of the clay decoration of a roof.
albo jako fragment glinianej dekoracji dachu. It is flat, quadrilateral and elongated with a flat base.
Ma on płaski, czworoboczny, wydłużony kształt The upper ending has the form of a concave surface
i płaską podstawę. Górne zakończenie ma formę in the middle with curved edges on both sides.
zagłębienia pomiędzy dwoma zaokrąglonymi The front face is smoothed and decorated with
brzegami. Wierzchnia strona przedmiotu jest a large spiral, made of depressions created by the
wygładzona i posiada ornament w postaci dużej movement of a hand over the wet clay.
spirali składającej się z zagłębień uformowanych za
Comments: There are not any close parallels for
pomocą dłoni w mokrej glinie.
this object from other settlements in Macedonia.
Uwagi: Bliskie analogie dla tego typu przedmiotów Clay roof decoration elements (see catalogue entry
ze stanowisk macedońskich nie są znane. Elementy Π 2382) appear already from the earlier periods
dekoracji dachu (zob. Π 2382) pojawiają się dopiero of the Bronze Age in various areas of southeastern
w młodszych okresach epoki brązu w różnych Europe (see Hochstetter 1987, 92).
rejonach południowo-wschodniej Europy
Bibliography: Hochstetter 1987, 91–92, pl. 19.7
(Hochstetter 1987, 92).
References: Hochstetter 1987: Hochstetter
Bibliografia: Hochstetter 1987, 91–92, pl. 19.7
A., Kastanas, Die Kleinfunde, Prahistorishe
Literatura: Hochstetter 1987: Hochstetter Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin 1987.
A., Kastanas, Die Kleinfunde, Prahistorishe
Author: Evangelia Stefani
Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin 1987.
Autor: Evangelia Stefani
15
5 cm
0

w Salonikach, ΚΑ 78 / 1717b Thessaloniki, ΚΑ 78 / 1717b
Stanowisko: Kastanas, warstwa 14b, dom Provenance: Kastanas, layer 14b, House with an
z przedsionkiem anteroom
Chronologia: Późne fazy późnej epoki brązu Dating: Late Bronze Age – late phases (1400–1190
(1400–1190 przed Chr.) BC)
Materiał: Glina o czerwonawej barwie (2,5 YR 5/6) Material: Clay reddish (2,5 YR 5/6 red) with mica
z dużą ilością drobnej, średniej i grubej domieszki, and many inclusions, small, large and medium
w tym miki; powierzchnia jest zróżnicowana sized. The surface bears dissimilarities in colour due
kolorystycznie na skutek zmiennych warunków to uneven firing conditions. Both the inner and the
wypału. Zarówno zewnętrzna jak i wewnętrzna outer surface are burnished.
powierzchnia są wygładzone.
Stan zachowania: Naczynie zachowane w 2/3; Preservation: Approximately 2/3 of the pot is
sklejone z wielu fragmentów i zrekonstruowane. preserved. It is mended from many fragments and
reconstructed.
Wymiary:
Wysokość 15,9 cm Dimensions:
Średnica wylewu 28 cm H. 15.9 cm
Średnica dna ok. 15 cm Rim diam. 28 cm
Grubość 0,8 cm   Base diam. approx. 15 cm
Th. 0.8 cm
Opis: Szerokootworowe naczynie kuchenne z lekko
wychylonym brzegiem i zaokrąglonym dnem. Description: Open, wide-mouthed vessel with
Zachował się jeden uchwyt (pierwotnie prawdopo- a slightly outward rim and a curved base. Although
dobnie były dwa) w formie taśmy przymocowanej do only one handle is preserved, the vessel was
krawędzi, podniesionej i rozszerzającej się w kierun- probably two-handled. The banded handle is
ku górnej części brzuśca. Zarówno na zewnętrznej, attached on the rim, raises slightly and gradually
jak i wewnętrznej stronie dna widoczne są wyraźne widened reaches the upper part of the body. The
ślady działania ognia. Ich okrągły kształt wskazuje, base bears intense traces of fire, internally and
że naczynie umieszczane było na osobnym stelażu externally. Their circular arrangement indicates that
mającym bezpośredni kontakt z ogniem. the cooking pot was placed on a separate circular
stand, through which fire was channeled.
Uwagi: Naczynia służące do gotowania z tego
16 okresu są reprezentowane przez formy szeroko-

otworowe, z dwoma poziomymi lub pionowymi
uchwytami, albo gruszkowate, głębokie, z wąskim
Comments: The cooking pots of this period are
either open vessels, usually with two horizontal or
vertical handles, or sometimes piriform, deep, with
wylewem. Tekstura gliny, z której je produkowano, a narrow mouth. Their clay fabric is similar to that
jest zbliżona do tej używanej w produkcji naczyń used for pithoid vessels, i.e. charecterised by a high
pitosowych. Cechuje ją duża zawartość domieszki percentage of inclusions, which increases their
zwiększającej trwałość. Powierzchnia tych naczyń strength. Their surface is smoothed or roughly bur-
jest wygładzona albo opracowana mniej starannie; nished, while their decoration is limited to impres-
ornament ogranicza się do odcisków sznura. sed or inlaid corded.
Bibliografia: Hochstetter 1984, pl. 281.1 Bibliography: Hochstetter 1984, pl. 281.1
Literatura: Hochstetter 1984: Hochstetter A., References: Hochstetter 1984: Hochstetter A.,
5 cm
0
9. Łyżka odlewnicza 9. Clay spoon

w Salonikach, ΤΟ.ΚΕ 956 Thessaloniki, ΤΟ.ΚΕ 956
Stanowisko: Tumba, Saloniki Provenance: Toumba, Thessaloniki
Chronologia: Środkowa epoka brązu Dating: Middle Bronze Age
Materiał: Glina Material: Clay
Stan zachowania: Przedmiot zachowany częściowo; Preservation: Partially preserved. Handle missing.
sklejony z dwóch fragmentów; brak uchwytu Mended from two pieces.
Maksymalna długość 8,2 cm
Maksymalna szerokość 4,5 cm
Grubość 2 cm
L. 8.2 cm max.
W. 4.5 cm max.
Th. 2 cm
17
Opis: Fragment glinianej łyżki, sklejony z dwóch Description: Part of a clay spoon, mended from
części. Kształt lekko owalny, brak rączki. two pieces. It is slightly ovoid and the entire handle
is broken and missing.
Uwagi: Łyżki należą do bardzo wczesnych znalezisk
archeologicznych. Najstarsze egzemplarze pojawiły Comments: Spoons appear very early in prehistory,
się już w VII tysiącleciu przed Chr. na Bałkanach already since the 7th millennium, in the Balkans
i w Azji Mniejszej. Z Grecji znanych jest kilka and Asia Minor, while there are several examples
egzemplarzy. Wykonane były z różnych materiałów, from Greece. They were made of various materials,
takich jak kość, glina, przypuszczalnie także drewno. such as bone or clay, possibly wood, while some
Prawdopodobnie funkcję łyżek odlewniczych, z racji shells are considered to have been used as such due
kształtu, pełniły także niektóre muszle. to their shape.
Bibliografia: Niepublikowane. Andreou & Kotsakis Bibliography: Unpublished. Andreou & Kotsakis
1996; Pappa 2012. 1996; Pappa 2012.
Literatura: Andreou & Kotsakis 1996: Ανδρέου References: Andreou & Kotsakis 1996: Ανδρέου
Σ & Κωτσάκης Κ., Η προϊστορική Τούμπα Σ & Κωτσάκης Κ., Η προϊστορική Τούμπα
Θεσσαλονίκης. Παλιά και νέα ερωτήματα, Το Θεσσαλονίκης. Παλιά και νέα ερωτήματα, Το
αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
10Α, 1996, 369–387. Pappa 2012: Παππά Μ., 10Α, 1996, 369–387. Pappa 2012: Παππά Μ.,
«Κουτάλες και κουτάλια από το νεολιθικό οικισμό «Κουτάλες και κουτάλια από το νεολιθικό οικισμό
της Θέρμης στην Κεντρική Μακεδονία». Δινήεσσα, της Θέρμης στην Κεντρική Μακεδονία». Δινήεσσα,
Τιμητικός τόμος για την Κατερίνα Ρωμιοπούλου, Τιμητικός τόμος για την Κατερίνα Ρωμιοπούλου,
Θεσσαλονίκη 2012, 25–33. Θεσσαλονίκη 2012, 25–33.
Autor: Maria Pappa Author: Maria Pappa
5 cm
0
10. Naczynie na nóżkach 10. Three legged vessel

w Salonikach, MΘ 4403 Thessaloniki ΜΘ 4403
Stanowisko: Olint Provenance: Olynthus
18 Chronologia: Późny neolit II

Materiał: Glina o brązowej barwie, z gruboziarnistą
Dating: Late Neolithic II
Material: Clay brown in colour, coarse grained
domieszką
Preservation: Part of the body with one handle and
Stan zachowania: Fragment brzuśca z jednym the attachment of the second, along with the base
uchwytem i śladem drugiego oraz z dnem, na with the attachments of the legs. The rest of the
którym widoczne są ślady nóżek; pozostała część vessel is reconstructed.
naczynia została zrekonstruowana.
Dimensions:
Wymiary: H. 17.5 cm
Wysokość 17,5 cm Rim diam. 20.5 cm (hypothetical)
Średnica wylewu 20,5 cm (hipotetyczna) Base diam. 21 cm
Średnica podstawy 21 cm Wall th. 0.5 cm
Grubość ścianek 0,5 cm
Description: The body is wide and deep and widens
Opis: Naczynie szerokootworowe z brzuścem towards the flat base. The reconstruction of the
poszerzającym się w kierunku płaskiego dna. vertical rim is hypothetical as is the shape of the
Zrekonstruowany kształt pionowego wylewu legs. Four tongue-shaped handles are symmetrically
i nóżek jest hipotetyczny. W górnej części naczynia placed on the upper part of the vessel, while a small
znajdują się cztery językowate, niestarannie mastoid lug is placed above each leg. The surface is
uformowane i symetrycznie rozmieszczone dark brown in colour and coarsely burnished. The
uchwyty. Natomiast powyżej każdej z nóżek absence of firing clouds on the surface or of organic
umieszczono niewielkie guzy. Powierzchnia residues in the interior excludes its use as cooking
naczynia ma ciemnobrązową barwę i nosi ślady pot. The vessel was probably used for the serving
przecierania. Brak przebarwień sugerujących and consumption of food.
kontakt z ogniem wyklucza możliwość
wykorzystywania tego naczynia do gotowania
i wskazuje, że służyło ono raczej jako naczynie do
serwowania i spożywania posiłków.
Bibliografia: Mylonas 1929, 22, fig. 22. Bibliography: Mylonas 1929, 22, fig. 22.
Literatura: Mylonas 1929: Mylonas G. E. References: Mylonas 1929: Mylonas G. E.
Excavations at Olynthus. Part I, The Neolithic Excavations at Olynthus. Part I, The Neolithic
Settlement, Baltimore 1929. Settlement, Baltimore 1929.
Autor: Anastasia Dimoula Author: Anastasia Dimoula
5 cm
0
19
Stanowisko: Liti I Provenance: Lete I
Chronologia: Późne fazy wczesnego – wczesne fazy Dating: Late Early – early Middle Neolithic
środkowego neolitu
Material: Clay brown in colour, coarse grained
Materiał: Glina o brązowej barwie, gruboziarnista
Preservation: Mended from many fragments, parts
Stan zachowania: Naczynie sklejone z wielu of the rim and the body are reconstructed.
fragmentów; część wylewu i brzuśca została
Dimensions:
zrekonstruowana.
H. 19.5 cm
Wymiary: Rim diam. 24 cm
Wysokość 19,5 cm Wall th. 0.7 cm
Średnica wylewu 24 cm
Description: Large sized open and deep vessel.
Its base is convex, the body is almost globular
Opis: Dużych rozmiarów głębokie naczynie compressed, having the larger diameter at the lower
szerokootworowe z wklęsłym dnem i pionowym part, the rim is vertical. The surface is polished
wylewem. Niemal kulisty, spłaszczony brzusiec and bears dissimilarities in colour, with the shades
posiada większą średnicę w dolnej części. ranging from light reddish brown to dark brown
Powierzchnia jest wypolerowana i różnobarwna, and black. Externally it bears distinct traces of fire,
w odcieniach od jasnoczerwonobrązowej do czarnej. while the bottom of the interior is black, probably
Wewnątrz widoczne są wyraźne ślady działania ognia. due to the deposition of organic residues. The base
Dno od wewnątrz ma czarną barwę (przypuszczalnie is heavily worn, probably due to its placement on
pozostałość po substancjach organicznych) i nosi silne a stone structure/stand for cooking.
ślady zużycia, powstałe prawdopodobnie w wyniku
Comments: The vessels from the site of Lete
umieszczania naczynia na kamiennych podstawkach
I comprise some of the earliest examples in the
w celu użycia go do gotowania.
area of Central Macedonia. In these early stages
Uwagi: Naczynia pochodzące ze stanowiska Liti of the Neolithic pottery is developed not only as
I należą do najwcześniejszych naczyń glinianych a technological achievement, but also as a container
znajdowanych na obszarze środkowej Macedonii. for various uses. It is characterized by simple forms
Wczesne wyroby ceramiczne stanowiły nie tylko in shape and decoration, which are predominantly
przejaw osiągnięć technologicznych, lecz miały także simple and monochrome. Decoration techniques
wiele praktycznych zastosowań. Charakteryzują begin to be applied on individual pots, with
się one prostymi, niewyszukanymi formami oraz the motifs usually limited to linear ones. These
monochromatycznymi i ograniczonymi przeważnie particular vessels were found in domestic contexts
do motywów linearnych zdobieniami. Naczynia and are interpreted as belonging to household
te znajdowane są w kontekstach domowych equipment, serving the needs of the preparation,
i interpretowane jako utensylia służące do preservation and consumption of food, but also as
przygotowywania, przechowywania i spożywania representing the material expressions of various
pożywienia. Dodatkowo stanowiły one materialny meanings of the Neolithic world. For parallels see
wyraz różnych znaczeń obecnych w świecie Dimoula et al. 2014, 491–501 and Urem et al. 2014,
20 neolitycznym. Por. analogie: Dimoula et al. 2014,

491–501 i Urem-Kotsou et al. 2014, 505–517, gdzie
przytaczana jest literatura przedmiotu.
505–517, where the relevant bibliography is cited.
Bibliography: Dimoula et al. 2014, p. 495, fig. 4
References: Dimoula et al. 2014: Dimoula, A.
Bibliografia: Dimoula et al. 2014, p. 495, fig. 4
Pentedeka, A. & Filis K. Lete I. The pottery of
Literatura: Dimoula et al. 2014: Dimoula, A. a Neolithic site in central Macedonia 100 years after,
Pentedeka, A. & Filis K. Lete I. The pottery of in: Στεφανή Ε. Μερούσης Ν. Δημουλά Α. (eds.),
a Neolithic site in central Macedonia 100 years after, 1912–2012. Εκατό χρόνια έρευνας στην Προϊστορική
in: Στεφανή Ε. Μερούσης Ν. Δημουλά Α. (eds.), Μακεδονία. Πρακτικά τουΔιεθνούς Συνεδρίου,
1912–2012. Εκατό χρόνια έρευνας στην Προϊστορική Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, 22–24
Μακεδονία. Πρακτικά τουΔιεθνούς Συνεδρίου, Νοεμβρίου 2012, Θεσσαλονίκη 2014, 491–503. Urem-
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, 22–24 Kotsou et al. 2014: Urem-Kotsou D. Papaioannou
Νοεμβρίου 2012,Θεσσαλονίκη 2014, 491–503. Urem- A. Papadakou T. Saridaki N. & Intze Z. Pottery and
Kotsou et al. 2014: Urem-Kotsou D. Papaioannou stylistic boundaries. Early and middle Neolithic
A. Papadakou T. Saridaki N. & Intze Z. Pottery and pottery in Macedonia, in: E Στεφανή Ε. Μερούσης
stylistic boundaries. Early and middle Neolithic Ν. & Δημουλά Α. (eds.), 1912–2012. Εκατό χρόνια
pottery in Macedonia, in: E Στεφανή Ε. Μερούσης έρευνας στην Προϊστορική Μακεδονία. Πρακτικά
Ν. & Δημουλά Α. (eds.), 1912–2012. Εκατό χρόνια τουΔιεθνούς Συνεδρίου, Αρχαιολογικό Μουσείο
έρευνας στην Προϊστορική Μακεδονία. Πρακτικά Θεσσαλονίκης, 22–24 Νοεμβρίου 2012, Θεσσαλονίκη
τουΔιεθνούς Συνεδρίου, Αρχαιολογικό Μουσείο 2014, 505–517.
Θεσσαλονίκης, 22–24 Νοεμβρίου 2012,Θεσσαλονίκη
Author: Anastasia Dimoula
2014, 505–517.
Autor: Anastasia Dimoula
5 cm
0
12. N aczynie 12. Two-handled
z dwoma uchwytami vessel

Stanowisko: Armenochori Provenance: Armenochori
Materiał: Glina o szarawej barwie (10 YR 5/2 –
4/1), z niewielką ilością domieszki
Material: Clay grayish in colour, containing few
inclusions (10 YR 5/2 – 4/1 grayish brown – dark 21
gray)
Stan zachowania: Jeden z uchwytów jest
zrekonstruowany Preservation: The one handle is reconstructed
Wysokość 4,8 / 6 cm (z uchwytami) H. 4.8 cm / 6 cm (with the handles)
Średnica wylewu 4,6 cm Rim diam. 4.6 cm
Średnica dna 3 cm Base diam. 3 cm
Średnica brzuśca 6,5 cm Belly diam. 6.5 cm
Grubość ścianek 0,3 cm Th. 0.3 cm
Opis: Zbiorczy opis do zabytków nr 12–18. Naczynia Description: Summary description of nr 12–18.
z dwoma podniesionymi uchwytami, z szyjką Two-handled vessels with a neck, raised handles
i nisko osadzonym brzuścem. Mają zróżnicowane, and a low body. Their size varies but is generally
ale zazwyczaj małe rozmiary; rzadko przekraczają small, since they rarely exceed a height of 10 cm,
wysokość 10 cm bez uchwytów. Ich powierzchnia without the handles. Their surface is either polished
jest wygładzona, a wylewy pionowe lub lekko or smoothed, the rim is vertical or slightly outward.
wychylone na zewnątrz. Kształt omawianych naczyń The body is either spherical (ΜΘ 4496) or piriform
może być kulisty (ΜΘ 4496), gruszkowaty (ΜΘ (ΜΘ 1322) or compressed (ΜΘ 1321). The neck
1322) lub bliski spłaszczonej kuli (ΜΘ 1321). Formy can be tall and cylindrical (e.g. ΜΘ 4496, ΜΘ 1322)
te mają zazwyczaj wysoką, cylindryczną szyjkę but there are cases of a very short neck (e.g. ΜΘ
(np. ΜΘ 4496, ΜΘ 1322), choć znane są także 1321). The base is almost always simple flat, while
egzemplarze z szyjką o nieznacznej długości (np. the handles are either vertically raised (ΜΘ 1322) or
ΜΘ 1321). Dna są płaskie, a uchwyty taśmowate, sometimes form an arch (ΜΘ 1321, ΜΘ 4496), they
uniesione pionowo (ΜΘ 1322), niekiedy w kształcie are band-shaped and are sometimes decorated with
łuku (ΜΘ 1321, ΜΘ 4496). Niektóre uchwyty elongate notches (ΜΘ 4499).
zdobione są podłużnymi nacięciami (ΜΘ 4499).
Uwagi: Naczynia tego typu znane są w literaturze Comments: Vessels of this type are known in the
przedmiotu jako kubki typu Armenochori ze relevant literature as the “Armenohori type cups”
względu na liczną ich obecność na tym stanowisku due to the vast number found in this settlement of
leżącym w zachodniej Macedonii. Zgodnie western Macedonia. In current terminology they
z współczesną terminologią opisywane są one are characterised as kantharoid amphoriskoi and
jako kantharoid amphoroiskoi i interpretowane are considered as vessels for serving and consuming
jako naczynia służące do podawania i spożywania liquids (Deliopoulos et al. 2014, 565, 567, fig. 6).
płynów (Deliopoulos et al. 2014, 565, 567, fig. 6). These particular vessels and generally the pottery
Naczynia te, podobnie jak inne wyroby ceramiczne from Armenohori represent the last phases of the
pochodzące z Armenochori, reprezentują końcowe Early Bronze Age and possibly the transitional
fazy wczesnej epoki brązu i przypuszczalnie okres phases to the Middle Bronze Age (Heurtley 1939,
przejściowy do środkowej epoki brązu (Heurtley 85; Chrysostomou 1998, 335–353).
1939, 85; Chrysostomou 1998, 335–353).
Bibliography: Heurtley 1939, 192, no. 326.
Bibliografia: Heurtley 1939, 192, no. 326.
References: Chrysostomou 1998: Χρυσοστόμου Π.
Literatura: Chrysostomou 1998: Χρυσοστόμου Π. Τούμπα Αρμενοχωρίου, in: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ.
Τούμπα Αρμενοχωρίου, in: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ. & Τσακάλου-Τζαναβάρη Κ. (eds.), Μνείας Χάριν.
& Τσακάλου-Τζαναβάρη Κ. (eds.), Μνείας Χάριν. Τόμος στην μνήμη Μαρίας Σιγανίδου, Θεσσαλονίκη
Τόμος στην μνήμη Μαρίας Σιγανίδου, Θεσσαλονίκη 1998, 335–353. Heurtley 1939: Heurtley W.
22
1998, 335–353. Heurtley 1939: Heurtley W. A. Prehistoric Macedonia. An archaeological
A. Prehistoric Macedonia. An archaeological reconnaissance of Greek Macedonia (west of the
reconnaissance of Greek Macedonia (west of the Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron
Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron Ages, Cambridge 1939.
Ages, Cambridge 1939.
5 cm
0
13. N aczynie z dwoma 13. Two-handled

uchwytami vessel

Materiał: Glina o szarobrązowej barwie w różnych Material: Clay contains inclusions and the colour is
odcieniach, z domieszką dissimilar (10 YR 5/2 grayish brown)
Stan zachowania: Naczynia zachowane w całości; Preservation: Intact, small chip on the rim.
mają małe wyszczerbienie na krawędzi.
Dimensions:
Wymiary: H. 5.4 cm / 6.2 cm (with the handles)
Wysokość 5,4 cm / 6,2 cm Rim diam. 4.7 cm
Średnica wylewu 4,7 cm Base diam. 3.4 cm
Średnica dna 3,4 cm Belly diam. 7.8 cm
Średnica brzuśca 7,8 cm Th. 0.4 cm
Grubość 0,4 cm
Comments: Vessels of this type are known in the
Uwagi: Naczynia tego typu znane są w literaturze relevant literature as the “Armenochori type cups”
przedmiotu jako kubki typu Armenochori ze due to the vast number found in this settlement of
względu na liczną ich obecność na tym stanowisku western Macedonia. In current terminology they
leżącym w zachodniej Macedonii. Zgodnie are characterised as kantharoid amphoriskoi and
z współczesną terminologią opisywane są one are considered as vessels for serving and consuming
jako kantharoid amphoroiskoi i interpretowane liquids (Deliopoulos et al. 2014, 565, 567, fig. 6).
jako naczynia służące do podawania i spożywania These particular vessels and generally the pottery
płynów (Deliopoulos et al. 2014, 565, 567, fig. 6).
Naczynia te, podobnie jak inne wyroby ceramiczne
from Armenohori represent the last phases of the
Early Bronze Age and possibly the transitional 23
pochodzące z Armenochori, reprezentują końcowe phases to the Middle Bronze Age (Heurtley 1939,
fazy wczesnej epoki brązu i przypuszczalnie okres 85; Chrysostomou 1998, 335–353).
przejściowy do środkowej epoki brązu (Heurtley
1939, 85; Chrysostomou 1998, 335–353).
References: Heurtley 1939: Heurtley W. A.
Literatura: Heurtley 1939: Heurtley W. A. reconnaissance of Greek Macedonia (west of the
Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron
5 cm
0
14. N aczynie 14. Two-handled
z dwoma uchwytami vessel

24 Chronologia: Wczesna epoka brązu

Materiał: Glina barwy szarej (7,5 YR 6/4 – 5/4 l),
Dating: Early Bronze Age
Material: Clay gray in colour, containing several
zawiera domieszkę inclusions (10 YR 5/1 gray)
Stan zachowania: Naczynie zachowane w całości; Preservation: Intact. On the one side of the belly
po jednej stronie brzuśca znajduje się drobny there is an area where material is missing.
ubytek.
Dimensions:
Wysokość 7,8 cm / 10,1 cm (z uchwytami) Rim diam. 4.3 cm
Grubość 0,5 cm
Comments: Vessels of this type are known in the
Uwagi: Naczynia tego typu znane są w literaturze relevant literature as the “Armenochori type cups”
przedmiotu jako kubki typu Armenochori ze due to the vast number found in this settlement of
względu na liczną ich obecność na tym stanowisku western Macedonia. In current terminology they
leżącym w zachodniej Macedonii. Zgodnie are characterised as kantharoid amphoriskoi and
z współczesną terminologią opisywane są one are considered as vessels for serving and consuming
jako kantharoid amphoroiskoi i interpretowane liquids (Deliopoulos et al. 2014, 565, 567, fig. 6).
jako naczynia służące do podawania i spożywania These particular vessels and generally the pottery
płynów (Deliopoulos et al. 2014, 565, 567, fig. 6). from Armenohori represent the last phases of the
Naczynia te, podobnie jak inne wyroby ceramiczne Early Bronze Age and possibly the transitional
pochodzące z Armenochori, reprezentują końcowe phases to the Middle Bronze Age (Heurtley 1939,
fazy wczesnej epoki brązu i przypuszczalnie okres 85; Chrysostomou 1998, 335–353).
przejściowy do środkowej epoki brązu (Heurtley
1939, 85; Chrysostomou 1998, 335–353).
Literatura: Heurtley 1939: Heurtley W. A. References: Heurtley 1939: Heurtley W. A.
Prehistoric Macedonia. An archaeological Prehistoric Macedonia. An archaeological
reconnaissance of Greek Macedonia (west of the reconnaissance of Greek Macedonia (west of the
Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron
Ages, Cambridge 1939. Ages, Cambridge 1939.
5 cm
0
15. N aczynie
z dwoma uchwytami
15. Two-handled
vessel
25
Materiał: Glina o jasnej żółtawobrązowej barwie Material: Clay relatively fine, containing few
(10 YR 6/4 ) z niewielką ilością drobnoziarnistej inclusions, and having a light coloured surface (10
domieszki YR 6/4 light yellowish brown)
Stan zachowania: Naczynie sklejone z kilku Preservation: Mended from several sherds and
fragmentów i zrekonstruowane reconstructed
Wysokość 7,9 cm / 10,1 cm (z uchwytami) H. 7.9 cm / 10.1 cm (with the handles)
Uwagi: Naczynia tego typu znane są w literaturze Comments: Vessels of this type are known in the
przedmiotu jako kubki typu Armenochori ze relevant literature as the “Armenohori type cups”
względu na liczną ich obecność na tym stanowisku due to the vast number found in this settlement of
leżącym w zachodniej Macedonii. Zgodnie western Macedonia. In current terminology they
z współczesną terminologią opisywane są one are characterised as kantharoid amphoriskoi and
jako kantharoid amphoroiskoi i interpretowane are considered as vessels for serving and consuming
jako naczynia służące do podawania i spożywania liquids (Deliopoulos et al. 2014, 565, 567, fig. 6).
płynów (Deliopoulos et al. 2014, 565, 567, fig. 6). These particular vessels and generally the pottery
Naczynia te, podobnie jak inne wyroby ceramiczne from Armenohori represent the last phases of the
pochodzące z Armenochori, reprezentują końcowe Early Bronze Age and possibly the transitional
fazy wczesnej epoki brązu i przypuszczalnie okres phases to the Middle Bronze Age (Heurtley 1939,
przejściowy do środkowej epoki brązu (Heurtley 85; Chrysostomou 1998, 335–353).
1939, 85; Chrysostomou 1998, 335–353).
Literatura: Heurtley 1939: Heurtley W. A. Prehistoric Macedonia. An archaeological
Prehistoric Macedonia. An archaeological reconnaissance of Greek Macedonia (west of the
5 cm
26
0
uchwytami vessel

w Salonikach, ΜΘ 1323 Thessaloniki ΜΘ 1323
Stanowisko: Periwolaki (Saratse) Provenance: Perivolaki (Saratse)
Materiał: Glina barwy szarej, zawiera domieszkę Material: Clay gray in colour, containing inclusions
(grayish brown – dark gray).
Stan zachowania: Naczynie zachowane w całości;
ma ubytek po jednej stronie brzuśca i pionowe Preservation: Intact, material is missing on the one
pęknięcie widoczne w miejscu wylewu. side of the belly and there is a vertical crack on the rim.
Wysokość 6,9 / 8,7 cm (z uchwytami) H. 6.9 / 8.7 cm (with the handles)
Średnica wylewu 5,7 cm Rim diam.: 5.7 cm
Średnica brzuśca 8,1 cm Belly diam.: 8.1 cm
Bibliografia: Niepublikowane Bibliography: Unpublished
5 cm
0
27
uchwytami vessel

Materiał: Glina o brązowej barwie, z szarymi Material: Clay contains inclusions and the colour is
przebarwieniami (7,5 YR 6/4 – 5/4 l) dissimilar. Generally brown with gray clouds
(7,5 YR 6/4 – 5/4 light brown – brown)
Stan zachowania: Naczynie sklejone i częściowo
H. 10.5 cm / 12.8 cm (with the handles)
zrekonstruowane.
Preservation: Mended and reconstructed in a few
Wymiary:
spots.
Średnica wylewu 9,6 cm
Średnica dna 5,9 cm Dimensions:
Średnica brzuśca 12 cm Rim diam. 9.6 m
Grubość 0,5 cm Base diam. 5.9 cm
Belly diam. 12 cm
Th. 0.5 cm
5 cm
0
28
18. N
aczynie z dwoma 18. Two-handled
uchwytami vessel

Materiał: Glina o szarej barwie w różnych Material: Clay contains inclusions and the colour is
odcieniach (10 YR 5/2 – 5/3), zawierająca dissimilar (10 YR 5/2 – 5/3 grayish brown–brown)
domieszkę
Dimensions:
Wysokość 11,9 cm / 15,4 cm (z uchwtami) Rim diam. 8.9 cm
Grubość 0,5 cm
Bibliography: Heurtley 1939, 194, no. 343
Bibliografia: Heurtley 1939, 194, no. 343
References: Heurtley 1939: W. A. Heurtley,
Literatura: Heurtley 1939: W. A. Heurtley, Prehistoric Macedonia. An archaeological
Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron Ages. Cambridge, University Press, 1939.
Ages. Cambridge, University Press, 1939.
5 cm
0
29
19. K ubek cylindryczny 19. O ne-handled cup

Stanowisko: Mesimeri Provenance: Mesimeri
Materiał: Glina barwy szarawej (10 YR 4/2), Material: Clay grayish in colour, containing several
zawiera domieszkę inclusions (10 YR 4/2 dark grayish brown)
Stan zachowania: Uchwyt i niewielka część wylewu Preservation: The handle and a small part of the
zostały zrekonstruowane. rim are reconstructed.
Średnica dna 4,3 cm Base diam. 4.3 cm
Uwagi: Kubki z nieznacznie wychylonym Comments: One-handled cups with a slightly
wylewem, do którego dołączony jest taśmowaty outward rim, on which the raised, band-shaped or
lub półokrągły w przekroju uchwyt, kończący się semi-circular in section, handle is attached. The
pośrodku brzuśca. Naczynia te mają cylindryczny handle ends at the middle of the body. The body
kształt oraz płaskie dno. Kubki z jednym uchwytem is cylindrical, widening slightly towards the base,
są niewielkimi naczyniami służącymi do picia, while the rim and the base are flat. One-handled
rozpowszechnionymi szczególnie we wczesnej cups are small drinking vessels, widespread
epoce brązu (zob. przykłady w Heurtley 1939, especially during the Early Bronze Age (see
168–171, 183–188, 221–228, 254–256, 279–281, examples in Heurtley 1939, 168–171, 183–188,
283–284, 304–306). Mają różne kształty (zob. 221–228, 254–256, 279–281, 283–284, 304–306).
Deliopoulos et al. 2014, fig. 5), bywają np. Their shape varies (see Deliopoulos et al. 2014, fig.
półkuliste, stożkowate, esowate, z ostrym załomem 5) and it can be hemispherical, conical, cylindrical,
lub z nóżką. Mają pionowe, rzadziej poziome, sigmoid, carinated or footed. The handles are
uniesione ku górze uchwyty o półkolistym lub vertical, raised and rarely horizontal. They are
niekiedy taśmowatym przekroju. usually semi-circular in section and rarely band-
shaped.
Bibliografia: Niepublikowane (z badań
wykopaliskowych Kotziasa w 1935 r.). Bibliography: Unpublished.
Literatura: Deliopoulos al. 2014: Δελιόπουλος Γ. References: Deliopoulos al. 2014: Δελιόπουλος Γ.
Παπαδιάς Ι. & Παπαευθυμίου-Παπανθίμου Α. Η Παπαδιάς Ι. & Παπαευθυμίου-Παπανθίμου Α. Η
κεραμική παράδοση των προχωρημένων φάσεων κεραμική παράδοση των προχωρημένων φάσεων
της Πρώιμης Εποχής Χαλκού στη Μακεδονία, της Πρώιμης Εποχής Χαλκού στη Μακεδονία,
in: Στεφανή Ε. Μερούσης Ν. & Δημουλά Α. in: Στεφανή Ε. Μερούσης Ν. & Δημουλά Α.
(eds.), E Στεφανή Ε. Μερούσης Ν. & Δημουλά Α. (eds.), E Στεφανή Ε. Μερούσης Ν. & Δημουλά Α.
30
(eds.), 1912–2012. Εκατό χρόνια έρευνας στην (eds.), 1912–2012. Εκατό χρόνια έρευνας στην
Προϊστορική Μακεδονία. Πρακτικά τουΔιεθνούς Προϊστορική Μακεδονία. Πρακτικά τουΔιεθνούς
Συνεδρίου, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Συνεδρίου, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης,
22–24 Νοεμβρίου 2012, Θεσσαλονίκη 2014, 22–24 Νοεμβρίου 2012, Θεσσαλονίκη 2014,
561–573. Heurtley 1939: Heurtley W. A. Prehistoric 561–573. Heurtley 1939: Heurtley W. A. Prehistoric
Macedonia. An archaeological reconnaissance Macedonia. An archaeological reconnaissance
of Greek Macedonia (west of the Struma) in the of Greek Macedonia (west of the Struma) in the
Neolithic, Bronze, and Early Iron Ages, Cambridge Neolithic, Bronze, and Early Iron Ages, Cambridge
1939. 1939.
5 cm
0

w Salonikach, ΜΘ 4771
Stanowisko: Mesimeri
Thessaloniki, ΜΘ 4771
Provenance: Mesimeri 31
Materiał: Glina o czerwonawej barwie (5 YR 4/6), Material: Clay reddish in colour, containing several
zawiera domieszkę inclusions (5 YR 4/6 yellowish red)
Stan zachowania: Uchwyt został zrekonstruowany. Preservation: The handle is reconstructed.
Uwagi: Zob. uwagi do zabytku nr 19. Comments: See comments to artefact no 19.
Bibliografia: Niepublikowane (przedmiot Bibliography: Unpublished (Kotziasa 1935 r.).
pochodzący z badań wykopaliskowych Kotziasa
w 1935 r.).
5 cm
0

Stanowisko: Ajos Mamas Provenance: Άγιος Μάμας

Materiał: Glina o czerwonawej barwie (5 YR 5/4),
Material: Clay reddish in colour, containing several
zawiera domieszkę inclusions (5 YR 5/4 brown)
Stan zachowania: Uchwyt został sklejony; znaczna Preservation: The handle is mended, a large part of
część wylewu jest zrekonstruowana. the rim is reconstructed.
Średnica wylewu 6 cm Rim diam. 6 cm
Bibliografia: Heurtley 1939, 81, 172, no. 188. Bibliography: Heurtley 1939, 81, 172, no. 188.
5 cm
0
22. Fragment małego 22. P art of a small
naczynia w formie closed kantharoid
kantarosu vessel
33
Materiał: Glina o brązowej barwie (5 Y/R 5/3), Material: Clay brown (5 Y/R 5/3 reddish brown)
z niewielką ilością głównie drobnej domieszki with several, mostly small in size, inclusions.
Stan zachowania: Zachowała się jedynie niewielka Preservation: Only small part of the body and
część naczynia z wylewem i z zakończeniem the rim is preserved, along with the ending of one
uchwytu umieszczonym na brzuścu; dwa handle on the body. It is mended from two sherds
zachowane fragmenty sklejono, a resztę naczynia and reconstructed.
zrekonstruowano.
Dimensions:
Wymiary: H. maximum preserved 7.1 cm
Maks. zachowana wysokość 7,1 cm Th. 0.4 cm
Grubość 0,4 cm
Description: Part of a small closed kantharoid
Opis: Fragment małego wąskootworowego naczynia vessel, with a vertical rim, a low, closed neck and
w formie kantarosu, z pionowym wylewem, krótką an almost globular body. Its surface is moderately
szyjką i kulistym brzuścem. Powierzchnia jest lekko burnished, with the burnishing tool traces discerned
gładzona; w jednym miejscu widoczne są ślady on a spot. The transition from the neck to the belly
gładzika. Przejście od szyjki do brzuśca zaznaczone is accentuated by a shallow incision. Below the latter
jest płytkim rowkiem, poniżej którego znajduje się the incised decoration is developed, which probably
dekoracja obejmująca prawdopodobnie większą covered large part of the body. It consists of bundles
część naczynia. Ornament składa się ze skupisk of parallel thin, shallow incisions which either meet
równoległych wąskich i płytkich nacięć, które łączą each other or form angular motifs. The incisions
się lub tworzą ukośne wzory. Nacięcia wypełnione are filled with white paste. The regularity of the
są białą masą. Równa odległość pomiędzy
poszczególnymi liniami wskazuje na użycie do ich distances between the multiple incisions indicates as
wykonania grzebyka o wąsko rozstawionych zębach. possible the use of a thin combed tool.
Uwagi: Naczynia analogiczne pod względem Comments: For parallels in shape and decoration
kształtu i zdobień odnotowano na stanowiskach see: from Axiochori (Heurtley 1939, no. 405),
Aksiochori (Heurtley 1939, no. 405) Angelochori (Stefani 2011, no. 64). Kantharoid
i Angelochori (Stefani 2011, no. 64). Naczynia vessels with incised decoration are a popular shape
w formie kantarosów z ornamentem nacinanym of the Late Bronze Age pottery in Macedonia.
występują powszechnie w późnej epoce brązu Generally, incised pottery is widely distributed in
w całej Macedonii, a także w głębi Bałkanów. Por. all regions of Macedonia, but also in the hinterland
Koukouli-Chrysanthaki 1992, 483–495; Horejs of the Balkans. See Koukouli-Chrysanthaki 1992,
2007, 74–80. Analiza technik nacinania: Stefani & 483–495; Horejs 2007, 74–80. For analysis on the
Meroussis 1997, 354–356; Deliopoulos 2010. incision techniques see Stefani & Meroussis 1997,
354–356; Deliopoulos 2010.
Bibliografia: Heurtley 1939: W. A. Heurtley,
Prehistoric Macedonia. An archaeological Bibliography: Heurtley 1939: W. A. Heurtley,
reconnaissance of Greek Macedonia (west of the Prehistoric Macedonia. An archaeological
Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron reconnaissance of Greek Macedonia (west of the
Ages. Cambridge, University Press, 1939. Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron
Ages. Cambridge, University Press, 1939.
Literatura: Heurtley 1939: Heurtley W. A.
34 Prehistoric Macedonia. An archaeological

reconnaissance of Greek Macedonia (west of
the Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early
Iron Ages, Cambridge 1939. Horejs 2007: Horejs the Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early
B. Das prähistorische Olynth. Ausgrabungen Iron Ages, Cambridge 1939. Horejs 2007: Horejs
in der Toumba Agios Mamas, 1994 – 1996. Die B. Das prähistorische Olynth. Ausgrabungen
spätbronzezeitliche handgemachte Keramik der in der Toumba Agios Mamas, 1994 – 1996. Die
schichten 13 bis 1, Prähistorische Archäologie in spätbronzezeitliche handgemachte Keramik der
Südosteuropa 21, Rahden/Westf. 2007. Koukouli- schichten 13 bis 1, Prähistorische Archäologie in
Chrysanthaki 1992: Κουκούλη-Χρυσανθάκη Südosteuropa 21, Rahden/Westf. 2007. Koukouli-
Χ. Πρωτοϊστορική Θάσος. Τα νεκροταφεία του Chrysanthaki 1992: Κουκούλη-Χρυσανθάκη
οικισμού Καστρί, Αθήνα 1992. Stefani & Merousis Χ. Πρωτοϊστορική Θάσος. Τα νεκροταφεία του
1997: Stefani L. & Merousis N. Incised and Matt– οικισμού Καστρί, Αθήνα 1992. Stefani & Merousis
Painted Pottery from Late Bronze Age Settlements 1997: Stefani L. & Merousis N. Incised and Matt–
in Western Macedonia: Technique, Shapes and Painted Pottery from Late Bronze Age Settlements
Decoration, in: Laffineur R. & Betancourt P. in Western Macedonia: Technique, Shapes and
(eds.), ΤΕΧΝΗ: Craftsmen, Craftswomen and Decoration, in: Laffineur R. & Betancourt P.
Craftsmanship in the Aegean Bronze Age, Aegeum (eds.), ΤΕΧΝΗ: Craftsmen, Craftswomen and
16, Liége 1997, 353–359. Deliopoulos 2010. Stefani Craftsmanship in the Aegean Bronze Age, Aegeum
2011. 16, Liége 1997, 353–359. Deliopoulos 2010. Stefani
2011.
5 cm
0
23. N aczynie esowate 23. Deep vessel

Stanowisko: Aksiochori (Wardaroftsa) Provenance: Axiochori (Vardaroftsa)
35
Materiał: Glina o szarej barwie (7,5 YR), z dużą Material: Clay gray (7,5 YR very dark gray),
ilością głównie drobnej i średniej domieszki; containing many inclusions mainly small and
powierzchnia ścianek wygładzona; w górnej partii medium sized. It is burnished. Traces of the
wnętrza naczynia widoczne są ślady narzędzia burnishing tool are discerned mainly on the upper
gładzącego part of the inner surface
Stan zachowania: Naczynie zachowane w połowie, Preservation: Nearly half of the vessel is preserved.
sklejone z dwóch dużych fragmentów; resztę It is mended from two large sherds and one smaller,
zrekonstruowano. while the rest is reconstructed.
Wysokość 13 cm H. 13 cm
Grubość 0,6 cm  Th. 0.6 cm
Opis: Głębokie esowate naczynie z nieznacznie Description: Deep vessel with s-profile. The rim
wychylonym wylewem i płaskim dnem; szyjka is slightly outward; the neck is relatively tall and
jest stosunkowo wysoka i dwustronnie wklęsła; biconcave, followed by a clear and sharp transition
przechodzi wyraźnie w otwór brzuśca. Na to the opening of the belly. The base is flat. Vertical
największej wydętości brzuśca znajdują się dwa elongated lugs, of which two are only preserved, are
zachowane uszka. Naczynie ma formę kubka, choć placed on the widest part of the belly. The shape is
zazwyczaj kubki wyposażone były w ucha. that of a cup, though these are typically handled.
Uwagi: Informacje na temat typów kubków, zob. Comments: For types of cups see Hochstetter 1984,
Hochstetter 1984, fig. 17, 18. fig. 17, 18.
Bibliografia: Heurtley 1939, 99, 217, no. 410, pl. Bibliography: Heurtley 1939, 99, 217, no. 410, pl.
XXI. XXI.
reconnaissance of Greek Macedonia (west of reconnaissance of Greek Macedonia (west of
the Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early the Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early
Iron Ages, Cambridge 1939. Hochstetter 1984: Iron Ages, Cambridge 1939. Hochstetter 1984:
Hochstetter A. Kastanas: Ausgrabungen in Hochstetter A. Kastanas: Ausgrabungen in
einem Siedlungshügel der Bronze -und Eisenzeit einem Siedlungshügel der Bronze -und Eisenzeit
Makedoniens, 1975–1979: Die Handgemachte Makedoniens, 1975–1979: Die Handgemachte
Keramik. Schichten 19 bis 1, Prähistorische Keramik. Schichten 19 bis 1, Prähistorische
Archäologie in Südosteuropa 3, Berlin 1984. Archäologie in Südosteuropa 3, Berlin 1984.
5 cm
0
36
24. Kubek 24. One-handled cup

Chronologia: Późny neolit II Dating: Late Neolithic II
Materiał: Glina o szarej barwie, z gruboziarnistą Material: Clay gray in colour, coarse grained
domieszką
Preservation: Mended from two fragments,
Stan zachowania: Naczynie sklejone coarse grained part of the rim and the handle is
z dwóch fragmentów; część wylewu i uchwytu reconstructed. The rim is chipped, the surface is
zrekonstruowano; wylew jest wyszczerbiony; worn.
powierzchnia nosi ślady eksploatacji.
Dimensions:
Wymiary: H. 11.5 cm
Wysokość 11,5 cm Rim diam. 13 cm
Średnica wylewu 13 cm Base diam. 7 cm
Średnica dna 7 cm Wall th. 0.8 cm
Opis: Szerokootworowe głębokie naczynie z wąskim Description: Wide and deep vessel with a narrow
płaskim dnem i grubymi ściankami. W dolnej flat base and thick walls. The lower part of the body
części brzusiec przybiera kształt stożkowaty, is conical and the upper part with the rim is vertical.
a w górnej pionowy. Pionowo umieszczony uchwyt, A vertical handle, ellipsoid in section, is attached on
owalny w przekroju, znajduje się w górnej części the upper part. The surface is dark grayish brown in
brzuśca. Powierzchnia o ciemnoszarobrązowej colour, coarsely burnished. On the circumference of
barwie jest niedokładnie wygładzona. Na obwodzie the base and carination use ware traces are visible.
dna i na załomie brzuśca widoczne są ślady zużycia. The use of the vessel is related to the consumption
Naczynie służyło do spożywania pokarmów lub of liquids or/and food.
płynów.
Bibliography: Mylonas 1929, 23, fig. 26.
Bibliografia: Mylonas 1929, 23, fig. 26.
References: Mylonas 1929: Mylonas G. E.
Literatura: Mylonas 1929: Mylonas G. E. Excavations at Olynthus. Part I, The Neolithic
Excavations at Olynthus. Part I, The Neolithic Settlement, Baltimore 1929.
Settlement, Baltimore 1929.
5 cm
37
0
25. Kubek 25. Spouted cup

Materiał: Glina o szarobrązowej barwie, Material: Clay grayish brown in colour, medium
średnioziarnista grained
Stan zachowania: Zachowała się większa część Preservation: The largest part of the vessel with the
naczynia; fragmenty wylewu i brzuśca zostały spout is preserved. Part of the rim and the body is
zrekonstruowane; widoczne są ślady zużycia na reconstructed. The rim is chipped.
powierzchni i wyszczerbienia na barku.
Dimensions:
Wymiary: H. 8 cm
Wysokość 8 cm Rim diam. 7.5 cm
Średnica wylewu 7,5 cm Base diam. 4 cm
Opis: Naczynie cienkościenne z płaskim dnem, Description: Flat base, almost biconical body,
niemal dwustożkowatym brzuścem oraz pionowym, vertical lip slightly outward, thin walls. It bears
nieznacznie wychylonym wylewem. Posiada a cylindrical spout on the upper part of the body.
cylindryczny dziobek uformowany w górnej partii The surface is burnished with dissimilarities in
brzuśca. Powierzchnia jest wygładzona, różnobarwna colour due to firing. The use of the vessel is related
na skutek warunków wypału. Naczynie służyło do to the transfusion and consumption of liquids.
przelewania i spożywania płynów.
5 cm
38
0
26. Kubek 26. Monochrome jug

Materiał: Glina o czerwonej barwie, ze Material: Clay red in colour, medium grained
średnioziarnistą domieszką
Preservation: Nearly half of the vessel in
Stan zachowania: Zachowała się prawie połowa height, with the handle, is preserved. The rest is
wysokości naczynia wraz z uchwytem; pozostała reconstructed.
część została zrekonstruowana.
Grubość ścianek 0,6 cm Wall th. 0.6 cm
Wysokość uchwytu 7 cm Handle h. 7 cm
Opis: Naczynie z płaskim dnem, niemal Description: Flat base, almost biconical body with
dwustożkowatym brzuścem, cylindryczną a curved outline, cylindrical neck with a vertical rim
szyjką i owalnym wylewem. Powierzchnia jest and ellipsoid mouth, vertical ribbon handle. The
monochromatyczna, czerwona i wygładzana. surface is monochrome red burnished. A protrusion
Dookolnie przy podstawie szyjki przebiega runs around the base of the neck, probably as
dekoracyjna listwa plastyczna. Naczynie a decorative element. The vessel is unstable and
jest niesymetryczne i niestabilne. Mimo asymmetrical in shape. This demonstrates the
wadliwego kształtu, zostało wypalone i było significance or uniqueness of the clay pots for the
stosowane prawdopodobnie do spożywania Neolithic people, as, although the bulding of this
płynów. Wykorzystywanie tego niestarannie vessel failed, it appears to have been completed and
wykonanego naczynia świadczyć może o dużym used by its owners, possibly for the consumption of
znaczeniu i wyjątkowości naczyń glinianych liquids.
w społecznościach neolitycznych.
Bibliography: Mylonas 1929, fig. 31.
39
Bibliografia: Mylonas 1929, fig. 31.
5 cm
0
27. Dzban 27. J ug with painted

decoration

Stanowisko: Gefira/Topsin Provenance: Gefira/Topsin
Chronologia: Późny neolit II Dating: Late Neolithic II,
Materiał: Glina o czerwonej barwie, ze Material: Clay red in colour, medium grained
średnioziarnistą domieszką
Preservation: Intact, chips on the rim, two spots are
Stan zachowania: Naczynie zachowane w całości; reconstructed.
ma odpryski na krawędzi; dwa fragmenty zostały
Dimensions:
zrekonstruowane.
H. 15.5 cm
Wymiary: Rim diam. 8 cm
Wysokość 15,5 cm Base diam. 4.5 cm
Średnica wylewu 8 cm Wall th. 0.7 cm
Średnica dna 4,5 cm
Description: Narrow flat base, biconical body with
a curved carination and a vertical rim. A vertical
Opis: Naczynie z płaskim i wąskim dnem, handle, ellipsoid in section, is attached under the
dwustożkowatym brzuścem z wyraźnie rim and above the carination. The surface is red
zaznaczonym załomem oraz z pionowym wylewem. burnished and probably bore painted decoration
Pionowy uchwyt, owalny w przekroju, umieszczony with stripes on the rim and the shoulder, along with
jest między wylewem a załomem brzuśca. pendant semicircles on the neck. The largest part
Powierzchnia o czerwonej barwie jest wygładzona. of the vessel, the lower and central part and the
Prawdopodobnie pokrywał ją ornament malowany handle are covered with intense firing clouds. Use
40 w postaci pasów rozmieszczonych na wylewie

i barku oraz motywów półkoli na szyjce. Znaczną
wear is visible on the circumference of the base and
the carination. The use of the vessel is related to the
powierzchnię naczynia pokrywają intensywne consumption of liquids.
przebarwienia powstałe podczas wypału. Ślady
zużycia widoczne są na obwodzie dna i na załomie
brzuśca. Naczynie służyło do spożywania płynów. References: Heurtley 1939: Heurtley W. A.
reconnaissance of Greek Macedonia (west of the
Literatura: Heurtley 1939: Heurtley W. A. Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron
Prehistoric Macedonia. An archaeological Ages, Cambridge 1939.
5 cm
0
28. Dzban 28. Juglet

Stanowisko: Kalindria
Thessaloniki ΜΘ 4558
Provenance: Kalindria
41
Materiał: Glina o brązowoszarej barwie (7,5 Material: Clay brown-gray (7,5 YR 6/2 pinkish
YR 6/2), z dużą ilością drobnej domieszki; gray) with many inclusions, mostly small in size.
kolor powierzchni jest zróżnicowany, z szarymi There are dissimilarities in the surface colour,
przebarwieniami powstałymi na skutek zmiennych with gray sooting clouds, due to uneven firing
warunków wypału; dekoracja malowana conditions. Painted decoration colour: brown (10
w brązowym kolorze (10 YR 3 /4) YR 3 /4 dark yellowish brown)
Stan zachowania: Naczynie zachowane w całości Preservation: The entire body is preserved, along
z wyjątkiem znacznej części uchwytu i fragmentu with the ending of the handle on it. The rest of the
wylewu, które zostały zrekonstruowane. handle, as small part of the rim, are reconstructed.
Średnica brzuśca 7 cm  Belly diam. 7 cm
Grubość 10 cm  Th. 10 cm
Opis: Dzban o gruszkowatym kształcie, z poziomą Description: Juglet with a horizontal rim and
krawędzią wylewu i z uniesionym taśmowatym a raised, banded handle. The surface is well
uchwytem o owalnym przekroju. Powierzchnia smoothed. The body is piriform and the handle
naczynia jest starannie wygładzona. Na wysokości is vertical, ellipsoid in section. A zone with matt-
wylewu znajduje się dookolny matowy ornament painted cross-hatched triangles runs around the
malowany w postaci zaszrafowanych trójkątów. vessel at the height of the rim.
Uwagi: Naczynia o podobnym kształcie z tego Comments: For similar in shape vessels belonging
samego okresu pochodzą ze stanowisk Kalindria to the same period see: from Kalindria (Heurtley
(Heurtley 1939, no. 430–432) i Kastanas 1939, no. 430–432), from Kastanas (Hochstetter
(Hochstetter 1984, table 7.6). Zbliżone formy 1984, table 7.6). The shape originates in earlier
znane są już z wcześniejszych okresów, jednak periods, though with less slender body and more
mają wówczas smuklejszy i bardziej uwydatniony accentuated belly (see e.g. Early Bronze Age juglets
brzusiec, por. np. wczesnobrązowe dzbany z Ajos from Agios Mamas and Axiochori (Heurtley 1939,
Mamas i Aksiochori (Heurtley 1939, nos 185, 187, nos 185, 187, 198, 230–232, Early Bronze Age
198, 230–232, dzbany z wczesnej epoki brązu – nos juglets – nos 293–297).
293–297).
Prehistoric Macedonia. An archaeological reconnaissance of Greek Macedonia (west of
reconnaissance of Greek Macedonia (west of the Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early
the Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron Ages, Cambridge 1939. Hochstetter 1984:
Iron Ages, Cambridge 1939. Hochstetter 1984: Hochstetter A. Kastanas: Ausgrabungen in
Hochstetter A. Kastanas: Ausgrabungen in einem Siedlungshügel der Bronze -und Eisenzeit
einem Siedlungshügel der Bronze -und Eisenzeit Makedoniens, 1975–1979: Die Handgemachte
42
Makedoniens, 1975–1979: Die Handgemachte Keramik. Schichten 19 bis 1, Prähistorische
Keramik. Schichten 19 bis 1, Prähistorische Archäologie in Südosteuropa 3, Berlin 1984.
Archäologie in Südosteuropa 3, Berlin 1984.
Author: Evaneglia Stefani
Autor: Evaneglia Stefani
5 cm
0
29. Dzban 29. Juglet

Stanowisko: Kalindria Provenance: Kalindria
Materiał: Glina o brązowoszarej barwie (7,5 YR Material: Clay brown – gray (7,5 YR 5/3 brown – 10
5/3 – 10 YR 4/2), z miką i innego rodzaju drobną YR 4/2 dark grayish brown) with mica and several
i średnią domieszką; powierzchnia zewnętrzna jest inclusions small and medium sized. The outer
wygładzona, natomiast wewnętrzna szorstka surface is burnished, the inner is coarse.
Stan zachowania: Naczynie zrekonstruowane, Preservation: reconstructed mainly on the rim and
głównie w partii wylewu i uchwytu. handle.
Wysokość (bez uchwytu) 7,6 cm H. (without the handle) 7.6 cm
Średnica wylewu ok. 4 cm Rim diam. approx. 4 cm
Grubość 0,5 cm   Th. 0.5 cm
Opis: Gruszkowaty dzban z niemal pionowo Description: Juglet with an almost vertical rim,
ukształtowaną krawędzią wylewu i z uniesionym piriform body and a raised handle. The base is
uchwytem. Dno jest nieznacznie wklęsłe. Por. ΜTh slightly concave. See Μth 4558.
4558.
Bibliography: Heurtley 1939, 98, 220, no. 431.
Bibliografia: Heurtley 1939, 98, 220, no. 431.
43
5 cm
0
30. Amfora 30. Amphora shaped vessel

w Salonikach, KA 79/50029 Thessaloniki, KA 79/50029
Stanowisko: Kastanas, Dom z Dwoma Provenance: Kastanas, Double Room House, layer
Pomieszczeniami, warstwa 14b 14b
Chronologia: Późne fazy późnej epoki brązu Dating: Late Bronze Age – late phases (1400–1190
(1400–1190 przed Chr.) BC)
Materiał: Glina o brązowej barwie (5 YR Material: Clay brown (5 YR 4/3 reddish brown)
4/3), miejscowo czerwonawa (2,5 Y 5/4), and reddish in areas (2,5 Y 5/4 reddish brown) with
z drobno- i średnioziarnistą domieszką; zewnętrzna several inclusions small and medium sized. The
powierzchnia jest wygładzona outer surface is burnished.
Stan zachowania: Naczynie sklejone z fragmentów Preservation: mended and reconstructed in areas
i częściowo zrekonstruowane (jeden z uchwytów). (one handle is reconstructed).
Średnica brzuśca 16 cm Belly diam. 16 cm
Opis: Niewielkie, wąskootworowe naczynie Description: Small, closed, amphora shaped vessel.
w kształcie amfory. Prawdopodobnie używano go It has possibly been used as a cooking pot, as
do gotowania, na co wskazują intensywne ślady indicated by the intense traces of fire on the base
działania ognia widoczne na dnie i na dolnej and the lower part of the body. It has a slightly
44 części brzuśca. Wylew jest lekko rozchylony, szyjka

stożkowata, brzusiec kulisty, dno zaokrąglone. Dwa
outward rim, conical neck, semi-globular body and
curved base. The two horizontal handles, ellipsoid
poziome uchwyty, owalne w przekroju, umieszczone in section, are placed obliquely on the belly. There is
są skośnie na brzuścu. Pośrodku brzuśca, w dwóch one mastoid lug in the center of the front and rear
przeciwległych miejscach znajdują się uszka. surface.
Uwagi: Amfora o podobnym kształcie, z nóżką, Comments: See a similar amphora shaped vessel
została znaleziona także w Kastanas (Hochstetter with a foot also from Kastanas, Hochstetter 1984, pl.
1984, pl. 48.1). 48.1.
Bibliografia: Hochstetter 1984, 46, pl. 48.2, 265.3. Bibliography: Hochstetter 1984, 46, pl. 48.2, 265.3.
Literatura: Hochstetter 1984: Hochstetter A. References: Hochstetter 1984: Hochstetter A.
5 cm
0
31. Kubek 31. Clay one-handled cup

Stanowisko: Ajos Mamas Provenance: Agios Mamas
45
Materiał: Glina o szarobrązowej barwie (7.5YR, 6/2, Material: Clay grayish brown in colour (7.5YR,
), z gruboziarnistą domieszką (głównie mineralną 6/2, pinkish gray), coarse grained, containing many
i miki); szare przebarwienia i nierówności inclusions (mainly mineral and mica). The gray
kolorystyczne obecne na zewnętrznej powierzchni clouds and the other dissimilarities in the colour
powstały prawdopodobnie na skutek nierównych of the external surface are probably due to uneven
warunków wypału firing conditions
Stan zachowania: Naczynie sklejone z kilku Preservation: Mended from several sherds.
fragmentów; zrekonstruowane w niewielkim Reconstructed in small areas of the rim and the
stopniu w okolicach wylewu i brzuśca. body.
Dimensions: Dimensions:
Średnica wylewu (zewnętrzna) 11 cm Rim diam. (outer) 11 cm
Opis: Ręcznie lepione grubościenne, Description: Coarse, handmade, wide-mouthed
szerokootworowe, głębokie naczynie o esowatym and deep vessel with a sigmoid profile. It has a flat
profilu. Ma płaskie dno w kształcie ściętego base, a body in the shape of an inverted truncated
odwróconego stożka, krótką szeroką szyjkę, cone, a short and wide neck, an outward rim and
wychylony wylew i pionowy taśmowaty uchwyt a vertical banded handle that is attached on the
umieszczony na barku i na krawędzi. Na wysokości shoulder and the rim of the vessel. It bears plastic
barku zdobione jest ornamentem plastycznym decoration at the height of the shoulder: a pair
w postaci dwóch uszek umiejscowionych dokładnie of mastoid lugs placed exactly opposite from the
naprzeciwko uchwytu i dwóch podobnych uszek handle and two similar lugs on either side. The
z drugiej strony. Zewnętrzna powierzchnia naczynia external surface of the vessel is relatively coarse,
jest stosunkowo szorstka, natomiast wewnętrzna while the interior is minimally smoothed. It is
nieznacznie wygładzona. Jest to prawdopodobnie probably a relatively deep drinking vessel (cup),
głębokie naczynie służące do picia (kubek), jednak but we cannot rule out its use as a vessel for serving
nie można wykluczyć, że służyło do serwowania liquids.
płynów.
Comments: For typological parallels, see: Heurtley
Uwagi: Analogie typologiczne, zob. Heurtley 1939, 1939, 189 no. 302 (Early Bronze Age vessel,
189 no. 302 (naczynie wczesnobrązowe o nieznanej provenance unknown).
proweniencji).
Bibliography: Heurtley 1939, 174 no. 201, pl. ΧΙΙ;
Bibliografia: Heurtley 1939, 174 no. 201, pl. ΧΙΙ; Aslanis 1985, 243, 249, Taf. 112.11.
Aslanis 1985, 243, 249, Taf. 112.11.
Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron Ages, Cambridge 1939. Aslanis 1985: Aslanis
Ages, Cambridge 1939. Aslanis 1985: Aslanis I. Kastanas. Die Frühbronzezeitlichen Funde
I. Kastanas. Die Frühbronzezeitlichen Funde und Befunde, Prähistorische Archäologie in
und Befunde, Prähistorische Archäologie in Südosteuropa 4, Berlin 1985.
Südosteuropa 4, Berlin 1985.
46 Autor: Evangelia Tsangaraki
5 cm
0
32. Naczynie kuchenne 32. Clay cooking pot

Stanowisko: Ajos Mamas Provenance: Armenochori
Materiał: Glina o ciemnoszarej barwie Material: Clay dark gray in colour with intense
z intensywnymi śladami przepalenia na zewnętrznej traces of fire on both the external and internal
i wewnętrznej powierzchni, za wyjątkiem strefy surface of the vessel, except from a zone in the
przydennej, która ma barwę czerwonawobrązową; interior – near the base – that is reddish brown.
zawiera znaczną ilość gruboziarnistej domieszki Coarse grained, containing many inclusions (mainly
(głównie mineralnej i miki) mineral and mica)
Stan zachowania: Naczynie zachowane Preservation: The preservation is fragmentary;
fragmentarycznie; brakuje znacznej części brzuśca large part of the upper body and the rim, along with
i krawędzi wraz z trzema uchwytami; całość the three handles are missing. Mended from several
sklejona z kilku fragmentów i zrekonstruowana. sherds and reconstructed.
Średnica podstawy 9,7 cm Base diam. 9.7 cm
Średnica wylewu (zewnętrzna) ok. 20 cm Rim diam. (outer) approx. 20 cm
Grubość ścianek 0,5–0,7 cm Wall th. 0.5–0.7 cm
Opis: Ręcznie lepione, głębokie, szerokootworowe Description: Handmade, deep, wide-mouthed
naczynie do gotowania w kształcie ściętego cooking vessel. Its base is flat, the body has the
odwróconego stożka z płaskim dnem shape of an inverted truncated cone and the rim
i nieuformowanym wylewem. Prawdopodobnie is not formed. Probably it originally bore four
pierwotnie miało cztery językowate uchwyty tongue-shaped handles just below the rim. Only
umiejscowione poniżej wylewu. Zachował się one of them is preserved, along with the attachment
jeden z nich oraz ślad po miejscu przytwierdzenia
drugiego. Trzy z czterech uchwytów zostały
zrekonstruowane. Zewnętrzna i wewnętrzna
of the second. Three out of four handles have
been reconstructed. The surface of the vessel is
smoothed externally and internally. This particular
47
powierzchnia naczynia jest wygładzona. type is quite common among Early Bronze Age
Ten typ naczyń należy do popularnych form cooking pots in the sites of Macedonia, while it is
produkowanych we wczesnej epoce brązu na typologically similar with contemporary storage
terenie Macedonii. Typologicznie zbliżony jest do vessels, though the latter are usually larger.
współczesnych mu naczyń zasobowych, choć te
Comments: For typological parallels, see
ostatnie charakteryzują sie zazwyczaj większymi
indicatively: Heurtley 1939, 175 no. 206 (Agios
rozmiarami.
Mamas); Aslanis 1985, Taf. 20.16, Taf. 33.9
Uwagi: Analogie typologiczne pochodzą z Ajos (Kastanas).
Mamas (Heurtley 1939, 175, no. 206) i Kastanas
Bibliography: Heurtley 1939, 197 no. 363, pl. XV.
(Aslanis 1985, Taf. 20.16, Taf. 33.9).
Bibliografia: Heurtley 1939, 197 no. 363, pl. XV.
reconnaissance of Greek Macedonia (west of the Ages, Cambridge 1939. Aslanis 1985: Aslanis
Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron I. Kastanas. Die Frühbronzezeitlichen Funde
Ages, Cambridge 1939. Aslanis 1985: Aslanis und Befunde, Prähistorische Archäologie in
I. Kastanas. Die Frühbronzezeitlichen Funde Südosteuropa 4, Berlin 1985.
und Befunde, Prähistorische Archäologie in
Südosteuropa 4, Berlin 1985.
5 cm
0
33. Amfora 33. Piriform amphora
48
w Salonikach, Ass Π 157 Thessaloniki Ass Π 157
Stanowisko: Asiros, faza 2 Provenance: Assiros, phase 2
Materiał: Glina o czerwonawobrązowej barwie (2.5 Material: Clay reddish brown (2.5 Y 5/4 reddish
Y 5/4 r) z domieszka przeważnie drobnoziarnistą, brown) with mica and several inclusions mainly
w tym z miką; powierzchnia jest zróżnicowana small in size. The surface bears dissimilarities in
kolorystycznie na skutek zmiennych warunków colour due to uneven firing conditions (gray sooting
wypału (szare przebarwienia); naczynie nosi ślady clouds), it is wiped and slightly smoothed.
przecierania i jest lekko wygładzone
Preservation: Mended from many sherds and
Stan zachowania: Naczynie sklejone z wielu reconstructed at some areas, mainly of the belly and
fragmentów i zrekonstruowane, głównie w okolicach neck. The rim is chipped.
brzuśca i szyjki; wylew jest wyszczerbiony.
Dimensions:
Wymiary: H. max. preserved 42 cm
Maksymalna zachowana wysokość 42 cm Preserved Rim diam. 8.7 cm
Zachowana średnica wylewu 8,7 cm Base diam. 8.3 cm
Średnica dna 8,3 cm Th. 0.8 cm
Grubość 0,8 cm 
Description: Tall, slender shape with (probably)
Opis: Naczynie o harmonijnym, łagodnym zarysie. everted rim which was smoothed after the lip was
Prawdopodobnie pierwotnie wychylona krawędź broken, while the vessel continued to be in use, (i.e.
po zniszczeniu została wygładzona, a naczynie with a simple rim). The four round vertical handles
było nadal użytkowane. Otwór prowadzący are placed symmetrically from the shoulder to the
do brzuśca jest równy, podobnie jak zwężenie belly.
zakończone płaskim dnem. Symetrycznie na
brzuścu umiejscowione są cztery pionowe, okrągłe
w przekroju uchwyty.
Uwagi: Amfory gruszkowate z uchwytami Comments: Tall ovoid amphoras with handles
umieszczonymi pionowo na brzuścu pojawiają się vertically placed on the body appear in advanced
na stanowiskach macedońskich w rozwiniętych stages of the Late Bronze Age in the settlements
fazach późnej epoki brązu i pozostają popularną of Macedonia and continue to be a popular shape
formą naczyń zasobowych we wczesnej epoce for storage vessels in the Early Iron Age. See Late
żelaza. Analogiczne znaleziska datowane na późną Bronze Age parallels from Axiochori (Heurtley
epokę brązu pochodzą z Aksiochori (Heurtley 1939, no. 408) and Kastanas (Hochstetter 1984,
1939, no. 408) i Kastanas (Hochstetter 1984, pl. pl. 50.1 and 2, pl. 265.5). In general, numerous
50.1 i 2, pl. 265.5). W Macedonii znane są liczne amphorae are located during this period in the
znaleziska amfor z tego okresu. Charakteryzują Macedonian settlements. They are characterised by
się one różnorodnością kształtów i rozmiarów variety in size and form (analytically see Hochstetter
(analitycznie, zob. Hochstetter 1984, 38n. Horejs 1984, 38 ff., Horejs 2007, 153 ff.), which is related
2007, 153n.), co było związane z ulepszeniami to the improved ability of communities for storing
umożliwiającymi przechowywanie przez ówczesne liquid products.
społeczności większej ilości płynów.
Bibliography: Wardle et al. 1980, 256, 258, no. 46.
Bibliografia: Wardle et al. 1980, 256, 258, no. 46.
Prehistoric Macedonia. An archaeological reconnaissance of Greek Macedonia (west of
49
reconnaissance of Greek Macedonia (west of the Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early
the Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron Ages, Cambridge 1939. Hochstetter 1984:
Iron Ages, Cambridge 1939. Hochstetter 1984: Hochstetter A. Kastanas: Ausgrabungen in
Hochstetter A. Kastanas: Ausgrabungen in einem Siedlungshügel der Bronze -und Eisenzeit
einem Siedlungshügel der Bronze -und Eisenzeit Makedoniens, 1975–1979: Die Handgemachte
Makedoniens, 1975–1979: Die Handgemachte Keramik. Schichten 19 bis 1, Prähistorische
Keramik. Schichten 19 bis 1, Prähistorische Archäologie in Südosteuropa 3, Berlin 1984.
Archäologie in Südosteuropa 3, Berlin 1984. Horejs 2007: Horejs B. Das prähistorische Olynth.
Horejs 2007: Horejs B. Das prähistorische Olynth. Ausgrabungen in der Toumba Agios Mamas, 1994
Ausgrabungen in der Toumba Agios Mamas, 1994 – 1996. Die spätbronzezeitliche handgemachte
– 1996. Die spätbronzezeitliche handgemachte Keramik der schichten 13 bis 1, Prähistorische
Keramik der schichten 13 bis 1, Prähistorische Archäologie in Südosteuropa 21, Rahden/Westf.
Archäologie in Südosteuropa 21, Rahden/Westf. 2007. Wardle et al. 1980: Wardle K. Hallstead P. &
2007. Wardle et al. 1980: Wardle K. Hallstead P. & Jones G. Excavations at Assiros 1975-9: A settlement
Jones G. Excavations at Assiros 1975-9: A settlement site in Central Macedonia and its significance
site in Central Macedonia and its significance for the Prehistory of South-Eastern Europe, The
for the Prehistory of South-Eastern Europe, The Annual of the British School in Athens 75, 1980,
Annual of the British School in Athens 75, 1980, 229–267.
229–267.
5 cm
0
50
w Salonikach, Ass 77 / P 173 Thessaloniki, Ass 77 / P 173
Materiał: Glina o czerwonej barwie (2,5 YR 4/4), Material: Clay red (2,5 YR 4/4 reddish brown) with
z dużą ilością drobno-, średnio- i gruboziarnistej many inclusions small, medium and large in size.
domieszki; na zewnętrznej i wewnętrznej Traces of wiping are discerned on the outer and
powierzchni widoczne są ślady przecierania inner surface
Stan zachowania: Naczynie sklejone z wielu Preservation: Mended from many sherds and
fragmentów i zrekonstruowane w kilku miejscach. reconstructed in limited areas.
Opis: Głębokie owalne naczynie kuchenne Description: Deep, one-handled cooking pot. Tall
z jednym uchwytem i z płaskim dnem. Wysoki rim with finger impressed‚ pie crust decoration
wylew zwieńczony jest zdobieniem wykonane on its edge. Ovoid body and flat base. The round
za pomocą palców. Uchwyt o cylindrycznym vertical handle is attached at the rim and is slightly
w przekroju umieszczony jest pionowo na krawędzi raised above it. There is a low mastoid knob on the
i wystaje nieznacznie ponad nią. Na górnej części upper part of the body opposite the handle. The
brzuśca, po stronie przeciwnej niż uchwyt, znajduje intense traces of burning on the outer surface of the
się wystające uszko. Ślady intensywnego przepalenia vessel indicate its prolonged use over fire.
na zewnętrznej powierzchni naczynia wskazują, że
było ono przez długi czas stawiane nad ogniem.
Uwagi: Według Wardle et al. (1980, 260) nowe Comments: As noted by the excavator (Wardle
kształty naczyń kuchennych pojawiają się w drugiej 1980, 260), the emergence of new varieties of
fazie osadniczej na stanowisku Asiros, przypadającej cooking pots is observed during the early stage
na początek wczesnej epoki żelaza. Są to naczynia of the Early Iron Age at Assiros. These are ovoid
o jajowatym kształcie, z wychylonymi wylewami pots with everted rims and vertical handles, which
i pionowymi uchwytami. Współwystępują coexist with the characteristic Late Bronze Age
z charakterystycznymi dla późnej epoki brązu trivets (cooking pots consisting of a container with
trójnogami (naczynia służące do gotowania, an integral ring stand).
połączone na stałe z podstawką).
Bibliography: Wardle et al. 1980, fig. 17.47.
Bibliografia: Wardle et al. 1980, fig. 17.47.
References: Wardle et al. 1980: Wardle K. Hallstead
Literatura: Wardle et al. 1980: Wardle K. Hallstead P. & Jones G. Excavations at Assiros 1975-9:
P. & Jones G. Excavations at Assiros 1975-9: A settlement site in Central Macedonia and its
A settlement site in Central Macedonia and its significance for the Prehistory of South-Eastern
significance for the Prehistory of South-Eastern Europe, The Annual of the British School in Athens
Europe, The Annual of the British School in Athens 75, 1980, 229–267.
75, 1980, 229–267.
51
5 cm
0
35. P okrywka naczynia 35. L id of a storage

zasobowego vessel

Stanowisko: Aksiochori Provenance: Axiochori (Vardaroftsa)
Materiał: Glina o czerwonawobrązowej barwie Material: Clay reddish – brown (2,5 YR 4/4 reddish
(2,5 YR 4/4) z szarym przełomem i znaczną ilością brown) with a gray core and many inclusions
drobno-, średnio- i gruboziarnistej domieszki; small, medium and large in size. The surface bears
powierzchnia jest zróżnicowana kolorystycznie dissimilarities in colour due to uneven firing
na skutek zmiennych warunków wypału i/albo conditions and/or exposure to fire (2,5 Y 3/1 very
ekspozycji na ogień (szare przebarwienia 2,5 Y 3/1); dark gray). Only the inner surface is smoothed.
wygładzona jest jedynie wewnętrzna powierzchnia
Preservation: It is cracked and chipped in spots, the
Stan zachowania: Naczynie pęknięte, mieścami handle is mended.
wyszczerbione; uchwyt został doklejony.
Dimensions:
Wymiary: H. 10.4 cm
Wysokość 10,4 cm, z rączką 12,3 cm with the handle 12.3 cm
Maksymalna średnica 12,9 cm Max. diam. 12.9 cm
Minimalna średnica 4,1 cm Min. diam. 4.1 cm
Grubość (zewnętrznej krawędzi) ok. 1,3 cm   Th. (on the outer rim) approx. 1.3 cm
Opis: Pokrywka dużego wąskootworowego Description: Lid of a large closed storage vessel,
naczynia zasobowego, prawdopodobnie amfory. Ma probably an amphora. Its shape is of an inverted
kształt odwróconego podciętego stożka. Łukowaty truncated cone. The arched, semicircular in section,
uchwyt o półkolistym przekroju,przymocowany do handle is attached on the upper concave surface.
52 górnej wklęsłej powierzchni pokrywki, służył do

podnoszenia pokrywki i otwierania naczynia. Por.
KA 75/37
The handle was used for the suspension of the lid
and the opening of the vessel. See KA 75/37.
Bibliography: Heurtley 1939, 91, fig. 69.
Bibliografia: Heurtley 1939, 91, fig. 69.
5 cm
0
36. P okrywka naczynia 36. L id of a storage
zasobowego vessel

w Salonikach, Ass 88/P476 Thessaloniki, Ass 88/P476
Stanowisko: Asiros, fazy 3–4 Provenance: Assiros, phase 3–4
Materiał: Glina o brązowej barwie (7,5 YR 6/3)
z dużą ilością drobno- j i średnioziarnistej domieszki;
Material: Clay brown (7,5 YR 6/3 light brown) with
many inclusions mainly small and medium sized.
53
cała powierzchnia jest wygładzona; niemal The entire surface is smoothed and almost half gray
połowa naczynia ma barwę szarą (7,5 YR 3/1), in colour (7,5 YR 3/1 very dark gray), probably due
prawdopodobnie na skutek kontaktu z ogniem. to exposure over fire.
Stan zachowania: Pokrywka popękana i miejscami Preservation: It is cracked and chipped in limited
wyszczerbiona. areas.
Maksymalna średnica 10 cm Max. diam. 10 cm
Minimalna średnica 2,5 cm   Minimum diam. 2.5 cm
Opis: Pokrywka naczynia zasobowego, prawdo- Description: Stopper of a storage vessel, probably
podobnie małej amfory lub dzbana. Ma kształt amphora or jar. Its shape is of a compact inverted
odwróconego małego stożka. Na górnej powierzch- cone. On the upper surface are four almost circular
ni uformowane są okrągłe zagłębienia ułatwiające depressions, formed by the fingers before firing, in
jej podnoszenie. Na brzegach zewnętrznej krawędzi order to grasp the stopper. At the outer edge there
znajduje się sześć dekoracyjnych dołków wykona- are six small decorative depressions, created with
nych prostym narzędziem (przypuszczalnie cienką a simple tool (e.g. fine plant stem).
łodygą rośliny).
Bibliography: Wardle 1989, 454, pl. 71c.
Bibliografia: Wardle 1989, 454, pl. 71c.
References: Wardle 1989: Wardle K. Excavations
Literatura: Wardle 1989: Wardle K. Excavations at at Assiros Toumba 1988: A preliminary report, The
Assiros Toumba 1988: A preliminary report, The Annual of the British School in Athens 84, 1989,
Annual of the British School in Athens 84, 1989, 447–463.
447–463.
5 cm
0
37. P okrywka naczynia 37. L id of a closed
wąskootworowego vessel

w Salonikach, ΚΑ 75/37 Thessaloniki ΚΑ 75/37
54 Stanowisko: Kastanas, warstwa 18

Chronologia: Wczesne fazy późnej epoki brązu
Provenance: Kastanas, layer 18
Dating: Late Bronze Age – early phases (1600–1400
(1600–1400 przed Chr.) BC)
Materiał: Glina o brązowej barwie (10 YR 5/4) Material: Clay brown (10 YR 5/4 yellowish brown)
z intensywnymi śladami ognia na niemal całej with intense traces of fire over almost the entire
powierzchni (szare przebarwienia 10 YR 3/1 – surface (10 YR 3/1 – 4/1 very dark gray – gray) It
4/1); zawiera mikę i innego rodzaju domieszkę; contains mica and several inclusions. The surface is
powierzchnia jest starannie wygładzona. well smoothed.
Stan zachowania: Fragment zewnętrznej Preservation: Part of the outer surface is flaked.
powierzchni jest złuszczony.
Dimensions:
Wymiary: H. 12.6 cm
Wysokość 12,6 cm Max. diam. 11.5 cm
Maksymalna średnica 11,5 cm Min. diam. 3.1 cm
Minimalna średnica 3,1 cm Th. approx. 1.3 cm
Grubość ok. 1,3 cm   
Description: Lid of a large closed vessel, probably
Opis: Pokrywka dużego wąskootworowego an amphora. The overall shape of the object
naczynia, prawdopodobnie amfory. Ma kształt is biconical, while the internal is concave. The
dwustożkowaty i zagłębienie w partii środkowej. suspension of the object was implemented through
Pokrywkę podnosiło się przytrzymując górną jej the upper part, which is formed by three “bands”
część składającą się z trzech „taśm” glinianych of clay inherent with the lower part and three
oddzielonych od siebie trzema szczelinami. drop-shaped interstices between them. For similar
Podobne znaleziska pochodzą z Kastanas objects see also from Kastanas Hochstetter 1984, pl.
(Hochstetter 1984, pl. 50.3 i 150.7). Na stanowiskach 50.3 and 150.7. A limited number of lids has been
z tego okresu znaleziono jedynie nieliczne revealed in the excavations of settlements of this
pokrywki, w większości należące do małych naczyń. period, usually belonging to small and rarely large
Prawdopodobnie do przykrywania większych vessels. Slab stones or covers made of perishable
naczyń służyły płyty kamienne albo przedmioty materials could be used to cover large vessels, jars
wykonane z surowców, które nie zachowują się and amphorae.
w materiale archeologicznym.
Bibliography: Hochstetter 1984, 173, pl. 10.7, 280.6.
Bibliografia: Hochstetter 1984, 173, pl. 10.7, 280.6.
References: Hochstetter 1984: Hochstetter A.
Literatura: Hochstetter 1984: Hochstetter A. Kastanas: Ausgrabungen in einem Siedlungshügel
Kastanas: Ausgrabungen in einem Siedlungshügel der Bronze -und Eisenzeit Makedoniens, 1975–
der Bronze -und Eisenzeit Makedoniens, 1975– 1979: Die Handgemachte Keramik. Schichten 19 bis
1979: Die Handgemachte Keramik. Schichten 19 bis 1, Prähistorische Archäologie in Südosteuropa 3,
1, Prähistorische Archäologie in Südosteuropa 3, Berlin 1984.
Berlin 1984.
5 cm
55
0
38. „ Kotwica” 38. C lay “anchor”

Stanowisko: Serwia Provenance: Servia
Materiał: Glina o szarej, prawie czarnej barwie Material: Clay dark gray – almost black in colour
(2.5YR, 3/1–2.5/1), zawiera domieszkę, w tym mikę (2.5YR, 3/1–2.5/1, very dark gray–black),
with several inclusions and mica
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości.
Preservation: Intact
Wymiary:
Wysokośc 7,2 cm Dimensions:
Szerokość 9,7 cm H. 7.2 cm
Grubość 2,1 cm W. 9.7 cm
Th. 2.1 cm
Opis: Przedmiot w kształcie kotwicy, z centralnie
umiejscowionym trzonem o prostokątnym Description: “Anchor-shaped” object, with a central
nieregularnym przekroju. Ma wywiercony otwór do shank, rectangular irregular in section and frontally
zawieszenia o średnicy 0,5 cm, a także dwa boczne pierced (diameter of the suspension hole: 0.5
haczyki. Zabytek ma barwę czarną; po jednej cm), along with two inherent lateral “hooks”. The
stronie widoczne są ślady wygładzania, natomiast one surface is almost black in colour with visible
druga strona jest szorstka. polishing traces, while the other is gray-black and
coarse.
Uwagi: Przedmioty tego typu rzadko odkrywane
są na wyspach, natomiast powszechnie występują Comments: Such objects are rarely located in insular
w Grecji kontynentalnej, szczególnie w Macedonii. Greece, but are widespread in the mainland, particu-
Należą do znalezisk typowych dla wczesnej epoki larly in Macedonia. They are considered as typical
brązu, choć pojawiają się także w kontekstach środ- findings of the Early Bronze Age, though they are
kowobrązowych. Funkcja tych artefaktów pozostaje not absent from the Middle Bronze Age. Their use
niejasna; najprawdopodobniej zawieszano na nich remains enigmatic, although it appears almost cer-
bliżej nieokreślone przedmioty (przypuszczalnie za tain that these objects were hanging from something,
pośrednictwem cienkich sznurków). Proponowane while also something was hanging from them (per-
do tej pory interpretacje są bardzo zróżnicowane: haps through fine strings). The occasionally proposed
zabytki te uznaje się za kotwice wotywne, figurki, interpretations-hypotheses vary significantly (Caring-
zawieszki–amulety, haczyki do zawieszania pro- ton Smith 2000, 248–263): votive anchors, figurines,
duktów żywnościowych wymagających skapania, pendants-amulets or hooks-pawls for suspending food
wędzenia, suszenia, bądź ochrony przez gryzoniami that required dripping, smoking, drying or simply pro-
i insektami. Zgodnie z bardziej prawdopodobnym tection from rodents and insects. More plausible is the
56 wnioskiem – opartym na analizie śladów zużycia

– przedmioty te związane były z wytwarzaniem
tekstyliów lub stanowiły elementy krosna bądź
assumption – based mainly on the wear traces a few
examples bear – that they are objects related to weav-
ing, either as loom implements or used in cord-mak-
narzędzia wykorzystywane w produkcji sznurów. ing. In most publications of archaeological sites the
W większości publikacji stanowisk archeologicz- “anchor-shaped” objects are catalogued among the
nych kotwice sklasyfikowano jako gliniane narzę- clay weaving tools, even when their correlation with
dzia tkackie nawet w przypadkach, w których ich spinning or weaving is unfounded.
związek z przędzalnictwem lub tkactwem nie został
Bibliography: Heurtley 1939, 87, 203 fig. 67f.;
uzasadniony.
Carington Smith 2000, 248.
Bibliografia: Heurtley 1939, 87, 203 fig. 67f.;
Carington Smith 2000, 248–263.
Literatura: Heurtley 1939: Heurtley W. A. Prehisto- reconnaissance of Greek Macedonia (west of the
ric Macedonia. An archaeological reconnaissance Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron
of Greek Macedonia (west of the Struma) in the Ages, Cambridge 1939. Carington Smith 2000:
Neolithic, Bronze, and Early Iron Ages, Cambridge Carington Smith J. The Spinning and Weaving
1939. Carington Smith 2000: Carington Smith J. Implements, in: Ridley C. Wardle K. A. Mould C.
The Spinning and Weaving Implements, in: Ridley (eds.), Servia I: Anglo-Hellenic Rescue Excavations
C. Wardle K. A. Mould C. (eds.), Serwia I: Anglo- 1971–1973 directed by K. Rhomiopoulou & C.
-Hellenic Rescue Excavations 1971–1973 directed Ridley: The Stratigraphy, Architecture, Small
by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy, Objects and Plant Remains, The Annual of the
Architecture, Small Objects and Plant Remains, The British School in Athens, Suppl. 32, London 2000,
Annual of the British School in Athens, Suppl. 32, 207–263.
London 2000, 207–263.
5 cm
0
39. „ Haczyk” 39. C lay “hook”

Chronologia: Wczesna epoka brązu
Materiał: Glina o czerwonawobrązowej barwie
Material: Clay reddish brown in colour (5YR, 5/4,
57
(5YR, 5/4), z niewielką ilością domieszki, w tym reddish brown), with few inclusions and mica
miki
Preservation: Intact. Mended from two parts.
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości;
Dimensions:
sklejony z dwóch fragmentów.
H. 7.6 cm
Wymiary: W. 2.7 cm
Wysokość 7, 6 cm Th. 1.7 cm
Szerokość 2,7 cm
Description: Clay object composed of a single
Grubość 1,7 cm
shank, rectangular in section, which bents upwards,
Opis: Przedmiot gliniany z trzonkiem, prostokątny almost in U shape. Its width is reduced gradually
w przekroju, wygięty do góry w kształt litery from one end to another. On the wider end there is
U i zwężający się stopniowo w kierunku jednego a suspension hole (diameter 0.6 cm). Its surface is
końca. Na szerszym końcu znajduje się otwór smoothed and bears traces of fire. It had broken in
(o średnicy 0,6 cm) służący do zawieszenia. two pieces, on the expected weak stress point, i.e. at
Powierzchnia przedmiotu jest wygładzona the inner curve. On the curved part of the “hook”,
i posiada ślady kontaktu z ogniem. Jest on złamany on its inner surface and at the edges of its narrow
w dwóch miejscach na wewnętrznej stronie sides, 4 very fine incisions are discerned, almost
zagięcia. Po wewnętrznej stronie zagięcia haczyka parallel to each other: these are possibly traces of
oraz na krawędziach węższych boków znajdują threads used in reciprocating motion (?).
się 4 wąskie, rozmieszczone prawie równolegle
Comments: The conventionally called, due to their
względem siebie wyżłobienia.
shape, “hooks”, comprise typical finds of the Early
Uwagi: Haczyki, zawdzięczające nazwę swojemu Bronze Age. Although they morphologically differ
kształtowi, należą do typowych znalezisk dla from the so-called “anchor-shaped” objects, they
wczesnej epoki brązu. Choć formą różnią się od tzw. are often classified in the same group, possibly
przedmiotów w kształcie kotwicy, często włączane because both appear to have been manufactured
są do tej samej grupy, gdyż przypuszczalnie for the same general purpose: something light was
używano ich w tym samym celu: zawieszano na hanging from them, but also they were hanging
nich lekki przedmiot, a one same były zawieszane from something else. Thus, although their use
na czymś innym. Ich dokładna funkcja pozostaje remains enigmatic, they are assumed to have been
niejasna, ale przyjmuje się, że wykorzystywano je used as auxiliary tools in textile works (Elster 2003,
w pracach związanych z wytwarzaniem tekstyliów 242–245).
(Elster 2003, 242–245).
Bibliography: Heurtley 1939, 87, 203 fig. 67k; Elster
Bibliografia: Heurtley 1939, 87, 203 fig. 67k; Elster 2003, 245.
2003, 245.
Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron Ages, Cambridge 1939. Elster 2003: Elster E.S.
Ages, Cambridge 1939. Elster 2003: Elster E.S. Tools of the Spinner, Weaver, and Mat Maker, in:
Tools of the Spinner, Weaver, and Mat Maker, in: Elster E.S. Renfrew C. (eds.), Prehistoric Sitagroi:
Elster E.S. Renfrew C. (eds.), Prehistoric Sitagroi: Excavations in Northeast Greece, 1968–1970. Vol.
58
Excavations in Northeast Greece, 1968–1970. Vol. 2: The Final Report, Monumenta Archaeologica 20,
2: The Final Report, Monumenta Archaeologica 20, Los Angeles 2003, 229–251.
Los Angeles 2003, 229–251.
5 cm
0
40. Ciężarek 40. Stone weight

w Salonikach, Ass 77–559 Thessaloniki, Ass 77-559
Stanowisko: Asiros, faza 2, przy zachodniej ścianie Provenance: Assiros. Phase 2, in contact with the
pomieszczenia nr 3 western wall of Room 3
Materiał: Szary łupek Material: Gray schist
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości; Preservation: Intact. Broken and mended. Small
złamany i naprawiony; ma niewielkie odpryski na chips on various spots of the surface.
powierzchni.
Dimensions:
Wymiary: H. 18.9 cm
Wysokość 18,9 cm W. 6.6–10.4 cm
Szerokość 6,6–10,4 cm Th. 3.9 cm
Grubość 3,9 cm Wgt: 1356.5 g
Waga 1356,5 g
Description: Stone artefact, trapezoid in shape and
Opis: Przedmiot w kształcie trapezu, rectangular in section, with rounded edges. It bears
o prostokątnym przekroju, z zaokrąglonymi a perforated suspension hole on the upper, narrower
brzegami. W górnej, węższej części ma okrągły part, which is circular in section, has a slightly
otwór o klepsydrowatym przekroju i średnicy hour-glass-shaped profile and a diameter from 2.3
2,3–2,8 cm. Na wewnętrznych ściankach otworu to 2.8 cm. Horizontal, parallel grooves are discerned
widoczne są poziome, równoległe żłobki – on the inner walls of the hole, possible processing
przypuszczalnie ślady powstałe podczas wiercenia. traces of its drilling. The surface is smoothed,
Powierzchnia jest wygładzona, a w niektórych even polished in some areas, bearing very fine
miejscach wypolerowana; znajdują się na niej incisions, possible use wear traces of the object
bardzo delikatne nacięcia, będące śladami zużycia
albo pozostałościami po obróbce powierzchni.
Z każdej strony zabytek pokryty jest nacinaną
or of its surface treatment. All the sides, even the
narrow ones, are covered with incised decoration:
successive crooked lines create zigzag motifs.
59
dekoracją w postaci zakrzywionych linii tworzących This particular object, elaborately manufactured,
zygzaki. Ten starannie wykonany przedmiot pełnił probably was used as a weight, either for weaving
prawdopodobnie funkcję ciężarka tkackiego lub (loom-weight) or for fishing activities (fishing net
rybackiego. weight or anchor).
Bibliografia: Wardle et al. 1980, 261. Bibliography: Wardle et al. 1980, 261.
Literatura: Wardle et al. 1980: Wardle K. Hallstead References: Wardle et al. 1980: Wardle K. Hallstead
P. & Jones G. Excavations at Assiros 1975-9: P. & Jones G. Excavations at Assiros 1975-9:
A settlement site in Central Macedonia and its A settlement site in Central Macedonia and its
significance for the Prehistory of South-Eastern significance for the Prehistory of South-Eastern
Europe, The Annual of the British School in Athens Europe, The Annual of the British School in Athens
75, 1980, 229–267. 75, 1980, 229–267.
Autor: Evangelia Tsangaraki Author: Evangelia Tsangaraki
5 cm
0
41. Ciężarek 41. Stone weight

60 Chronologia: Późny neolit

Materiał: Kamień o jasnobrązowej, niemal mlecznej
Dating: Late Neolithic
Material: Stone, light brown – almost off-white in
barwie colour
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości. Preservation: Intact
Maksymalna szerokość 6,7 cm Max. width 6.7 cm
Maksymalna grubość 3,1 cm Max. Th. 3.1 cm
Waga 369,7 g Wgt: 369.7 g
Opis: Otoczak o nieregularnym, lekko owalnym Description: Pebble, irregular ellipsoid in shape,
kształcie z szerszym jednym końcem. Górny, węższy with a wide lower end. The upper, narrower end
koniec ma dwa wywiercone otwory służące do bears two perforated suspension holes. The larger
zawieszenia. Większy z nich, owalny w przekroju, one, ellipsoid in section and having a diameter of
o średnicy 1,6–1,9 cm, nie został przewiercony 1.6–1.9 cm, is not completely horizontally drilled
poziomo, ale ukośnie w dół. Mniejszy otwór, but is rather obliquely downward. The smaller hole
o okrągłym przekroju i średnicy 1,1 cm, jest is opened asymmetrically on a higher point; it is
wykonany asymetrycznie. Jedna z powierzchni circular in section and has a diameter of 1.1 cm. The
otoczaka została starannie wygładzona, natomiast one surface is well polished, the other is coarse and
druga jest szorstka i pokryta osadami. Zabytek ten is covered with sediments. It probably comprised
pełnił przypuszczalnie funkcję ciężarka tkackiego some kind of stone weight that could be used either
lub rybackiego. for weaving (loom-weight) or for fishing activities
(fishing net weight).
Bibliografia: Niepublikowane
Bibliography: Unpublished
0 5 cm
42. Narzędzie zębate 42. Denticulated tranchet

w Salonikach, TO KE 862 Thessaloniki TO.KE 862
Chronologia: Późna epoka brązu
Materiał: Jaspis
Dating: Late Bronze Age
Material: Jasper
61
Stan zachowania: Narzędzie zachowane w całości. Preservation: Intact
Opis: Narzędzie odłupkowe z retuszem zębatym Description: Squared form flake with denticulate
i widocznym wyświeceniem. retouch and silica gloss.
Uwagi: Artefakty tego rodzaju pojawiają się Comments: This type of tool appears in the
w epoce brązu i uważane są za wytwory wysokiej Bronze Age and is regarded as product of high
specjalizacji. Silna obecność wyświeceń w miejscu specialisation. The strong presence of silica gloss
retuszu wskazuje na używanie tych narzędzi along the denticulate retouch indicates the use of
do cięcia zbóż (wówczas byłyby mocowane these tools fastened on a handle for the harvest
do uchwytu) albo do młócenia zbóż (w takim of cereals or fastened on a wooden base for the
przypadku byłyby przytwierdzane do drewnianej threshing after harvesting. For the chipped stone
podstawy). Narzędzia odłupkowe ze stanowiska lithic industry from Toumba: Tsoraki 2002. For
Toumba, zob. Tsoraki 2002. Podobne przykłady, similar examples see Skourtopoulou 2006, 10, fig.
zob. Skourtopoulou 2006, 10, fig. 13–14; 13-14; Hochstetter 1987, 50, Taf. 8 nο 10-12, 14, 29
Hochstetter 1987, 50, Taf. 8 nο 10–12, 14, 29 no 3,4. no 3,4.
Literatura: Hochstetter 1987: Hochstetter References: Hochstetter 1987: Hochstetter
A. Kastanas, Die Kleinfunde, Prahistorishe A. Kastanas, Die Kleinfunde, Prahistorishe
Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin 1987. Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin 1987.
Skourtopoulou 2006: Σκουρτοπούλου Κ. Οι Skourtopoulou 2006: Σκουρτοπούλου Κ. Οι
λιθοτεχνίες απολεπισμένου λίθου της κεντρικής λιθοτεχνίες απολεπισμένου λίθου της κεντρικής
Μακεδονίας, 2006, https://proistoria.files.wordpress. Μακεδονίας, 2006, https://proistoria.files.wordpress.
com. Tsoraki 2002: Tsoraki Ch. Lithic Practice com. Tsoraki 2002: Tsoraki Ch. Lithic Practice
in Perspective: Τhe chipped Stone Artefacts in Perspective: Τhe chipped Stone Artefacts
from Toumba Thessalonikis, Greece, MA thesis, from Toumba Thessalonikis, Greece, MA thesis,
University of Sheffield, Sheffield 2002. University of Sheffield, Sheffield 2002.
Autor: Ourania Palli Author: Ourania Palli
0 5 cm
62 43. Narzędzie zębate 43. Denticulated tranchet

w Salonikach, TO.KE 993 Thessalonik, TO.KE 993
Materiał: Czert Material: Silica limonite
Opis: Narzędzia odłupkowe z retuszem zębatym Description: Squared form flake with denticulate
0 5 cm

w Salonikach, TO.KE 4172
Stanowisko: Tumba, Saloniki
Thessaloniki TO.KE 4172
Provenance: Toumba, Thessaloniki
63
Materiał: Jaspis Material: Jasper
0 5 cm

w Salonikach, TO.KE 557 Thessaloniki TO.KE 557
64 Stanowisko: Tumba, Saloniki

Materiał: Jaspis Material: Jasper
Skourtopoulou 2006: Σκουρτοπούλου K. Οι Skourtopoulou 2006: Σκουρτοπούλου K. Οι
Μακεδονίας https://proistoria.files.wordpress.com Μακεδονίας https://proistoria.files.wordpress.com
Tsoraki 2002: Tsoraki Ch. Lithic Practice in Tsoraki 2002: Tsoraki Ch. Lithic Practice in
Perspective: Τhe chipped Stone Artefacts from Perspective: Τhe chipped Stone Artefacts from
Toumba Thessalonikis, Greece, MA thesis, Toumba Thessalonikis, Greece, MA thesis,
0 5 cm

Dating: Late Bronze Age 65
Materiał: Krzemień o ciemnoczerwonej barwie Material: Dark red flint
5 cm
0
47. N arzędzia 47. P assive and active
młynarskie grinding tools

66 Stanowisko: Jezioro Koptero-Wistonida, Ormilia

(znalezisko powierzchniowe)
Provenance: Koptero-Vistonida Lake, Ormylia
(surface collections)
Chronologia: Neolit – epoka brązu Dating: Neolithic – Bronze Age
Materiał: Łupek Material: Schist
Stan zachowania: Narzędzie zachowane prawie Preservation: Almost intact
w całości.
Dimensions:
Wymiary: Grinding stone: L. 21 cm
Żarno: długość 21 cm W. 11.5 cm
szerokość 11,5 cm Th. 4.8 cm
grubość 4,8 cm Grinding/pounding tool: H. 5.3 cm
Rozcieracz/tłuk: wysokość 5,3 cm Diam. 4.6 cm
średnica 4,6 cm 
Description: Small grinding slab with one working
Opis: Małe żarno z jedną, wklęsłą powierzchnią surface. The lower surface is almost flat. The
pracującą. Spodnia powierzchnia jest niemal working surface is concave and bears use ware
płaska. Na powierzchni pracującej widoczne są traces of grinding. A rim is formed around the
ślady ścierania, a wokół niej uformowana została working surface. The proximal part of the grinding
krawędź. W części proksymalnej znajdują się slab bears chipping. The active grinding tool is
wyraźne odpryski. Rozcieracz jest naturalnym a natural pebble with six flattened facets.
otoczakiem z sześcioma spłaszczonymi
powierzchniami.
Author: Ourania Palli
Autor: Ourania Palli
5 cm
0
48. N arzędzia 48. P assive and active
młynarskie grinding tools

Stanowisko: Jezioro Koptero-Wistonida, Ormilia
(znalezisko powierzchniowe)
Provenance: Koptero-Vistonida Lake, Ormylia
(surface collections) 67
Chronologia: Neolit – epoka brązu Dating: Neolithic – Bronze Age
Materiał: łupek Material: Schist
Stan zachowania: Narzędzie zachowane prawie Preservation: Almost intact
w całości.
Dimensions:
Wymiary: Grinding stone: L. 33.5 cm
Żarno: długość 33,5 cm W. 13 cm
szerokość 13 cm Th. 4.8 cm
Grubość 4,8 cm  Grinding/pounding tool: H. 5.3 cm
Rozcieracz/tłuk: wysokość 5,3 cm Diam. 4 cm
Średnica 4 cm 
Description: Grinding slub with one working
Opis: Żarno z jedną powierzchnią pracującą surface. Broken at both edges. Around the working
(wygładzoną na skutek ścierania), złamane na surface there are chipping traces attributed to
dwóch krawędziach. Na obwodzie powierzchni the manufacture techniques. The lower surface
widoczne są wyszczerbienia związane is convex. The working surface is flat and open,
prawdopodobnie z procesem produkcji. Dolna allowing for the immediate removal of the
powierzchnia jest wklęsła; powierzchnia pracująca processed material. It is polished due to its grinding
– płaska i otwarta umożliwiała natychmiastowe use. The active grinding tool is a natural spherical
usunięcie ścieranego materiału. Rozcieracz/tłuk jest pebble which was directly used as a tool, without
naturalnym okrągłym otoczakiem, używanym bez any manufacture processing.
uprzedniej obróbki.
5 cm
0
49. Pocisk do procy 49. Sling bullet

Stanowisko: Tumba, Seres Provenance: Toumba, Serres
Chronologia: Neolit Dating: Neolithic Period
Materiał: Glina o czerwonej barwie Material: Red clay
68 Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości;

na powierzchni widoczne są pęknięcia.
Preservation: Intact. Its surface bears cracks.
Dimensions:
Wymiary: H. 5.1 cm
Wysokość 5,1 cm Diam. 3.2 cm
Średnica 3,2 cm
Description: Biconical sling bullet
Opis: Dwustożkowaty pocisk do procy.
Comments: For similar examples see Rodden 1962,
Uwagi: Podobne znaleziska, zob. Rodden 1962, 265; Pyke 1994, 117. Clay sling bullets are identified
265; Pyke 1994, 117. Najwcześniejsze pociski already by the early Neolithic period. They maintain
do procy znajdowane są na stanowiskach the same shape and size, while diversity regarding
wczesnoneolitycznych. Mają podobne kształty the raw materials appears during the Bronze Age,
i rozmiary. Począwszy od epoki brązu wytwarza when the clay sling bullets are gradually abandoned,
się je z rozmaitych surowców. Gliniane pociski the stone ones prevail, while lead ones also appear.
stopniowo zanikają na rzecz kamiennych; pojawiają Clay sling bullets are formed with the hand and
się wówczas także pociski ołowiane. Gliniane are fired or simply dry without firing. In many
przedmioty tego typu wyrabiano ręcznie i następnie cases they have been located next to hearths. Only
wypalano lub jedynie suszono. Często znajdowane two examples of decorated sling bullets have been
są przy paleniskach. Znane są jedynie dwa identified, one in Olynthus and one in Paradeisos.
egzemplarze ornamentowane (ze stanowisk Olint The stone sling bullets are either natural pebbles
i Paradeisos). Pociski kamienne były otoczakami or acquire biconical shape with the appropriate
naturalnymi bądź poddanymi obróbce w celu processing. Regardless of the manufacture materials
uzyskania dwustożkowego kształtu. W zależności there are various interpretations for their use with
od materiałów, z których je wykonano, pojawiają się predominant that of sling bullets for hunting as well
różne interpretacje odnośnie ich funkcji. Przeważa as ballistic weapons.
pogląd, że pociski wykorzystywano do polowań
albo do walki.
Literatura: Pyke 1994: Pyke G. The Stratigraphy, References: Pyke 1994: Pyke G. The Stratigraphy,
Structures and Small Finds of Nea Nikomedeia, Structures and Small Finds of Nea Nikomedeia,
Northen Greece, M.Phil. thesis, University of Northen Greece, M.Phil. thesis, University of
Birmingham, Birmingham 1994. Rodden 1962: Birmingham, Birmingham 1994. Rodden 1962:
Rodden J.R. Excavations at the Early Neolithic Rodden J.R. Excavations at the Early Neolithic
site at Nea Nikomedeia, Greek Macedonia (1961 site at Nea Nikomedeia, Greek Macedonia (1961
season), Proceedings of Prehistoric Society 28, 1962, season), Proceedings of Prehistoric Society 28, 1962,
267–288. 267–288.
5 cm
69
0

Stanowisko: Tumba, Seres Provenance: Toumba, Serres
Materiał: Glina o czerwonej barwie, z szarymi Material: Red clay. The clay of ΜΘ 29265 is partly
przebarwieniami na skutek wypału grey as a result of firing.
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości; Preservation: Intact. Its surface bears cracks.
Dimensions:
Wymiary: H. 5.3 cm
Średnica 3,4 cm
Opis: Dwustożkowaty pocisk do procy.
Comments: Page 68. For similar examples see
Uwagi: Podobne znaleziska, zob. Rodden 1962, 265; Rodden 1962, 265; Pyke 1994, 117.
Pyke 1994, 117.
Literatura: Pyke 1994: Pyke G. The Stratigraphy, References: Pyke 1994: Pyke G. The Stratigraphy,
Structures and Small Finds of Nea Nikomedeia, Structures and Small Finds of Nea Nikomedeia,
Northen Greece, M.Phil. thesis, University of Northen Greece, M.Phil. thesis, University of
Birmingham, Birmingham 1994. Rodden 1962: Birmingham, Birmingham 1994. Rodden 1962:
Rodden J.R. Excavations at the Early Neolithic Rodden J.R. Excavations at the Early Neolithic
site at Nea Nikomedeia, Greek Macedonia (1961 site at Nea Nikomedeia, Greek Macedonia (1961
season), Proceedings of Prehistoric Society 28, 1962, season), Proceedings of Prehistoric Society 28, 1962,
267–288. 267–288.
5 cm
70 51. Pocisk do procy 51. Sling bullet
0
Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Ephorate of Antiquities of the
w Salonikach, Π 1892 Region of Thessaloniki Π 1892
Stanowisko: Wasilika Provenance: Vasilika
Chronologia: Późny neolit Dating: Late Neolithic
Materiał: Glina o brązowej barwie Material: Brown clay
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości; Preservation: Intact. The surface bears cracks.
Dimensions:
Wymiary: H. 5.5 cm
Średnica 3,6 cm
Opis: Dwustożkowaty pocisk do procy
Comments: Page 68. For a similar example from
Uwagi: Podobne znaleziska z Wasilika, zob. Vasilika see Grammenos 1991, pl. 34, 39.
Grammenos 1991, pl. 34, 39.
References: Grammenos 1991: Γραμμένος, Δ.
Literatura: Grammenos 1991: Γραμμένος, Δ. Νεολιθικές Έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική
Νεολιθικές Έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία, Βιβλιοθήκη της Εν Αθήναις
Μακεδονία, Βιβλιοθήκη της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117, Αθήνα 1991.
Αρχαιολογικής Εταιρείας 117, Αθήνα 1991.
5 cm
0

w Salonikach, ΤΟ ΚΕ 1384 Thessaloniki ΤΟ.ΚΕ 1384
Materiał: Łupek
Material: Schist
Preservation: Intact. The surface is chipped. Strong
71
powierzchnia wyszczerbiona; na obu końcach striations on both ends.
widoczne są wyraźne rysy.
Dimensions:
Wymiary: H. 5.5 cm
Średnica 3,3 cm
Description: Biconical sling bullet. The surface is
Opis: Dwustożkowaty pocisk do procy. polished.
Uwagi: Podobne znaleziska, zob. Grammenos 1991, Comments: Page 68. For a similar example see
pl. 37.4. Grammenos 1991, pl. 37.4.
Literatura: Grammenos 1991: Γραμμένος, Δ. References: Grammenos 1991: Γραμμένος, Δ.
Νεολιθικές Έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Νεολιθικές Έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική
Μακεδονία, Βιβλιοθήκη της Εν Αθήναις Μακεδονία, Βιβλιοθήκη της Εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 117, Αθήνα 1991. Αρχαιολογικής Εταιρείας 117, Αθήνα 1991.
0 5 cm
53. Grocik 53. Projectile point

Stanowisko: Aksiochori Wardaroftsa Provenance: Axiochori-Vardaroftsa
72 Chronologia: Późna epoka brązu

Materiał: Krzemień o czarnej barwie
Material: Black flint
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości Preservation: Intact
Wysokość 1,6 cm W. 1.6 cm
Opis: Grocik z wklęsłą podstawą i z zadziorami. Description: Point with concave base and tangs.
Obie powierzchnie pokryte są wtórnym retuszem Secondary bifacial retouch made by pressure covers
dwustronnym. both the surfaces.
Uwagi: Znaleziska tego typu, zob. Mantzanas 2010. Comments: For the type: Mantzanas 2010.
Literatura: Mantzanas 2010: Μαντζάνας Χ. Η References: Mantzanas 2010: Μαντζάνας Χ. Η
εξέλιξη των αιχμών βελών αποκρουσμένου λίθου εξέλιξη των αιχμών βελών αποκρουσμένου λίθου
κατά την Εποχή του Χαλκού με ιδιαίτερη έμφαση κατά την Εποχή του Χαλκού με ιδιαίτερη έμφαση
στην Υστεροελλαδική περίοδο, Αρχαιολογικό στην Υστεροελλαδική περίοδο, Αρχαιολογικό
Δελτίο 57 τόμος Α΄ Μελέτες, 2010 (2002), 1–52. Δελτίο 57 τόμος Α΄ Μελέτες, 2010 (2002), 1-52.
0 5 cm
54. Grocik 54. Projectile point
Muzeum/Nr inw.: Eforat Satrożytności Regionu Museum/Inf. no.: Ephorate of Antiquities of the
Saloniki, Π 2036 Region of Thessaloniki Π 2036
Stanowisko: Mesimeriani Tumba Provenance: Mesimeriani Toumba
Materiał: Czert
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości
Material: Silica limonite
73
Opis: Grocik z wklęsłą podstawą i z zadziorami. Description: Point with concave base and tangs.
Obie powierzchnie pokryte są wtórnym retuszem Secondary bifacial retouch made by pressure covers
dwustronnym. both the surfaces.
Uwagi: Grociki datowane na epokę brązu mają Comments: Τhe Bronze Age arrowheads have
wklęsłą podstawę umożliwiającą osadzenie a concave base for their attachment to the arrow
w drzewcu, natomiast starsze posiadają zadziory. where the older ones had a tang. They are made by
Wykonywano je za pomocą retuszu techniką bifacial pressure retouch and in most of the cases
naciskową; w wielu przypadkach są to wytwory they are minor objects of excellent production.
wykonane z najwyższą starannością.
Bibliography: Skourtopoulou 2002, 57, fig. 1.4.
Bibliografia: Skourtopoulou 2002, 57, fig. 1.4.
References: Skourtopoulou 2002: Σκουρτοπούλου
Literatura: Skourtopoulou 2002: Σκουρτοπούλου K. Η λιθοτεχνία απολεπισμένου λίθου στη
K. Η λιθοτεχνία απολεπισμένου λίθου στη Μεσημεριανή τούμπα : προκαταρκτική έκθεση,
Μεσημεριανή τούμπα : προκαταρκτική έκθεση, in: Γραμμένος Δ. Κώτσος Σ. (eds.) Ανασκαφή
in: Γραμμένος Δ. Κώτσος Σ. (eds.) Ανασκαφή στον προϊστορικό οικισμό Μεσημεριανή τούμπα
στον προϊστορικό οικισμό Μεσημεριανή τούμπα Τρίλοφου ν. Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2002,
Τρίλοφου ν. Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2002, 266–275.
266–275.
5 cm
0
55. Ciężarek z przewężeniami 55. Waisted weight

Chronologia: Środkowy neolit Dating: Middle Neolithic Period
74 Materiał: Marmur Material: Marble

Opis: Ciężarki z przewężeniami stanowią swoistą Description: This is a separate group of objects
grupę znalezisk pochodzących ze stanowiska from Servia. They are ellipsoid in section and have
Serwia. Mają owalny przekrój i wcięcie po obu a notch on each side made of knapping. The raw
stronach wykonane techniką łupania. Jako materials used represent a great variety of rocks
surowców do ich wyrobu używano różnorodnych deriving from the pebbles of the adjacent Aliakmon
kamieni pozyskiwanych z pobliskiej rzeki River.
Aliakmon.
Comments: Objects similar in type have been
Uwagi: Podobne znaleziska odnotowano na identified in other sites, such as Makrygialos, but
innych stanowiskach, m.in. Makrijalos, jednak not in such large quantities. Their homogeneity
w zdecydowanie mniejszej liczbie. Ich jednorodność regarding their form, dimensions and weight
pod względem kształtu, rozmiaru i wagi wskazuje indicates their specialised use, which remains
na określoną funkcję, która jednak dotychczas nie unknown. The notches seem to have been used
została rozpoznana. Wcięcia przypuszczalnie służyły for the attachment of some kind of string or cord.
do przytwierdzenia sznurka albo liny. Przedmioty They could be used as loom weights or weights for
te mogły być używane jako ciężarki tkackie albo fishing nets. They were found in interior spaces of
ciężarki do sieci rybackich. Są one znajdowane the settlement, mainly of the Middle Neolithic. In
głównie w obrębie środkowoneolitycznych osad. subsequent phases they were reused as material for
W następnych fazach osadniczych znalazły filling walls and postholes, in hearths and external
ponowne zastosowanie jako materiał wypełniający floors or were located in refuse pits. For similar
ściany i dołki posłupowe. Znajdowane są także examples see Heurtley 1939, 64, fig. 6 j-k; Smith
w paleniskach, zewnętrznych posadzkach albo 2000, 161–170, fig. 4.19, pl. 4.9.
w jamach odpadkowych. Podobne znaleziska, zob.
Heurtley 1939, 64, fig. 6 j-k; Smith 2000, 161–170,
fig. 4.19, pl. 4.9. References: Heurtley 1939: Heurtley W. A.
Literatura: Heurtley 1939: Heurtley W. A. the Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early
Prehistoric Macedonia. An archaeological Iron Ages, Cambridge 1939. Smith 2000: Smith
reconnaissance of Greek Macedonia (west of J. C. A. Waisted Weights, in: Ridley C. Wardle
the Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early K. A. Mould C. (eds.), Servia I: Anglo-Hellenic
Iron Ages, Cambridge 1939. Smith 2000: Smith Rescue Excavations 1971–1973 directed by K.
J. C. A. Waisted Weights, in: Ridley C. Wardle Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy,
K. A. Mould C. (eds.), Serwia I: Anglo-Hellenic Architecture, Small Objects and Plant Remains, The
Rescue Excavations 1971–1973 directed by K. Annual of the British School in Athens, Suppl. 32,
Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy, London 2000, 161–170.
Architecture, Small Objects and Plant Remains, The
Annual of the British School in Athens, Suppl. 32,
75
London 2000, 161–170.
5 cm
0
56. C iężarek z przewężeniami 56. Waisted weight

Chronologia: Środkowy neolit Dating: Middle Neolithic Period
Materiał: Marmur Material: Marble
Opis: Zob. opis zabytku nr 55 Description: See description of artefact no 55
Uwagi: ob. uwagi do zabytku nr 55. Comments: See comments to artefact no 55.
Literatura: Heurtley 1939: W. A. Heurtley, References: Heurtley 1939: W. A. Heurtley,
Ages. Cambridge, University Press, 1939. Smith Ages. Cambridge, University Press, 1939. Smith
2000: J.C. A. Smith, Waisted Weights, in C. Ridley, 2000: J.C. A. Smith, Waisted Weights, in C. Ridley,
K. A. Wardle, C. Mould (eds), Serwia I: Anglo- K. A. Wardle, C. Mould (eds), Servia I: Anglo-
Hellenic Rescue Excavations 1971–73 (BSA Suppl. Hellenic Rescue Excavations 1971–73 (BSA Suppl.
32), 2000, p. 161–170 32), 2000, p. 161–170
76 Autor: Ourania Palli Author: Ourania Palli
5 cm
0
57. „Guzik” 57. Clay “button”

w Salonikach, TO.KE 635 Thessaloniki, TO.KE 635
Stanowisko: Tumba, Saloniki; rejon budynku A, Provenance: Toumba, Thessaloniki. Building A,
faza 4 phase 4.
Chronologia: Okres późnohelladzki IIIB–IIIC Dating: Late Helladic IIIB – Late Helladic IIIC
Materiał: Glina o brązowej barwie (7.5YR, 5/3), Material: Clay brown in colour (7.5YR, 5/3, brown)
z niewielką ilością domieszki, głównie mineralną, containing few inclusions, mostly mineral and mica.
w tym miki
Średnica 4 cm L. 4 cm
Wysokość 2,5 cm Max. W. 2.5 cm
Grubość 1,8 cm Max. Th. 1.8 cm
Waga 20,3 g Wgt. 20.3 g
żłobek 0,4 cm (szerokość) x 0,3 cm (głębokość) Groove: 0.4 cm (width) x 0.3 cm (depth)
Opis: Zob. opis zabytku nr 62 Description: See description of artefact no 62.
5 cm
77
0

Stanowisko: Tumba, Saloniki; rejon budynku E Provenance: Toumba, Thessaloniki. From the
broader area of building E.
Chronologia: Koniec późnej epoki brązu –
początek wczesnej epoki żelaza (?) Dating: late Late Bronze Age – early Early Iron Age
(?)
(5YR, 5/3), z niewielką ilością domieszki, w tym Material: Clay reddish brown in colour (5YR, 5/3,
miki reddish brown). It contains few inclusions and mica.
Średnica 3,1 cm Diam. 3.1 cm
Wysokość/grubość 1,65 cm H./th. 1.65 cm
Waga 13,9 g Wgt. 13.9 g
Żłobek 0,3–0,4 cm (szerokość) x 0,1–0,2 cm Groove: 0.3–0.4 cm (width) x 0.1–0.2 cm (depth)
(głębokość)
Opis: Przedmiot gliniany o kulistym kształcie, Description: Clay object, compressed
z płaskim spodem i wklęsłą górną powierzchnią, hemispherical in shape, with a flat underside
na której widoczne są trzy stosunkowo szerokie and a convex upper one. The latter bears three
i głębokie żłobki. Dwa z nich biegną równolegle grooves, relatively wide and deep: two parallel
przecinając ukośnie trzeci, środkowy żłobek. grooves intersect transversely a third central
Powierzchnia przedmiotu jest wygładzona one. The surface is smoothed and partly covered
i częściowo pokryta osadami. Morfologicznie with sediments. The use of this object is unclear.
przypomina miniaturowy bochenek chleba. Morphologically it resembles a clay miniature of
Jednocześnie kształt przedmiotu sugeruje, że mógł bread. At the same time, its general stereometric
on być używany jako element stroju, guzik. Na tę shape refers to a potential clothing accessory,
drugą funkcję wskazywałby także jego jednostronnie a “button/knob” in particular. This is also supported
płaski kształt i obecność żłobków po stronie wklęsłej: by both the flat formation of its one side and the
przypuszczalnie przewlekano przez niego nici presence of grooves on the convex one: the thread
przytwierdzając go w ten sposób do stroju. would pass and be fastened through these, while the
“button” would be sewed on a garment or coat.
78 0 5 cm

Stanowisko: Tumba, Saloniki, budynek A, faza 4 Provenance: Toumba, Thessaloniki. Building A,
phase 4
Chronologia: Okres późnohelladzki IIIC
Dating: Late Helladic IIIC
Materiał: Glina o szarobrązowej barwie, z niewielką
ilością domieszki, w tym miki Material: Clay grayish brown in colour (10YR, 6/2,
light brownish gray). It contains several inclusions,
mainly mineral and few mica.
Maksymalna szerokość 3,1 cm Max. w. 3.1 cm
Maksymalna grubość 1,8 cm Max. th. 1.8 cm
Waga 26,8 g Wgt. 26.8 g
Żłobki: 0,4–0,45 cm (szerokość) x 0,3–0,4 cm Groove: 0.4–0.45 cm (width) x 0.3–0.4 cm (depth)
(głębokość)
Description: See description of artefact no 62.
Opis: Zob. opis zabytku nr 62.
0 5 cm
79

Stanowisko: Tumba, Saloniki; rejon zbocza, Provenance: Toumba, Thessaloniki. From the slope
z kontekstów datowanych na X wiek przed Chr. area, excavation contexts dated to the 10th c. BC
Materiał: Glina o brązowej barwie (7.5YR, 6/4), Material: Clay brown in colour (7.5YR, 6/4,
z szarymi przebarwieniami; zawiera znaczną ilość light brown), with gray clouds. It contains many
domieszki, głównie mineralnej, a także nieco miki inclusions, mainly mineral and mica.
Maksymalna grubość 1,7 cm Max. th. 1.7 cm
Waga 17,6 g Wgt. 17.6 g
Żłobek 0,4–0,45 cm (szerokość) x 0,3–0,35 cm Groove: 0.4–0.45 cm (width) x 0,3–0,35 cm (depth)
(głębokość)
Opis: Zob. opis zabytku nr 62. Description: See description of artefact no 62.
0 5 cm
80 61. „Guzik” 61. Clay “button”

Stanowisko: Tumba, Saloniki; rejon zbocza, Provenance: Toumba, Thessaloniki.
z kontekstów datowanych na X wiek przed Chr.
Dating: Late Bronze Age – Early Iron Age (?)
Chronologia: Późna epoka brązu – wczesna epoka
Material: Clay brown in colour (7.5YR, 6/3, light
żelaza (?)
brown) It contains many inclusions, mainly mineral
Materiał: Glina o brązowej barwie (7.5YR, 6/3); and few mica
zawiera znaczną ilość domieszki mineralnej,
w tym miki
Dimensions:
L. 4.2 cm
Wymiary: Max. w. 2.8 cm
Długość 4,2 cm Max. th. 1.4 cm
Maksymalna szerokość 2,8 cm Wgt. 17.7 g
Maksymalna grubość 1,4 cm Groove: 0.3–0.4 cm (width) x 0.3 cm (depth)
Waga 17,7 g
Description: See description of artefact no 62.
Żłobek 0,3–0,4 cm (szerokość) x 0,3 cm (głębokość)
Opis: Zob. opis zabytku nr 62.
0 5 cm

Stanowisko: Tumba, Saloniki, droga X1; Provenance: Toumba, Thessaloniki. Road X1.
Przemieszany depozyt Disturbed deposit
Chronologia: Późna epoka brązu – wczesna epoka
żelaza (?)
Dating: Late Bronze Age – Early Iron Age (?)
Material: Clay gray in colour (10YR, 6/1, gray)
81
Materiał: Glina o szarej barwie (10YR, 6/1); zawiera It contains many inclusions, mainly mineral
liczną domieszkę, głównie mineralną oraz mikę and mica
Maksymalna szerokość 2,3 cm Max. W. 2.3 cm
Maksymalna grubość 1,4 cm Max. Th. 1.4 cm
Waga 11,7 g Wgt. 11.7 g
Opis: Niewielkie przedmioty gliniane o owalnym Description: Small sized clay objects, ellipsoid in
kształcie, mające centralny poziomy żłobek shape, bearing a central horizontal groove in the
przebiegający wzdłuż ich dłuższej osi, który nadaje middle of their longitudinal axis, which gives them
im ósemkowatą formę. Główną ich cechą jest an overall “eight-shaped” formation. Their main
obecność dwóch powierzchni: wklęsłej, która jest characteristic is that their one side, the grooved, is
żłobkowana, i płaskiej. W przekroju są półkoliste convex, while the other is totally flat. Their section
(np.TO.KE 3642, 2976), koliste (np. TO.KE ranges from semicircular (e.g. TO.KE 3642, 2976)
2771, 2703) bądź nieregularnie trapezowate (np. to compressed circular (e.g. TO.KE 2771, 2703) or
TO.KE 635). Ich powierzchnia jest wygładzona, za irregular trapezoid (e.g. TO.KE 635). Their surface
wyjątkiem TO.KE 2771, który ma powierzchnię is generally smoothed, except from TO.KE 2771
stosunkowo szorstką. We wszystkich przepadkach where it is relatively coarse. Interestingly, in all
żłobienia są stosunkowo szerokie i głębokie oraz examples the groove is relatively wide and deep and
mają w przybliżeniu te same wymiary: szerokość has approximately the same dimensions: the width
0,3 – 0,45 cm i głębokość 0,3 – 0,4 cm. Wyjątkiem ranges from 0.3 to 0.45 cm, and the depth between
jest TO.KE 2771, którego żłobki są węższe i płytsze, 0.3–0.4 cm. The exception is again the TO.KE 2771,
prawdopodobnie na skutek zużycia powierzchni. where the groove is finer and shallower, probably
Warto dodać, że we wszystkich przypadkach due to its surface wear. It is noteworthy that in all
żłobek znajduje się wyłącznie na wklęsłej stronie the above examples the groove is only on their
przedmiotu. Jedynym wyjątkiem w tym przypadku convex side. The only exception is TO.KE 635,
jest TO.KE 635, w którym żłobek przebiega także where the groove continues to its back flat side,
wzdłuż spodniej płaskiej powierzchni, choć jest on where however it is noticeably finer and shallower.
węższy i płytszy.
Comments: Similar objects are known from other
Uwagi: Podobne zabytki znane są z innych sites of Macedonia, such as Agios Mamas, attributed
stanowisk w Macedonii, jak np. Ajos Mamas, to Middle Bronze Age layers of the settlement.
gdzie znaleziono je w warstwach datowanych The use of these clay objects remains enigmatic
na środkową epokę brązu. Funkcja tego typu up to today. Their characterisation as “buttons” or
przedmiotów pozostaje niewyjaśniona. Określane “knobs” may be conventional and is largely based
są zwyczajowo jako „guziki” lub „imacze” jedynie on their shape, but also it cannot be excluded as
na podstawie ich kształtu. Niewykluczone jednak, reflecting a relevant use as clothing accessories.
że były to elementy stroju, na co wskazywałby This is also indicated by the flat formation of their
ich płaski kształt oraz żłobek na wklęsłej one side, along with the existence of the groove
powierzchni. Nić mogła być przeciągana przez on their convex one: the thread could pass and be
żłobek i do niego przytwierdzona, kiedy „guzik” był fastened through the groove, while the “button”
przyszywany do danego stroju, tkaniny lub wyrobu would be sewed on a garment or coat or on other
82 skórzanego (np. torby). Prawdopodobne jest też,

że przedmioty te pełniły funkcję ciężarków, np. do
sieci rybackich. Ich zbliżone wymiary i obecność
fabric or leather product (e.g. a bag). However,
also possible is their use as weights, e.g. of fishing
nets. Simultaneously, the fact that these objects
jednej płaskiej powierzchni sugeruje, że mogły are almost same sized and mainly have always one
być używane parami, połączone dwiema płaskimi surface flat, allows us to consider the possibility of
powierzchniami. Analogie typologiczne pochodzą them being used in pairs, with their flat sides joined.
ze stanowisk: Heurtley 1939, 93, 213 Fig. 83 q,r For typological parallels, see: Heurtley 1939, 93, 213
(Ajos Mamas); Becker & Kroll 2008: 129–133, Fig. Fig. 83 q,r (Agios Mamas); Becker & Kroll 2008:
58 (Ajos Mamas); Soueref 1997: 294, 301 Εικ. 21 129–133, Fig. 58 (Agios Mamas); Soueref 1997: 294,
(Tumba w Salonikach). 301 Εικ. 21 (Toumba Thessaloniki, table).
Ages, Cambridge 1939. Becker & Kroll 2008: Ages, Cambridge 1939. Becker & Kroll 2008:
Becker C. & Kroll H. Das Prähistorische Olynth. Becker C. & Kroll H. Das Prähistorische Olynth.
Ausgrabungen in der Toumba Agios Mamas 1994– Ausgrabungen in der Toumba Agios Mamas 1994–
1996. Ernährung und Rohstoffhandel im Wandel, 1996. Ernährung und Rohstoffhandel im Wandel,
Prähistorische Archäologie in Südosteuropa 22, Prähistorische Archäologie in Südosteuropa 22,
Rahden/Westf. 2008. Soueref 1997: Σουέρεφ Κ. Rahden/Westf. 2008. Soueref 1997: Σουέρεφ Κ.
Τούμπα Θεσσαλονίκης 1993: Το ανασκαφικό έργο Τούμπα Θεσσαλονίκης 1993: Το ανασκαφικό έργο
στην τράπεζα, Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία στην τράπεζα, Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία
και στη Θράκη 7, 1997 (1993), 287–301. και στη Θράκη 7, 1997 (1993), 287–301.
0 5 cm
63. P rzęślik 63. C lay biconical

dwustożkowaty spindle whorl
Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne

w Salonikach,TO.KE 3633
Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of
Thessaloniki, TO.KE 3633 83
phase 4
Chronologia: Okres późnohelladzki IIIB–IIIC
Dating: Late Helladic IIIB – Late Helladic IIIC
Materiał: Glina o brązowej barwie,
z przebarwieniami (10YR, 6/2); zawiera domieszkę, Material: Clay brown in colour, bearing clouds
głównie mikę (10YR, 6/2, light brownish gray) and a few
inclusions, mainly mica.
Wymiary:
Maksymalna średnica 2,5 cm H. 2.75 cm
Waga 11 g Diam. (max) 2.5 cm
Wgt. 11 g
Opis: Gliniany symetryczny przęślik stożkowaty
z otworem o okrągłym przekroju (średnica Description: Clay symmetrical biconical spindle
0,7 cm). Zdobiony jest nacinanymi motywami whorl, with a central hole, circular in section
geometrycznymi wypełnionymi białą masą. (diameter 0.7 cm). It is decorated with incised
Jedna stożkowata połowa posiada ornament geometric motifs, filled in with white paste. In
w postaci czterech trójkątów z wierzchołkami the one conical half, four successive triangles are
skierowanymi do krawędzi otworu. Wnętrze developed, with their peaks towards the rim of
trójkątów wypełnione jest rytymi motywami the hole. Their interior is filled with concentric
koncentrycznych trójkątów. Ten sam ornament inscribed triangles. The same motif is repeated
pojawia się na drugiej stożkowatej połowie on the other conical half of the whorl, with the
przęślika, z tą różnicą, że dwa z trójkątów zdobione difference being that only two triangles bear
są motywami koncentrycznych figur, natomiast concentric inscribed triangles, while the other two
dwa pozostałe są zaszrafowane. Dodatkowo trzy are hatched. Moreover, three successive angular
skośne wzory znajdują się pomiędzy dwoma patterns are inserted between two of the triangles.
z trójkątów. Ornament uzupełniony został przez The decoration is complemented by a horizontal
poziomą nacinaną linię umiejscowioną po obu incised line on both sides of the edge of the
stronach krawędzi na obwodzie przęślika, a także maximum diameter of the whorl, but also around
dookoła krawędzi otworu. Powierzchnia przęślika the rims of the hole. The surface is polished. Small
jest wygładzona. Czytelne są na niej małe pęknięcia cracks are discerned in the area of the rim of the
w okolicach krawędzi otworu, szczególnie na hole, especially on the one end of the whorl. They
jednym końcu. Są to przypuszczalnie ślady zużycia. are possibly use wear traces.
Bibliografia: Chatzigiannaki 2004: 79, Παρ. Β Σχ. Bibliography: Chatzigiannaki 2004: 79, Παρ. Β Σχ.
17, Παρ. Δ Κατάλογος (ΚΕ 3633). 17, Παρ. Δ Κατάλογος (ΚΕ 3633).
Literatura: Chatzigiannaki 2004: Ε. Χατζηγιαννάκη, Referencies: Chatzigiannaki 2004: Ε.
Εργαλεία υφαντικής από το Κτίριο Α της Τούμπας Χατζηγιαννάκη, Εργαλεία υφαντικής από το Κτίριο
Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη μεταπτυχιακή Α της Τούμπας Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη
εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη. Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη.
84
5 cm
0


Stanowisko: Tumba, Saloniki, budynek A; Provenance: Toumba, Thessaloniki. Building A,
przemieszany depozyt z czasów historycznych disturbed deposit of the historical times.
Chronologia: Późna epoka brązu (?) Dating: Late Bronze Age (?)
Materiał: Glina o czerwnonawobrązowej Material: Clay reddish brown in colour (5YR,
barwie (5YR, 5/6), z szarymi przebarwieniami. 5/6, yellowish red), bearing gray clouds. The
Różnice w kolorystyce powierzchni powstały dissimilarities in the surface colour are possibly
prawdopodobnie na skutek nierównych warunków due to uneven firing conditions. Clay with several
wypału; glina zawiera kilka rodzajów domieszki, inclusions, mostly mineral and mica.
głównie mineralnej, w tym miki.
Preservation: Almost intact. Cracks on both ends
Stan zachowania: Przedmiot zachowany prawie of the spindle whorl, around the perimeter of the
w całości; na obu krawędziach na obwodzie otworu hole.
widoczne są pęknięcia.
Dimensions:
Wymiary: H. 3.6 cm
Wysokość 3,6 cm Diam. (max) 2.75 cm
Maksymalna średnica 2,75 cm Wgt. 19.5 g
Waga 19,5 g
Description: Clay symmetrical biconical spindle
Opis: Gliniany symetryczny przęślik stożkowaty whorl, with a central hole, circular in section
z otworem o okrągłym przekroju (średnica 0,7 cm). (diameter 0.7 cm). It is decorated with incised
Dwie stożkowate połowy zdobione są nacinanymi geometric motifs on both conical halves: five
motywami geometrycznymi w postaci pięciu successive triangles, with their peaks towards
trójkątów z wierzchołkami skierowanymi do the rim of the hole, the interior of which is filled
krawędzi otworu. Wnętrze otworu jest zdobione with dense, vertical and horizontal incisions,
gęsto rozmieszczonymi poziomymi nacięciami. forming a cross hatched net. The decoration is
Ornament uzupełniają: pozioma nacinana linia
wokół krawędzi otworu oraz dwa poziome nacięcia
na każdej ze stron krawędzi maksymalnej średnicy
complemented by a horizontal incised line around
the rims of the hole, along with two horizontal
parallel incisions on either side of the edge of the
85
przęślika. Powierzchnia jest wygładzona. Pęknięcia maximum diameter of the whorl. The surface is
w okolicach krawędzi otworu, podobnie jak starcia polished. The fractures in the area of the rims of
gliny na obwodzie otworu i na zewnętrznej średnicy the hole, along with the abrasion of the clay both
przęślika, powstały prawdopodobnie w wyniku around the perimeter of the hole and on the edge
zużycia. Chociaż kontekst archeologiczny nie of the circumference of the whorl, are possible use
ułatwia datowania tego znaleziska, jego cechy wear traces. Although the archaeological context
technologiczno-morfologiczne, szczególnie is not particularly helpful in dating this specific
ornament, pozwalają na przypisanie go do późnej finding, its technomorphological and stylistic
epoki brązu. characteristics, especially its decoration, allow for
a potential dating in the Late Bronze Age.
5 cm
65. G liniany przęślik 65. C lay biconical
0
dwustożkowaty spindle-whorl

w Salonikach,ΤΟ.ΚΕ 3651 Thessaloniki ΤΟ.ΚΕ 3651
Stanowisko: Tumba, Saloniki. budynek A, faza 4 Provenance: Toumba, Thessaloniki. Building A,
phase 4
Chronologia: Okres późnohelladzki IIIB – IIIC
86 Materiał: Glina o szaroczarnej barwie (7.5Y, 4/1),

z niewielką ilością domieszki, w tym miki
Material: Clay gray-black in colour (7.5Y, 4/1, dark
gray), containing very few inclusions and mica.
Stan zachowania: Przedmiot zachowany prawie
w całości; ma mały ubytek w krawędzi otworu. Preservation: Almost intact. There is a very small
fracture on the edge of the hole, at the one end of
Wymiary:
the whorl.
Wysokość 2,4 cm
Maksymalna średnica 3,2 cm Dimensions:
Waga 17,8 g H. 2.4 cm
Diam. (max) 3.2 cm
Opis: Symetryczny przęślik dwustożkowaty
Wgt. 17.8 g
z prostymi bokami i z ostrym załomem. Na środku
znajduje się wywiercony okrągły w przekroju otwór Description: Symmetrical biconical spindle-whorl,
o średnicy 0,69 cm. Powierzchnia jest starannie with straight sides and angular carination. It bears
wygładzona, z widocznymi pionowymi śladami po a central perforated hole, circular in section, with
pracy narzędzia gładzącego. a diameter of 0.69 cm. The surface is very well
polished, with visible the vertical traces of the
Bibliografia: Chatzigiannaki 2004, 64–67, 79, 96,
polishing tool.
98, 103 και Παρ. Δ Κατάλογος (ΚΕ 3651).
Bibliography: Chatzigiannaki 2004, 64–67, 79, 96,
Literatura: Chatzigiannaki 2004: Χατζηγιαννάκη
Ε. Εργαλεία υφαντικής από το Κτίριο Α
της Τούμπας Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη References: Chatzigiannaki 2004: Χατζηγιαννάκη
μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Ε. Εργαλεία υφαντικής από το Κτίριο Α
Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2004. της Τούμπας Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη
μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2004.
5 cm
0
w Salonikach, ΤΟ.ΚΕ 856 Thessaloniki ΤΟ.ΚΕ 856
phase 4
Chronologia: Okres późnohelladzki IIIB – IIIC
87
Materiał: Glina o szaroczarnej barwie (2.5Υ,
4/1–3/1), z niewielką ilością domieszki, w tym miki Material: Clay gray-black in colour (2.5Υ, 4/1-3/1,
dark gray-very dark gray), containing few inclusions
Stan zachowania: Przedmiot zachowany prawie
and enough mica.
w całości; przy otworze i na jednym końcu przęślika
widoczne są pęknięcia. Preservation: Almost intact. There is a fracture on the
perimeter of the hole, at the one end of the whorl.
Wymiary:
Waga 40 g Diam. (max) 4.1 cm
Wgt. 40 g
Opis: Symetryczny przęślik dwustożkowaty
z prostymi bokami i z ostrym załomem. Na środku Description: Symmetrical biconical spindle-whorl,
ma wywiercony otwór, okrągły w przekroju, with straight sides and angular carination. It bears
o średnicy 0,72 cm. Powierzchnia jest starannie a central perforated hole, circular in section, with
wygładzona. Ślady zużycia widoczne są w okolicach a diameter of 0.72 cm. The surface is very well
krawędzi otworu i na największym obwodzie polished. Wear traces on the area of the rims of the
przęślika. hole and on the edge of the circumference of the
whorl.
Bibliografia: Chatzigiannaki 2004, 64–67, 79, 96,
98, 103 και Παρ. Δ Κατάλογος (ΚΕ 856). Bibliography: Chatzigiannaki 2004, 64–67, 79, 96,
Literatura: Chatzigiannaki 2004: Χατζηγιαννάκη
Ε. Εργαλεία υφαντικής από το Κτίριο Α References: Chatzigiannaki 2004: Χατζηγιαννάκη
της Τούμπας Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη Ε. Εργαλεία υφαντικής από το Κτίριο Α
μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Τούμπας Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη
Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2004. μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2004.
0 5 cm
67. P rzęślik 67. Stone conical spindle

stożkowaty (?) whorl (?)
88
Stanowisko: Tumba, Saloniki, budynek A, Provenance: Toumba, Thessaloniki. Building A.
faza 3b–4a Phase 3b–4a
Chronologia: Okres późnohelladzki IIIC Dating: Late Helladic IIIC
Materiał: Kamień o szarawozielonej barwie, Material: Stone grayish green in colour, with lighter,
z jaśniejszymi, mlecznobiałymi punktami off-white in colour spots
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości; Preservation: Intact, though cracked on some areas
miejscami ma popękaną powierzchnią. of the surface.
Maksymalna średnica 2,15 cm Diam. (max) 2.15 cm
Waga 9,3 g Wgt. 9.3 g
Opis: Stożkowaty przęślik (?) z płaską podstawą, Description: Conical spindle whorl (?) with a flat
prostymi bokami, z nieznacznie rozszerzającym base, straight sides and slightly extended on the
się otworem w górnej części stożka. Znajdujący się perimeter of the hole at the top of the cone. It bears
pośrodku, okrągły w przekroju, otwór ma średnicę a central perforated hole, circular in section, with
0,4–0,45 cm. Na całej powierzchni widoczne a diameter of 0.4–0.45 cm. On the entire surface
są ślady obróbki ostrym, cienkim narzędziem. and at the base traces of processing by a sharp, very
Ponadto, na ściankach wewnętrznych otworu fine tool are discerned. Moreover, on the inner walls
znajdują się pionowe, bardzo cienkie i gęsto of the hole a series of vertical, very fine and dense
rozmieszczone nacięcia, które są przypuszczalnie incisions are visible, possibly traces of processing
śladami działania ostrego narzędzia powstałymi with a sharp tool used for the perforation.
podczas wiercenia otworu.
Uwagi: Mając na uwadze, że umownie mianem Comments: Bearing in mind that an object is
przęślików określa się przedmioty o średnicy conventionally characterized as a spindle whorl
przynajmniej 2 cm i wadze ponad 10 g, posiadające when having a diameter of at least 2 cm, weighting
centralnie umieszczony pionowy otwór o średnicy over 10 g and having a central vertical hole, with
powyżej 0,4 cm, w przypadku tego konkretnego a diameter of over 0.4 cm, this particular object
zabytku pojawia się pytanie: czy jest to przęślik, inevitably brings around the common question:
czy paciorek? Według ustalonych kryteriów, cechy “spindle whorl or bead?”. And this is because it
opisywanego przedmiotu stawiają go na granicy stands exactly on the limits set conventionally
tych dwóch kategorii artefaktów. Argumenty to distinguish the two categories of objects. The
przemawiające za zaklasyfikowaniem go do grupy arguments for a possible identification with
przęślików to morfologiczne podobieństwo do a spindle whorl can be summarized as: a) its
przęślika oraz fakt, że konwencjonalnie przyjęte morphological similarity to a whorl, and b) the
kryteria są ostatnio poddawane ponownej ocenie fact that the conventional size-weight criteria have
na drodze eksperymentów prowadzonych przez recently been reevaluated through experiments
Centre for Textile Research na Uniwersytecie carried out in the Centre for Textile Research (CTR)
w Kopenhadze. Według tych badań nawet at the University of Copenhagen. According to the
przęślik o wadze 4 g jest odpowiedni do produkcji latter, even a spindle whorl of 4 g is suitable for the
wełnianej przędzy, która następnie może zostać production of woolen threads, which in turn could
użyta pod pewnymi warunkami do tkania przy be used for weaving in a warp-weighted loom under
użyciu pionowego krosna ciężarkowego. Wybór
wagi i wielkości przęślika był uwarunkowany
chęcią uzyskania określonej jakości przędzonych
certain circumstances. It is known as well that the
choice of the weight and size of a spindle whorl is
determined by both the quality of the spun fibers
89
włókien i wytworzonych nici. Z drugiej strony, and the desired quality of the produced threads.
za identyfikacją omawianego zabytku jako On the other hand, the identification of this object
paciorka przemawia jego mały rozmiar i niewielka as a bead is supported both by its relatively small
waga oraz szczególnie staranne wykonanie. size and weight and by its particularly elaborate
Ponadto ten typ kamiennych stożków, które były manufacture, which perhaps make it too “beautiful”
częstymi znaleziskami dla późnej epoki brązu, to be just a spindle whorl. Besides, it is no
nieprzypadkowo interpretowany jest na różne coincidence that this type of stone “conuli”, typical
sposoby: uznaje je się czasami za guziki, ciężarki finding of the Late Bronze Age, has been interpreted
przymocowane do zakończeń strojów, elementy in various ways: apart from possible spindle
ubioru, bądź przedmioty o różnych innych whorls or necklace beads, they are referred to in
zastosowaniach. Jedynie wieloaspektowa analiza the relevant literature also as buttons, as weights
cech morfologicznych i kontekstu znalezienia tego attached to the hems or the ending of garments, as
typu przedmiotów może rozstrzygnąć kwestie ich clothing accessories with various other uses etc. In
faktycznej funkcji. Informacje na temat problemu any case, only a detailed combined examination of
odróżniania przęślików od paciorków, zob. the morphological characteristics and the respective
Vakirtzi 2012. Dyskusja na temat interpretacji excavation contexts could elucidate the use of this
tych kamiennych przedmiotów dwustożkowatych type of objects. For the “whorl or bead” question,
z wywierconym pionowym otworem, zob. Iakovidis see indicatively: Vakirtzi 2012. For the much-
1977 i Hallager 2012. debated subject of the interpretation of such stone
conical objects with a perforated vertical hole, see
indicatively: Iakovidis 1977 and Hallager 2012.
Literatura: Hallager 2012: Hallager B. P. , Pins and References: Hallager 2012: Hallager B. P. , Pins and
Buttons in Late Minoan III Dresses?, in: Nosch Buttons in Late Minoan III Dresses?, in: Nosch
M.-L. & Laffineur R. (eds), KOSMOS. Jewellery, M.-L. & Laffineur R. (eds), KOSMOS. Jewellery,
Adornment and Textiles in the Aegean Bronze Adornment and Textiles in the Aegean Bronze
Age. Proceedings of the 13th International Aegean Age. Proceedings of the 13th International Aegean
Conference, University of Copenhagen, Danish Conference, University of Copenhagen, Danish
National Research Foundation’s Centre for Textile National Research Foundation’s Centre for Textile
Research, 21–26 April 2010, Aegaeum 33, Liége Research, 21–26 April 2010, Aegaeum 33, Liége
2012, 353–359. Iakovidis 1977: Iakovidis S. On 2012, 353–359. Iakovidis 1977: Iakovidis S. On
the Use of Mycenaean ‘Buttons’, The Annual of the Use of Mycenaean ‘Buttons’, The Annual of
the British School in Athens 72, 1977, 113–119. the British School in Athens 72, 1977, 113–119.
Vakirtzi 2012: Vakirtzi S. Akr8794: A Miniature Vakirtzi 2012: Vakirtzi S. Akr8794: A Miniature
Artifact from Akrotiri, Thera, and the ‘Whorl or Artifact from Akrotiri, Thera, and the ‘Whorl or
Bead’ Question in Light of New Textile Evidence, Bead’ Question in Light of New Textile Evidence,
in: Nosch M.-L. & Laffineur R. (eds.), KOSMOS. in: Nosch M.-L. & Laffineur R. (eds.), KOSMOS.
Jewellery, Adornment and Textiles in the Aegean Jewellery, Adornment and Textiles in the Aegean
Bronze Age. Proceedings of the 13th International Bronze Age. Proceedings of the 13th International
Aegean Conference, University of Copenhagen, Aegean Conference, University of Copenhagen,
Danish National Research Foundation’s Centre for Danish National Research Foundation’s Centre for
90 Textile Research, 21–26 April 2010, Aegaeum 33,

Liége 2012, 215–219.
Textile Research, 21–26 April 2010, Aegaeum 33,
Liége 2012, 215–219.
5 cm

0

Stanowisko: Tumba, Saloniki, budynek A, Provenance: Toumba, Thessaloniki. Building A,
faza 3b–4a phase 3b–4a
Materiał: Glina o brązowej barwie (7.5Υ, 5/4 Material: Clay brown in colour (7.5Υ, 5/4 brown),
brown) z szarymi przebarwieniami; zawiera with gray clouds. It contains few inclusions, mainly
niewielką ilość domieszki, głównie mineralnej, mineral and mica
w tym miki
Dimensions:
Wymiary: H. 3 cm
Wysokość 3 cm Diam. (max) 3.1 cm
Maksymalna średnica 3,1 cm Wgt. 23.2 g
Waga 23,2 g
Description: Symmetrical biconical spindle-whorl,
Opis: Symetryczny przęślik dwustożkowaty with straight sides and angular carination. It bears
z prostymi bokami i z ostrym załomem. Posiada a central perforated hole, circular in section, with
on centralnie umiejscowiony okrągły w przekroju a diameter of 0.75 cm. The surface is very well
otwór o średnicy 0,75 cm. Powierzchnia jest polished. Wear traces on the edge of the perimeter
starannie wygładzona. Ślady zużycia widoczne of the whorl, along the length of the carination.
są w na obwodzie przęślika i wzdłuż jego These three examples (TO.KE 773, 856, 3651) from
załomu. Trzy omawiane tu przęśliki z osady Toumba Thessaloniki are representative of the
Tumba w Salonikach (TO.KE 773, 856, 3651) most popular category of spindle-whorls in this
reprezentują najbardziej popularną kategorię settlement, which includes symmetrical biconical
przęślików znajdowanych na tym stanowisku, tj.
symetryczne przęśliki dwustożkowate z prostymi
bokami (typ Ιb1). Zostały starannie wykonane
medium sized ones, with straight sides (Type Ιb1).
They are elaborately manufactured, as indicated
by both the attempt to achieve symmetry and
91
pod względem symetrii, proporcji, a także right proportions, as well as by their well-polished
wygładzenia powierzchni. Wygładzanie należy surface. Polishing is the most popular surface
do najpowszechniejszego sposobu traktowania treatment technique of the spindle-whorls in
powierzchni przęślików na stanowisku Tumba. Toumba.
Bibliografia: Chatzigiannaki 2004, 64–67, 79, 96, Bibliography: Chatzigiannaki 2004, 64–67, 79, 96,
98, 103 και Παρ. Δ Κατάλογος (ΚΕ 773). 98, 103 και Παρ. Δ Κατάλογος (ΚΕ 773).
Literatura: Chatzigiannaki 2004: Χατζηγιαννάκη References: Chatzigiannaki 2004: Χατζηγιαννάκη
Ε. , Εργαλεία υφαντικής από το Κτίριο Α Ε. , Εργαλεία υφαντικής από το Κτίριο Α
της Τούμπας Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη της Τούμπας Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη
μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2004. Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2004.
0 5 cm
69. P rzęślik 69. Stone conical spindle

stożkowaty whorl
92
Stanowisko: Tumba, Saloniki, budynek E Provenance: Toumba, Thessaloniki. Building E
Chronologia: Koniec późnej epoki brązu – Dating: End of Late Bronze Age – beginning of
początek wczesnej epoki żelaza Early Iron Age
Materiał: Kamień o czarnej barwie Material: Stone black in colour.
Stan zachowania: Przedmiot zachowany niemal Preservation: Intact. Very small chips on the edge
w całości; widoczne są niewielkie odpryski na of the perimeter of the base and on the rim of the
krawędziach podstawy i otworu (na górnym końcu hole (at the upper end of the whorl).
przęślika).
Dimensions:
Wymiary: H. 2.2 m
Wysokość 2,2 cm Diam. (max) 3 cm
Maksymalna średnica 3 cm Wgt. 23.2 g
Waga 23,2 g
Description: Tall conical spindle whorl with
Opis: Wysoki stożkowaty przęślik z prostymi straight sides. It bears a central perforated hole,
bokami. Ma centralnie umiejscowiony, okrągły circular in section, with a diameter of 0.6 cm. On
w przekroju otwór o średnicy 0,6 cm. Na całej the whole surface and at the base of the whorl traces
powierzchni i na podstawie przęślika widoczne są of processing by a fine sharp tool are discerned.
ślady obróbki cienkim ostrym narzędziem. Ponadto, Furthermore, on the perimeter of the hole a series
na obwodzie otworu czytelne są pionowe żłobki– of vertical grooves-incisions is observed, which
nacięcia, które tworzą zębaty wzór wokół krawędzi, create a notched formation of the rims of the hole,
a także częściowo w obrębie jego wewnętrznych while continuing partially to its internal walls.
ścianek. Są to prawdopodobnie ślady po wierceniu They probably comprise traces of processing with
otworu ostrym narzędziem. Obecność nacięć a sharp tool, used for the perforation. The fact
po obu stronach otworu sugeruje, że musiał on that the incisions are observed on both ends of
być wykonywany stopniowo z przeciwnych stron the hole suggests that its opening must have been
przęślika. Podobne wąskie nacięcia widoczne done gradually from opposite sides of the whorl,
są wokół otworu na jednym końcu glinianego to meet in the centre. Similar fine vertical incisions
przęślika z Archondiko (Papadopoulou 2002, 138, have been observed around the hole at the one end
fig. 56: AK 231), ale przedmioty te zinterpretowano of a clay conical spindle whorl from Archontiko
jako kliny utrzymujące przęślik na wrzecionie. (Papadopoulou 2002, 138, Fig. 56: AK 231), but
they are interpreted as possible traces of an object
Uwagi: Mimo że funkcja kamiennych stożkowatych
that served as a wedge for supporting the whorl on
artefaktów jest niejasna, omawiane znalezisko
the spindle.
spełnia kryteria, które pozwalają na sklasyfikowanie
go jako przęślika, a nie np. paciorka: minimalna Comments: Although the use of such stone
średnica 2 cm, waga powyżej 10 g i średnica conical objects is often unclear, this particular
otworu ponad 0,4 cm (umownie przyjęte kryteria finding appears to fulfill the requirements that
– wymiary/waga – w rozróżnianiu przęślików have conventionally been set and allow for its
i paciorków, zob. Mårtensson et al. 2006; Vakirtzi identification with a spindle-whorl, and not e.g.
2012). with bead: it has a minimum diameter of 2 cm,
weight over 10 g and a hole diameter of over 0.4 cm,
(for the conventional criteria – size/weight – in the
Literatura: Papadopoulou 2002: Ε. Παπαδοπούλου, distinction between spindle whorls and beads, see:
Πήλινα μικροαντικείμενα από το Αρχοντικό Mårtensson et al. 2006; Vakirtzi 2012).
Γιαννιτσών, Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Εργασία,
93
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης,
Θεσσαλονίκη 2002. Mårtensson et al. 2006: References: Papadopoulou 2002: Ε. Παπαδοπούλου,
Mårtensson L. Andersson E. Nosch M.-L. & Batzer Πήλινα μικροαντικείμενα από το Αρχοντικό
A. Technical Report, Experimental Archaeology, Γιαννιτσών, Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Εργασία,
Part 2.2, Whorl or Bead?, in: Tools and Textiles Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης,
– Texts and Contexts Research Programme, The Θεσσαλονίκη 2002. Mårtensson et al. 2006:
Danish National Research Foundation’s Centre for Mårtensson L. Andersson E. Nosch M.-L. & Batzer
Textile Research (CTR), University of Copenhagen, A. Technical Report, Experimental Archaeology,
2006, 1–12. http://ctr.hum.ku.dk/tools/Technical_ Part 2.2, Whorl or Bead?, in: Tools and Textiles
report_2-2__experimental_arcaheology.PDF. – Texts and Contexts Research Programme, The
Vakirtzi 2012: Vakirtzi S. Akr8794: A Miniature Danish National Research Foundation’s Centre for
Artifact from Akrotiri, Thera, and the ‘Whorl or Textile Research (CTR), University of Copenhagen,
Bead’ Question in Light of New Textile Evidence, 2006, 1–12. http://ctr.hum.ku.dk/tools/Technical_
in: Nosch M.-L. & Laffineur R. (eds.), KOSMOS. report_2-2__experimental_arcaheology.PDF.
Jewellery, Adornment and Textiles in the Aegean Vakirtzi 2012: Vakirtzi S. Akr8794: A Miniature
Bronze Age. Proceedings of the 13th International Artifact from Akrotiri, Thera, and the ‘Whorl or
Aegean Conference, University of Copenhagen, Bead’ Question in Light of New Textile Evidence,
Danish National Research Foundation’s Centre for in: Nosch M.-L. & Laffineur R. (eds.), KOSMOS.
Textile Research, 21–26 April 2010, Aegaeum 33, Jewellery, Adornment and Textiles in the Aegean
Liége 2012, 215–219. Bronze Age. Proceedings of the 13th International
Aegean Conference, University of Copenhagen,
Danish National Research Foundation’s Centre for
Textile Research, 21–26 April 2010, Aegaeum 33,
Liége 2012, 215–219.
5 cm
70. R eutylizowany 70. R ecycled
0
fragment ceramiki rounded sherd

Stanowisko: Tumba Saloniki, budynek B, faza 2b Provenance: Toumba Thessaloniki. Building B,
phase 2b
Chronologia: Wczesna epoka żelaza
94
Dating: Early Iron Age
Materiał: Glina o brązowej barwie (7.5YR, 5/3),
z szarym rdzeniem, zawiera niewielką ilość Material: Clay brown in colour (7.5YR, 5/3, brown),
domieszki, w tym mikę with a gray core. It contains few inclusions and
enough mica
Wymiary:
Maksymalna średnica 3,15 cm Dimensions:
Maksymalna grubość 0,6 cm Diam. (max) 3.15 cm
Waga 6,4 g Th. (max) 0.6 cm
Wgt. 6.4 g
Opis: Zaokrąglony fragment ceramiki pochodzący
z ręcznie lepionego naczynia wąskootworowego Description: Recycled rounded sherd, deriving
z nacinanym ornamentem. Jego zewnętrzna from a handmade closed vessel with incised
powierzchnia jest wygładzona, natomiast decoration. Its external surface is burnished,
wewnętrzna szorstka. Na jednej stronie znajduje in contrast to the interior which is coarse. The
się ornament w postaci nacinanych trójkątów one side bears incised decoration consisting of
wypełnionych skośnym szrafunkiem. Jest to successive triangles covered with oblique hatching,
powszechnie stosowany wzór zdobniczy na a particularly popular pattern in the incised pottery
ceramice z późnej epoki brązu, zarejestrowany na production of the Late Bronze Age in several
kilku stanowiskach w Macedonii. Przedmiot ten sites of Macedonia. The sherd is unperforated.
nie ma otworu, jednak w przybliżeniu pośrodku However, approximately at the center of the inner
wewnętrznej powierzchni widoczne jest niewielkie, surface a very small, shallow, circular depression
płytkie, okrągłe zagłębienie, które – jeśli nie is discerned, which – if not accidental – perhaps
powstało przypadkowo – może być śladem po indicates an attempt for drilling, which however was
próbie wywiercenia otworu. not completed (?).
5 cm
0

w Salonikach, ΤΟ.ΚΕ 1061 Thessaloniki ,ΤΟ.ΚΕ 1061
Stanowisko: Tumba Saloniki; rejon budynku A, Provenance: Toumba Thessaloniki. From the
faza 4
broader area of Building A, phase 4
Dating: Late Helladic IIIC
95
Materiał: Glina o ciemnoczerwonawej barwie Material: Clay dark reddish brown in colour (5YR,
(5YR, 4/2); zawiera niewielką ilość domieszki, 4/2, dark reddish gray), with a gray core. It contains
w tym miki many inclusions and mica
Grubość 0,45 cm Th. (max) 0.45 cm
Waga 3,4 g Wgt. 3.4 g
Opis: Zaokrąglony fragment ceramiki pochodzący Description: Recycled rounded sherd, deriving from
z ręcznie lepionego naczynia wąskootworowego a handmade closed vessel with incised decoration.
z nacinanym ornamentem. Jego zewnętrzna The external surface is burnished, in contrast to the
powierzchnia jest wygładzona, natomiast internal, which is coarse. The one side bears incised
wewnętrzna szorstka. Na jednej stronie znajduje się decoration consisting of two angular or triangular
ornament w postaci dwóch nacinanych, skośnych motifs. A perforated hole, circular in section, with
i trójkątnych motywów. Wywiercony otwór a diameter of 0.3 cm, is placed between the two
o okrągłym przekroju ma średnicę 0,3 cm i jest motifs, roughly in the center of the sherd. The hole
umieszczony pośrodku, między dwoma motywami. is hour-glass-shaped in section, which indicates that
Otwór ma przekrój w kształcie klepsydry, co it should have been opened gradually, from the one
świadczy o tym, że wykonywany był stopniowo side of the sherd and then from the other, until the
z dwóch stron przedmiotu. two holes met in the center.
5 cm
0

96 Stanowisko: Serwia
Chronologia: Wczesny neolit
Provenance: Servia. Heurtley’s excavation
Dating: Early Neolithic
Materiał: Glina o jasnobrązowej barwie, z szarym Material: Clay light brown in colour, with a gray
rdzeniem, zawiera niewielką ilość domieszki, w tym core. It contains few inclusions and mica.
mikę
Dimensions:
Wymiary: Diam. (max) 6 cm
Średnica 6 cm Wall th. (max) 0.7–0.8 cm
Grubość ścianki 0,7–0,8 cm H. (max) 2.7 cm
Maksymalna wysokść 2,7 cm Wgt. 46 g
Waga 46 g
Description: Recycled rounded sherd, deriving
Opis: Zaokrąglony fragment ceramiki pochodzący possibly from a vessel lid with painted decoration.
prawdopodobnie z pokrywki naczynia zdobionego It has a conical shape and an irregular circular-
ornamentem malowanym. Ma stożkowaty kształt ellipsoid outline. A perforated hole is placed in the
i nieregularny owalny zarys. Pośrodku znajduje center of the sherd, circular in section, with vertical
się wywiercony otwór z pionowymi ściankami walls and a diameter of 0.65 cm. Both the external
o średnicy 0,65 cm. Zarówno zewnętrzna, and the internal surface is well burnished and bear
jak i wewnętrzna powierzchnia są starannie painted banded decoration reddish brown in colour
wygładzone i pokryte ornamentem malowanym (5YR, 5/4, reddish brown) on an off-white slip: on
w postaci brązowych pasów (5YR, 5/4) na the external surface of the sherd there are three
mlecznobiałej angobie: na zewnętrznej powierzchni wide bands in radial arrangement around the hole,
znajdują się trzy szerokie pasy odchodzące while on the internal surface there are four similar
promieniście od otworu, natomiast na powierzchni ones (more red), also radially arranged around the
wewnętrznej widoczne są podobne, lecz hole, forming a cross. Use wear traces are visible on
intensywniej czerwone pasy odchodzące od otworu the external surface of the sherd, on the perimeter
i tworzące motyw krzyża. Ślady zużycia w postaci of the hole, where both the slip and the painted
złuszczenia angoby i malowanych pasów obecne są reddish brown bands have been flaked.
na powierzchni zewnętrznej.
Bibliography: Heurtley 1939: 65, 139 Fig. 7l,
Bibliografia: Heurtley 1939: 65, 139 Fig. 7l, 243 Pl. V
243 Pl. V
5 cm
97
0

Stanowisko: Tumba, Saloniki; rejon zbocza, na Provenance: Toumba, Thessaloniki. From the slope
którym odkryto zarys muru z późnej epoki brązu area, where a Late Bronze Age perimeter wall was
revealed.
Materiał: Glina o ciemnoszarej barwie (10YR, 4/1)
z brązowymi przebarwieniami; zawiera niewielką Material: Clay dark gray in colour (10YR, 4/1,
ilość domieszki, głównie miki dark gray), bearing brown clouds. It contains few
inclusions, mainly mica
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całosci.
Wymiary:
Średnica 4,1 cm H. 3.3 cm
Waga 55,1 g Diam. (max) 4.1 cm
Wgt. 55.1 g
Opis: Gliniany symetryczny przęślik
dwustożkowaty z umieszczonym pośrodku, Description: Clay symmetrical biconical spindle
okrągłym w przekroju otworem (średnica 0,6 cm). whorl, with a central hole, circular in section (diam-
Zdobiony nacinanymi motywami geometrycznymi, eter 0.6 cm). It is decorated with incised geometric
wypełnionymi białą masą. Jedna połowa zdobiona motifs, filled in with white paste. The one conical
jest motywami spirali, pomiędzy którymi half is decorated with a running spiral, while five
znajdują się motywy skośnych linii. Druga połowa small angular patterns (like arrowheads) intervene
dekorowana jest motywem zygzaka w postaci between the total of six spirals and the rim of the
nieregularnej, podwójnej, zakrzywionej linii hole. The other conical half bears a zigzag pattern:
tworzącej dziewięć trójkątów. Wewnątrz dwóch an irregular, double, crooked line forming nine tri-
z nich widoczne są bardzo małe pionowe wcięcia. angles. In the interior of two of them two very small
Ornament jest uzupełniony przez dwa poziome, vertical notches are discerned. The decoration is
równoległe nacięcia na obu stronach przy krawędzi complemented by two horizontal, parallel incisions
maksymalnej średnicy przęślika. Powierzchnia on either side of the edge of the maximum diameter
jest wygładzona. Widoczne są na niej ślady starć of the spindle whorl. The surface is smoothed. Abra-
w okolicach krawędzi otworu. sion wear traces in the area of the rim of the hole.
Uwagi: Motywy spirali, znane także z naczyń Comments: Spiral patterns, also known from
późnobrązowych z Macedonii, nie są tak the Late Bronze Age incised pottery production
powszechną dekoracją przęślików jak np. nacinane in Macedonia, are not so popular for decorating
trójkąty. Dwa dwustożkowate przęśliki zdobione spindle whorls, as are for example the incised
nacinanymi spiralami znalezione w Kastanas triangles. Two biconical spindle whorls decorated
(Hochstetter 1987, 85–86, Taf. 18.10-11, 36.8), with incised running spirals from Kastanas
98 w warstwach z późnej epoki brązu i okresu

przejściowego do wczesnej epoki żelaza. Są to okazy
(Hochstetter 1987, 85–86, Taf. 18.10-11, 36.8),
belonging to the late Late Bronze Age and the
bardzo podobne do przęślika ze stanowiska Tumba. transitional to the Early Iron Age layers, comprise
W przypadku jednego z nich ornament w postaci very close parallels to the find from Toumba. On
spirali pokrywa jedynie połowę przęślika (dokładnie one of them the pattern of the running spirals is
jak w ΤΟ. ΚΕ 49), natomiast druga jego połowa limited only to the one half of the spindle whorl (as
zdobiona jest motywem zakreskowanych trójkątów. exactly on the ΤΟ. ΚΕ 49), while the other half is
decorated with hatched triangles.
Literatura: Hochstetter 1987: Hochstetter
A. Kastanas. Die Kleinfunde, Prähistorische References: Hochstetter 1987: Hochstetter
Archäologie in Südosteuropa 6, Berlin. A. Kastanas. Die Kleinfunde, Prähistorische
Archäologie in Südosteuropa 6, Berlin.
5 cm
0

Stanowisko: Tumba, Saloniki; rejon zbocza, na Provenance: Toumba, Thessaloniki. From the slope
którym odkryto zarys muru z późnej epoki brązu
area, where a LBA perimeter wall was revealed
99
Materiał: Glina o szarawej barwie (10YR, 5/2); Material: Clay grayish brown in colour (10YR, 5/2,
zawiera niewielką ilość domieszki mineralnej, grayish brown), with very few inclusions (mineral),
w tym głownie miki mainly mica
Średnica 3,9 cm Diam. (max) 3.9 cm
Waga 48,1 g Wgt. 48.1 g
Opis: Gliniany symetryczny przęślik dwustożkowy Description: Clay symmetrical biconical spindle
z centralnie umieszczonym otworem o okrągłym whorl, with a central hole, circular in section
przekroju (średnica 0,8 cm). Zdobiony jest (diameter 0.8 cm). It is decorated with incised
motywami geometrycznymi w postaci czterech geometric motifs: four successive hatched triangles
zaszrafowanych trójkątów odchodzących od dwóch are hanging from two fine, parallel, horizontal
cienkich, równoległych, poziomych nacięć, które incisions, which run around the rim of the hole. The
biegną dookolnie wzdłuż krawędzi otworu. Ten sam same motif is repeated on the other conical half of
motyw powtarza się na drugiej połowie przęślika. the spindle whorl. The surface is smoothed and has
Powierzchnia jest wygładzona i nierównomierna strong dissimilarities in colour (from light brown to
kolorystycznie (od koloru jasnobrązowego do dark gray), possibly due to uneven firing conditions.
ciemnoszarego), przypuszczalnie na skutek Some alterations of the surface at the area of the
nierównych warunków wypału. Niektóre carination are potential abrasion wear traces.
przekształcenia (starcia) na powierzchni w miejscu
załomu są przypuszczalnymi śladami zużycia.
Uwagi: Przęśliki dwustożkowate (takie jak TO.KE Comments: Biconical spindle whorls (such as inv.
10, 3633, 1292) należą do najpopularniejszego nos TO.KE 10, 3633, 1292) are the most popular
typu przęślików w prahistorycznej Macedonii. type of spindle whorls in prehistoric Macedonia,
Znajdowane są na wielu stanowiskach datowanych as they are located in many sites, dated from the
od środkowej epoki brązu nieprzerwanie do Middle Neolithic continuously up to the Iron Age.
epoki żelaza. Specyficzny typ dekoracji nacinanej The specific type of incised decoration (successive
(trójkąty zaszrafowane skośnymi motywami) triangles, hatched or with consecutive angular
jest szczególnie charakterystyczny dla przęślików motifs in their interior) is particularly common on
dwustożkowatych, co potwierdzają przykłady biconical spindle whorls, as evidenced by examples
z innych późnobrązowych stanowisk w Macedonii from other Late Bronze Age sites in Macedonia
(np. Archondiko – faza A, Limnotopos, Asiros, (e.g. Archontiko – Phase A, Limnotopos, Assiros,
Kastanas ). Podobne motywy występują także na Kastanas etc.). Generally speaking, these motifs
późnobrązowej ceramice z ornamentem nacinanym, are also known from the Late Bronze Age incised
występującej na wyżej wymienionych stanowiskach. pottery production of these sites. It is interesting to
Warto zauważyć, że sposób rozmieszczenia note that the way in which this particular decorative
ornamentu na przęślikach nadaje mu w ruchu efekt motif is disposed on the spindle whorls gives to the
wzoru gwiaździstego nieba. individual spinning – and facing the decoration
from above – the impression of a stellate pattern.
100 Author: Evangelia Tsangaraki
5 cm
75. P rzęślik 75. C lay conical

stożkowaty spindle whorl
0

w Salonikach, Ass 87 SF 1225 Thessaloniki, Ass 87 SF 1225
Chronologia: Późna epoka brązu – epoka żelaza (?) Dating: Late Bronze Age – Iron Age (?)
Materiał: Glina o brązowej barwie (7.5Y, 6/3) Material: Clay brown in colour (7.5Y, 6/3 light
z szarymi przebarwieniami; zawiera dużą ilość brown), with gray clouds. It contains many
domieszki, głównie mineralnej, w tym miki inclusions, mainly mineral and mica
Waga 42,7 g Wgt. 42.7 g
Opis: Wysoki stożkowaty przęślik z nieznacznie Description: Tall conical spindle whorl, with
wypukłymi bokami. Ma centralnie umieszczony, slightly convex sides. It bears a central perforated
okrągły w przekroju otwór o średnicy 0,7 cm. hole, circular in section, with a diameter of 0.7 cm.
Powierzchnia jest wygładzona. The surface is smoothed.
5 cm
101

0

w Salonikach, Ass 86 SF 939 Thessaloniki Ass 86 SF 939
Chronologia: Epoka żelaza Dating: Iron Age
Materiał: Glina o brązowej barwie z szarymi Material: Clay brown in colour with gray clouds
przebarwieniami (10YR, 6/2), zawiera domieszkę, (10YR, 6/2, light brownish gray). It contains several
głównie mineralną, w tym mikę inclusions, mostly mineral and mica.
Stan zachowania: Przedmiot zachowany prawie Preservation: Almost intact. Small fracture around
w całości; ma małe pęknięcia wokół średnicy the perimeter of the hole at the one end of the
otworu na jednym końcu przęślika spindle whorl.
Maksymalna zachowana wysokość 3,8 cm Max. preserved h. 3.8 cm
Waga 19,6 g Wgt. 19.6 g
Opis: Gliniany asymetryczny przęślik Description: Clay asymmetrical biconical spindle
dwustożkowaty z centralnie umiejscowionym whorl, with a central hole, circular in section
okrągłym w przekroju otworem (średnica 0,65 cm), (diameter 0.65 cm). Its basic morphological
wyraźnie zaznaczonym załomem, prostymi bokami characteristics include the curved carination, along
jednej połowy i lekko wklęsłymi bokami drugiej. with the fact that the one conical half has straight
Powierzchnia przęślika jest wygładzona. Znajdują sides, whereas the other half is slightly concave.
się na niej linearne ornamenty nacinane: dwie The surface is smoothed. It bears simple incised
poziome, stosunkowo głębokie linie leżące po obu linear decoration: two horizontal, relatively deep
stronach krawędzi w miejscu największej średnicy, and parallel incised lines develop on both sides of
wzdłuż całej długości załomu. the edge of the maximum diameter, along the entire
length of the carination.
Uwagi: Dwustożkowaty przęślik z ornamentem
podobnego typu, datowany na późną epokę brązu Comments: A biconical spindle whorl, with
(faza A), znany jest ze stanowiska Archondiko a similar type of incised decoration, is known from
[Papadopoulou 2002, 136, Εικ. 52, Σχ. 17 (ΑΚ 229)]; the Late Bronze Age phase (phase A) in Archontiko
jest on jednak niższy, bardziej symetryczny i ma [Papadopoulou 2002, 136, Εικ. 52, Σχ. 17 (ΑΚ 229)].
poziome nacięcia wokół krawędzi otworu. It is, however, shorter in height, more symmetrical
and with a horizontal incision around the rims of
Bibliografia: http://artsweb.bham.ac.uk/aha/kaw/
the hole.
Asiros/AsirosiaSF2.htm#CLAY
102
Bibliography: http://artsweb.bham.ac.uk/aha/kaw/
Literatura: http://artsweb.bham.ac.uk/aha/kaw/
Asiros/AsirosiaSF2.htm#CLAY
Asiros/AsirosiaSF2.htm#CLAY; Papadopoulou
2002: Ε. Παπαδοπούλου, Πήλινα μικροαντικείμενα References: http://artsweb.bham.ac.uk/aha/kaw/
από το Αρχοντικό Γιαννιτσών, Αδημοσίευτη Asiros/AsirosiaSF2.htm#CLAY; Papadopoulou
Μεταπτυχιακή Εργασία, Αριστοτέλειο 2002: Ε. Παπαδοπούλου, Πήλινα μικροαντικείμενα
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2002. από το Αρχοντικό Γιαννιτσών, Αδημοσίευτη
Μεταπτυχιακή Εργασία, Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2002.
0 5 cm


w Salonikach, Ass SF 367 Thessaloniki, Ass SF 367
Stanowisko: Asiros
Chronologia: Późna epoka brązu (?)
Provenance: Assiros
Dating: Late Bronze Age (?)
103
Materiał: Glina o jasnobrązowej barwie (7.5YR, Material: Clay light brown in colour (7.5YR, 6/4,
6/4) z bardzo niewielką ilością domieszki, głównie light brown), with very few inclusions, mainly
mineralnej, w tym miki mineral and mica
Stan zachowania: Przedmiot zachowany prawie Preservation: Almost intact. Small fracture around
w całości; na jednym końcu widoczne są małe the perimeter of the hole at the one end of the
ubytki przy otworze. spindle whorl.
Waga 15,3 g Wgt. 15.3 g
Opis: Gliniany symetryczny przęślik Description: Clay symmetrical biconical spindle
dwustożkowaty o wygładzonej powierzchni, whorl, with a central hole, circular in section
z centralnie umieszczonym, okrągłym w przekroju (diameter 0.6 cm). It bears dotted decoration:
otworem (średnica 0,6 cm). Zdobienia w postaci closely spaced dots, mostly in vertical rows, decorate
kropek znajdujących się blisko siebie, głównie the entire surface of the spindle whorl. The surface
w pionowych rzędach, pokrywają całą powierzchnię is polished. The small fracture in the area of the rim
przęślika. Małe ubytki w okolicach krawędzi otworu of the hole (at one end), along with the abrasion of
(na jednym końcu), a także ślady starcia gliny na the clay on the perimeter of the hole, but also at the
obwodzie otworu i na krawędzi obwodu przęślika edge of the circumference of the spindle whorl, are
powstały prawdopodobnie na skutek eksploatacji possible use wear traces.
przęślika.
Uwagi: Ornament kropkowany i nacinany Comments: The dotted, along with the incised,
reprezentują dwa podstawowe typy zdobień decoration comprise two of the basic decorating
przęślików w pradziejowej Macedonii. techniques of spindle whorls in prehistoric
Dekoracja kropkowana występuje na przęślikach Macedonia. More specifically, dotted decoration
o różnych kształtach, takich jak np. egzemplarze occurs on spindle whorls of various shapes,
dwustożkowate czy w formie ściętego stożka. such as biconical, truncated cones etc., with the
Kropki rozmieszczone są bądź przypadkowo, bądź dots developing either randomly or in circular
dookolnie, w pionowych rzędach pokrywających arrangement, or in vertical rows covering the whole
całą powierzchnię artefaktu lub jedynie jego surface of the whorl or only its bases. Examples of
podstawę. Przęśliki z taką dekoracją są datowane na spindle whorls with dotted decoration, dated to all
wszystkie fazy epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, the phases of the Bronze Age and the Early Iron
a pochodzą z różnych stanowisk w Macedonii Age, have been found in various sites of Macedonia
(m.in. Archondiko, Tumba w Salonikach, Kastanas). (Archontiko, Toumba Thessaloniki, Kastanas etc.).
Bibliografia: Wardle 1980: 253, Pl. 22e. Bibliography: Wardle 1980: 253, Pl. 22e.
Literatura: Wardle 1980: K.A. Wardle, „Excavations References: Wardle 1980: K.A. Wardle,
at Assiros, 1975-9. A Settlement Site in Central “Excavations at Assiros, 1975-9. A Settlement Site
Macedonia and its Significance for the Prehistory of in Central Macedonia and its Significance for the
South-East Europe”, BSA 75 (1980), 229–265. Prehistory of South-East Europe”, BSA 75 (1980),
104
229–265.
5 cm
0


Stanowisko: Tumba Saloniki; rejon zbocza Provenance: Toumba Thessaloniki. From the slope
area
Materiał: Glina o brązowej barwie (10YR, 5/2),
z niewielką ilością domieszki, w tym miki Material: Clay greyish brown in colour (10YR, 5/2,
grayish brown), with few inclusions and mica
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości; Preservation: Intact. Mended from four fragments.
sklejony z czterech fragmentów
Dimensions:
Wymiary: Diam. (max) 4.4 cm
Średnica 4,4 cm Th. (max) 0.6 cm
Maksymalna grubość 0,6 cm Wgt. 14.1 g
Waga 14,1 g
Description: Recycled rounded sherd, deriving
Opis: Zaokrąglony fragment ceramiki pochodzący from a closed handmade vessel with matt-painted
prawdopodobnie z wąskootworowego naczynia decoration. The external surface is burnished, while
z matowym ornamentem malowanym. Zewnętrzna the internal is slightly smoothed. On the burnished
powierzchnia jest starannie wygładzona, natomiast surface matt-painted decoration is applied reddish
wewnętrzna jest wygładzona w mniejszym brown in colour (5YR, 3/3, dark reddish brown):
stopniu. Na wygładzonej powierzchni znajduje się three vertical (?) parallel fine lines and a spiral
czerwonobrązowy matowy ornament malowany are discerned. In the center of the sherd there is
(5YR, 3/3): trzy pionowe (?) cienkie linie a perforated hole, circular in section, with vertical
równoległe oraz spirale. Pośrodku przedmiotu walls and a diameter of 0.6 cm. The processing
znajduje się wywiercony okrągły w przekroju of this sherd into a rounded one must have been
otwór z pionowymi ściankami, o średnicy 0,6 cm. thoroughly and carefully, as the almost regular
Przedmiot został wykonany z dużą starannością. Ma circular shape indicates, but also the – probably not
105
niemal okrągły kształt i otwór wywiercony prawie accidental – drilling of the hole almost in the center
dokładnie pośrodku namalowanej spirali. of the painted spiral.
5 cm
79. Reutylizowany fragment 79. R ecycled rounded

0
ceramiki (guzik?) sherd (button?)

Stanowisko: Tumba Saloniki, budynek A, faza 4d–5 Provenance: Toumba Thessaloniki. Building A,
(?) phase 4d–5 (?)
Chronologia: Późna epoka brązu – wczesna epoka Dating: Late Bronze Age – early Early Iron Age (?)
żelaza (?)
Materiał: Glina o jasnobrązowo-czerwonawej Material: Clay light brown – reddish brown
barwie (5YR, 6/6), z niewielką ilością domieszki, in colour (5YR, 6/6, reddish yellow), with few
w tym miki inclusions and mica
Maksymalna Grubość 0,6–0,7 cm Th. (max) 0.6–0.7 cm
Waga 13,6 g Wgt. 13.6 g
Opis: Zaokrąglony fragment ceramiki pochodzący Description: Recycled rounded sherd, deriving
z szerokootworowego, ręcznie lepionego naczynia. from an open handmade vessel. Both the external
Zarówno zewnętrzna, jak i wewnętrzna powierzchnia and the internal surface is burnished. It bears three
są wygładzone. Przedmiot posiada trzy wywiercone perforated holes: a central, larger in diameter (0.5
otwory: jeden o większej średnicy (0,5 cm) i dwa cm) and two smaller (0.2–0.25 cm) on either side.
o mniejszej (0,2–0,25 cm) po drugiej stronie. All three holes are circular and hour-glass-shaped
Wszystkie otwory są okrągłe i mają klepsydrowaty in section. The objects TO.KE 1523, 1061, 381, 3495
przekrój. Przedmioty o numerach inwentarzowych and ΜΘ 27862 are essentially broken pottery pieces,
TO.KE 1523, 1061, 381, 3495 i ΜΘ 27862 są wtórnie which acquired a second use after a basic processing
użytymi fragmentami ceramiki, którym nadano in order to obtain a more or less circular outline.
106 nową funkcję po uprzedniej obróbce.

Uwagi: Wykorzystywanie zaokrąglonych fragmentów
Therefore, they comprise a tangible example of
recycling already from the prehistoric times, since
we are dealing with objects that are reused, as they
ceramiki potwierdzono w Macedonii i w całej
no longer serve their initial purpose.
Grecji od neolitu (np. Nea Nikomidia, Serwia)
i w późniejszych okresach (np. Kastanas, Archondiko, Comments: The use of recycled rounded sherds is
Mandalo, Sitagri, Mesimeriani Toumba). Zazwyczaj evidenced in Macedonia, and generally in Greece,
posiadają one wywiercony pośrodku otwór, rzadziej from the Early Neolithic (e.g. Nea Nikomedeia,
dwa, a niekiedy są go pozbawione. W niektórych Servia) and continues uninterruptedly throughout
przypadkach na powierzchni widoczne są jedynie the prehistoric period, in numerous sites (Kastanas,
ślady prób wiercenia otworu (przypuszczalnie są Archontiko, Mandalo, Sitagroi, Mesimeriani
to niewykończone egzemplarze). Prawdopodobnie Toumba etc.). The sherds usually bear a perforated
przedmioty te pełniły różne funkcje: egzemplarze hole in the center, rarely two and occasionally
bez otworów (jak np. TO.KE 1523) mogły służyć none, while they sometimes bear only traces of the
jako liczmany, pionki do gry, pokrywki. Fragmenty drilling attempt. It is just possible that unpierced
z otworami pośrodku mogły pełnić funkcję sherds or sherds with unfinished holes are simply
przęślików. Taką interpretację, choć trudną do incomplete examples. In the context of their
udowodnienia, potwierdzałby ich kształt zbliżony do reuse they probably served various purposes:
przęślików w kształcie krążków, współczesne badania the undrilled examples (like TO.KE 1523) may
eksperymentalne, a także częste występowanie constituted counters, gaming pieces or lids/
zaokrąglonych fragmentów ceramiki we wczesnym stoppers. These with a more or less centrally placed
i środkowym neolicie, tj. w okresie, w którym znane hole could have been used as spindle whorls. This
są jedynie nieliczne typowe przęśliki. Ich zanik jest interpretation, although difficult to be proved, is
widoczny w późnym neolicie, kiedy zwiększa się supported by their morphological resemblance with
z kolei liczba przęślików właściwych. Fragmenty the disk-shaped whorls, by modern experimental
ceramiki z dwoma lub trzema otworami (jak TO.KE approaches, and by the observation that in Greece
3495) mogły być używane jako guziki lub zawieszki. the rounded sherds are particularly common
Ogólne informacje na temat zaokrąglonych during Early Neolithic and Middle Neolithic,
fragmentów ceramiki: Hochstetter 1987, 86–88; i.e. when the typical spindle whorls are relatively
Carington Smith 2000, 207–214; Elster 2003, 232– few. Conversely, a decrease of their frequency is
233. observed in Late Neolithic, when the presence of
the latter becomes more noticeable. Sherds with
two or three holes (like TO.KE 3495) may had
Literatura: Hochstetter 1987: Hochstetter been used as buttons or pendants. For the recycled
A. Kastanas, Die Kleinfunde, Prahistorishe rounded sherds, in general, see: Hochstetter 1987,
Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin 1987. 86–88; Carington Smith 2000, 207–214; Elster 2003,
Carington Smith 2000: Carington Smith J. The 232, 233.
Spinning and Weaving Implements, in: Ridley C.
Wardle K. A. Mould C. (eds.), Serwia I: Anglo-
Hellenic Rescue Excavations 1971–1973 directed References: Hochstetter 1987: Hochstetter
by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy, A. Kastanas, Die Kleinfunde, Prahistorishe
Architecture, Small Objects and Plant Remains, Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin 1987.
The Annual of the British School in Athens, Suppl. Carington Smith 2000: Carington Smith J. The
32, London 2000, 207–263. Elster 2003: Elster E.S. Spinning and Weaving Implements, in: Ridley C.
Tools of the Spinner, Weaver, and Mat Maker, in: Wardle K. A. Mould C. (eds.), Servia I: Anglo-
Elster E.S. Renfrew C. (eds.), Prehistoric Sitagroi: Hellenic Rescue Excavations 1971–1973 directed
107
Excavations in Northeast Greece, 1968–1970. Vol. by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy,
2: The Final Report, Monumenta Archaeologica 20, Architecture, Small Objects and Plant Remains,
Los Angeles 2003, 229–251. The Annual of the British School in Athens, Suppl.
32, London 2000, 207–263. Elster 2003: Elster E.S.
Tools of the Spinner, Weaver, and Mat Maker, in:
Elster E.S. Renfrew C. (eds.), Prehistoric Sitagroi:
Excavations in Northeast Greece, 1968–1970. Vol.
2: The Final Report, Monumenta Archaeologica 20,
Los Angeles 2003, 229–251.
5 cm
0
80. Gliniana „szpulka” 80. Clay “spool”/“bobbin”

Stanowisko: Tumba, Saloniki, budynek A; Provenance: Toumba, Thessaloniki. Building A,
108 przemieszany depozyt z czasów historycznych

Chronologia: Późna epoka brązu (?)
disturbed deposit of the historical times
Dating: Late Bronze Age (?)
Materiał: Glina o czerwono-pomarańczowej barwie Material: Clay red-orange in colour (7.5YR, 6/6,
(7.5YR, 6/6), z dużą ilością domieszki mineralnej reddish yellow), with many inclusions (mineral)
i z nieznaczną ilością miki and few mica.
Stan zachowania: Przedmiot zachowany prawie Preservation: Almost intact, chipped at various
w całości; nieliczne wyszczerbienia na powierzchni. spots of its surface.
Maksymalna średnica 4,6 cm Diam. (max) 4.6 m
Średnica wcięcia 3,8 cm Diam. of the waist 3.8 cm
Waga 141,2 g Wgt. 141.2 g
Opis: Gliniany, cylindryczny obiekt, nieco Description: Clay, imperforate, cylindrical in shape
zaokrąglony, z wklęsłymi bokami i spłaszczonymi object, slightly contracted round the middle, with
końcówkami . Oba końce są prawie płaskie, concave sides and flattened ends. Both its ends are
a powierzchnia jest gładka . nearly flat, while its surface is slightly smoothed.
Uwagi: Umowne określanie tego typu obiektów jako Comments: The conventional name of such objects
„szpulek” oparte jest na ich kształcie i niekoniecznie as “spools” is based on their shape and does not
ma związek z ich faktyczną funkcją. Niektóre necessarily reflect their use as actual bobbins-spools,
z nich nie mają otworów, zaś w innych otwór jest i.e. for thread winding. They may be imperforate,
często przekłuty wzdłuż ich dłuższej osi. W Grecji, such as the specific example, or with a central hole,
a szczególnie w Macedonii, są one powszechne usually pierced through the longitudinal axis. In
głównie w neolicie (np. Serwia, Nea Nikomidia). Greece, and particularly in Macedonia, they are
Ich użycie zostało poświadczone już od wczesnego widespread mainly during the Neolithic (e.g. Servia,
neolitu nieprzerwanie do epoki żelaza (np. Sitagri, Nea Nikomedeia). Their use is already evidenced
Aksiochori, Asiros, Kastanas, Bubusti, Dimitra). since the Early Neolithic, continuing to the Bronze
Pojawiło się dotychczas wiele hipotez odnośnie Age and the Early Iron Age (e.g. Sitagroi, Axiochori,
funkcji omawianych przedmiotów (Elster 2003, Assiros, Kastanas, Boubousti, Dimitra etc.). Many
239–240): mogły być używane jako szpulki, ciężarki theories, heterogeneous and of unequal importance,
do sieci rybackich, podpórki, stojaki do naczyń have been phrased regarding the use of “spools”
służących do gotowania, pionki do gry, ciężarki (Elster 2003, 239–240): spools or bobbins, fishing
do wytwarzania sznurków lub wąskich pasów net weights, kiln supports, cooking-pots stands,
włókien albo jako ciężarki tkackie. Ta ostatnia gaming pieces, weights for manufacturing ropes
interpretacja wydaje się prawdopodobna, tym or narrow fabric strips (e.g. belts) or loom weights.
bardziej że przedmioty te często znajdowane są Although their function remains enigmatic up to
w grupach. Ponadto, prowadzone w ostatnim czasie date, their latter interpretation as spool-shaped
badania eksperymentalne wykazały, że „szpulki” loom weights is considered as probable, as they
– ze względu na kształt – mogą z powodzeniem are often occur in groups, like the loom weights.
pełnić funkcję ciężarków tkackich nie tylko podczas Moreover, current experimental approaches
procesu tkania, ale także podczas przygotowywania have demonstrated that the “spools” – because of
osnowy. Ich dobór według wagi i grubości their shape – are suitable for loom weights, not
ma kluczowy wpływ na ostateczny charakter only during the weaving process, but also during
wytwarzanych tkanin (Mårtensson et al. 2007). warping. Their weight and thickness had a key role
Literatura: Elster 2003: Elster E.S. Tools of the
in the type of the fabric produced (Mårtensson et al.
2007).
109
Spinner, Weaver, and Mat Maker, in: Elster E.S.
Renfrew C. (eds.), Prehistoric Sitagroi: Excavations References: Elster 2003: Elster E.S. Tools of the
in Northeast Greece, 1968–1970. Vol. 2: The Final Spinner, Weaver, and Mat Maker, in: Elster E.S.
Report, Monumenta Archaeologica 20, Los Angeles Renfrew C. (eds.), Prehistoric Sitagroi: Excavations
2003, 229–251. Mårtensson et al. 2007: Mårtensson in Northeast Greece, 1968–1970. Vol. 2: The Final
L. Andersson E. Nosch M.-L. & Batzer A. Technical Report, Monumenta Archaeologica 20, Los Angeles
Report, Experimental Archaeology, Part 4, Spools, 2003, 229–251. Mårtensson et al. 2007: Mårtensson
in: Tools and Textiles – Texts and Contexts L. Andersson E. Nosch M.-L. & Batzer A. Technical
Research Programme, The Danish National Report, Experimental Archaeology, Part 4, Spools,
Research Foundation’s Centre for Textile Research in: Tools and Textiles – Texts and Contexts
(CTR), University of Copenhagen, 2007, 1–16. Research Programme, The Danish National
http://ctr.hum.ku.dk/tools/Technical_report_4__ Research Foundation’s Centre for Textile Research
experimental_arcaheology.PDF. (CTR), University of Copenhagen, 2007, 1–16.
http://ctr.hum.ku.dk/tools/Technical_report_4__
experimental_arcaheology.PDF.
5 cm
0
81. P
rzęślik w kształcie 81. C lay spool-shaped/
szpulki biconcave spindle
whorl
110 Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne

w Salonikach, ΚΑ 75/42
Thessaloniki, ΚΑ 75/42
Stanowisko: Kastanas, warstwa 26 Provenance: Kastanas, Layer 26
Materiał: Glina o szarej barwie (2.5Y, 5/1), z dużą Material: Clay gray in colour (2.5Y, 5/1, gray), with
ilością domieszki mineralnej i z miką many inclusions, mostly mineral, and mica
Wyskość 3,6 cm H. 3.6 cm
Średnica wcięcia 2,9 cm Diam. of waist 2.9 cm
Waga 53,9 g Wgt. 53.9 g
Opis: Gliniany przedmiot w kształcie szpulki, Description: Clay spool-shaped object, with
z centralnie umiejscowionym, okrągłym a central, circular in section hole along its
w przekroju otworem wywierconym wzdłuż longitudinal axis (diameter 0.9 cm). Its large base
dłuższej osi (Średnica 0,9 cm). Duża podstawa tego is slightly ellipsoid in shape (4.3 x 3.9 cm) and
artefaktu jest lekko owalna (4,3 x 3,9 cm) i płasko- flat-concave, while the smaller is circular and flat.
wklęsła, podczas gdy mniejsza jest okrągła i płaska. Its surface is relatively coarse and is covered with
Powierzchnia artefaktu jest stosunkowo szorstka sediments. The chips on the edge of the smaller base
i pokryta osadami. Odpryski na krawędzi mniejszej may comprise use wear traces.
podstawy stanowią przypuszczalnie ślady zużycia.
Comments: Such objects are morphologically
Uwagi: Przedmioty tego typu zbliżone są kształtem similar to spools and therefore are sometimes
do szpulek i dlatego czasami są z nimi mylone. confused with them. Indeed, in the relevant
W literaturze przedmiotu określa się je jako
szpulki, ciężarki z przewężeniami, przęśliki, co literature they are referred to by various terms:
znacznie utrudnia ich interpretację. Omawiany spools, bobbins, waisted weights or spindle whorls,
przedmiot powinien zostać sklasyfikowany jako a fact which causes confusion in their interpretative
przęślik ze względu na cechy technologiczno- approach. This particular example should be
morfologiczne (wysokość, waga, Średnica, Średnica rather interpreted as a spindle whorl, since its
otworu). Nawiązuje on do podobnych typów individual technomorphological characteristics
przęślików z wczesnej epoki brązu znajdowanych (height, weight, diameter, hole diameter) refer to
na stanowiskach archeologicznych w Macedonii, similar types of spindle whorls from other Early
jak np. w Archondiko (Papadopoulou 2010, Bronze Age sites in Macedonia, such as Archontiko
186–191, 195 w kształcie szpulki typu VI) i Sitagri [Papadopoulou 2010: 186–191, 195 (spool-shaped:
V (Elster 2003, 239–240, 272–280). Przykłady type VI)] and Sitagroi V (Elster 2003: 239–240,
z ostatniego stanowiska, wszystkie z centralnym 272–280). The examples from the latter site, all with
podłużnym otworem, określane są jako „szpulki” a central longitudinal perforation, are referred to
i klasyfikowane jako „przęśliki”. Chociaż niektóre as “spools” but are catalogued among the “spindle
z nich mogły faktycznie pełnić funkcję przęślików, whorls”. Although some of them could have been
badacze sugerują także ich inne zastosowanie, used as spindle whorls, a potential different use
związane przypuszczalnie raczej z tkaniem niż is suggested, perhaps associated with weaving
z przędzeniem. Przęśliki wklęsłe z obu stron rather than spinning. In any case, the biconcave/
(tj. w kształcie szpulek) należą do najczęściej spool-shaped spindle whorls constitute one of the
spotykanych typów przęślików wczesnobrązowych
na stanowisku Kastanas.
Bibliografia: Aslanis 1985: 195–196, Abb. 107, Taf.
most popular types during the Early Bronze Age in
Kastanas.
Bibliography: Aslanis 1985: 195–196, Abb. 107, Taf.
111
81.13. Hochstetter 1987: Taf. 20.8, 36.16. 81.13. Hochstetter 1987: Taf. 20.8, 36.16.
Mauel 2012: 140–142, Pl. XXXVa. Mauel 2012: 140–142, Pl. XXXVa.
Literatura: Aslanis 1985: Aslanis I. Kastanas. References: Aslanis 1985: Aslanis I. Kastanas.
Die Frühbronzezeitlichen Funde und Befunde, Die Frühbronzezeitlichen Funde und Befunde,
Prähistorische Archäologie in Südosteuropa Prähistorische Archäologie in Südosteuropa
4, Berlin 1985. Hochstetter 1987: Hochstetter 4, Berlin 1985. Hochstetter 1987: Hochstetter
Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin 1987. Mauel Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin 1987. Mauel
2012: Mauel S. Summarizing Results of a New 2012: Mauel S. Summarizing Results of a New
Analysis of the Textile Tools from the Bronze Analysis of the Textile Tools from the Bronze
Age Settlement of Kastanas, Central Macedonia, Age Settlement of Kastanas, Central Macedonia,
Danish National Research Foundation’s Centre Danish National Research Foundation’s Centre
for Textile Research, 21–26 April 2010, Aegaeum for Textile Research, 21–26 April 2010, Aegaeum
33, Liége 2012, 139–144. Elster 2003: Elster E.S. 33, Liége 2012, 139–144. Elster 2003: Elster E.S.
Tools of the Spinner, Weaver, and Mat Maker, in: Tools of the Spinner, Weaver, and Mat Maker, in:
Elster E.S. Renfrew C. (eds.), Prehistoric Sitagroi: Elster E.S. Renfrew C. (eds.), Prehistoric Sitagroi:
Excavations in Northeast Greece, 1968–1970. Vol. Excavations in Northeast Greece, 1968–1970. Vol.
2: The Final Report, Monumenta Archaeologica 20, 2: The Final Report, Monumenta Archaeologica 20,
Los Angeles 2003, 229–251. Papadopoulou 2010: Los Angeles 2003, 229–251. Papadopoulou 2010:
Παπαδοπούλου Ε. Μία μέθοδος προσέγγισης της Παπαδοπούλου Ε. Μία μέθοδος προσέγγισης της
προϊστορικής νηματικής τέχνης: Η τεχνολογική προϊστορικής νηματικής τέχνης: Η τεχνολογική
ανάλυση των σφονδυλιών του Αρχοντικού, in: ανάλυση των σφονδυλιών του Αρχοντικού, in:
Μερούσης Ν. Στεφανή Ε. Νικολαΐδου Μ. (eds.), Μερούσης Ν. Στεφανή Ε. Νικολαΐδου Μ. (eds.),
ΙΡΙΣ. Μελέτες στη μνήμη της καθηγήτριας ΙΡΙΣ. Μελέτες στη μνήμη της καθηγήτριας
Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου, Θεσσαλονίκη Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου, Θεσσαλονίκη
2010, 181–200. 2010, 181–200.
112
82–96. C iężarki 82–96. C lay loom

tkackie weights

w Salonikach, ΚΑ 78-595 Thessaloniki, ΚΑ 78-595
(2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 13, 16, 17, 18, 20) (2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 13, 16, 17, 18, 20)
Stanowisko: Kastanas, warstwa 13., z tak zwanej Provenance: Kastanas. Layer 13, from the so-called
„Tkalni” “Webhaus”
Chronologia: Koniec późnej epoki brązu (PH IIIC) Dating: Late Bronze Age (LH IIIC)
Materiał: Glina o czerwonawobrązowej barwie, Material: Clay reddish brown, with intense traces
z intensywnymi śladami przepalenia. Zawiera of fire. Coarse grained, containing many inclusions:
znaczną ilość gruboziarnistej domieszki mineralnej mineral and organic and mica
(w tym miki) i organicznej
Preservation: Intact with small chips in various
Stan zachowania: Przedmioty zachowane w całości, parts of the surface. In general, their preservation is
z małymi odpryskami na powierzchni; ogólnie ich poor and they are quite brittle, as they are made of
stan zachowania jest słaby; łatwo się kruszą, co jest coarse clay, fired at a low temperature.
efektem znacznej ilości gruboziarnistej domieszki
oraz wypału w niskiej temperaturze.
Wysokość 13,6 – 21,1 cm (średnio = 16,18 cm) H. 13.6 – 21.1 cm (average = 16.18 cm)
Maksymalna średnica 7,8 – 11,1 cm Max. w. / diam. 7.8 – 11.1 cm
(średnio = 9,47 cm) (average = 9.47 cm)
Waga 791,4 – 1380,7 g (średnio = 1119,6 g) Wgt. 791.4 – 1380.7 g (average = 1119.6 g)
Opis: Piętnaście ciężarków tkackich, które należą Description: Fifteen clay loom weights. They
do większego zbioru około 30 egzemplarzy belong to a larger assemblage of about 30 loom
znalezionych razem in situ i uważanych za elementy weights, which were found together in situ and are
jednego warsztatu tkackiego. Prawdopodobnie były considered as used in the same loom. It is assumed
one ułożone w dwóch równoległych wiszących that they would had been arranged in two parallel
rzędach (15 ciężarków w każdym rzędzie) w krośnie hanging rows (15 loom weights in each row) in
ciężarkowym pionowym, datowanym na koniec a warp-weighted loom dated to the final Late
późnej epoki brązu. Ogólnie ich kształt przypomina Bronze Age. Generally their shape is of a truncated
podcięty stożek bądź podcięty ostrosłup cone or a quadrangular truncated pyramid with
z zaokrąglonymi brzegami. Każdy ciężarek ma rounded edges. They bear a horizontal perforated
otwór wywiercony w górnej części, prawie okrągły hole on the upper part, mostly circular in section
w przekroju, o średnicy od 1 do 2,1 cm (średnio and with a diameter ranging between 1 and 2.1 cm,
1,24 cm). Ich powierzchnia jest raczej szorstka, (average = 1.24 cm). Their surface is rather coarse,
z kilkoma wyjątkami, w przypadku których with very few exceptions where smoothing traces
widoczne są ślady wygładzania. Stosunkowo duże
rozmiary i waga ciężarków wskazują, że nić tkana
na obciążonym nimi krośnie była wytrzymała
are discerned. The relatively large size and weight of
these loom weights indicate that the thread woven
in this loom would be strong and thick enough in
113
i wystarczająco gruba, aby wytrzymać napięcie order to be able to withstand the applied tension.
powstałe w wyniku obciążenia. Na podstawie Based on the total number of the used loom weights
liczby ciężarków (około 30) oszacowano, że tkanina (about 30) it is estimated that the fabric once woven
wytwarzana na tym warsztacie tkackim miała on this loom would have had a minimum width of
Szerokość co najmniej 1,36 m. 1.36 m.
Bibliografia: Hochstetter 1987, 88–91, Taf. 22, 37; Bibliography: Hochstetter 1987, 88–91, Taf. 22, 37;
Μauel 2009, 111–114, 148–149 Abb. 59, 362–368; Μauel 2009, 111–114, 148–149 Abb. 59, 362–368;
Mauel 2012. Mauel 2012.
Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin 1987. Μauel Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin 1987. Μauel
2009: Mauel S. Die Spinnwirtel und Webgewichte 2009: Mauel S. Die Spinnwirtel und Webgewichte
der bronze- und eisenzeitlichen Siedlung von der bronze- und eisenzeitlichen Siedlung von
Kastanas. Zur Textilproduktion Nordgriechenlands Kastanas. Zur Textilproduktion Nordgriechenlands
im 2. vorchristlichen Jahrtausend. MA thesis, im 2. vorchristlichen Jahrtausend. MA thesis,
University of Copenhagen, Copenhagen 2009. University of Copenhagen, Copenhagen 2009.
Mauel 2012: Mauel S. Summarizing Results of Mauel 2012: Mauel S. Summarizing Results of
a New Analysis of the Textile Tools from the Bronze a New Analysis of the Textile Tools from the Bronze
Age Settlement of Kastanas, Central Macedonia, Age Settlement of Kastanas, Central Macedonia,
Danish National Research Foundation’s Centre for Danish National Research Foundation’s Centre for
Textile Research, 21–26 April 2010, Aegaeum 33, Textile Research, 21–26 April 2010, Aegaeum 33,
Liége 2012, 139–144. Liége 2012, 139–144.
0 5 cm
97. Szpila 97. Pin

114 Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of
w Salonikach, ΜΘ 4583β Thessaloniki, ΜΘ 4583β
Chronologia: Schyłkowy neolit – wczesna epoka Dating: Final Neolithic-Early Bronze Age
brązu
Material: Bone
Materiał: Kość
Preservation: The ending of the head and a part of
Stan zachowania: Koniec główki został odłamany, the stem are broken.
brakuje też dolnej części trzonka.
Dimensions:
Wymiary: L. 7.6 cm
Długość 7,6 cm Width of the head 0.7 cm
Szerokość główki 0,7 cm
Description: Pin with conical head. Its end has
Opis: Szpila ze stożkowatą główką i okrągłym been broken. The stem is circular in section. The
w przekroju trzonkiem. lower part is missing.
Bibliografia: Heurtley 1939, 78, fig. 35a. Bibliography: Heurtley 1939, 78, fig. 35a.
0 5 cm
98. Szpila 98. Pin

w Salonikach, ΜΘ 4582α Thessaloniki ΜΘ 4582α
Stanowisko: Limnotopos (Vardino) Provenance: Limnotopos (Vardino)
Materiał: Kość Material: Bone
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości
Wymiary:
Dimensions:
115
Szerokość główki 1,2 cm Width of the head 1.2 cm
Opis: Szpila z powiększoną główką i z trzonkiem Description: Pin with enlarged head. The lower
o okrągłym przekroju. Szpila jest wygładzona end is missing. The stem is circular in section. It is
za wyjątkiem gąbczastej struktury na dolnej smoothed except the spongy texture lower surface
powierzchni główki, która nie została poddana of the head which has remained raw.
obróbce.
0 5 cm
99. Szpila 99. Pin

116
Opis: Szpila z małą, wyraźnie zaznaczoną główką Description: Intact polished pin with small
i z okrągłym w przekroju trzonkiem. pronounced head. The stem is circular in section.
Bibliografia: Heurtley 1939, 101, fig. 103w. Bibliography: Heurtley 1939, 101, fig. 103w.
0 5 cm
100. Szpila 100. Pin

117
Opis: Szpila z szeroką kulistą główką i z zagiętym, Description: Intact pin with wide spherical head.
okrągłym w przekroju trzonkiem. The bended stem is circular in section.
Uwagi: Szpile kościane służące do spinania Comments: The bone pins, for the fastening of
strojów, fryzur bądź jako biżuteria, pojawiają garments, the hairdressing or jewelry, make their
się już w neolicie. Typ z szeroką kulistą główką appearance already from the Neolithic. The type
rozpowszechnia się we wczesnej i środkowej epoce with wide spherical head is widespread during
brązu. W końcowych fazach epoki brązu popularny the Early and Middle Bronze Age. At the end of
w Macedonii staje się typ z małą wyraźnie the Bronze Age the type of bone pin with a small
zaznaczoną główką (Kastanas, Asiros, Limnotopos). pronounced head is also becoming popular in
Rzadziej występują szpile z potrójnym skrętem Macedonia (Kastanas, Assiros, Limnotopos). Rarer
spiralnym. Na terenie osady w Kastanas przedmioty are the pins with triple spiral winding. Remarkable
tego rodzaju były używane także w epoce żelaza. is the use of bone pins in Kastanas during the
Ogólnie na temat szpili kościanych, zob. Pilali 2013; Iron Age. Generally for the bone pins: Pilali 2013,
Hochstetter 1987. Hochstetter 1987.
Bibliografia: Heurtley 1939, 101, fig. 103s. Bibliography: Heurtley 1939, 101, fig. 103s.
reconnaissance of Greek Macedonia (west reconnaissance of Greek Macedonia (west
of the Struma) in the Neolithic, Bronze, and of the Struma) in the Neolithic, Bronze, and
Early Iron Ages, Cambridge 1939. Hochstetter Early Iron Ages, Cambridge 1939. Hochstetter
1987: Hochstetter A. Kastanas, Die Kleinfunde, 1987: Hochstetter A. Kastanas, Die Kleinfunde,
Prahistorishe Archaologie in Sudosteuropa 6, Prahistorishe Archaologie in Sudosteuropa 6,
Berlin 1987. Pilali 2013: Πιλάλη Α. Το κόσμημα Berlin 1987. Pilali 2013: Πιλάλη Α. Το κόσμημα
στην προϊστορική Μακεδονία, in: Γραμμένος Δ. στην προϊστορική Μακεδονία, in: Γραμμένος Δ.
(ed.), Μελέτες για την προϊστορική Μακεδονία, (ed.), Μελέτες για την προϊστορική Μακεδονία,
ΠΡΟ-ΙΣΤΟΡΙΜΑΤΑ, Παράρτημα 1, 2013, http:// ΠΡΟ-ΙΣΤΟΡΙΜΑΤΑ, Παράρτημα 1, 2013, http://
proistoria.wordrpess.com. proistoria.wordrpess.com.
0 5 cm
118
101. Igła 101. Bone needle

Stanowisko: Serwia, Kozani; badania Heurtley’a Provenance: Servia, Kozani. Heurtley’s excavation
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości; Preservation: Intact. Mended from three pieces.
sklejony z trzech części.
Dimensions:
Wymiary: L. 7.9 cm
Długość 7,9 cm Max. width 0.85 cm
Description: Bone tool with a sharp active end and
Opis: Narzędzie kościane z ostrym zakończeniem a perforated hole at the other end. It is a needle,
i z otworem wykonanym po drugiej stronie. Jest to irregular rectangular in section, with a flattened
igła o nieregularnym czworokątnym przekroju, ze head, which bears a hole for passing the thread. The
spłaszczoną główką, która ma okrągłe w przekroju hole is circular in section, with a diameter of 0.25
uszko o średnicy 0,25 cm, służące do przewlekania cm. The surface is very well polished.
przez nie nici. Powierzchnia jest bardzo starannie
wygładzona.
Uwagi: Tego typu igły, z reguły cienkie, małe i ostre, Comments: This type of bone needles, i.e. with
były używane prawdopodobnie do zszywania an “eye” and relatively fine, small and sharp, was
strojów. probably used for the sewing of garments.
Bibliografia: Heurtley 1939, 78, 165 fig. 35b, pl. X. Bibliography: Heurtley 1939, 78, 165 fig. 35b, pl. X.
0 5 cm
119
102. Igła (?) 102. Bone needle (?)

Stanowisko: Tumba, Saloniki, rejon budynku E Provenance: Toumba, Thessaloniki. From the
Chronologia: Późna epoka brązu – wczesna epoka broader area of building E.
żelaza (?) Dating: Late Bronze Age – early Early Iron Age (?)
Stan zachowania: Przedmiot zachowany Preservation: Fragmentary. One end is missing.
fragmentarycznie; brak jednego zakończenia.
Dimensions:
Wymiary: Max. preserved l. 9.9 cm
Maksymalna zachowana długość 9,9 cm Max. w. 0.9 cm
Maksymalna szerokość 0,9 cm Max. th. 0.7 cm
Maksymalna grubość 0,7 cm
Description: Bone tool with a perforated hole at
Opis: Narzędzie kościane (prawdopodobnie the one end. The sharp active end would have been
igła) z otworem na jednym końcu, z trzonkiem shaped in the non-preserved part. It is probably
o okrągłym, a w górnej części czworokątnym a needle made of a stem circular in section, which,
przekroju. Zaostrzone zakończenie nie zachowało in the upper part of the needle, where the head is
się. Otwór z pionowymi ściankami, o okrągłym formed, becomes gradually rectangular in section.
przekroju i średnicy 0,40 cm, oddalony jest o około On the neck of the needle, approximately 3 cm,
3 cm od górnego zachowanego końca. Powierzchnia from the upper preserved end, there is a perforated
igły jest starannie wygładzona. Stosunkowo duże hole for fastening the thread. The hole is circular
rozmiary tego zabytku, szczególnie jego długość in section, with a diameter of 0.40 cm, and vertical
i średnica otworu, pozwalają na wysunięcie interior walls. The surface of the needle is very well
hipotezy, że był on używany do zszywania nie tylko polished. The relatively larger size of this needle,
tkanin, ale przypuszczalnie także skóry, bądź do especially with regard to length and hole diameter,
produkcji/naprawy sieci rybackich. allows us to assume that it could have been used in
the sewing of not only woven textiles but perhaps
Uwagi: Igły kościane należą do powszechnych
leather or, even, in the manufacture/repair of fishing
znalezisk na stanowiskach prahistorycznych
nets.
w Macedonii. Często ich funkcja związana była
z tkactwem. Mogły służyć jako narzędzia używane Comments: Bone needles comprise a common
w produkcji, szyciu lub ozdabianiu tekstyliów, bądź finding in the prehistoric settlements of Macedonia.
jako elementy krosna służące do przekładania They are often associated with weaving activities:
wątku przez nici osnowy, podobnie jak czułenka either as tools used in the manufacture, sewing or
tkackie. Wypolerowanie powierzchni jest skutkiem decoration of textile products, or as auxiliaries of
eksploatacji. the loom, serving in the passing of the weft through
the threads of the warp, i.e. similar to the shuttles.
Their well-polished surface is often interpreted as
120 Autor: Evangelia Tsangaraki a result of use or wear by the hand of the person
who used them.
5 cm
0
103. Zapinka 103. Bronze fibula

Chronologia: II tys. przed Chr. Dating: 2nd millennium BC
Materiał: Brąz
Stan zachowania: Zachowana większa część
Material: Βronze
Preservation: Preserving most part
121
kabłąka. of the bow.
Grubość 0,25 – 0,8 cm Th. 0.25 – 0.8 cm
Opis: Zapinka kabłąkowa z zachowaną większą Description: Bow fibula, preserving the most part
częścią kabłąka zakończonego spiralą (złamaną). of its bow and culminating at a circular spring at the
Uszkodzony jest również drugi koniec zapinki. end, which (like the other end) is broken. The bow’s
Środkowa część kabłąka jest rozszerzona. central part is wider.
Uwagi: Ten typ zapinek pojawia się po raz pierwszy Comments: This type of fibulae first appears in the
w Egei i na terenie Europy w XII wieku przed Chr. Aegean and in Europe during the 12th c. BC and
i występuje w Egei do okresu protogeometrycznego. continues to the Protogeometric era.
Bibliografia: Μαυροειδή κ.α. 2004 (2006), 319 σχ. Bibliography: Μαυροειδή κ.α. 2004 (2006), 319 σχ.
4, 321. Kilian 1975, 14, CIII, a 4, 321. Kilian 1975, 14, CIII, a
Literatura: Kilian 1975: Kilian K. Fibeln in References: Kilian 1975: Kilian K. Fibeln in
Thessalien von der mykenischen bis zur archaichen Thessalien von der mykenischen bis zur archaichen
Zeit, Prähistorische Bronzefunde XIV, 2, München Zeit, Prähistorische Bronzefunde XIV, 2, München
1975. Mavroeidi et al 2004 (2006): Μαυροειδή 1975. Mavroeidi et al 2004 (2006): Μαυροειδή
Ι. Ανδρέου Σ. & Βαβελίδης Μ. Μεταλλικά Ι. Ανδρέου Σ. & Βαβελίδης Μ. Μεταλλικά
αντικείμενα και μεταλλοτεχνικές δραστηριότητες αντικείμενα και μεταλλοτεχνικές δραστηριότητες
στην Τούμπα Θεσσαλονίκης, Αρχαιολογικό Έργο στην Τούμπα Θεσσαλονίκης, Αρχαιολογικό Έργο
στη Μακεδονία και στη Θράκη 18, 2004, 315–327. στη Μακεδονία και στη Θράκη 18, 2004, 315–327.
5 cm
0
104. Pokrywka 104. Stone lid
122 w Salonikach, ΜΘ 27861

Stanowisko: Serwia
Provenance: Servia
Opis: Pokrywka o okrągłym kształcie, z trzema Description: Circular in shape, it bears three holes
otworami (jeden uszkodzony) służącymi – the one failed – probably for its attachment to the
prawdopodobnie do umocowania jej na krawędzi vessel rim. Button in the center.
naczynia. Pośrodku pokrywki znajduje się uchwyt.
Bibliography: Heurtley 1939, fig. 34 k, pl. X.34k.
Bibliografia: Heurtley 1939, fig. 34 k, pl. X.34k.
5 cm
0
105. Misa 105. B owl with painted
decoration
Stanowisko: Liti I Provenance: Lete I
Chronologia: Koniec wczesnego – początek Dating: Late Early – early Middle Neolithic.
środkowego neolitu.
Materiał: Glina o brązowej barwie, drobnoziarnista
Material: Clay brown in colour, fine grained
Preservation: Mended from many fragments,
123
Stan zachowania: Naczynie sklejone z wielu half of the rim and small parts of the body
fragmentów; połowa wylewu i niewielkie części reconstructed. The painted decoration is worn.
brzuśca zostały zrekonstruowane; ornament
Dimensions:
malowany jest zatarty.
Rim diam. 14.3 cm
Wymiary: Base diam. 6 cm
Średnica wylewu 14,3 cm Wall th. 0.3 cm
Średnica dna 6 cm
Description: Open vessel almost hemispherical in
shape, slightly carinated in the lower part, where
Opis: Naczynie szerokootworowe o półkulistym a small square perforated lug is placed. The surface
kształcie, z tendencją do ostrego profilu w części is light reddish brown in colour, burnished, and
przydennej, w której umieszczone jest małe bears decoration with the application of dark brown
kwadratowe uszko. Powierzchnia naczynia ma paint. On the upper part of the vessel develops
barwę jasnoczerwonawobrązową i pokryta jest a motif with straight and wavy lines creating
ciemnobrązowym ornamentem malowanym. a series of large inverted triangles. A painted brown
W górnej części misy znajdują się zdobienia stripe runs around the edge of the rim. The use of
w postaci prostych i falowanych linii tworzących the vessel is possibly related to food serving and
serię dużych odwróconych trójkątów. Malowany consumption.
brązowy pas biegnie dookolnie wzdłuż krawędzi
Comments: For parallels see Dimoula et al. 2014,
wylewu. Naczynie służyło prawdopodobnie do
491–501 and Urem et al. 2014, 505–517, where the
serwowania i spożywania pożywienia.
relevant bibliography is cited.
Uwagi: Analogiczne znaleziska, zob. Dimoula et
al. 2014, 491–501; Urem et al. 2014, 505–517, gdzie
cytowana jest literatura przedmiotu.
Bibliografia: Dimoula et al. 2014, 495, fig. 4. Bibliography: Dimoula et al. 2014, 495, fig. 4.
Literatura: Dimoula et al. 2014: Dimoula, A. References: Dimoula et al. 2014: Dimoula, A.
Pentedeka, A. & Filis K. Lete I. The pottery of Pentedeka, A. & Filis K. Lete I. The pottery of
a Neolithic site in central Macedonia 100 years a Neolithic site in central Macedonia 100 years
after, in: Στεφανή Ε. Μερούσης Ν. Δημουλά Α. after, in: Στεφανή Ε. Μερούσης Ν. Δημουλά Α.
(eds.), 1912–2012. Εκατό χρόνια έρευνας στην (eds.), 1912–2012. Εκατό χρόνια έρευνας στην
Προϊστορική Μακεδονία. Πρακτικά τουΔιεθνούς Προϊστορική Μακεδονία. Πρακτικά τουΔιεθνούς
Συνεδρίου, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Συνεδρίου, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης,
22–24 Νοεμβρίου 2012, Θεσσαλονίκη 2014, 22–24 Νοεμβρίου 2012, Θεσσαλονίκη 2014,
491–503. Urem et al. 2014. Urem-Kotsou, D., 491–503. Urem et al. 2014. Urem-Kotsou, D.,
Papaioannou, A., Papadakou, T., Saridaki, N. & Papaioannou, A., Papadakou, T., Saridaki, N. &
Z. Intze, Pottery and stylistic boundaries. Early Z. Intze, Pottery and stylistic boundaries. Early
and middle Neolithic pottery in Macedonia, in E. and middle Neolithic pottery in Macedonia, in E.
Stefani, N. Merousis & A. Dimoula (eds), A Century Stefani, N. Merousis & A. Dimoula (eds), A Century
of Research in Prehistoric Macedonia, International of Research in Prehistoric Macedonia, International
Conference Proceedings, Archaeological Conference Proceedings, Archaeological
Museum of Thessaloniki, 22–24 November 2012, Museum of Thessaloniki, 22–24 November 2012,
Thessaloniki, 505–517. Thessaloniki, 505–517.
124
5 cm
0
106. N aczynie 106. H ole mouthed vessel

szerokootworowe with vertical handles
Stanowisko: Liti I Provenance: Lete I, Thessaloniki
Chronologia: Koniec wczesnego – początek Dating: Late Early – early Middle Neolithic.
środkowego neolitu
Materiał: Glina barwy szarobrązowej, Material: Clay grayish brown in colour, coarse
z gruboziarnistą domieszką grained
Stan zachowania: Fragmenty wylewu i jeden Preservation: Parts of the rim are not preserved
z uchwytów nie zachowały się; naczynie zostało and one handle is broken. It is mended from many
sklejone z wielu fragmentów; część krawędzi fragments and part of the rim and the body is
zrekonstruowano. reconstructed.
Średnica wylewu 12,5 cm Max. rim diam. 12.5 cm
Wysokość uchwytów 3 cm Handles height 3 cm
Opis: Naczynie szerokootworowe o gruszkowatym Description: Open-mouthed vessel with a convex
kształcie, z wklęsłym dnem oraz z pionowym, base, a pear-shaped body, a vertical slightly outward
nieznacznie wychylonym wylewem. W dolnej rim and an ellipsoid mouth. Four vertical tubular
części umiejscowione są cztery pionowe trąbkowate handles are placed symmetrically on the lower part,
uchwyty służące prawdopodobnie do zawieszania on the belly, possibly for suspending the vessel. It is
naczynia. Powierzchnia jest wygładzona, monochrome, with dark brown burnished surface,
monochromatyczna, o ciemnobrązowej barwie bearing dissimilarities in colour due to firing. The
w różnych odcieniach powstałych podczas wypału.
Na dnie i na uchwytach widoczne są silne ślady
zużycia. Naczynie prawdopodobnie służyło do
base and the handles bear strong use wear, which
was possibly related to food preservation and
serving.
125
przechowywania i serwowania pożywienia.
Comments: For parallels see Dimoula et al. 2014,
Uwagi: Analogiczne znaleziska, zob. Dimoula et 491–501 and Urem et al. 2014, 505–517, where the
al. 2014, 491–501; Urem et al. 2014, 505–517, gdzie relevant bibliography is cited.
cytowana jest literatura przedmiotu.
Bibliography: Dimoula et al. 2014, 495, fig. 4.
Bibliografia: Dimoula et al. 2014, 495, fig. 4.
References: Dimoula et al. 2014: Dimoula, A.
Literatura: Dimoula et al. 2014: Dimoula, A. Pentedeka, A. & Filis K. Lete I. The pottery of
Pentedeka, A. & Filis K. Lete I. The pottery of a Neolithic site in central Macedonia 100 years
a Neolithic site in central Macedonia 100 years after, in: Στεφανή Ε. Μερούσης Ν. Δημουλά Α.
after, in: Στεφανή Ε. Μερούσης Ν. Δημουλά Α. (eds.), 1912–2012. Εκατό χρόνια έρευνας στην
(eds.), 1912–2012. Εκατό χρόνια έρευνας στην Προϊστορική Μακεδονία. Πρακτικά του Διεθνούς
Προϊστορική Μακεδονία. Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης,
Συνεδρίου, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, 22–24 Νοεμβρίου 2012, Θεσσαλονίκη 2014,
22–24 Νοεμβρίου 2012, Θεσσαλονίκη 2014, 491–503. Urem et al. 2014. Urem-Kotsou, D.,
491–503. Urem et al. 2014. Urem-Kotsou, D., Papaioannou, A., Papadakou, T., Saridaki, N. &
Papaioannou, A., Papadakou, T., Saridaki, N. & Z. Intze, Pottery and stylistic boundaries. Early
Z. Intze, Pottery and stylistic boundaries. Early and middle Neolithic pottery in Macedonia, in E.
and middle Neolithic pottery in Macedonia, in E. Stefani, N. Merousis & A. Dimoula (eds), A Century
Stefani, N. Merousis & A. Dimoula (eds), A Century of Research in Prehistoric Macedonia, International
of Research in Prehistoric Macedonia, International Conference Proceedings, Archaeological
Conference Proceedings, Archaeological Museum of Thessaloniki, 22–24 November 2012,
Museum of Thessaloniki, 22–24 November 2012, Thessaloniki, 505–517.
Thessaloniki, 505–517.
5 cm
0
107. N aczynie 107. S kyphos with painted
typu skyfos decoration
126
Stanowisko: Serwia Provenance: Servia, Kozani
Chronologia: Środkowy neolit Dating: Middle Neolithic
Materiał: Glina barwy jasnobrązowej, Material: Clay light brown in colour, coarse
z gruboziarnistą domieszką grained.
Stan zachowania: Zachowała się połowa dna Preservation: Half of the base and the body and
i brzuśca oraz fragmenty wylewu; naczynie parts of the rim are preserved, mended. The rest of
sklejone z kilku fragmentów i zrekonstruowane; the vessel is reconstructed. The surface is worn and
powierzchnia nosi ślady eksploatacji; ornament the paint is chipped.
malowany uległ złuszczeniu.
Dimensions:
Wymiary: H. 13.6 cm
Wysokość 13,6 cm Rim diam. 17 cm
Description: Open and deep vessel with a tall
Opis: Szerokootworowe głębokie naczynie conical base, concave on the underside, a spherical
z wysoką, stożkowatą częścią przydenną, z wklęsłym body and a wide banded outward rim. It bears
od spodu dnem, kulistym brzuścem i szerokim painted dark red decoration on a light coloured
taśmowatym, wychylonym wylewem. Zdobione background. The rim is decorated, externally and
ciemnoczerwonym ornamentem malowanym na internally, with lateral flame-shaped patterns, as also
jasnym tle. Wylew zdobiony jest po obu stronach is the base, while two wide parallel zigzag bands
motywami płomienistymi, podobnie jak i dno. with flame-shaped motifs on both sides run around
Natomiast na brzuścu znajduje się dookolna the body. The colours bear great dissimilarities due
dekoracja w postaci szerokich równoległych to uneven firing. The use of the vessel is possibly
pasów tworzących zygzaki połączone z motywami related to food serving and consumption.
płomienistymi. Zróżnicowana kolorystyka naczynia
Comments: For parallels concerning the shape
jest wynikiem nierównych warunków wypału.
see Neolithic Culture in Greece, 341, no 306, for
Naczynie służyło prawdopodobnie do serwowania
the decoration see ibid, 246, no. 78, 256–257, nos
i spożywania pokarmów.
104–105 and also Adam-Veleni et al. 2014, 9–10.
Uwagi: Podobne znaleziska, por. Neolithic Culture Generally for the Middle Neolithic pottery in
1996, 341, no 306; analogiczne zdobienia, por. Macedonia see Urem et al. 2014, 505–517, where
Neolithic Culture 1996, 246, no. 78, 256–257, nos the relevant bibliography is cited.
104–105; Adam-Veleni et al. 2014, 9–10. Ogólna
charakterystyka ceramiki ze środkowego neolitu
w Macedonii por. Urem-Kotsou et al. 2014, 505– References: Adam-Veleni P., E. Stefani & A.
517, gdzie cytowana jest literatura przedmiotu. Dimoula 2014. Neolithic artefacts. Archaeological
Museum of Thessaloniki. Thessaloniki 2014.
Adam-Veleni et al. 2014. Heurtley 1939: Heurtley
Literatura: Adam-Veleni P., E. Stefani & A. W. A. Prehistoric Macedonia. An archaeological
Dimoula 2014. Neolithic artefacts. Archaeological reconnaissance of Greek Macedonia (west of
Museum of Thessaloniki. Thessaloniki 2014. the Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early
Adam-Veleni et al. 2014. Heurtley 1939: Heurtley Iron Ages, Cambridge 1939. Neolithic Culture
W. A. Prehistoric Macedonia. An archaeological
1996: Papathanassopoulos G. A. (ed.), Neolithic
Culture in Greece, Athens 1996. Urem-Kotsou
et al. 2014: Urem-Kotsou D. Papaioannou A.
127
Iron Ages, Cambridge 1939. Neolithic Culture Papadakou T. Saridaki N. & Intze Z. Pottery and
1996: Papathanassopoulos G. A. (ed.), Neolithic stylistic boundaries. Early and middle Neolithic
Culture in Greece, Athens 1996. Urem-Kotsou pottery in Macedonia, in: E Στεφανή Ε. Μερούσης
et al. 2014: Urem-Kotsou D. Papaioannou A. Ν. & Δημουλά Α. (eds.), 1912–2012. Εκατό
Papadakou T. Saridaki N. & Intze Z. Pottery and χρόνια έρευνας στην Προϊστορική Μακεδονία.
stylistic boundaries. Early and middle Neolithic Πρακτικά τουΔιεθνούς Συνεδρίου, Αρχαιολογικό
pottery in Macedonia, in: E Στεφανή Ε. Μερούσης Μουσείο Θεσσαλονίκης, 22–24 Νοεμβρίου 2012,
Ν. & Δημουλά Α. (eds.), 1912–2012. Εκατό Θεσσαλονίκη 2014, 505–517.
χρόνια έρευνας στην Προϊστορική Μακεδονία.
Πρακτικά τουΔιεθνούς Συνεδρίου, Αρχαιολογικό
Μουσείο Θεσσαλονίκης, 22–24 Νοεμβρίου 2012,
Θεσσαλονίκη 2014, 505–517.
5 cm
0
108. M isa 108. B asin with painted
decoration

128 Materiał: Glina barwy jasnobrązowej,

z gruboziarnistą domieszką
Material: Clay buff in colour, fine grained
Preservation: Half of the base and parts of the body
Stan zachowania: Połowa dna, fragmenty brzuśca and the rim are preserved, mended. The rest of the
i wylewu zostały sklejone; pozostałą część naczynia vessel is reconstructed.
zrekonstruowano.
Dimensions:
Wymiary: H. 9.6 cm
Wysokość 9,6 cm Rim diam. 20.5 cm
Średnica dna 15,5 cm Wall th. 0.7 cm
Description: Wide open and relatively deep
Opis: Szerokootworowe i stosunkowo głębokie vessel with a flat base, vertical rim and thick walls.
naczynie z płaskim dnem, pionowym wylewem It bears painted decoration with red colour on
i grubymi ściankami. Zdobione ornamentem a light background. On the exterior a compact
o czerwonej barwie malowanym na jasnym three-stepped motif is hanging from the rim and
tle. Na powierzchni zewnętrznej znajduje się antithetically, above the base, the edges of compact
potrójny motyw schodkowy odchodzący w dół flame-shaped patterns are discerned. The interior is
od wylewu, natomiast przy dnie widoczne są decorated with red parallel diagonal stripes, which
ślady zdobień płomienistych. Wnętrze naczynia boundaries are vague due to the final burnishing of
dekorowane jest czerwonymi równoległymi the vessel. A red stripe runs around the edge of the
skośnymi pasami, których granice są trudne do rim. The use of the vessel is possibly related to food
wyróżnienia z powodu końcowego wygładzania serving and consumption.
naczynia. Dookolnie wzdłuż wylewu biegnie
zdobienie w postaci czerwonego malowanego pasa.
Naczynie prawdopodobnie służyło do serwowania
i spożywania pożywienia.
Uwagi: Analogie odnośnie kształtu i ornamentu, Comments: For parallels concerning the shape and
zob. Neolithic Culture 1996, 341, 256–257, no. the decoration see Neolithic Culture in Greece, 341,
104–105; Adam-Veleni et al. 2014, 9–10. Ogólna 256–257, nos 104–105 and also Adam-Veleni et
charakterystyka ceramiki ze środkowego neolitu al. 2014, 9–10. Generally for the Middle Neolithic
w Macedonii por. Urem-Kotsou et al. 2014, 505– pottery in Macedonia see Urem et al. 2014, 505–
517, gdzie cytowana jest literatura przedmiotu. 517, where the relevant bibliography is cited.
Bibliografia: Heurtley 1939, 135, no. 4. Bibliography: Heurtley 1939, 135, no. 4.
Literatura: Adam-Veleni et al. 2002: Π. Αδάμ- References: Adam-Veleni P., E. Stefani & A.
Βελένη, Μ. Βιολατζής, Π. Καρατάσιος & Α. Dimoula 2014. Neolithic artefacts. Archaeological
Στάγκος, Προιστορικές θέσεις στην ενδοχώρα Museum of Thessaloniki. Thessaloniki 2014.
του Στρυμονικού κόλπου. Νεολιθική θέση στην Adam-Veleni et al. 2014. Heurtley 1939: Heurtley
Ασπροβάλτα, ΑΕΜΘ 16, 171–181. Adam-Veleni et W. A. Prehistoric Macedonia. An archaeological
al. 2014 Heurtley 1939: Heurtley W. A. Prehistoric reconnaissance of Greek Macedonia (west of
Macedonia. An archaeological reconnaissance the Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early
of Greek Macedonia (west of the Struma) in the Iron Ages, Cambridge 1939. Neolithic Culture
Neolithic, Bronze, and Early Iron Ages, Cambridge 1996: Papathanassopoulos G. A. (ed.), Neolithic
1939. Neolithic Culture 1996: Papathanassopoulos Culture in Greece, Athens 1996. Urem-Kotsou
G. A. (ed.), Neolithic Culture in Greece, Athens et al. 2014: Urem-Kotsou D. Papaioannou A.
129
1996. Urem-Kotsou et al. 2014: Urem-Kotsou Papadakou T. Saridaki N. & Intze Z. Pottery and
D. Papaioannou A. Papadakou T. Saridaki N. & stylistic boundaries. Early and middle Neolithic
Intze Z. Pottery and stylistic boundaries. Early pottery in Macedonia, in: E Στεφανή Ε. Μερούσης
and middle Neolithic pottery in Macedonia, Ν. & Δημουλά Α. (eds.), 1912–2012. Εκατό
in: E Στεφανή Ε. Μερούσης Ν. & Δημουλά Α. χρόνια έρευνας στην Προϊστορική Μακεδονία.
(eds.), 1912–2012. Εκατό χρόνια έρευνας στην Πρακτικά τουΔιεθνούς Συνεδρίου, Αρχαιολογικό
Προϊστορική Μακεδονία. Πρακτικά τουΔιεθνούς Μουσείο Θεσσαλονίκης, 22–24 Νοεμβρίου 2012,
Συνεδρίου, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2014, 505–517.
22–24 Νοεμβρίου 2012, Θεσσαλονίκη 2014,
505–517.
5 cm
0
109. N aczynie 109. H ole-mouthed vessel
szerokootworowe with “scraped”
decoration

130
Chronologia: Koniec środkowego neolitu Dating: End of the Middle Neolithic
Materiał: Glina o jasnożółtej barwie, Material: Clay buff in colour, fine grained
z drobnoziarnistą domieszką
Preservation: Approximately half of the rim and
Stan zachowania: Zachowała się około połowa the body are preserved, mended. The rest of the
krawędzi i brzuśca, które sklejono z kilku vessel is reconstructed. The surface is worn in areas.
fragmentów; pozostała część naczynia została
Dimensions:
zrekonstruowana; powierzchnia miejscami jest
H. 18.5 cm
zniszczona.
Rim diam. 13.5 cm
Wymiary: Base diam. 13.5 cm (hypothetical)
Wysokość 18,5 cm Wall th. 0.4 cm
Średnica wylweu 13,5 cm
Description: Large sized vessel with a piriform
Średnica dna 13,5 cm (hipotetyczna)
body, a short neck and a slightly outward rim.
The reconstructed flat base is hypothetical. The
Opis: Dużych rozmiarów naczynie gruszkowate outer surface is covered entirely with red coloured
z krótką szyjką i lekko wychylonym wylewem. “scraped” decoration with patterns of crosswise
Kształt zrekonstruowanego dna jest hipotetyczny. vertical bundles of stripes. Two small lugs, ellipsoid
Powierzchnia zewnętrzna pokryta jest całkowicie in shape, similar to the grains of wheat, are placed
czerwonym ornamentem skrobanym w postaci obliquely on the belly. The use of the vessel is related
skośnych pasów. Dwa małe uszka o owalnym to food preservation and serving.
kształcie, podobne do ziaren pszenicy umiejscowione
Comments: These vessels from the site of Servia
są skośnie na brzuścu. Naczynie służyło do
comprise some of the most representative examples
przechowywania i serwowania pożywienia.
of the Middle Neolithic decorated pottery. During
Uwagi: Naczynia pochodzące z Serwii zaliczają się this period potters reached high levels of skill,
do najbardziej charakterystycznych przykładów
środkowoneolitycznej ceramiki ornamentowanej. as evidenced by the shapes of the vessels, which
W tym okresie wytwórcy osiągnęli wysoki poziom became larger and more complex, their decoration,
umiejętności, na co wskazują kształty naczyń which was generalized and improved, and their
(większe, bardziej skomplikowane formy), staranny technology, characterised by the careful selection
i wyszukany ornament, a także technologia oparta and processing of raw materials, along with
na lepszym doborze i zaawansowanych sposobach advanced firing. The result was the production of
przetwarzania surowców i technikach wypału. artefacts of high technological and aesthetic quality,
W rezultacie powstawały naczynia o znacznych which should have had a similar social value in
walorach estetycznych i technologicznych, które the context of the Neolithic communities. These
pełniły ważną rolę w społecznościach neolitycznych. particular vessels derive from domestic contexts
Naczynia tego typu pochodzą z kontekstów and their use can be defined as tableware, possibly
domowych. Interpretuje się je jako ceramikę stołową participating in events of social importance and/or
używaną przypuszczalnie w trakcie wydarzeń display, such as meals, feasts or banquets. Moreover,
o znaczeniu społecznym i/lub pokazowym, jak np. these particular types of vessels are characteristic
posiłki, uczty, bankiety. Omawiane typy naczyń są of sites of the geographical area of Thessaly, with
charakterystyczne dla stanowisk z Tesalii, z którą which the areas of Macedonia, especially in the
Macedonia (szczególnie jej zachodnie rejony) western part, appear to be closely related. For
utrzymywała bliskie kontakty. Analogie odnośnie parallels concerning the shape see Neolithic Culture
kształtu naczyń, zob. Neolithic Culture 1996, 342, in Greece, 342, no 309 and for the decoration see
no 309; odnośnie ornamentu, zob. Neolithic Cultur
1996, 257, no 106, a także Adam-Veleni et al. 2014,
12–13. Szczegółowa analiza tego konkretnego typu
ibid, 257, no 106, and also Adam-Veleni et al. 2014,
12–13. For a detailed analysis of this particular
type of decoration see Pentedeka 2008, where the
131
ornamentu, zob. Pentedeka 2008, gdzie przytaczana relevant bibliography is cited.
jest literatura przedmiotu.
References: Adam-Veleni P., E. Stefani & A.
Literatura: Adam-Veleni et al. 2002: Π. Αδάμ- Dimoula 2014. Neolithic artefacts. Archaeological
Βελένη, Μ. Βιολατζής, Π. Καρατάσιος & Α. Museum of Thessaloniki. Thessaloniki 2014.
Στάγκος, Προιστορικές θέσεις στην ενδοχώρα Adam-Veleni et al. 2014. Heurtley 1939: Heurtley
του Στρυμονικού κόλπου. Νεολιθική θέση στην W. A. Prehistoric Macedonia. An archaeological
Ασπροβάλτα, ΑΕΜΘ 16, 171–181. Adam-Veleni et reconnaissance of Greek Macedonia (west of the
al. 2014. Heurtley 1939: Heurtley W. A. Prehistoric Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron
Macedonia. An archaeological reconnaissance Ages, Cambridge 1939. Neolithic Culture 1996:
of Greek Macedonia (west of the Struma) in the Papathanassopoulos G. A. (ed.), Neolithic Culture
Neolithic, Bronze, and Early Iron Ages, Cambridge in Greece, Athens 1996. Pentedeka 2008: Πεντεδέκα
1939. Neolithic Culture 1996: Papathanassopoulos Α. Δίκτυα ανταλλαγής της κεραμικής κατά τη
G. A. (ed.), Neolithic Culture in Greece, Athens Μέση και Νεότερη Νεολιθική στη Θεσσαλία, PhD
1996. Pentedeka 2008: Πεντεδέκα Α. Δίκτυα thesis, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης,
ανταλλαγής της κεραμικής κατά τη Μέση και Θεσσαλονίκη 2008.
Νεότερη Νεολιθική στη Θεσσαλία, PhD thesis,
Θεσσαλονίκη 2008.
5 cm
0
110. Dzban 110. J ug with “scraped”
decoration

132
Chronologia: Koniec środkowego neolitu Dating: End of the Middle Neolithic
Materiał: Glina o jasnożółtej barwie, Material: Clay buff in colour, fine grained
Preservation: The rim and the neck and sherds of
Stan zachowania: Fragmenty wylewu, szyjki the body are preserved, mended. The rest of the
i brzuśca zostały sklejone; pozostała część naczynia vessel is reconstructed. The rim is chipped.
została zrekonstruowana; ubytki w wylewie.
Dimensions:
Wymiary: H. 20.5 cm
Średnica wylewu 10, 8 cm Base diam. 7.5 cm (hypothetical)
Średnica dna 7,5 cm (hipotetyczna) Wall th. 0.4 cm
Grubość ścianek 0,4 cm Handle height 7 cm (hypothetical)
Wysokość uchwytów 7 cm (hipotetyczna)
Description: Closed vessel with a compressed
Opis: Naczynie wąskootworowe z kulistym spherical body, cylindrical neck with a vertical
brzuścem, cylindryczną szyjką, pionowym outward rim and thin walls. The reconstruction of
wychylonym wylewem i cienkimi ściankami. the flat base and the banded handle is hypothetical.
Zrekonstruowane płaskie dno i uchwyt mają kształt The outer surface is covered entirely with red
hipotetyczny. Zewnętrzna powierzchnia pokryta jest coloured “scraped” decoration, which creates
w całości czerwonym ornamentem „skrobanym” patterns of successive angles and parallel stripes,
w postaci linii biegnących pod różnymi kątami oraz diagonal and horizontal. Similar stripes are
równoległych pasów. Podobne pasy znajdują się discerned in the interior of the neck. This technique
na wewnętrznej stronie szyjki. Technika zdobienia includes the covering of the vessel with red slip and
polegała na pokryciu naczynia czerwoną angobą its subsequent scraping before it dries completely. In
i następnie na wyskrobywaniu wzorów przed jej the end the vessel is polished, resulting in the vague
całkowitym wyschnięciem. Na końcu naczynie limits of the decorative bands. The use of the vessel
było polerowane, w rezultacie czego granice is possibly related to the preservation and serving of
pasów dekoracyjnych ulegały zatarciu. Naczynie liquids.
prawdopodobnie służyło do przechowywania Comments: For parallels concerning the shape and
i serwowania płynów. the decoration see Neolithic Culture in Greece, 257,
no 106 and also Adam-Veleni et al. 2014, 12–13.
Uwagi: Analogie odnośnie kształtu i ornamentyki
For a detailed analysis of this particular type of
naczyń, zob. Neolithic Culture 1996, 257, no
decoration see Pentedeka 2008, where the relevant
106, a także Adam-Veleni et al. 2014, 12–13.
bibliography is cited.
Szczegółowa analiza tego typu ornamentyki, zob.
Pentedeka 2008, gdzie przytaczana jest literatura Bibliography: Heurtley 1939, 137, no. 9.
przedmiotu.
References: Adam-Veleni P., E. Stefani & A.
Bibliografia: Heurtley 1939, 137, no. 9. Dimoula 2014. Neolithic artefacts. Archaeological
Museum of Thessaloniki. Thessaloniki 2014.
Literatura: Adam-Veleni et al. 2002: Π. Αδάμ-
Adam-Veleni et al. 2014. Heurtley 1939: Heurtley
Βελένη, Μ. Βιολατζής, Π. Καρατάσιος & Α.
Στάγκος, Προιστορικές θέσεις στην ενδοχώρα
του Στρυμονικού κόλπου. Νεολιθική θέση στην
Ασπροβάλτα, ΑΕΜΘ 16, 171–181. Adam-Veleni et
Ages, Cambridge 1939. Neolithic Culture 1996:
al. 2014. Heurtley 1939: Heurtley W. A. Prehistoric
Papathanassopoulos G. A. (ed.), Neolithic Culture
Macedonia. An archaeological reconnaissance
in Greece, Athens 1996. Pentedeka 2008: Πεντεδέκα
of Greek Macedonia (west of the Struma) in the
Α. Δίκτυα ανταλλαγής της κεραμικής κατά τη
Neolithic, Bronze, and Early Iron Ages, Cambridge
133
Μέση και Νεότερη Νεολιθική στη Θεσσαλία, PhD
1939. Neolithic Culture 1996: Papathanassopoulos
thesis, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης,
G. A. (ed.), Neolithic Culture in Greece, Athens
1996. Pentedeka 2008: Πεντεδέκα Α. Δίκτυα
ανταλλαγής της κεραμικής κατά τη Μέση και Author: Anastasia Dimoula
Νεότερη Νεολιθική στη Θεσσαλία, PhD thesis,
5 cm
0
111. Kubek 111. C up with painted

decoration

Chronologia: Późny neolit I Dating: Late Neolithic I
Materiał: Glina o jasnoszarej barwie, Material: Clay light gray in colour, fine grained
Preservation: Sherds from the rim, the body and
Stan zachowania: Fragmenty wylewu, dna i brzuśca the base are preserved, mended. The rest of the
zostały sklejone; pozostała część naczynia została vessel is reconstructed
zrekonstruowana.
Dimensions:
Wymiary: H. 11 cm
Wysokość 11 cm Rim diam. 19 cm
Description: Flat base, body in the shape of
Opis: Naczynie z brzuścem w kształcie ściętego a truncated cone, vertical rim. The walls of the
stożka, z płaskim dnem, pionowym wylewem vessel are extremely thin, similar to an egg shell. It
i bardzo cienkimi ściankami o grubości skorupki bears painted dark gray decoration on a light gray
jajka. Powierzchnia pokryta jest ciemnoszarym burnished surface. A wide stripe surrounds the
ornamentem malowanym na szarej wygładzonej outer rim; the body is covered with fine vertical
powierzchni. Zewnętrzna strona wylewu parallel lines, while three complexes of lines and
zdobiona jest szerokim malowanym pasem; dots are arranged vertically in a vacuum. In the
134 brzusiec pokrywają cienkie pionowe, równoległe

linie; w wolnych przestrzeniach pomiędzy nimi
interior parallel and curvilinear stripes decorate
the rim and fine successive angles the body. It has
umieszczone są pionowo trzy skupiska linii two circular holes intended to repair the vessel.
i kropek. Wewnątrz wylewu znajduje się zdobienie Regarding its use, it belongs to tableware, for the
w postaci równoległych zakrzywionych pasów, serving and consumption of liquids, possibly for
natomiast na brzuścu – ornament w formie events of high social importance.
zakrzywionych linii. Naczynie ma dwa okrągłe
Comments: This vessel belongs to the most typical
otwory naprawcze. Prawdopodobnie służyło do
ceramic category of the beginnings of the Late
spożywania płynów, przypuszczalnie podczas
Neolithic period, “grey” ware. During this period
wydarzeń o dużym znaczeniu społecznym.
ceramic practices and especially pyrotechnology
Uwagi: Naczynie to należy do najbardziej typowej reach very high levels of skill, as potters use very
kategorii wyrobów ceramicznych późnego neolitu, fine-grained clays to build by hand vessels with
tj. ceramiki „szarej”. W tym czasie produkcja extremely thin walls, while they control fully firing
ceramiczna i technologia wypału osiągnęły conditions and high temperatures. The result is
bardzo wysoki poziom. Wytwórcy schudzali glinę these still miraculous vessels, which would be
drobnoziarnistą domieszką, dzięki czemu możliwa valuable for their owners. This is further evidenced
była produkcja naczyń cienkościennych; mieli by the mounting holes that very frequently occur
także pełną kontrolę nad warunkami wypału. on them, which indicates that even when they
W rezultacie powstawały naczynia o niezwykle broke they were repaired in order for their life to
wysokiej jakości. Ich wartość dodatkowo be extended. Finally, it should be noted that recent
potwierdzają często występujące w nich otwory archaeometric studies have indicated that this type
naprawcze świadczące o dokonanej naprawie. of pottery was product of specialised workshops
Badania archeometryczne wykazały, że naczynia operating in western Thessaly, testifying that the
te były produkowane w wyspecjalizowanych settlements of Macedonia participated actively in
warsztatach funkcjonujących w zachodniej Tesalii. extensive networks of circulating of goods. For
Potwierdza to aktywny udział społeczności parallels in shape and decoration see Neolithic
z Macedonii w rozbudowanych sieci wymiany. Culture in Greece, 259, no. 109. For a detailed
Analogie odnośnie kształtu i ornamentu, zob. discussion on the “gray on gray” ware see Pentedeka
Neolithic Culture 1996, 259, no. 109. Szczegółowe 2008, 70–74.
rozważania na temat ceramiki szarej, zob. Pentedeka
2008, 70–74.
reconnaissance of Greek Macedonia (west of the Ages, Cambridge 1939. Neolithic Culture 1996:
Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron Papathanassopoulos G. A. (ed.), Neolithic Culture
Ages, Cambridge 1939. Neolithic Culture 1996: in Greece, Athens 1996. Pentedeka 2008: Πεντεδέκα
Papathanassopoulos G. A. (ed.), Neolithic Culture Α. Δίκτυα ανταλλαγής της κεραμικής κατά τη
in Greece, Athens 1996. Pentedeka 2008: Πεντεδέκα Μέση και Νεότερη Νεολιθική στη Θεσσαλία, PhD
Α. Δίκτυα ανταλλαγής της κεραμικής κατά τη thesis, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης,
Μέση και Νεότερη Νεολιθική στη Θεσσαλία, PhD Θεσσαλονίκη 2008.
thesis, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης,
135
5 cm
0
112. Kubek 112. C up with incised

decoration

Chronologia: Późny neolit II. Dating: Late Neolithic II.
Materiał: Glina o szarobrązowej barwie, ze Material: Clay grayish brown in colour, medium
średnioziarnistą domieszką grained
Stan zachowania: Zachowała się mniej niż połowa Preservation: Less than the half of the vessel is
naczynia; resztę naczynia zrekonstruowano. preserved, the rest is reconstructed.
Średnica wylewu 11 cm Rim diam. 11 cm
Wysokość uchwytu 2,5 cm Handle height 2.5 cm
Opis: Naczynie w kształcie ściętego stożka, Description: Flat base, body in the shape of
z pionowym wylewem i grubymi ściankami. a truncated cone, vertical rim, thick walls. A pair of
Poniżej wylewu znajdują się dwa przekłute uszka. vertical perforated lugs is placed below the rim. The
Powierzchnia naczynia jest szorstka, zdobiona surface is coarse with incised decoration created
ornamentem nacinanym, wykonanym za pomocą with a sharp tool. The exterior is covered with
ostrego narzędzia. Zewnętrzna powierzchnia linear angular motifs, triangles and lozenges, while
pokryta jest motywami linearnymi, trójkątami the interior bears inverted triangles. The use of the
i rombami, natomiast wewnętrzna odwróconymi vessel is probably related to the consumption of
trójkątami. Naczynie prawdopodobnie służyło liquids, while the lugs might have been used for its
do spożywania płynów; uszka mogły służyć do suspension.
zawieszania naczynia.
Comments: For parallels regarding the decoration
Uwagi: Analogie odnośnie ornamentyki, zob. see Aslanis 1992, 183, table 57.10.
136
Aslanis 1992, 183, table 57.10.
References: Aslanis 1992: Ι. Ασλάνης, Η
Literatura: Aslanis 1992: Ι. Ασλάνης, Η Προϊστορία Προϊστορία της Μακεδονίας. Η Νεολιθική Εποχή,
της Μακεδονίας. Η Νεολιθική Εποχή, Εκδόσεις Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1992.
Καρδαμίτσα, Αθήνα 1992.
5 cm
0
113. Misa 113. B asin-shaped vessel with

matt-painted decoration

Materiał: Glina o jasnożółtej barwie (10 YR 6/4), Material: Clay buff (10 YR 6/4 light yellowish
z domieszką drobno- i średnioziarnistą; widoczne są brown) with several inclusions, small and medium
szare przebarwienia powstałe na skutek zmiennych sized, gray sooting clouds due to uneven firing
warunków wypału; barwa ornamentu malowanego: conditions. Colour of painted decoration: 2,5 Y 3/4
ciemnoczerwonawo-brązowa (2,5 Y 3/4) dark reddish brown.
Stan zachowania: Zachowała się część wylewu Preservation: Part of the rim and the body, along
i brzuśca wraz z uchwytem; naczynie sklejono with a handle, are preserved. It is mended from four
z czterech fragmentów i w dużej mierze sherds and reconstructed to a large extent.
zrekonstruowano.
Dimensions:
Wymiary: H. 12.2 cm
Wysokość 12,2 cm Th. 0.5 cm
Description: Open, basin-shaped vessel with an
Opis: Szerokootworowe naczynie esowate w kształcie s-profile. Tubular handles are vertically placed on
misy, z rurkowatymi uchwytami umieszczonymi the belly. Both sides are burnished, while traces
pionowo na brzuścu. Zarówno zewnętrzna, jak of the burnishing tool are discerned on the inner
i wewnętrzna powierzchnia są wygładzone, przy surface. It bears matt-painted (reddish brown
czym wewnątrz widoczne są ślady po gładziku. colour) decoration: parallel vertical stems cover the
Naczynie ma matowy ornament malowany (w kolorze
czerwonawobrązowym): równoległe pionowe linie
inner area of the rim, while its outer area is adorned
by a series of dense multiple angular stems. A series 137
pokrywają wewnętrzną stronę wylewu, natomiast of antithetic solid triangles runs around the belly.
zewnętrzna strona posiada liczne linie rozmieszczone On the upper part the triangles meet the decorative
pod różnymi kątami. Dookolnie wzdłuż brzuśca zone of the rim, while in the lower end hooked
przebiegają przeciwstawne trójkąty, które u góry łączą motifs are formed. A second zone with triangular
się z ornamentowaną strefą zdobień na wylewie, hooked motifs is discerned in the lowest part of the
a u dołu kończą się haczykowatymi motywami. Druga, vessel, though poorly preserved. The handle bears
słabo zachowana strefa z ornamentami znajduje się thin vertical painted bands.
w najniższej partii naczynia i składa się z trójkątnych
Comments: The particular type of basin does
haczykowatych motywów. Uchwyt zdobiony jest
not meet exact parallels. For similar shapes from
wąskimi pionowymi malowanymi pasami.
Kastanas see Hochstetter 1987, pl. 235.10, 231.9,
Uwagi: Nie są znane pełne analogie dla tego 223.8, 239.1 (but with different types of handles).
typu naczyń. Bliskie mu formy znalezione From Agios Mamas see Horejis 2007, pl. 59.1666
na stanowisku Kastanas, ale z innymi typami (without handles). The basin is a shape that appears
uchwytów (Hochstetter 1987, pl. 235.10, 231.9, in the Late Bronze Age but becomes more popular
223.8, 239.1), a także w Ajos Mamas (Horejis in the Early Iron Age. It is an open vessel, such as
2007, pl. 59.1666), lecz bez uchwytów. Naczynia the bowl, but deeper.
tego typu pojawiają się w późnej epoce brązu, ale
Bibliography: Casson 1926, pl. XVI.1; Heurtley
upowszechniają się dopiero we wczesnej epoce
1939, 218, no. 423.
żelaza. Scharakteryzować je można jako naczynia
szerokootworowe, podobne do mis, ale głębsze. References: Casson 1926 Heurtley 1939: Heurtley
Bibliografia: Casson 1926, pl. XVI.1; Heurtley
reconnaissance of Greek Macedonia (west
1939, 218, no. 423.
of the Struma) in the Neolithic, Bronze, and
Literatura: Casson 1926 Heurtley 1939: Heurtley Early Iron Ages, Cambridge 1939. Hochstetter
reconnaissance of Greek Macedonia (west 1987: Hochstetter A. Kastanas, Die Kleinfunde,
of the Struma) in the Neolithic, Bronze, and Prahistorishe Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin
Early Iron Ages, Cambridge 1939. Hochstetter 1987. Horejs 2007: Horejs B. Das prähistorische
1987: Hochstetter A. Kastanas, Die Kleinfunde, Olynth. Ausgrabungen in der Toumba Agios Mamas,
Prahistorishe Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin 1994 – 1996. Die spätbronzezeitliche handgemachte
1987. Horejs 2007: Horejs B. Das prähistorische Keramik der schichten 13 bis 1, Prähistorische
Olynth. Ausgrabungen in der Toumba Agios Archäologie in Südosteuropa 21, Rahden/Westf.
Mamas, 1994 – 1996. Die spätbronzezeitliche 2007.
handgemachte Keramik der schichten 13 bis 1,
Prähistorische Archäologie in Südosteuropa 21,
Rahden/Westf. 2007.
5 cm
0
138
114. Misa 114. B asin-shaped vessel with

matt-painted decoration

Stanowisko: Tumba, Saloniki(Kalamaria) Provenance: Toumba, Thessaloniki (Kalamaria)
Materiał: Glina o pomarańczowej barwie Material: Clay orange with various shades (2,5
z odcieniami czerwieni (2,5 Y 5/6, 5 YR 6/4, 5 Y 5/6 red, 5YR 6/4 light reddish brown, 5 YR
YR 5/8) powstałymi prawdopodobnie na skutek 5/8 yellowish red) probably due to uneven firing
zmiennych warunków wypału; barwa ornamentu conditions. Colour of painted decoration: brown
malowanego: brązowa (7,5 YR 2,5/2). (7,5 YR 2,5 / 2 very dark brown).
fragmentów i w większości zrekonstruowane. reconstructed to a large extent.
Średnica wylewu ok. 14,6 cm Rim diam. approximately 14.6
Opis: Misa z rozchylonym wylewem, ostrym profilem Description: Bowl with an outward rim,
i półkulistym brzuścem oraz z podstawą w kształcie carinated profile and semiglobular body. Its
płytkiego pierścienia. Prawdopodobnie pierwotnie base is shallow ring-shaped. It probably had two
miała ona dwa podniesione uchwyty umieszczone raised handles attached to the rim. The outer
na wylewie. Zewnętrzna i wewnętrzna powierzchnia and inner surface are burnished. It bears matt-
są gładzone. Naczynie ma typowy w swojej kategorii painted decoration with motifs rather typical of
matowy ornament malowany. Na krawędzi wylewu this category. A band surrounds the edge of the
znajduje się dookolny malowany pas, natomiast od rim, while the inner surface is decorated with
wewnątrz rozmieszczono odwrócone, zakreskowane groups of inverted, hatched triangles and spirals.
trójkąty i spirale. Ornament widoczny na powierzchni On the outer surface a band surrounds the vessel
zewnętrznej składa się z pasa otaczającego naczynie at the height of the base of the rim and another
na wysokości podstawy wylewu oraz z dwóch two at the height of the carination. Between these
dookolnych pasów na wysokości załomu brzuśca. two a decorative zone is created, composed of
Pomiędzy pasami znajduje się strefa zdobień złożona panels – possibly four – formed by complexes
z dwóch–czterech paneli zawierających gładkie of vertical lines, plain and serrated. Between
i ząbkowane linie pionowe. Pomiędzy panelami the panels there are groups of cross-hatched
umieszczony jest ornament w postaci zaszrafowanych
trójkątów. Pod załomem przedstawiono przeciwległe
pary zakreskowanych trójkątów z wyraźnie
triangles. Beneath this decorative zone antithetic
pairs of hatched triangles with a distinct peak are
placed.
139
zaznaczonymi wierzchołkami.
Comments: Semi-globular bowls with raised
Uwagi: Półkuliste misy z podniesionymi handles (kantharoid bowls) are a particularly
uchwytami (misy kantarosowe) są szczególnie characteristic shape of the Late Bronze Age
charakterystycznymi przykładami ceramiki Macedonian pottery. These vessels very often bear
macedońskiej z późnej epoki brązu. Naczynia matt-painted decoration. The handles either have
tego typu są bardzo często dekorowane matowym the form of a loop or are angular and ear-shaped.
ornamentem malowanym. Uchwyty mają kształt The base is usually flat or ring-shaped, but examples
pętli, albo są umieszczone pod kątem i mają formę with a short foot also exist (see Stefani 2011, no.
guzów. Dno jest zazwyczaj płaskie albo w kształcie 63). For the shape see parallels from Kastanas in
pierścienia; znane są także egzemplarze z krótką Hochstetter 1987, pl. 29.12, 46.5, 51.6 (also matt-
nóżką (zob. Stefani 2011, no. 63). Analogie w zakresie painted vessel). From Agios Mamas see Horejs
kształtu, w tym także naczynie zdobione matowym 2007, pl. 51.9433. From Tsaousitsa see Heurtley
ornamentem malowanym, pochodzą ze stanowisk 1939, no. 434.
Kastanas (Hochstetter 1987, pl. 29.12, 46.5, 51.6),
Bibliography: Heurtley 1939, no. 455.
Ajos Mamas (Horejs 2007, pl. 51.9433), Tsausitsa
(Heurtley 1939, no. 434). References: Heurtley 1939: Heurtley W. A.
Bibliografia: Heurtley 1939, no. 455.
reconnaissance of Greek Macedonia (west
Literatura: Heurtley 1939: Heurtley W. A. of the Struma) in the Neolithic, Bronze, and
Prehistoric Macedonia. An archaeological Early Iron Ages, Cambridge 1939. Hochstetter
reconnaissance of Greek Macedonia (west 1987: Hochstetter A. Kastanas, Die Kleinfunde,
of the Struma) in the Neolithic, Bronze, and Prahistorishe Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin
Early Iron Ages, Cambridge 1939. Hochstetter 1987. Horejs 2007: Horejs B. Das prähistorische
1987: Hochstetter A. Kastanas, Die Kleinfunde, Olynth. Ausgrabungen in der Toumba Agios
Prahistorishe Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin Mamas, 1994 – 1996. Die spätbronzezeitliche
1987. Horejs 2007: Horejs B. Das prähistorische handgemachte Keramik der schichten 13 bis 1,
Olynth. Ausgrabungen in der Toumba Agios Prähistorische Archäologie in Südosteuropa 21,
Mamas, 1994 – 1996. Die spätbronzezeitliche Rahden/Westf. 2007. Stefani 2011.
handgemachte Keramik der schichten 13 bis 1,
Rahden/Westf. 2007. Stefani 2011.
5 cm
0
140
115. Amfora 115. A mphora with painted

decoration
Saloniki, ΙΣΤ 3092 Region of Thessaloniki, ΙΣΤ 3092
Stanowisko: Asprowalta, Saloniki Provenance: Platoma Asprovalta, Thessaloniki
Materiał: Glina o czerwonawej barwie, Material: Clay reddish in colour, fine grained.
Preservation: Intact, mended from many fragments
Stan zachowania: Naczynie zachowane w całości; and reconstructed in spots of the body and rim.
sklejone z wielu fragmentów i zrekonstruowane Chipped and worn mainly on the lower part.
w kilku miejscach brzuśca i wylewu; ma wyszczer-
Dimensions:
bienia i ślady eksploatacji widoczne głównie w dolnej
H. 27 cm
części.
Max. rim diam. 16.5 cm
Wymiary: Base diam. 8 cm
Wysokość 27 cm Wall th. 0.5 cm
Maksymalna średnica wylewu 16,5 cm Description: Large sized amphora with a narrow
Średnica dna 8 cm flat base, a tall body with a curved outline, a tall
Grubość ścianek 0,5 cm neck with a vertical rim and ellipsoid mouth, and
two vertical slightly raised handles, ellipsoid in
Opis: Dużych rozmiarów amfora z wąskim, płaskim
section. It is decorated through the application of
dnem, wysokim profilowanym brzuścem, wysoką
black coloured paint on red slipped surface. Wide
szyjką i pionowym, zakończonym owalnie wyle-
curvilinear stripes create sections on the neck and
wem oraz z dwoma pionowymi lekko uniesionymi
bundles of stripes triangular sections on the body,
uchwytami o owalnym przekroju. Naczynie po-
which are decorated with curved motifs, sigmoid
siada ornament malowany czarnym pigmentem
and crescents. The use of the vessel is related to the
na czerwonej angobowanej powierzchni. Szerokie
preservation and consumption of liquids.
zakrzywione pasy zdobnicze tworzą na szyjce motyw
metopowy, a grupy pasów na brzuścu układają się Comments: This particular ceramic category,
w trójkątne motywy, w które wkomponowano wzory which is characterized by exceptionally pure clay,
złożone z krzywoliniowych i esowatych kompozycji evenly fired, thin walls and burnished surface, is an
oraz półksiężyców. Czarne pasy zdobią także ucha; expression of one of the most important moments
dookolnie po wewnętrznej stronie wylewu przebiega in the history of ceramic technology and art.
natomiast czerwony pas. Funkcja naczynia związana Moreover, it expresses a broader trend of the era to
była prawdopodobnie z przechowywaniem i kon- produce elaborately decorated vessels in the Aegean
sumpcją płynów. and Southeast Europe and especially in Macedonia
Uwagi: Omawiana kategoria ceramiki (zdobiona
czarnymi motywami na czerwonym tle), charakte-
and Thrace, where such vessels are found in great
variety. The more dynamic representation of this
pottery is located in eastern Macedonia, while its
141
ryzująca się wyjątkowo starannie oczyszczoną gliną,
wide distribution reaches the Pagasitikos Gulf in
równym wypałem, cienkimi ściankami i wygładzoną
Thessaly. This demonstrates that it participated
powierzchnią, stanowi odzwierciedlenie jednego
actively in the communication and exchange
z najważniejszych momentów w historii technologii
networks, which operated systematically during
ceramicznej i sztuki. Uwidacznia ona szerszy trend
this era, covering large areas. For parallels
wyrażający się w produkcji starannie ornamentowa-
regarding shape and decoration, along with
nych naczyń na obszarze Egei i południowo-wschod-
a detailed discussion on the “black on red” ware
niej Europy, szczególnie w Macedonii i Tracji, gdzie
see Malamidou 2014, 527–536, where the relevant
naczynia te znajdowane są w dużych ilościach. Naj-
bardziej dynamiczny rozwój tego typu wytwórczości
ceramicznej widoczny jest we wschodniej Macedonii, Bibliography: Adam-Veleni et al. 2002, 179, fig. 7.
natomiast dystrybucja naczyń sięga rejonów Zatoki
References: Adam-Veleni et al. 2002: Αδάμ-
Pagasyjskiej w Tesalii. Tak szeroki zasięg jej występo-
Βελένη Π. Βιολατζής Μ. Καρατάσιος Π. &
wania poświadcza, że była ona towarem wymiennym
Στάγκος Α. Προιστορικές θέσεις στην ενδοχώρα
w ramach systematycznie funkcjonujących w tym
okresie sieci wymiany handlowej. Analogie odnośnie
Ασπροβάλτα, Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία
kształtu i ornamentyki wraz z szczegółowym omó-
και στη Θράκη 16, 2002, 171–181. Malamidou
wieniem ceramiki malowanej białym pigmentem
2014: Μαλαμίδου Δ. Ταυτότητες ανθρώπων και
na czerwonym tle, zob. Malamidou 2014, 527–536,
διακοσμημένα κεραμικά σκεύη κατά τη Νεότερη
gdzie przytaczana jest literatura przedmiotu.
Νεολιθική στη Βόρεια Ελλάδα: παραδείγματα από
Bibliografia: Adam-Veleni et al. 2002, 179, fig. 7. την κεραμική παράδοση «μαύρο σε ερυθρό», in:
Στεφανή Ε. Μερούσης Ν. & Δημουλά Α. (eds.),
Literatura: Adam-Veleni et al. 2002: Αδάμ-
1912–2012. Εκατό χρόνια έρευνας στην Προϊστορική
Βελένη Π. Βιολατζής Μ. Καρατάσιος Π. &
Μακεδονία. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου,
Στάγκος Α. Προιστορικές θέσεις στην ενδοχώρα
Ασπροβάλτα, Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης 22–24
και στη Θράκη 16, 2002, 171–181. Malamidou Νοεμβρίου 2012, Θεσσαλονίκη 2014, 527–536.
2014: Μαλαμίδου Δ. Ταυτότητες ανθρώπων και
διακοσμημένα κεραμικά σκεύη κατά τη Νεότερη
Νεολιθική στη Βόρεια Ελλάδα: παραδείγματα από
την κεραμική παράδοση «μαύρο σε ερυθρό», in:
Στεφανή Ε. Μερούσης Ν. & Δημουλά Α. (eds.),
1912–2012. Εκατό χρόνια έρευνας στην Προϊστορική
Μακεδονία. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης 22–24
Νοεμβρίου 2012, Θεσσαλονίκη 2014, 527–536.
5 cm
142
0
116. N ietypowe 116. U nusual one-handled
naczynie vessel with a wide
mouth and holes on the
Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne body
Stanowisko: Aksiochori (Wardaroftsa)
Chronologia: Wczesna epoka brązu Thessaloniki, ΜΘ 4522
Materiał: Glina o brązowej barwie (5YR, 5/4), Provenance: Axiochori (Vardaroftsa)
z drobno- i średnioziarnistą domieszką, w tym miką
Stan zachowania: Naczynie zachowane
Material: Clay brown in colour (5YR, 5/4, reddish
fragmentarycznie; brak uchwytu, części
brown), medium grained, with several fine
dna, brzuśca i prawdopodobnie krawędzi
inclusions and mica
wylewu; naczynie sklejone z kilku fragmentów
i zrekonstruowane. Preservation: The preservation is fragmented.
Wymiary: The handle, parts of the base, body, mouth and
Wysokość 10,7 cm neck, and perhaps the edge of the rim are missing.
Maksymalna szerokość 8,6 cm Manded from several sherds and reconstructed.
Dno (zrekonstruowane) 11 x 7,8 cm
Dimensions:
Średnica wylewu (zewnętrzna), 4,9 cm
H. 10.7 cm
Średnica otworu na brzuścu (zrekonstruowana):
Max. width 8.6 cm
5 x 5,7 cm
Base (reconstructed) 11 x 7.8 cm
Rim diam. (outer) 4.9 cm
Opis: Nietypowe, ręcznie lepione naczynie Mouth diam. (reconstructed) 5 x 5.7 cm
w kształcie buta, przypominające szufelkę. Ma Wall th. 0.8 cm
płaskie, owalne dno, pionowy taśmowaty uchwyt,
Description: Unusual handmade shoe-shaped
który zachował się słabo w miejscach połączenia
vessel, which resembles scoop. It has a flat, ellipsoid
z naczyniem, a także wąską szyjkę ze ściankami
base, a vertical banded handle, which is poorly
nieznacznie zwężającymi się w kierunku krawędzi.
preserved in the attachment points, and a narrow
Duży otwór o nieregularnym, owalnym kształcie
neck, almost cylindrical, with walls slightly tapered
umiejscowiony został w węższej części brzuśca,
towards the rim. A mouth, irregular ellipsoid in
przeciwlegle do wylewu. Na wysokości barku
shape, is formed in the narrow side of the body,
znajdują się mniejsze otwory rozmieszczone
opposite from the handle. At the height of the
w dwóch równoległych rzędach. Dolny rząd liczy
143
shoulder there are perforated holes, arranged in
15 otworów (5 zrekonstruowanych), natomiast
two parallel rows. The bottom row has a total of 15
górny 10 (w tym 2 zrekonstruowane). Mają one
holes (5 are reconstructed), while the upper row
okrągły przekrój o średnicy 0,5–0,6 cm. Zewnętrzna
has 10 (the two reconstructed). The holes are all
powierzchnia naczynia została starannie
circular in section and have a diameter of 0.5–0.6
wygładzona, natomiast wewnętrzna jest stosunkowo
cm. The external surface is thoroughly smoothed
szorstka, za wyjątkiem wewnętrznych ścianek szyjki,
(even burnished in some areas). The interior is quite
które są nieznacznie wygładzone.
coarse, except from the internal wall of the neck
Uwagi: Naczynie to przypomina innego which is minimally smoothed.
rodzaju nietypowe pojemniki odkryte na kilku
Comments: This particular vessel is similar, in
stanowiskach datowanych na wczesną epokę brązu
general, to other unusual containers that have
w Macedonii, jak np. Archondiko i Mandalo. Jeden
been found in few sites of the Early Bronze Age in
z egzemplarzy pochodzący z Archondiko także
Macedonia, such as Archontiko and Mandalo. In
ma otwory w brzuścu podobne do tych z naczynia
fact, one of the three examples from Archontiko
znalezionego w Aksiochori. Naczynia te można
also bears two sets of holes on the body, like the
przyrównać do tzw. „szufelek”, które zostały
one from Axiochori. It could even be compared
zarejestrowane na kilku stanowiskach późnego
to the so-called “scoops” that have been located
i schyłkowego neolitu w Tesalii i w środkowej
in several sites of the Late and Final Neolithic
Grecji. Ich funkcja nie jest znana. Opisywane są jako
in Thessaly and central Greece. The use of these
piecyki, szufelki, albo nietypowe naczynia. Badacze
objects is uncertain. They are either characterized
przypuszczają, że używano ich jako kadzielnic,
as “braziers”, or “scoops”, or just “unusual vessels”,
lampek lub przedmiotów do przenoszenia
while they are assumed to be used as thuribles,
i przechowywania rozżarzonych węgli. Biorąc pod
as lamps or as objects for the transportation and
uwagę rzadkość występowania tych naczyń na
preservation of burning coal-cinder. Their use
wczesnobrązowych stanowiskach w Macedonii, nie
as ritual vessels cannot be excluded, particularly
można też wykluczyć ich funkcji rytualnej. Analogie
given their scarce presence in the Early Bronze
typologiczne, por. Papanthimou & Pilali 2003,
Age sites of Macedonia. For typological parallels,
50–51, 54 fig. 35, 36 (Archondiko); Papaeuthymiou- see: Papanthimou & Pilali 2003, 50–51, 54 Fig. 35,
Papanthimou & Pilali-Papasteriou 1988, 177, 180 36 (Archontiko); Papaeuthymiou-Papanthimou &
fig. 7 (Mandalo). Pilali-Papasteriou 1988, 177, 180 Fig. 7 (Mandalo).
Bibliografia: Heurtley 1939, 85, 180 no. 236; Bibliography: Heurtley 1939, 85, 180 no. 236;
Aslanis 1985, 211, 216, Taf. 89.4. Aslanis 1985, 211, 216, Taf. 89.4.
Ages, Cambridge 1939. Aslanis 1985: I. Aslanis, Ages, Cambridge 1939. Aslanis 1985: I. Aslanis,
Kastanas. Die Frühbronzezeitlichen Funde Kastanas. Die Frühbronzezeitlichen Funde
und Befunde. Prähistorische Archäologie in und Befunde. Prähistorische Archäologie in
Südosteuropa, Band 4, Berlin 1985. Papanthimou Südosteuropa, Band 4, Berlin 1985. Papanthimou
& Pilali 2003: Παπανθίμου Κ. & Πιλάλη Α. Ο & Pilali 2003: Παπανθίμου Κ. & Πιλάλη Α. Ο
προϊστορικός οικισμός του Αρχοντικού Γιαννιτσών, προϊστορικός οικισμός του Αρχοντικού Γιαννιτσών,
Δήμος Γιαννιτσών, Γιαννιτσά 2003 / Papanthimou Δήμος Γιαννιτσών, Γιαννιτσά 2003 / Papanthimou
Κ. & Pilali Α. The Prehistoric Settlement in Κ. & Pilali Α. The Prehistoric Settlement in
Archontiko of Giannitsa, Giannitsa 2003. Archontiko of Giannitsa, Giannitsa 2003.
144
Papaeuthymiou-Papanthimou & Pilali-Papasteriou Papaeuthymiou-Papanthimou & Pilali-Papasteriou
1988: Παπαευθυμίου-Παπανθίμου A. & Πιλάλη- 1988: Παπαευθυμίου-Παπανθίμου A. & Πιλάλη-
Παπαστερίου A. Ανασκαφές στο Μάνδαλο, ΑΕΜΘ Παπαστερίου A. Ανασκαφές στο Μάνδαλο, ΑΕΜΘ
1, 1988 (1987), 173–180. 1, 1988 (1987), 173–180.
5 cm
0
117. Naczynie typu kantaros 117. Clay kantharoid vessel

w Salonikach, Ass 75 P6 Thessaloniki, Ass 75 P6
Chronologia: Koniec późnej epoki brązu Dating: End of Late Bronze Age
Materiał: Glina o brązowej barwie (7.5YR, 5/3) Material: Clay brown in colour (7.5YR, 5/3, brown),
z szarymi przebarwieniami; zawiera nieliczną with gray clouds. It contains several inclusions,
domieszkę, głównie mineralną, w tym mikę mostly mineral and mica
Stan zachowania: Naczynie zachowane prawie Preservation: Almost intact. One handle is
w całości; brak jednego uchwytu. reconstructed.
Wysokość (z uchwytami) 13,8 cm H. (with the handles) 13.8 cm
Średnica wylewu (zewnętrzna) 5,9 cm Rim diam. (outer) 5.9 cm
Średnica dna ± 7,5 cm Base diam. ± 7.5 cm
Maksymalna średnica brzuśca 11,5 cm Max. body diam. 11.5 cm
Opis: Niewielkich rozmiarów ręcznie lepione Description: Small sized, handmade, closed,
wąskootworowe naczynie kantarosowe z dwoma kantharoid vessel, with two raised trigger-shaped
podniesionymi spustowatymi uchwytami. Ma handles. The body is globular, the base is almost
kulisty brzusiec, niemal płaskie dno, pionowe, flat, the handles are vertical and circular in section,
okrągłe w przekroju uchwyty, krótką cylindryczną the neck is short cylindrical and the rim is formed
szyjkę oraz wylew będacy przedłużeniem as a continuation of the neck walls. The external
szyjki. Powierzchnia zewnętrzna jest starannie surface is well burnished. Burnishing traces are also
wygładzona, a ślady wygładzania widoczne są także
na ściankach wewnętrznych szyjki.
observed on the inner walls of the neck.
Comments: The globular kantharos with trigger- 145
Uwagi: Kuliste kantarosy ze „spustowatymi” shaped handles is a typical and representative shape
uchwytami są typowymi formami lokalnej of a broader local pottery ware of the late Late
wytwórczości ceramicznej w późnej epoce Bronze Age in Macedonia, which includes small,
brązu w Macedonii. Zaliczają się do nich małe, closed, burnished and undecorated vessels related
wąskootworowe, wygładzone i nieornamentowane to the serving and consumption of liquids. This
naczynia, które służyły do podawania particular type of kantharos continues in the Iron
i konsumpcji płynów. Ten typ kantarosów Age, though in a more elaborate version (with more
występuje także w epoce żelaza, jednak w bardziej angular and decorated handles). For typological
wyszukanej formie (z bardziej zakrzywionymi parallels, see: Andreou & Psaraki 2007: 410–411,
i ornamentowanymi uchwytami). Analogie Fig. 12 (KA 502); Vliora, Kyriatzi & Andreou 2014:
typologiczne, por. Andreou & Psaraki 2007, 410– 578, 579 Εικ. 6 (ΚΑ 2692, ΚΑ 2713).
411, fig. 12 (KA 502); Vliora, Kyriatzi & Andreou
Bibliography: Wardle 1980, 247– 248 fig. 12 (21);
2014, 578, 579,6 (ΚΑ 2692, ΚΑ 2713).
Psarraki & Mavroidi 2013, 15–16, 31 Tab. 4 (2).
Bibliografia: Wardle et al. 1980, 247–248 fig. 12
References: Andreou & Psaraki 2007: Andreou S. &
(21); Psarraki & Mavroidi 2013, 15–16, 31 Tab. 4 (2).
Psaraki K. Tradition and Innovation in the Bronze
Literatura: Andreou & Psaraki 2007: Andreou S. & Age Pottery of the Thessaloniki Toumba. Food and
Psaraki K. Tradition and Innovation in the Bronze drink consumption and tableware ceramics, in:
Age Pottery of the Thessaloniki Toumba. Food and Todorova H. Stefanovich M. & Ivanov G. The Stru-
drink consumption and tableware ceramics, in: To- ma/Strymon River Valley in Prehistory. Proceedings
dorova H. Stefanovich M. & Ivanov G. The Struma/ of the International Symposium Strymon Praehisto-
Strymon River Valley in Prehistory. Proceedings of ricus, Sofia 2007, 397–420. Psaraki & Mavroidi 2013:
the International Symposium Strymon Praehistori- Ψαράκη Κ. & Μαυροειδή Ι. Η κεραμική της Εποχής
cus, Sofia 2007, 397–420. Psaraki & Mavroidi 2013: του Χαλκού στη Μακεδονία, in: Γραμμένος Δ. (eds.),
Μελέτες για την προϊστορική Μακεδονία, ΠΡΟ-
Ψαράκη Κ. & Μαυροειδή Ι. Η κεραμική της Εποχής ΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ, Παράρτημα Νο 1, 2013, Διαθέσιμο
του Χαλκού στη Μακεδονία, in: Γραμμένος Δ. (eds.), στο διαδίκτυο στη διεύθυνση http://proistoria.
Μελέτες για την προϊστορική Μακεδονία, ΠΡΟ- wordpress.com. Vliora, Kyriatzi & Andreou 2014:
-ΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ, Παράρτημα Νο 1, 2013, Διαθέσιμο Βλιώρα Ε. Κυριατζή Ε. & Ανδρέου Σ. Η κατανάλωση
στο διαδίκτυο στη διεύθυνση http://proistoria. της κεραμικής και η ενδοκοινοτική οργάνωση
wordpress.com. Vliora, Kyriatzi & Andreou 2014: στο τέλος της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στη
Βλιώρα Ε. Κυριατζή Ε. & Ανδρέου Σ. Η κατανάλωση Μακεδονία: παρατηρήσεις στη χειροποίητη κεραμική
της κεραμικής και η ενδοκοινοτική οργάνωση από την Τούμπα Θεσσαλονίκης, in: Στεφανή Ε.
στο τέλος της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στη Μερούσης Ν. Δημουλά Α. (eds.), Εκατό χρόνια
Μακεδονία: παρατηρήσεις στη χειροποίητη κεραμική έρευνας στην προϊστορική Μακεδονία, 1912–2012.
από την Τούμπα Θεσσαλονίκης, in: Στεφανή Ε. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Αρχαιολογικό
Μερούσης Ν. Δημουλά Α. (eds.), Εκατό χρόνια Μουσείο Θεσσαλονίκης, 22–24 Νοεμβρίου 2012,
έρευνας στην προϊστορική Μακεδονία, 1912–2012. Θεσσαλονίκη 2014, 575–584. Wardle 1980: Wardle
Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Αρχαιολογικό K. Excavations at Assiros 1975-9: A settlement site in
Μουσείο Θεσσαλονίκης, 22–24 Νοεμβρίου 2012, Central Macedonia and its significance for the Pre-
Θεσσαλονίκη 2014, 575–584. Wardle et al. 1980: history of South-Eastern Europe, The Annual of the
Wardle K. Hallstead P. & Jones G. Excavations at British School in Athens 75, 1980, 229–267.
Assiros 1975-9: A settlement site in Central Macedo-
nia and its significance for the Prehistory of South-
146 -Eastern Europe, The Annual of the British School in

Athens 75, 1980, 229–267.
5 cm
0
118. Naczynie 118. Vessel

Stanowisko: Aksiochori (Wardaroftsa) Provenance: Axiochori (Vardaroftsa)
Materiał: Glina o szarej barwie (2,5 Y 3/1– 2,5 Y Material: Clay gray (2,5 Y 3/1 very dark gray – 2,5
2,5/1), miejscowo brązowa (7,5 YR 4/4), Y 2,5/1 black), brown in areas (7,5 YR 4/4 brown)
z drobnoziarnistą domieszką with small inclusions
fragmentów i zrekonstruowane; zachowały się: reconstructed. Part of the rim, the neck and the
fragment wylewu, szyjka i brzusiec, a także część body, as well as one handle, are preserved.
uchwytu.
Dimensions:
Wymiary: H. 11.2 cm
Średnica wylewu 8,4 cm Th. approx. 0.5 cm
Grubość ok. 0,5 cm  
Description: Closed vessel with an outward rim,
Opis: Półkuliste naczynie wąskootworowe a conical neck and a large belly. The body is almost
z rozchylonym wylewem, stożkowatą szyjką semiglobular in shape. The preserved handle is
i dużym brzuścem. Zachował się uchwyt w formie attached on the wider part of the belly, it is placed
trójkątnego ucha z otworem, umieszczony skośnie obliquely and its form is that of a perforated
na szerszej części brzuśca. Powierzchnia jest triangular lug. The surface is thoroughly burnished
starannie wygładzona. Poniżej wylewu znajduje and smoothed. There is a double incision below
się ornament w postaci dwóch nacięć, natomiast the rim, while the belly and probably large part
brzusiec i prawdopodobnie znaczna część naczynia of the body bore meticulous and well structured
pokryta była i starannie wykonanym ornamentem incised decoration: bundles of parallel lines placed
nacinanym w postaci skupisk równoległych linii horizontally and vertically form frames or step
147
w układzie poziomym i pionowym, tworzących motifs. Between them, at one point, there is a zone
motywy w kształcie ramek i stopni. Pomiędzy formed by two horizontal incisions among which
nimi, w jednym miejscu, znajdują się dwa poziome are circular motifs (depressions). The outer surface
nacięcia, w obrębie których umieszczono okrągłe of the handle is decorated with circular depressions
zagłębienia. Zewnętrzna powierzchnia uchwytu and incised lozenge, which surrounds the
pokryta jest okrągłymi zagłębianiami i nacinanym suspension hole. Above the lozenge, on a vertical
ornamentem w postaci rombu otaczającego otwór axis, there was another motif, lozenge or cross-
służący do zawieszenia naczynia. Nad rombem, hatched triangular. In some parts of the incisions
wzdłuż pionowej osi, znajdował się motyw the white paste, which “filled” the incised motifs,
kolejnego rombu bądź zakreskowanego trójkąta. is preserved. Noteworthy is the use of several tools
W niektórych nacięciach zachowała się biała masa. for the creation of the decorative themes: a single,
Warte uwagi jest wykorzystanie kilku narzędzi sharp, possibly combed tool for the design of the
do wykonania dekoracji: jednozębny zaostrzony parallel incised lines and a circular in section for the
grzebyk do nacinania równoległych linii, a także creation of the circular depressions.
narzędzie okrągłe w przekroju do wykonywania
Comments: For parallels in shape and decoration
okrągłych dołków.
see: from Kalindria Heurtley 1939, no. 427.
Uwagi: Naczynie analogiczne pod względem
Bibliography: Heurtley 1939, 94, αρ. 404.
kształtu i ornamentyki pochodzi ze stanowiska
Kalindria (Heurtley 1939, no. 427). References: Heurtley 1939: Heurtley W. A.
Bibliografia: Heurtley 1939, 94, αρ. 404.
Literatura: Heurtley 1939: Heurtley W. A. Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron
Prehistoric Macedonia. An archaeological Ages, Cambridge 1939.
5 cm
0
119. Dzban 119. Beaked jug

Stanowisko: Platania (Bubusti) Provenance: Platania (Boubousti)

Materiał: Glina barwy szarej (7,5 YR 5 / 1-4
Material: Clay grayish (7,5 YR 5 / 1-4 / 1 gray –
/ 1), miejscami różowej (5 YR 5/4); barwy dark gray), pink in areas (5 YR 5/4 reddish brown),
rozmieszczone nierównomiernie; glina zawiera bearing dissimilarities. It contains many inclusions
dużo domieszki drobnoziarnistej; barwa ornamentu mainly small sized. Colour of painted decoration:
malowanego: czerwona (10R 3/4). 10R 3/4 dusky red.
Stan zachowania: Naczynie sklejone Preservation: mended from many sherds,
z wielu fragmentów, brzusiec w znacznej części reconstructed mainly in a large area of the belly.
zrekonstruowany.
Dimensions:
Wymiary: H. 19.5 cm
Wysokość 19,5 cm Rim diam. 3.5 (on the spout)
Średnica wylewu 3,5 (przy dziobku) Base diam. 5 cm
Średnica dna 5 cm Belly diam. 12.4 cm
Grubość 0,4 cm
Description: Small beaked jug with burnished
Opis: Mały dzban z dziobkiem, gładzoną outer surface and traces of the burnishing tool on
powierzchnią zewnętrzną i ze śladami narzędzia the inner surface of the spout. A vertical banded
gładzącego na wewnętrznej powierzchni dziobka. handle is attached at the rear tip of the spout and
Pionowy, taśmowaty uchwyt jest umieszczony the wider part of the belly. The neck has the shape
na brzuścu i na wylewie po przeciwnej stronie of a squat cylinder, the body is almost globular and
dziobka. Naczynie ma cylindryczną szyjkę, the base is flat. It bears matt-painted decoration,
niemal kulisty brzusiec i płaskie dno. Zdobione violet in colour, which covers the entire upper part
jest matową ornamentyką malowaną, która of the vessel until the beginning of the belly. On
pokrywa całą jego górną część aż do wysokości the outer surface of the spout and the neck there
brzuśca. Na zewnętrznej powierzchni wylewu i na
szyjce znajdują się trzy strefy pionowych zdobień are three vertical decorative zones comprising of
składających się z linii prostych i zygzaków oraz vertical simple and zigzag lines, along with a row of
z rzędu zakreskowanych rombów. Na granicy szyjki upright cross-hatched lozenges. A series of inverted,
i brzuśca rozmieszczone są malowane motywy hatched triangles surrounds the vessel at the
odwróconych, zakreskowanych trójkątów. transition from the neck to the belly.
Uwagi: Naczynia analogiczne pod względem Comments: For parallels regarding the shape see:
kształtu pochodzą ze stanowisk: Kastanas from Kastanas Hochstetter 1987, pl. 45.2, from
(Hochstetter 1987, pl. 45.2) i Periwolaki (Heurtley Perivolaki the incised jug in Heurtley 1939 no. 438.
1939 no. 438).
Bibliography: Heurtley 1939, 228, no. 465, pl.
Bibliografia: Heurtley 1939, 228, no. 465, pl. XVIII. XVIII.
Prahistorishe Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin Prahistorishe Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin
1987. 1987.
149
5 cm
0
120. N aczynie 120. Closed vessel

wąskootworowe

Stanowisko: Platania (Bubusti) Provenance: Platania (Boubousti)
Materiał: Glina barwy pomarańczowej (5YR 4/6) Material: Clay orange (5YR 4/6 yellowish red) with
z niewielką ilością domieszki o różnej ziarnistości; several inclusions of various sizes. Colour of the
barwa ornamentu malowanego: ciemnobrązowa painted decoration: 7,5 YR 2,5 / 2 very dark brown.
(7,5 YR 2,5 / 2)
Stan zachowania: Naczynie sklejone z dwóch Preservation: it is mended from two large sherds
dużych fragmentów i w znacznej mierze and reconstructed to a great extent. The largest part
zrekonstruowane; nie zachowała się największa of the body and the rim are not preserved, along
część brzuśca wraz z podstawą i uchwytami (oprócz with the base and the handles, apart from one
jednego zakończenia ucha). ending on the belly.
Wysokość >13 cm (maks. zachowana 13,1 cm) H. > 13 cm (max. preserved 13.1 cm)
Zachowana średnica wylewu 7,3 cm Max. preserved rim diam. 7,3 cm
Zachowana średnica brzuśca 14,2 cm Max. preserved belly diam. 14.2 cm
Opis: Wąskootworowe naczynie, prawdopodobnie Description: Closed vessel, probably kantharoid,
w kształcie kantarosu, ze starannie wygładzoną with well burnished outer surface. The rim is
powierzchnią. Ma pionowy wylew, krótką vertical, the neck is short, cylindrical, biconcave and
cylindryczną, dwustronnie wklęsłą szyjkę i prawie the body almost globular. The handles, semicircular
kulisty kształt. Uchwyty, półkoliste w przekroju, in section, are raised vertically above the rim. It
wznoszą się ponad wylew. Naczynie zdobione jest bears matt-painted decoration covering the neck
na szyjce i na większej części brzuśca matowym and large part of the body. Just below the rim
ornamentem malowanym. Bezpośrednio pod there is a group of three horizontal parallel lines
150
wylewem znajdują się trzy poziome równoległe from which cross-hatched lozenges are “hung”.
linie, na których „zawieszone” są zakreskowane Immediately lower, at the height of the base of the
romby. Pod nimi, na wysokości podstawy szyjki, neck, there is a cluster of parallel lines, the one
znajduje się grupa równoległych linii; od najniżej serrated, from which a series of inverted, pointed,
położonej linii odchodzą dookolnie długie, solid triangles is depended.
odwrócone trójkąty.
Comments: Closed kantharoi of this type are
Uwagi: Wąskootworowe kantarosy tego typu usually decorated with incised and not matt-painted
zazwyczaj są ozdabiane ornamentem rytym (zob. decoration. See Horejs 2007, 122–125. However,
Horejs 2007, 122–125). Jednak znanych jest kilka there are some examples with matt-painted
przykładów matowego ornamentu malowanego, np. decoration. See Agios Mamas, Horejs 2007, 244–
z Ajos Mamas (Horejs 2007, 244–245, pl. 119.946). 245, pl. 119.946.
Iron Ages, Cambridge 1939. Horejs 2007: Horejs Iron Ages, Cambridge 1939. Horejs 2007: Horejs
B. Das prähistorische Olynth. Ausgrabungen B. Das prähistorische Olynth. Ausgrabungen
in der Toumba Agios Mamas, 1994 – 1996. Die in der Toumba Agios Mamas, 1994 – 1996. Die
spätbronzezeitliche handgemachte Keramik der spätbronzezeitliche handgemachte Keramik der
schichten 13 bis 1, Prähistorische Archäologie in schichten 13 bis 1, Prähistorische Archäologie in
Südosteuropa 21, Rahden/Westf. 2007. Südosteuropa 21, Rahden/Westf. 2007.
5 cm
0
121. Naczynie typu kantaros 121. Kantharoid vessel

w Salonikach, KA 79-5987 Thessaloniki, KA 79-5987
Stanowisko: Kastanas, warstwa 14 b, Dom Provenance: Kastanas, layer 14 b, from the Double
z Dwoma Pomieszczeniami
Room House
151
Materiał: Glina o szarej barwie (10 YR 4/1), Material: Clay gray (10 YR 4/1 dark gray), relatively
z drobnoziarnistą domieszką; kolor powierzchni fine with small in size inclusions. The surface
jest zróżnicowany na skutek zmiennych warunków bears dissimilarities in colour due to uneven firing
wypału; uchwyty są barwy brązowej (10YR 5/3). conditions – the handles are brown (10YR 5/3
brown).
Stan zachowania: Naczynie sklejone
w wielu fragmentów, w niektórych miejscach Preservation: mended from many sherds,
zrekonstruowane; nie zachowała się znaczna część reconstructed at some spots; large part of the body,
brzuśca, dna i wylewu. the base and the rim is not preserved.
Wysokość: ok. 11,2 cm H. approx. 11.2 cm
z uchwytami 15 cm with the handles approx. 15 cm
Średnica brzuśca 17 cm Belly diam. 17 cm
Opis: Wąskootworowe naczynie w formie Description: Closed, kantharoid vessel with a short
kantarosa z krótką szyjką i lekko skierowanym neck, a vertical, slightly inward rim, on which two
do środka wylewem, na którym umieszczone są raised handles, semicircular in section, are attached.
dwa podniesione, półkoliste w przekroju uchwyty. The body has the shape of a squat globe. The incised
Naczynie ma kształt spłaszczonej kuli. Ornament decoration occupies the largest part of the body.
nacinany zajmuje znaczną jego powierzchnię. On both sides of the vessel there are bundles of
Z dwóch stron znajdują się skupiska równoległych parallel incisions that follow the curvature of the
linii tworzących rodzaj ramy, wewnątrz której surface and form sort of a frame in which a large
umiejscowiona jest duża spirala składająca się spiral is matriculated, which is formed by parallel
z równoległych i ukośnych linii rytych. Przestrzeń and diagonal incisions. The vacuum around and
dookoła i wewnątrz spirali „wypełniają” okrągłe inside this spiral is “filled” with circular motifs
dołki. W kilku miejscach widoczne są ślady białej (depressions). In several parts the white paste infill
masy, która pierwotnie stanowiła wypełnienie is preserved, which covered all of the incised motifs.
wszystkich linii nacinanych (zob. uwagi do Π 494). See Π 494.
Uwagi: Naczynia analogiczne pod względem Comments: For parallels in shape and decoration
kształtu i ornamentyki pochodzą m.in. ze stanowisk: see: from Akbunar (Asprovrisi Oreokastrou)
Akbunar (Asprovrisi Oreokastrou; Heurtley 1939, no. Heurtley 1939, no. 449, from Assiros Wardle 1980,
449), Asiros (Wardle et al. 1980, pl. 21a-b) i Kastanas pl. 21a-b, from Kastanas Hochstetter 1987, pl.13.5,
(Hochstetter 1987, pl.13.5, 47.1). 47.1.
Bibliografia: Hochstetter 1984, 63, Taf. 47.1, 268.6. Bibliography: Hochstetter 1984, 63, Taf. 47.1, 268.6.
Prahistorishe Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin Prahistorishe Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin
152 1987. Wardle et al. 1980: Wardle K. Hallstead P. &

Jones G. Excavations at Assiros 1975-9: A settlement
site in Central Macedonia and its significance
1987. Wardle et al. 1980: Wardle K. Hallstead P. &
Jones G. Excavations at Assiros 1975-9: A settlement
site in Central Macedonia and its significance
for the Prehistory of South-Eastern Europe, The for the Prehistory of South-Eastern Europe, The
Annual of the British School in Athens 75, 1980, Annual of the British School in Athens 75, 1980,
229–267. 229–267.
Aut.or: Evangelia Stefani Author: Evangelia Stefani
5 cm
0
122. Misa 122. Bowl-shaped vessel

Chronologia: Środkowa epoka brązu Dating: Middle Bronze Age
Materiał: Glina o szarobrązowej barwie (5 YR
4/2), z szarym rdzeniem, zawiera nieznaczną
Material: Clay gray-brown (5 YR 4/2 dark reddish
gray) with a gray core and several inclusions small
153
ilość drobnej i średniej domieszki, w tym miki; and medium in size, such as mica. The surface is
powierzchnia jest wygładzona, zróżnicowana pod smoothed, bearing dissimilarities in colour (gray
względem koloru, z szarymi przebarwieniami sooting clouds) due to uneven firing conditions.
powstałymi na skutek zmiennych warunków
Preservation: Mended from four sherds. Limited
wypału.
chips and loss of material from the rim. The handle
Stan zachowania: Naczynie sklejone z kilku is not preserved.
fragmentów; małe odpryski i ubytki widoczne są
Dimensions:
w miejscu wylewu; uchwyt nie zachował się.
H. 3.9 cm
Wysokość 3,9 cm Rim h. 0.6 cm
Średnica wylewu 7,2 cm Outer rim diam. 11.4 cm
Wysokość wylewu 0,6 cm Outer rim w. 1.9 cm
Średnica zewnętrznej krawędzi 11,4 cm Th. varies. Rim th. 0.3 cm – outer rim th. 0.7 cm
Szerokość zewnętrznej krawędzi 1,9 cm
Description: Small bowl-shaped vessel of
Grubość 0,3–07 cm
a distinctive form. It has a short vertical rim, below
Opis: Małe naczynie misowate o charakterystycznym which a type of horizontal outer rim is formed,
kształcie. Ma krótki pionowy wylew, pod którym curving downwards to form in a single contour the
uformowana została pozioma zewnętrzna body and the simple, curved base. The attachment
krawędź zagięta do dołu, tworząca załom brzuśca; of a handle, probably banded, is preserved on the
pod nim znajduje się ścięta, zaokrąglona część base, which – as evidenced by the slight loss of
dolna naczynia. Ślad po zakończeniu uchwytu, material on the rim – ended there, forming an arch
prawdopodobnie taśmowatego, widoczny jest over the outer rim. The upper surface of this outer
w części przydennej. Uchwyt miał formę łuku rim bears incised decoration: two lines surround it
wystającego ponad zewnętrzną krawędź. Górna forming a metope in which the pattern of a spiral
powierzchnia zewnętrznej krawędzi posiada is matriculated. All four spirals are formed by triple
ornament nacinany: dwie dookolne linie tworzą parallel incisions. This decorative metope with the
metopę, wewnątrz której znajduje się wzór w postaci spirals is delimited on the left and right by three
trzech spirali składających się z linii biegnących vertical incisions. The decoration is characterised
równolegle względem siebie. Metopa ograniczona by particularly fine and shallow incisions. In some
jest po lewej i prawej stronie trzema pionowymi, spots the white paste that filled the incisions is
płytkimi, starannie wykonanymi liniami nacinanymi. preserved. The overall shape of the vessel refers to
Miejscowo widoczne są ślady po białej masie. a brazier or a lamp.
Naczynie przypomina kształtem piecyki i lampki.
Comments: Incised pottery is widely distributed
Uwagi: Ceramika z ornamentem nacinanym during the Late Bronze Age but it appears already
była szeroko rozpowszechniona w późnej epoce from the Middle Bronze Age or the earlier stages
brązu, aczkolwiek pojawiła się już wcześniej, of the Late. There is a clear differentiation between
w środkowej lub na początku późnej epoki brązu. the incised pottery of the early and late phases.
Istnieje wyraźne rozróżnienie pomiędzy ceramiką The incised vessels of the early phases, such as ΜΘ
z wczesnych i późnych faz. Naczynia z nacinanym 4555, are characterised by fine incisions with motifs
ornamentem z wczesnych faz (jak np. omawiane such as series of spirals, impressed triangles and
naczynie ΜΘ 4555) mają starannie wykonane lozenges, while on the vessels of the late phases
linie z motywami spiralnymi, odciskami trójkątów prevail large spirals and frames occupying the whole
154 i rombów, natomiast dekoracja z faz późniejszych

składa się z dużych spirali i ramek obejmujących
całą powierzchnię brzuśca. Informacje na
body. For the incised pottery of the early phases see:
from Archontiko Merousis, Bovoli & Stefani 1996,
203–204, Deliopoulos 2010, 83–84.
temat ceramiki z wczesnych faz pochodzą np.
z Archondiko (Merousis, Bovoli & Stefani 1996,
203–204; Deliopoulos 2010, 83–84). References: Deliopoulos 2010. Heurtley 1939:
Heurtley W. A. Prehistoric Macedonia. An
archaeological reconnaissance of Greek Macedonia
Literatura: Deliopoulos 2010. Heurtley 1939: (west of the Struma) in the Neolithic, Bronze, and
Heurtley W. A. Prehistoric Macedonia. An Early Iron Ages, Cambridge 1939. Merousis, Bovoli
archaeological reconnaissance of Greek Macedonia & Stefani 1996.
(west of the Struma) in the Neolithic, Bronze, and
Early Iron Ages, Cambridge 1939. Merousis, Bovoli
& Stefani 1996.
5 cm
0
123. Misa 123. Bowl

w Salonikach, Ass 89/P169 Thessaloniki, Ass 89/P169
155
Materiał: Glina o czerwonawej barwie (2,5 YR Material: Clay reddish (2,5 YR 5/6 red) with a gray
5/6) z szarym rdzeniem; zawiera mikę i niewielką core. It contains mica and several inclusions. The
ilość innej domieszki; powierzchnia jest gładzona; surface is burnished, while traces of the burnishing
ślady narzędzia gładzącego widoczne są głównie na tool are discerned mainly on the outer surface.
powierzchni zewnętrznej.
Preservation: Mended by three large sherds; one
Stan zachowania: Naczynie sklejone handle is reconstructed.
z trzech fragmentów; jeden z uchwytów został
Dimensions:
zrekonstruowany.
H. 7.2 cm without the handles and the lugs,
Wymiary: 12 cm with the handles
Wysokość: 7,2 cm bez uchwytów i uszek, Rim diam. 12.1 cm with the lugs 14.4 cm
12 cm z uchwytami, Base diam. 6.4 cm
Średnica wylewu 12,1 cm z uszkami 14,4 cm Th. 0.6 cm
Description: Small bowl with a semi-globular
body, a curved base and upright rim, where a pair
Opis: Mała półkulista misa z zaokrąglonym dnem of vertical wishbone handles are attached. Their
i z pionowym wylewem, do którego dołączone terminals have the shape of a small flat plaque and
są pionowe widełkowate uchwyty. Zakończenia bear a circular suspension hole. Both the outer and
uchwytów mają kształt małych płaskich płytek i są inner surface of the vessel bear intense traces of
wyposażone w okrągły otwór do zawieszenia. Na burning due to exposure over fire.
zewnętrznej i wewnętrznej powierzchni naczynia
Comments: see ΜΘ 29253 and ASS 89/P500
widoczne są ślady intensywnego przepalenia.
Bibliography: Wardle et al. 1980, 244, fig. 12.26.
Uwagi: Zob. uwagi do zabytków nr 124 i 179.
Bibliografia: Wardle et al. 1980, 244, fig. 12.26.
P. & Jones G. Excavations at Assiros 1975-9:
Literatura: Wardle et al. 1980: Wardle K. Hallstead A settlement site in Central Macedonia and its
P. & Jones G. Excavations at Assiros 1975-9: significance for the Prehistory of South-Eastern
A settlement site in Central Macedonia and its Europe, The Annual of the British School in Athens
significance for the Prehistory of South-Eastern 75, 1980, 229–267.
Europe, The Annual of the British School in Athens
75, 1980, 229–267.
5 cm
0
156 124. Fragment misy 124. Sherd of a large bowl

Materiał: Glina o brązowej barwie (5 YR 4/4); Material: Clay brown (5 YR 4/4 reddish brown).
zawiera mikę i innego rodzaju drobną domieszkę. It contains mica and few inclusions small in size.
Stan zachowania: Zachował się duży fragment Preservation: A large sherd of the body and rim,
brzuśca i wylewu wraz z uchwytem. along with the handle, are preserved.
z uchwytem 13,3 cm With the handle 13.3 cm
Średnica wylewu > 15 cm Rim diam. larger than 15 cm
Opis: Fragment dużej misy z wylewem lekko Description: The sherd belongs to a large bowl,
skierowanym do środka, do którego przymocowany with a slightly inward rim, where a robust wishbone
był gruby widełkowaty uchwyt z zakończeniem handle with trapezoid ending is attached. Both the
w kształcie trapezu. Wewnętrzna i zewnętrzna outer and inner surface of the vessel, as well as the
powierzchnia naczynia, a także jego uchwyt zostały handle, were thoroughly burnished. Traces of the
starannie wygładzone. Na powierzchni widoczne są burnishing tool are discerned.
ślady gładzika.
Uwagi: Misy z uchwytami widełkowatymi (ang. Comments: Bowls with wishbone handles,
wishbone) umieszczonymi na wylewie poziomo, horizontally, diagonally or vertically placed on
pionowo albo skośnie, są charakterystyczną kategorią the rim, are a particularly distinctive category
naczyń dla późnej epoki brązu w Macedonii. of Late Bronze Age pottery in Macedonia. For
Analogiczne naczynia pochodzą z Aksiochori parallels see indicatively: from Axiochori and
i Sedes (Heurtley 1939, no. 406 i no. 452), Ajos Sedes Heurtley 1939, no. 406, no. 452, respectively,
Mamas (Horejs 2007, pl. 32.545, 94.395, 97.5539- from Agios Mamas Horejs 2007, pl. 32.545, 94.395,
40, 110.5594), Kastanas (Hochstetter 1984, pl. 17.5, 97.5539-40, 110.5594, from Kastanas Hochstetter
30.1, 31.1, 34.11 i inne), Toumba w Salonikach 1984, pl. 17.5, 30.1, 31.1, 34.11 and others, from
(Vliora, Kiriatzi & Andrew 2014, fig. 5, KA1177). Toumba Thessaloniki Vliora, Kiriatzi & Andrew
Widełkowate uchwyty pojawiają się w środkowej 2014, fig. 5, KA1177. Wishbone handles appear
epoce brązu i stopniowo ewoluują, przybierając already in phases of the Middle Bronze Age and
ostatecznie formę taką jak w przypadku P 776 evolve, acquiring the form we see on P 776, during
w rozwiniętych fazach późnej epoki brązu. the advanced phases of the Late Bronze Age.
Szczegółowe informacje na temat typologii uchwytów For a detailed typology of wishbone handles see
widełkowatych, zob. Hochstetter 1984, fig. 25. Hochstetter 1984, fig. 25.
157
Iron Ages, Cambridge 1939. Hochstetter 1984: Iron Ages, Cambridge 1939. Hochstetter 1984:
Hochstetter A. Kastanas: Ausgrabungen in Hochstetter A. Kastanas: Ausgrabungen in
einem Siedlungshügel der Bronze -und Eisenzeit einem Siedlungshügel der Bronze -und Eisenzeit
Makedoniens, 1975–1979: Die Handgemachte Makedoniens, 1975–1979: Die Handgemachte
Keramik. Schichten 19 bis 1, Prähistorische Keramik. Schichten 19 bis 1, Prähistorische
Archäologie in Südosteuropa 3, Berlin 1984. Archäologie in Südosteuropa 3, Berlin 1984.
Horejs 2007: Horejs B. Das prähistorische Olynth. Horejs 2007: Horejs B. Das prähistorische Olynth.
Ausgrabungen in der Toumba Agios Mamas, 1994 Ausgrabungen in der Toumba Agios Mamas, 1994
– 1996. Die spätbronzezeitliche handgemachte – 1996. Die spätbronzezeitliche handgemachte
Keramik der schichten 13 bis 1, Prähistorische Keramik der schichten 13 bis 1, Prähistorische
Archäologie in Südosteuropa 21, Rahden/Westf. Archäologie in Südosteuropa 21, Rahden/Westf.
2007. Vliora, Kyriatzi & Andreou 2014: Βλιώρα 2007. Vliora, Kyriatzi & Andreou 2014: Βλιώρα
Ε. Κυριατζή Ε. & Ανδρέου Σ. Η κατανάλωση Ε. Κυριατζή Ε. & Ανδρέου Σ. Η κατανάλωση
της κεραμικής και η ενδοκοινοτική οργάνωση της κεραμικής και η ενδοκοινοτική οργάνωση
στο τέλος της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στη στο τέλος της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στη
Μακεδονία: παρατηρήσεις στη χειροποίητη Μακεδονία: παρατηρήσεις στη χειροποίητη
κεραμική από την Τούμπα Θεσσαλονίκης, in: κεραμική από την Τούμπα Θεσσαλονίκης, in:
Στεφανή Ε. Μερούσης Ν. Δημουλά Α. (eds.), Εκατό Στεφανή Ε. Μερούσης Ν. Δημουλά Α. (eds.), Εκατό
χρόνια έρευνας στην προϊστορική Μακεδονία, χρόνια έρευνας στην προϊστορική Μακεδονία,
1912–2012. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, 1912–2012. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, 22–24 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, 22–24
Νοεμβρίου 2012, Θεσσαλονίκη 2014, 575–584. Νοεμβρίου 2012, Θεσσαλονίκη 2014, 575–584.
0 5 cm
125. N arzędzie z jedną 125. Edge tool

krawędzią tnącą

w Salonikach, Αss 79/568 Thessaloniki, Αss 79/568
158 Stanowisko: Asiros

Provenance: Assiros
Materiał: Niezidentyfikowana skała Material: Unidentified rock
Opis: Niewielkie narzędzie o trójkątnym kształcie Description: Small sized, triangular in shape and
i prostokątnym przekroju. Zachowało się w całości, rectangular in section, tool. It is preserved intact,
choć posiada odpryski wzdłuż prawej dłuższej with traces of chipping on the right long side. The
strony. Krawędź jest krzywoliniowa, z wyraźnie edge is curvilinear, with a strongly asymmetric
asymetrycznym profilem. Na wierzchołku widoczne profile. The acme bears small chips indicating use
są niewielkie odpryski wskazujące na ślady zużycia. wear. The tool is polished all over its entire surface.
Powierzchnia całego narzędzia jest wygładzona.
0 5 cm

krawędzią tnącą

Chronologia: Neolit
Materiał: Serpentynit
Dating: Neolithic Period
Material: Serpentine
159
Opis: Niewielkie dłuto o wydłużonym Description: Small sized chisel with an elongated
i trapezowatym kształcie, o trapezowatym trapezoid face and section and straight, slightly
przekroju, z prostymi, nieznacznie różniącymi diverging, sides. The narrow straight edge bears
się od siebie bokami. Wąska, prosta krawędź ma a few small chips. The pointed butt bears flaking.
niewielkie odpryski. Narzędzie to nie zostało The tool is unfinished, as the splitting, grinding
wykończone, o czym świadczy brak śladów and polishing of the two long sides has not been
ścierania i gładzenia na dwóch jego dłuższych completed.The tool is polished throughout the rest
bokach. Pozostała część artefaktu została of the surface.
wygładzona.
Comments: For parallels: Mould et al 2000, 112–
Uwagi: Analogiczne znaleziska, zob. Mould et al. 136, fig. 4.3 SF 387, SF 789, pl. 4.1 SF 387, SF 789.
2000, 112–136, fig. 4.3 SF 387, SF 789, pl. 4.1 SF 387,
Bibliography: Unpublished.
SF 789.
References: Mould et al. 2000: Mould C. Ridley C.
Wardle K. A. Smith J. C. A. The Small Finds: Stone,
Literatura: Mould et al. 2000: Mould C. Ridley C. Ridley C. Wardle K. A. Mould C. (eds.), Servia I:
Wardle K. A. Smith J. C. A. The Small Finds: Stone, Anglo-Hellenic Rescue Excavations 1971–1973
Ridley C. Wardle K. A. Mould C. (eds.), Serwia I: directed by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The
Anglo-Hellenic Rescue Excavations 1971–1973 Stratigraphy, Architecture, Small Objects and Plant
directed by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The Remains, The Annual of the British School in
Stratigraphy, Architecture, Small Objects and Plant Athens, Suppl. 32, London 2000, 112–191.
Remains, The Annual of the British School in
Athens, Suppl. 32, London 2000, 112–191.
5 cm
0
127. N arzędzie z jedną 127. E dge tool
krawędzią tnącą
w Salonikach, ΜΘ 4725α Thessaloniki, ΜΘ 4725α
Materiał: Steatyt Material: Steatite
Opis: Narzędzie w kształcie trapezowatym, Description: Trapezoid face and rectangular
prostokątne w przekroju. Dwie szerokie spłaszczone section. The two wide surfaces of the tool, the one
powierzchnie, z których jedna jest lekko wklęsła, slightly convex and the other flattened, converge to
łączą się formując zakrzywioną linię krawędzi. a curved lined edge. The latter is quite damaged and
Krawędź jest zniszczona i ma dwustronne odpryski. bears bilateral chips. Pounding traces are discerned
Ślady odbić widoczne są na tylnej cześci. Narzędzie on the butt. The tool is polished all over its entire
jest gładzone na całej powierzchni. surface.
Uwagi: Narzędzia z jedną krawędzią tnącą Comments: For the edge tools from Olynthus:
zarejestrowano m.in. w Olincie (Mylonas 1929, Μylonas 1929, p. 63–75.
63–75).
5 cm
0
krawędzią tnącą

w Salonikach, ΜΘ 4725β
Thessaloniki, ΜΘ 4725β
161
Materiał: Piryt? Material: Iron pyrite?
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości; Preservation: Intact. The butt and the wide face are
tylna część i i jedna z powierzchni pokryte są covered almost entirely by encrustations.
całkowicie osadem.
Dimensions:
Wymiary: L. 7.4 cm
Długość 7,4 cm W. 4 cm
Szerokość 4 cm Th. 3 cm
Grubość 3 cm
Description: Trapezoid face and ovoid section. The
Opis: Narzędzie w kształcie trapezu, o owalnym two convex wide surfaces of the tool converge to
przekroju. Dwie wypukłe szerokie powierzchnie a straight edge. It bears chipping on the edge and
łączą się w prostą krawędź. Narzędzie ma odpryski pecking craters on the one wide surface and the two
na krawędzi tnącej oraz dołki na szerokiej long sides.
powierzchni i wzdłuż dwóch dłuższych boków.
5 cm
0
krawędzią tnącą
Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Muzeum Archeologiczne

w Salonikach, ΜΘ 4725γ w Salonikach, ΜΘ 4725γ
Materiał: Piryt? Material: Iron pyrite?
162 Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości.

Wymiary:
Dimensions:
Opis: Narzędzie o trapezowatym kształcie Description: Trapezoid in front, rectangular in
i prostokątnym przekroju. Krawędź ma symetryczny section. The edge has a symmetric profile. It bears
profil. Na jej górnej i spodniej powierzchni widoczne chips on the edge of the front and rear surface. The
są odpryski. Cała powierzchnia narzędzia została tool is polished over its entire surface.
wygładzona.
Excavations at Olynthus. Part I, The Neolithic Settlement, Baltimore 1929, p. 63–75.
Settlement, Baltimore 1929, p. 63–75.
5 cm
0
krawędzią tnącą

w Salonikach, ΜΘ 4725δ w Salonikach, ΜΘ 4725δ
Materiał: Steatyt Material: Steatite
Wymiary:
Dimensions: 163
Opis: Narzędzie o prostokątnym rzucie i przekroju. Description: Rectangular in front and section.
Dwie szerokie powierzchnie, z których jedna jest The two wide surfaces of the tool, the one strongly
mocno zakrzywiona, a druga spłaszczona, łączą curved and the other flattened, converge in a convex
się tworząc wypukłą skośną krawędź. Na krawędzi oblique edge. It bears chips on the edge, on the one
i w tylnej części widoczne są odpryski. Narzędzie long side, on the butt and the rear surface. The tool
jest wygładzone na całej powierzchni. is polished all over its surface.
Uwagi: Główną cechą narzędzi tego rodzaju (numery Comments: The main feature of these tools (Cat.
kat. 125–131) jest zaostrzona na jednym końcu, nos 125–131) is the acute smoothed edge on one
wygładzona krawędź. Ze względu na kształt krawędzi of their ends. Edge tools were previously classified,
i ogólną formę były one początkowo określane jako according to the morphology of their edge and
siekiery, topory i dłuta. Jednak dzięki badaniom their overall formation, in three main subcategories:
traseologicznym, które ujawniły wielowymiarowy axes, adzes and chisels. However, these typological
charakter tych narzędzi, stopniowo rezygnowano distinctions were abandoned gradually as – along
z ustalonych wcześniej podziałów typologicznych. with the contribution of use wear traces study –
Zaostrzonymi narzędziami posługiwano się their multidimensional character was revealed. They
bezpośrednio lub po osadzeniu ich w rękojeści. were hold either freely by the hand or by the handle
Pełniły one wiele funkcji w kontekstach społecznych onto which they were hafted. They covered a wide
i kulturowych jako narzędzia do pozyskiwania variety of tasks in different social and cultural
i obróbki kamieni, ścierania, kruszenia i tłuczenia contexts as tools for masonry, quarrying, grinding
różnych materiałów, czyszczenia i obrabiania skór, and crushing, pounding and battering, removal and
były też używane do prac rolniczych i innych. processing of hides, weeding etc.
Settlement, Baltimore 1929, p. 63–75. Settlement, Baltimore 1929, p. 63–75.
0 5 cm

164 krawędzią tnącą

w Salonikach, ΜΘ 4725ε w Salonikach, ΜΘ 4725ε
Stanowisko: Asiros Provenance: Olynthus
Materiał: Niezidentyfikowana skała Material: Unidentified rock
Opis: Niewielkie dłuto o wydłużonej trapezowatej Description: Small sized chisel with an elongated
powierzchni, owalne w przekroju. Boki łączą trapezoid face and an ovoid section. The sides
się symetrycznie tworząc wąską krzywoliniową converge symmetrically into a narrow curvilinear
krawędź, na której widoczny jest ubytek. Dolne edge. The edge bears fracture. The butt is rounded.
zakończenie jest zaokrąglone. Cała powierzchnia The tool is polished all over its entire surface.
narzędzia została wygładzona.
0 5 cm
132. Rozcieracz 132. Active grinding tool

w Salonikach, ΜΘ 4726α,
Stanowisko: Olint
Thessaloniki, ΜΘ 4726α
Provenance: Olynthus
165
Chronologia: Neolit Dating: Neolithic period
Materiał: Kwarc Material: Quartz
Opis: Naturalny otoczak kwarcowy o półkulistym Description: Natural quartz pebble of
kształcie. Na powierzchni widoczne są ślady hemispherical shape. The surface has use wear
zużycia. Podstawa jest spłaszczona. traces. The base is flattened.
Uwagi: Podobne znaleziska zob. Wardle 2000, Comments: For similar examples: Wardle 2000,
159–160. 159–160.
Literatura: Mould et al. 2000: Mould C. A. Ridley References: Mould et al. 2000: Mould C. A. Ridley
C. & Wardle K. A. The Small Finds: Stone, in: Ridley C. & Wardle K. A. The Small Finds: Stone, in: Ridley
C. Wardle Κ. Α. & Mould C. A. Serwia I. Anglo- C. Wardle Κ. Α. & Mould C. A. Servia I. Anglo-
Hellenic Rescue excavations 1971–1973 directed by Hellenic Rescue excavations 1971–1973 directed by
K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy, K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy,
Architecture, Small Objects and Plant Remains, The Architecture, Small Objects and Plant Remains, The
Annual of the British School at Athens, Suppl. 32, Annual of the British School at Athens, Suppl. 32,
London 2000, 112‐190. London 2000, 112‐190.
5 cm
0

166 Materiał: Kamień o zielonej barwie

Material: Green stone
Opis: Narzędzie w kształcie piramidy z pięcioma Description: Pyramid-shaped tool with five
płaskimi powierzchniami. Ma ślady zużycia surfaces. The tool is totally polished because of the
w postaci wyświeceń. use.
Uwagi: Podobne znaleziska omawiają Mould et al. Comments: For similar examples: Wardle 2000,
2000, 159–160. Przedmioty tego typu (ΜΘ 4726α- 159–160. These tools (ΜΘ 4726α-β) have been
β) były przypuszczalnie wykorzystywane jako possibly used as burnishers/polishers for organic or
narzędzia do gładzenia materiałów organicznych inorganic materials. They are simply pebbles that
lub nieorganicznych. Są to naturalne, nie were used directly without any prior processing.
poddawane obróbce otoczaki.
References: Mould et al. 2000: Mould C. A. Ridley
Literatura: Mould et al. 2000: Mould C. A. Ridley C. & Wardle K. A. The Small Finds: Stone, in:
C. & Wardle K. A. The Small Finds: Stone, in: Ridley Ridley C. Wardle Κ. Α. & Mould C. A (eds.). Servia
C. Wardle Κ. Α. & Mould C. A (eds.). Serwia I. I. Anglo-Hellenic Rescue excavations 1971–1973
Anglo-Hellenic Rescue excavations 1971–1973 directed by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The
directed by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy, Architecture, Small Objects and
Stratigraphy, Architecture, Small Objects and Plant Remains, The Annual of the British School at
Plant Remains, The Annual of the British School at Athens, Suppl. 32, London 2000, 112‐190.
Athens, Suppl. 32, London 2000, 112‐190.
5 cm
0
134. Siekieromłot 134. Hammer axe 167
Materiał: Czarny kamień o dużej twardości Material: Hard black stone
Średnica cylindrycznego zakończenia 3,8 cm Diam. Cyl. end 3.8 cm
Opis: Podłużny przedmiot zakończony z dwóch Description: Elongated body ending in two
stron różnymi typami „narzędzi”. Na końcu different types of “tools”. At the distal end the two
dystalnym dwa boki łączą się tworząc symetryczną sides converge creating a symmetrical cutting edge.
krawędź tnącą. Widoczne są na niej mikro- The cutting edge bears mikrochipping. In both
odpryski. Przez dłuższą oś obu powierzchni wide surfaces a central rib runs along the artifacts
przedmiotu przebiega centralnie umiejscowione longitudinal axis. The almost cylindrical butt end,
żeberko. Niemal cylindryczne zakończenie obuchu ends in a flattened surface-hammer. The hammer
zwieńczone jest spłaszczoną powierzchnią – bears use wear. In both wide surfaces closer to the
młotem. Widoczne są na nim ślady zużycia. Na obu hammer are visible two shallow depressions for
powierzchniach w części bliższej młota znajdują się a shaft hole boring which was not completed. The
dwa płytkie zagłębienia stanowiące nieukończone entire surface of the hammer axe is smoothed.
otwory, które miały służyć do osadzenia rękojeści. Consists an excellent example of polished tool the
Cała powierzchnia siekieromłota jest wygładzona. construction of which required technical ability and
Jest to doskonały przykład narzędzia gładzonego, considerable time.
którego wytworzenie wymagało umiejętności
Comments: Perforated hammer axes of similar
technicznych i czasu.
type are widespread in the wider region of
Uwagi: Siekieromłoty z wywierconymi otworami Balkans during the Chalcolithic period, but their
zaliczają się do znalezisk rozpowszechnionych na precise function has not been yet specified. Many
znacznym obszarze Bałkanów w chalkolicie. Ich researchers interpreted them as status symbols or/
dokładna funkcja nie została dotychczas ustalona. and weapons.
Wielu badaczy interpretuje je jako symbole statusu
Bibliography: Heurtley 1939: Heurtley W.
i/lub broń.
A. Prehistoric Macedonia. An archaeological
Prehistoric Macedonia. An archaeological Struma) in the Neolithic, Bronze and Early Iron
168
5 cm
0
135. Płyta kamienna 135. Slab tablet

Materiał: Łupek Material: Schist
Opis: Przedmiot w formie płaskiej płytki Description: Rectangular in front and trapezoid
o prostokątnym kształcie i trapezowatym in section, it has the form of a flat slab and was
przekroju. Przypuszczalnie służył jako podstawka possibly used as a solid basis for processing various
wykorzystywana w procesie obróbki różnych materials or substances. On the one narrow long
materiałów i substancji. Na jednej z dłuższych side successive parallel incisions are discerned. In
wąskich stron znajdują się równoległe nacięcia. Na the bottom surface it bears flaking.
spodzie widoczne są odpryski.
Comments: Generally for slab tablets see Tsiolaki
Uwagi: Ogólnie na temat płytek, zob. Tsiolaki 2009, 2009, 71–74
71–74.
References: Tsiolaki 2009: Τσιολάκη Ε. Τριπτά
Literatura: Tsiolaki 2009: Τσιολάκη Ε. Τριπτά λίθινα λίθινα εργαλεία της Μέσης και Ύστερης Εποχής
εργαλεία της Μέσης και Ύστερης Εποχής Χαλκού Χαλκού από την Τούμπα Θεσσαλονίκης,
από την Τούμπα Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Εργασία, ΑΠΘ 2009;
Μεταπτυχιακή Εργασία, ΑΠΘ 2009; http://digital. http://digital.lib.auth.gr/record/114463.
lib.auth.gr/record/114463.
5 cm
169
0
136. Przedmiot 136. Perforated object
z wywierconym otworem

Materiał: Andezyt? Material: Porfyritic andesite?
Opis: Niewykończony owalny przedmiot Description: The manufacture of the ellipsoid
o niewygładzonej powierzchn. Otwór został shape of the artefact was stopped before the final
wywiercony jedynie częściowo. formation. The surface is left coarse and the opening
of the hole was not completed.
Uwagi: Informacje na temat podobnych Comments: For the type: Moundrea-Agrafioti
przedmiotów, zob. Moundrea-Agrafioti 1996, 104. 1996, 104.
Literatura: Moundrea-Agrafioti 1996: Moundrea- References: Moundrea-Agrafioti 1996: Moundrea-
Agrafioti A. Tools, in: Papathanasopoulos G. Agrafioti A. Tools, in: Papathanasopoulos G.
Neolithic Culture in Greece, Athens 1996, 103–106. Neolithic Culture in Greece, Athens 1996, 103–106.
5 cm
170
0
137. Fragment przedmiotu 137. P art of a perforated
z wywierconym otworem object

Chronologia: Epoka brązu Dating: Bronze Age
Materiał: Łupek? Material: Greenschist?
Stan zachowania: Narzędzie zachowane w połowie Preservation: The half is preserved. Reconstructed
i zrekonstruowane.
Dimensions:
Wymiary: H. 6.3 cm
Wysokość 6,3 cm Preserved diam. 6.9 cm
Zachowna średnica 6,9 cm
Description: It is made of a cobble shaped into
Opis: Przedmiot wykonany z otoczaka a flattened sphere with a central hafting hole by
ukształtowanego w spłaszczoną kulę, z centralnie the process of pecking and grinding. It is half
umieszczonym otworem wykonanym techniką broken and bears extensive traces of pecking on the
łupania i ścierania. Narzędzie jest w połowie preserved surface.
złamane; na jego zachowanej powierzchni widoczne
są ślady obróbki.
Uwagi: Informacje na temat podobnych przedmio- Comments: For the type: Moundrea-Agrafioti 1996,
tów, zob. Moundrea-Agrafioti 1996, 104. Przedmioty 104. Perforated objects of this type are referred to in
z otworem określane są w literaturze przedmiotu jako the relevant literature as “hammers” or “mace heads”,
„młoty” lub „głowice buław”. Hipotetycznie pełniły scepters or weights remains hypothetical. They are
one funkcję buław, bereł lub ciężarków. W większości uusually preserved fragmentarily, mostly half broken.
zachowane są fragmentarycznie, często w połowie. Their raw materials are rare and significant in most
Wytwarzano je z rzadko występujących surowców of the cases and their manufacture is elaborate.
i poddawano starannej obróbce. Ich rzadkie wystę- Furthermore, their limited number found in the
powanie na neolitycznych stanowiskach archeolo- Neolithic settlements of Northern Greece, along with
gicznych północnej Grecji i brak na ich powierzchni the frequent absence of use wear traces, may be an
śladów zużycia sugerują, że mogły one stanowić przed- indication for their classification among the objects
mioty „prestiżowe” w końcowych fazach neolitu. of “social prestige”, located in the last phases of the
Neolithic.
Literatura: Moundrea-Agrafioti 1996: Moundrea-
Agrafioti A. Tools, in: Papathanasopoulos G. References: Moundrea-Agrafioti 1996: Moun-
Neolithic Culture in Greece, Athens 1996, 103–106. drea-Agrafioti A. Tools, in: Papathanasopoulos G.
Neolithic Culture in Greece, Athens 1996, 103–106.
171
5 cm
0
138. N arzędzie z otworem 138. E dge tool with

do osadzenia rękojeści a shaft hole

Stanowisko: Krini Provenance: Krini
Chronologia: Epoka brązu Dating: Bronze Age
Materiał: Kamień o zielonej barwie Material: Green stone
Stan zachowania: Rozległe ślady stłuczeń na Preservation: It has an extensive breakage at the
obuchu butt.
Szerokość 5,4 W. 5.4
Średnica otworu 2 cm Shaft hole diam. 2 cm
Opis: Narzędzie z dwoma szerokimi, łączącymi Description: The wide sides converge to a cutting
się bokami tworzącymi krawędź tnącą edge with an asymmetric profile. Across the cutting
o asymetrycznym profilu. Wzdłuż krawędzi chipping is visible due to use wear. The shaft hole
widoczne są wyszczerbienia powstałe na skutek is drilled from both sides. The shaft is parallel to
zużycia. Otwór do osadzenia rękojeści, wywiercony the longitudinal axis of the cutting edge. The tool
z obu stron, przebiega równolegle do dłuższej osi is polished over its entire preserved surface. The
krawędzi tnącej. Cała zachowana powierzchnia section of the tool is oval in the butt and triangular
jest wygładzona. Narzędzie ma kształt owalny przy in profile. The preserved part of the butt bears
obuchu i trójkątny w przekroju. Ślady użytkowania use wear traces indicating that it was also used as
zachowana część obuchu wskazują, że przedmiot a pounder.
był używany w charakterze tłuka.
Comments: The edge tools with a shaft hole appear
Uwagi: Narzędzia z ostrą krawędzią i z otworem do at the end of the Early Bronze Age. Tools of this type
osadzenia rękojeści pojawiają się na omawianym were used in the cutting or processing of surfaces
172
obszarze we wczesnej epoce brązu. Służyły do cięcia or materials, while some researchers associate them
lub obrabiania powierzchni i materiałów. Niektórzy with the mining and processing of metals. For the
badacze łączą ich funkcję z wydobyciem surowców type: Alisøy 2002a, 281, Elster 2003, 180–183.
i ich obróbką. Informacje na temat typu, zob. Alisøy
2002a, 281; Elster 2003, 180–183.
References: Alisøy 2002: Alisøy H.A. Ground
stone tools from Mesimeriani, in: Γραμμένος Δ. Β.
Literatura: Alisøy 2002: Alisøy H.A. Ground & Κώτσος Σ. (eds), Ανασκαφή στον προϊστορικό
stone tools from Mesimeriani, in: Γραμμένος Δ. Β. οικισμό «Μεσημεριανή Τούμπα» Τριλόφου
& Κώτσος Σ. (eds), Ανασκαφή στον προϊστορικό Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2002, 277–309.
οικισμό «Μεσημεριανή Τούμπα» Τριλόφου Elster 2003: Elster 2003: Elster E.S. Grindstones,
Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2002, 277–309. polished edge-tools and other stone artifacts, in:
Elster 2003: Elster 2003: Elster E.S. Grindstones, Elster E.S. Renfrew C. (eds.), Prehistoric Sitagroi:
polished edge-tools and other stone artifacts, in: Excavations in Northeast Greece, 1968–1970. Vol.
Elster E.S. Renfrew C. (eds.), Prehistoric Sitagroi: 2: The Final Report, Monumenta Archaeologica 20,
Excavations in Northeast Greece, 1968–1970. Vol. Los Angeles 2003, 175–195. Tsiolaki 2009: Τσιολάκη
2: The Final Report, Monumenta Archaeologica 20, Ε. Τριπτά λίθινα εργαλεία της Μέσης και Ύστερης
Los Angeles 2003, 175–195. Tsiolaki 2009: Τσιολάκη Εποχής Χαλκού από την Τούμπα Θεσσαλονίκης,
Ε. Τριπτά λίθινα εργαλεία της Μέσης και Ύστερης Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Εργασία, ΑΠΘ 2009;
Εποχής Χαλκού από την Τούμπα Θεσσαλονίκης, http://digital.lib.auth.gr/record/114463.
Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Εργασία, ΑΠΘ 2009;
http://digital.lib.auth.gr/record/114463.
5 cm
0
139. Rdzeń 139. Core
Stanowisko: Wasilika C Provenance: Vasilika C
173
Opis: Rdzeń. Description: Flake core.
Uwagi: Informacje na temat przemysłów Comments: For the chipped stone industry from
kamiennych na stanowisku Wasilika, zob. Vasilika: Kyriakidou 1991 Silica-limonite is a coarse
Kyriakidou 1991. Czert jest gruboziarnistą skałą rock of local origin, which has been widely used in
pochodzenia lokalnego, która była powszechnie the stone industries of Central Macedonia. A site
wykorzystywana w przemysłach kamiennych of quarrying has been located 2.5 km north of the
w środkowej Macedonii. Miejsce wydobycia settlement of Vasilika. The complete reduction
surowca zlokalizowane zostało 2,5 km na północ sequence of silica limonite has been identified
od stanowiska Wasilika. Pozostałości całego in the lithic assemblages of at least two Neolithic
łańcucha produkcyjnego z użyciem tego rodzaju settlements, Thermi B and Vasilika. Moreover,
skały odkryto w materiale archeologicznym na co the quantities recovered point to the existence of
najmniej dwóch osadach neolitycznych, tj. Termi a local “workshop” for the production of tools that
B i Wasilika. Znaczna ilość materiału wskazuje na participated in exchange networks operating in the
istnienie w tych miejscach ośrodków produkcji broader region of central Macedonia.
narzędzi, które następnie cyrkulowały w ramach
sieci wymiany, jakie funkcjonowały na rozległych
obszarach środkowej Macedonii. References: Kyriakidou 1991: Κυριακίδου Μ.
Η Λιθοτεχνία των φάσεων ΙΙΙ και IV: Ύστερες
φάσεις της Νεότερης Νεολιθικής του οικισμού
Literatura: Kyriakidou 1991: Κυριακίδου Μ.
Η Λιθοτεχνία των φάσεων ΙΙΙ και IV: Ύστερες
φάσεις της Νεότερης Νεολιθικής του οικισμού
των Βασιλικών, Ν. Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη των Βασιλικών, Ν. Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη
Μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα Ιστορίας και Μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα Ιστορίας και
Αρχαιολογίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1991. Αρχαιολογίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1991.
5 cm
0
174 Materiał: Limonit

Material: Silica limonite
Preservation: Intact. Preserves cortex.
Opis: Rdzeń. Zob. opis do zabytku nr 139. Description: Flake core. See description of artefact
no 139.
Author: Ourania Palli 5 cm

0
Materiał: Limonit Material: Silica limonite
Opis: Rdzeń. Zob. opis do zabytku nr 139. Description: Flake core. See description of artefact
no 139.
Literatura: Kyriakidou 1991: Μ. Κυριακίδου,
Η Λιθοτεχνία των φάσεων ΙΙΙ και IV: Ύστερες References: Kyriakidou 1991: Μ. Κυριακίδου,
φάσεις της Νεότερης Νεολιθικής του οικισμού Η Λιθοτεχνία των φάσεων ΙΙΙ και IV: Ύστερες
των Βασιλικών, Ν. Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη φάσεις της Νεότερης Νεολιθικής του οικισμού
Μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα Ιστορίας και των Βασιλικών, Ν. Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη
Αρχαιολογίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1991. Μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα Ιστορίας και
Αρχαιολογίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1991.
175
0 5 cm
142. Wiór 142. Blade
Chronologia: Późny neolit Dating: Late Neolithic Period
Stan zachowania: Brak krawędzi dystalnej Preservation: The distal edge is missing.
Opis: Wiór retuszowany z użyciem pośrednika, Description: Indirect impact blade, trapezoid in
z równolegle biegnącymi krawędziami, trapezowaty section with parallel edges The distal edge is missing
w przekroju.
Comments: A variety of raw materials were used
Uwagi: Większość surowców kamiennych for the extraction of blades with indirect impact
wykorzystywano w neolicie do wytwarzania during the Neolithic. In central Macedonia in
wiórów techniką naciskową z użyciem pośrednika. particular, silica-limonite, good quality quartz, but
Używano głównie skał limonitowych, dobrej medium quality flint are used for this production.
jakości kwarcu i średniej jakości krzemienia. Z kolei On the contrary, the pressure technique is applied
technika nacisku bezpośredniego była stosowana mainly to high quality flint and obsidian. numerous
głównie w przypadku dobrej jakości krzemienia are the blades with retouched edges, among which
i obsydianu. Licznie reprezentowane są wióry a sufficient number bears visible traces of silica
z retuszowanymi krawędziami, wśród których gloss. These tools are connected with the cutting
znaczna ilość posiada ślady wyświecenia. Ich of plant material in primarily activities, such as
funkcja wiązała się ze głównie ze ścinaniem roślin, harvesting or roofing, and secondary such as
czy konstruowaniem dachów, a także, w mniejszym basketry. The care for the maintenance of these
stopniu, w produkcji koszy. Na narzędziach tools is evident, as in some cases the retouch “cuts”
widoczne są ślady napraw. W niektórych the silica gloss. At the same time blades with
przypadkach retusz „przecina” obecne na krawędzi unretouched edges, which could be directly used
wyświecenie. Podobne przedmioty nieretuszowane, as cutting tools, are knapped from the same raw
176 które służyły przypuszczalnie bezpośrednio jako

narzędzia tnące, wytwarzane były z tych samych
materiałów.
materials.
Bibliography: Unpublished. Included in
Unpublished in M.A.: Kyriakidou 1991, p. 54–55,
Bibliografia: Niepublikowane. Wymienione wśród fig. 7. 23, phot. 5.δ
materiałów niepublikowanych w M.A.: Kyriakidou
1991, p. 54–55, fig. 7.23, phot. 5.δ
0 5 cm
Opis: Wiór pokryty retuszem wtórnym Description: Blade with direct secondary retouch
przykrawędnym z lewej strony i retuszem wtórnym at the left edge and reverse secondary retouch with
spodnim, posiadający widoczne wyświecenie na silica gloss at the distal edge of the upper surface.
krawędzi dystalnej górnej powierzchni. W części Notch at the proximal part of the right edge. The
proksymalnej prawej krawędzi znajduje się wcięcie. butt is faceted.
Powierzchnia piętki jest facetowana.
Bibliography: Unpublished. Included in
Bibliografia: Niepublikowane. Wymienione wśród unpublished in M.A.: Kyriakidou 1991, p. 55, fig. 7.
materiałów niepublikowanych w Kyriakidou 1991, 22, phot. 5.β.
55, fig. 7. 22, phot. 5.β.
References: Kyriakidou 1991: Κυριακίδου Μ.
Literatura: Kyriakidou 1991: Κυριακίδου Μ. Η Λιθοτεχνία των φάσεων ΙΙΙ και IV: Ύστερες
Η Λιθοτεχνία των φάσεων ΙΙΙ και IV: Ύστερες φάσεις της Νεότερης Νεολιθικής του οικισμού
177
φάσεις της Νεότερης Νεολιθικής του οικισμού των Βασιλικών, Ν. Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη
των Βασιλικών, Ν. Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα Ιστορίας και
Μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1991.
Αρχαιολογίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1991.
0 5 cm
Opis: Wiór – sierp. Na prawej krawędzi górnej Description: Blade – Sickle. It bears characteristic
powierzchni widoczne jest charakterystyczne silica gloss at the right edge of the upper surface.
wyświecenie, na którym znajdują się ślady retuszu Reverse secondary retouch exists on the silica gloss
wtórnego. for the renewal of the edge.
Bibliografia: Niepublikowane. Wymienione wśród Bibliography: Unpublished. Included in
materiałów niepublikowanych w Kyriakidou 1991, unpublished in M.A.: Kyriakidou 1991, p. 54–55,
p. 54–55, fig. 7. 23, phot. 5.δ. fig. 7. 23, phot. 5.δ.
Literatura: Kyriakidou 1991: Μ. Κυριακίδου, References: Kyriakidou 1991: Μ. Κυριακίδου,
Η Λιθοτεχνία των φάσεων ΙΙΙ και IV: Ύστερες Η Λιθοτεχνία των φάσεων ΙΙΙ και IV: Ύστερες
φάσεις της Νεότερης Νεολιθικής του οικισμού φάσεις της Νεότερης Νεολιθικής του οικισμού
των Βασιλικών, Ν. Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη των Βασιλικών, Ν. Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη
Μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα Ιστορίας και Μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα Ιστορίας και
Αρχαιολογίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1991. Αρχαιολογίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1991.
178
0 5 cm
145. Fragment grocika 145. Part of a point

Materiał: Kwarc mleczny Material: Milky quartz
Stan zachowania: Brak krawędzi tnącej i części Preservation: The active edge and the proximal are
proksymalnej. missing.
Zachowana długość 2,5 cm Preserved l. 2.5 cm
Opis: Fragment grocika wykonanego na odłupku. Description: Part of a point on a flake. It bears
Pokryty jest retuszem wtórnym przebiegającym secondary retouch alternately on the right and left
naprzemiennie wzdłuż prawej i lewej krawędzi, edge which converged towards a pointed end that is
które łączą się tworząc ostre zakończenie. detached.
0 5 cm
179
146. Skrobacz na odłupku 146. Scraper in a flake part

Materiał: Kwarc mleczny Material: Milky quartz
Stan zachowania: Brak części proksymalnej Preservation: The proximal portion is missing.
Opis: Przedmiot ukształtowany za pomocą Description: It is formed with continuous direct
wtórnego retuszu ciągłego, który pokrywa obie secondary retouch on both sides and the upper edge
powierzchnie i górną krawędź powierzchni of the dorsal surface.
dorsalnej.
0 5 cm
147. W iór z retuszem 147. B lade with lateral

bocznym retouch

180 Materiał: Kwarc półprzezroczysty

Stan zachowania: Brak krawędzi dystalnej.
Material: Semi-transparent quartz
Preservation: The distal edge is missing.
Opis: Wiór z centralnie umiejscowionym Description: Blade with a central ridge. It has
żeberkiem. Ma bifacjalny retusz wtórny na prawej a continuing bifacial secondary retouch on the
krawędzi powierzchni dorsalnej i częściowy retusz right edge of the dorsal surface and partial direct
wtórny na części proksymalnej lewej krawędzi. secondary retouch on the proximal portion of the
left edge.
0 5 cm
148. Sierp 148. Sickle

Materiał: Krzemień o brązowoczerwonej barwie Material: Brownish red flint
Stan zachowania: Brak części dystalnej.
Wymiary:
Preservation: The distal end is missing.
Dimensions:
181
Opis: Sierp wykonany na wąskim wiórze. Description: Sickle in a narrow blade. The edges are
Krawędzie uformowano przy pomocy formed by continuous bilateral denticulateretouch.
dwustronnego ciągłego retuszu zębatego. Na On both edges bilateral silica gloss is visible related
obu krawędziach, z każdej strony widoczne probably with the cutting or threshing of plant
są wyświecenia związane prawdopodobnie material.
z wykorzystywaniem tego narzędzia do cięcia
Comments: For the lithic assembladge from Servia:
i młócenia roślin.
Watson 1983
Uwagi: Zabytki kamienne ze stanowiska Serwia
omawia Watson 1983.
References: Watson 1983: Watson A.M. Chipped-
stone artifacts from Servia in Greek Macedonia,
Literatura: Watson 1983: Watson A.M. Chipped- Journal of Field Archaeology 10, 1983, 120–124.
stone artifacts from Serwia in Greek Macedonia,
Journal of Field Archaeology 10, 1983, 120–124.
0 5 cm
149. Fragment wióra 149. B lade fragment with

z retuszem bocznym lateral retouch

Materiał: Krzemień o brązowoczerwonej barwie Material: Brownish red flint
182 Stan zachowania: Brak części dystalnej

i proksymalnej.
Preservation: The distal and proximal ends are
missing.
Opis: Środkowa część ostrza z retuszem bocznym; Description: Mesial part of a blade with lateral
trójkątna w przekroju, z żeberkiem przebiegającym retouch. Triangular in cross section with a central
centralnie wzdłuż powierzchni dorsalnej. Posiada rib which runs the vertical length of the the dorsal
drobny retusz wtórny spodni na obu równoległych face. It bears fine inverse secondary retouch on both
krawędziach. Surowiec krzemienny, z którego parallel edges. The provenance of the flint is from
wykonano ostrze pochodzi z Tesalii. Thessaly.
Uwagi: Na temat surowców, por. Moundrea- Comments: For the raw material see Moundrea-
Agrafioti 1996, 237, 58.δ. Agrafioti 1996, p. 237, 58.δ
Bibliografia: Heurtley 1939, 65, fig. 6 n, pl. V.6n. Bibliography: Heurtley 1939, 65, fig. 6 n, pl. V.6n.
Early Iron Ages, Cambridge 1939. Moundrea- Early Iron Ages, Cambridge 1939. Moundrea-
Agrafioti 1996: Moundrea-Agrafioti A. Tools, in: Agrafioti 1996: Moundrea-Agrafioti A. Tools, in:
Papathanasopoulos G. Neolithic Culture in Greece, Papathanasopoulos G. Neolithic Culture in Greece,
Athens 1996, 103–106. Athens 1996, 103–106.
0 5 cm
150. Zgrzebło na odłupku 150. Side scraper in flake

Materiał: Krzemień
Material: Flint
183
Opis: Zgrzebło z retuszem wtórnym od strony Description: The side scraper is formed by
spodniej na prawej bocznej krawędzi; lewa secondary inverse retouch on the right lateral edge
krawędź boczna i koniec dystalny pokryte są korą. while the left lateral edge and the distal end are
Strona wierzchnia posiada negatywy poprzednich covered by cortex. The dorsal face has primary
odbić. Widoczna jest szpiczasta piętka i wyraźnie flaking scars on its surface. It has a pointed butt and
odznaczający się sęczek. a well-defined bulb.
0 5 cm
151. Zawieszka/osełka 151. Pendant/whetstone

w Salonikach, TO ΚΕ 854 Thessaloniki, TO.ΚΕ 854
Materiał: Piaskowiec Material: Sandstone
184 Stan zachowania: Przedmiot sklejony z dwóch

fragmentów.
Wymiary:
Preservation: Mended from two fragments.
Dimensions:
L. 10 cm
Długość 10 cm W. 1.5 cm
Szerokość 1,5 cm Th. 0.8–1.0 cm
Grubość 0,8–1,0 cm Hole diam. 4 mm
Średnica otworu 4 mm
Description: Rectangular in front and section, it
Opis: Przedmiot o prostokątnym kształcie bears a suspension hole on the one end with visible
i prostokątnym przekroju. W górnej jego części drilling traces on both sides. Its manufacture is
znajduje się otwór do zawieszenia, posiadający particularly elaborate, including flaking or/and
widoczne ślady wiercenia po obu stronach. Zabytek pecking initially and then grinding. It has four
wykonany został ze szczególną starannością. Ma smooth use surfaces. In two of the long sides
cztery wygładzone powierzchnie użytkowe. Na obu depressions are discerned, as possible use wear. The
dłuższych powierzchniach widoczne są zagłębienia, endings have coarser surface.
powstałe przypuszczalnie na skutek zużycia.
Comments: Tools of this type are known in the
Zakończenia mają szorstką powierzchnię.
relevant literature as whetstones, i.e. tools used to
Uwagi: Artefakty tego typu znane są w literaturze form the surface of objects made of stone, bone,
jako osełki, tj. narzędzia używane do kształtowania horn, wood and particularly metal, through the
powierzchni przedmiotów wykonanych z kamienia, process of abrasion. However, their function could
kości, rogu, drewna, a w szczególności metali, za only be clarified through the research and study of
pomocą techniki ścierania. Jednak ich funkcja może the use wear traces. The absence of such traces has
zostać rozpoznana dopiero poprzez badania śladów led to the hypothesis of their use as pendants with
zużycia. Brak takich śladów na analizowanych possibly symbolic significance. For similar examples
znaleziskach sugeruje ich inną funkcję, np. see Wardle 1980, 253, pl. 22a, Hochstetter 1987,
jako zawieszek, przypuszczalnie o znaczeniu 53–55, Taf. 25, 2–4.
symbolicznym. Podobne znaleziska ob. Wardle 1980,
253, pl. 22a, Hochstetter 1987, 53–55, Taf. 25, 2–4.
materiałów niepublikowanych w Agatzioti 2000, 38, unpublished M.A.: Agatzioti 2000, p. 38, 53–54.
53–54.
References: Agatzioti 2000: Αγατζιώτη Σ. Τριπτά
Literatura: Agatzioti 2000: Αγατζιώτη Σ. Τριπτά λίθινα εργαλεία από τον οικισμό της Τούμπας
λίθινα εργαλεία από τον οικισμό της Τούμπας Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή
Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Εργασία, ΑΠΘ 2000. Hochstetter 1987: Hochstetter
Εργασία, ΑΠΘ 2000. Hochstetter 1987: Hochstetter A. Kastanas, Die Kleinfunde, Prahistorishe
A. Kastanas, Die Kleinfunde, Prahistorishe Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin 1987. Wardle
Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin 1987. Wardle et al. 1980: Wardle K. Hallstead P. & Jones G.
et al. 1980: Wardle K. Hallstead P. & Jones G. Excavations at Assiros 1975–1979: A settlement site
Excavations at Assiros 1975–1979: A settlement site in Central Macedonia and its significance for the
in Central Macedonia and its significance for the Prehistory of South-Eastern Europe, The Annual of
Prehistory of South-Eastern Europe, The Annual of the British School in Athens 75, 1980, 229–267.
the British School in Athens 75, 1980, 229–267.
5 cm
185
0
krawędzią tnącą

Stanowisko: Tumba Saloniki Provenance: Toumba, Thessaloniki
Materiał: Serpentynit Material: Serpentine
Opis: Narzędzie o trójkątnym kształcie i owalnym Description: Triangular in front, ellipsoid in
przekroju. Krawędź ma asymetryczny profil section. The edge has an asymmetric profile – it has
i widoczne są na niej ślady ostrzenia. Wygładzenie been sharpened. It is polished almost entirely apart
obejmuje całą powierzchnię oprócz krawędzi from the edges of the long sides, which are pecked
i dłuższych boków, które zostały obłupane na from the butt to the middle of the tool, presumably
długości od zakończenia do środka narzędzia, for hafting it on a handle.
prawdopodobnie w celu ukształtowania
Comments: The main feature of these tools is
powierzchni do osadzenia narzędzia w rękojeści.
the acute smoothed edge on one of their ends.
Uwagi: Główną cechą tych narzędzi jest zaostrzona Edge tools were previously classified, according
wygładzona krawędź na jednym z końców. Były to the morphology of their edge and their overall
one początkowo klasyfikowane ze względu na formation, in three main subcategories: axes, adzes
kształt krawędzi i ogólną formę jako: siekiery, and chisels. However, these typological distinctions
topory i dłuta. Jednak dzięki rozwojowi badań were abandoned gradually as – along with the
traseologicznych, które ujawniły wielowymiarowy contribution of use wear traces study – their
charakter tych narzędzi, stopniowo rezygnowano multidimensional character was revealed. They
z ustalonych wcześniej podziałów typologicznych. were hold either freely by the hand or by the handle
Zaostrzonymi narzędziami posługiwano się onto which they were hafted. They covered a wide
bezpośrednio lub po osadzeniu ich w rękojeści. variety of tasks in different social and cultural
Pełniły wiele funkcji w kontekstach społecznych contexts as tools for masonry, quarrying, grinding
i kulturowych jako narzędzia do pozyskiwania and crushing, pounding and battering, removal and
i obróbki kamieni, ścierania, kruszenia, tłuczenia processing of hides, weeding etc.
186 różnych materiałów, czyszczenia i obrabiania skór,

do prac rolniczych i innych.
Bibliography: Unpublished Included in
unpublished M.A.: Agatzioti 2000, pp. 42, 55, 111
Bibliografia: Niepublikowane. Wymienione wśród fig. 10b.
materiałów niepublikowanych w Agatzioti 2000, 42,
55, 111 fig. 10b.
λίθινα εργαλεία από τον οικισμό της Τούμπας
Literatura: Agatzioti 2000: Αγατζιώτη Σ. Τριπτά Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή
λίθινα εργαλεία από τον οικισμό της Τούμπας Εργασία, ΑΠΘ 2000.
Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή
Εργασία, ΑΠΘ 2000.
5 cm
0

187
Materiał: Serpentynit Material: Serpentine
Opis: Przedmiot z zagładzonego naturalnego Description: Burnisher from a natural cobble
otoczaka, bez obróbki. Ma kształt łezkowaty, without further processing. It is drop-shaped in
o owalnym przekroju. Cała powierzchnia jest front and ellipsoid in section. The entire surface is
wyświecona. polished.
Uwagi: Narzędzia tego typu miały różne Comments: Tools of this type had various uses such
zastosowanie. Używano ich np. do obróbki skór, as for the processing of leathers, textiles, clay vessels,
tekstyliów, naczyń glinianych, metali. metal sheets etc.
materiałów niepublikowanych w Agatzioti 2000, 40, unpublished M.A.: Agatzioti 2000, p. 40, pl. 9.
pl. 9.
Literatura: Agatzioti 2000: Αγατζιώτη Σ. Τριπτά λίθινα εργαλεία από τον οικισμό της Τούμπας
λίθινα εργαλεία από τον οικισμό της Τούμπας Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή
Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Εργασία, ΑΠΘ 2000.
Εργασία, ΑΠΘ 2000.
0 5 cm
154. Zawieszka/osełka 154. Pendant/whetstone

w Salonikach, TO.ΚΕ 20 Thessaloniki, TO.ΚΕ 20
Materiał: Doleryt Material: Dolerite?
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości. Preservation: Intact.
188 Wymiary: Długość 8 cm

Szerokość 1,5 cm
Grubość 4–5 mm
Dimensions:
L. 8 cm
W. 1.5 cm
Średnica 1,4 mm Th. 4–5 mm
Hole diam. 1.4 mm
Opis: Przedmiot o prostokątnym kształcie
i przekroju, z umieszczonym w górnej części Description: Rectangular in front and section,
otworem służącym do zawieszenia. Otwór, który ma it bears a suspension hole on the upper end with
ślady wiercenia po obu stronach, został wykonany visible drilling traces on both sides. Its manufacture
ze szczególną starannością. Na jednym z dwóch is particularly elaborate, including flaking or/and
boków widoczne są ślady odbić, a na dolnej pecking initially and then grinding. It has four
krawędzi także odpryski. Są to prawdopodobnie smooth use surfaces. In one of the two long sides
ślady zużycia. flaking is discerned, along with chipping on the
bottom edge, as possible use wear.
Uwagi: Podobne znaleziska Wardle 1980, 253, pl.
22a; Hochstetter 1987, 53–55, taf. 25, 2–4. Comments: For similar examples see Wardle 1980,
253, pl. 22a; Hochstetter 1987, 53–55, taf. 25, 2–4.
Literatura: Hochstetter 1987: Hochstetter
A. Kastanas, Die Kleinfunde, Prahistorishe References: Hochstetter 1987: Hochstetter
Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin 1987. Wardle A. Kastanas, Die Kleinfunde, Prahistorishe
et al. 1980: Wardle K. Hallstead P. & Jones G. Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin 1987. Wardle
Excavations at Assiros 1975–1979: A settlement site et al. 1980: Wardle K. Hallstead P. & Jones G.
in Central Macedonia and its significance for the Excavations at Assiros 1975–1979: A settlement site
Prehistory of South-Eastern Europe, The Annual of in Central Macedonia and its significance for the
the British School in Athens 75, 1980, 229–267. Prehistory of South-Eastern Europe, The Annual of
the British School in Athens 75, 1980, 229–267.
0 5 cm
155. Zawieszka 155. Stone pendant

Materiał: Łupek
Material: Schist
189
Średnica otworu 0,4 cm Hole diam. 0.4 cm
Opis: Przedmiot o owalnym kształcie, Description: It is ellipsoid in shape with a biconical
z dwustożkowym otworem wykonanym od dwóch hole, the opening of which was made from both
stron. Ślady intensywnego wyświecenia wokół sides. The intense polishing in the area over the
otworu wskazują, że zabytek był zawieszony hole indicates that the pendant was suspended by
na sznurku. Dodatkowo intensywne ślady na a string. Traces in the front and rear side suggest
przedniej i tylnej powierzchni sugerują, że pełnił on that it has possibly been used also as a kind of
przypuszczalnie funkcję osełki. whetstone.
Uwagi: Podobne znaleziska Hochstetter 1987, Comments: For similar examples see Hochstetter
53–54, Taf. 11 no 6. 1987, 53–54, Taf. 11 no 6.
materiałów niepublikowanych w Tsiolaki 2009 p. unpublished M.A.: Tsiolaki 2009 p. 77–80.
77–80.
References: Hochstetter 1987: Hochstetter
Literatura: Hochstetter 1987: Hochstetter A. Kastanas, Die Kleinfunde, Prahistorishe
A. Kastanas, Die Kleinfunde, Prahistorishe Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin 1987.
Archaologie in Sudosteuropa 6, Berlin 1987. Tsiolaki 2009: Τσιολάκη Ε. Τριπτά λίθινα εργαλεία
Tsiolaki 2009: Τσιολάκη Ε. Τριπτά λίθινα εργαλεία της Μέσης και Ύστερης Εποχής Χαλκού από
της Μέσης και Ύστερης Εποχής Χαλκού από την Τούμπα Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη
την Τούμπα Θεσσαλονίκης, Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Εργασία, ΑΠΘ 2009; http://digital.
Μεταπτυχιακή Εργασία, ΑΠΘ 2009; http://digital. lib.auth.gr/record/114463.
lib.auth.gr/record/114463.
5 cm
0
156. Rozcieracz/tłuk 156. A ctive grinding/
pounding tool
190 w Salonikach, Ass 88 SF 1518

Stanowisko: Asiros
Thessaloniki Ass 88 SF 1518
Provenance: Assiros
Chronologia: Późna epoka brązu – wczesna epoka Dating: Late Bronze Age-Early Iron Age
żelaza
Material: Quartz
Materiał: Kwarc
Dimensions:
Wymiary: H. 4.9 cm
Średnica 5,2 cm
Description: Natural cobble with six flattened
Opis: Naturalny otoczak z sześcioma spłaszczonymi facets. It bears use wear traces.
powierzchniami. Nosi ślady zużycia.
Comments: For the type see http://artsweb.bham.
Uwagi: Podobne znaleziska zob. http://artsweb. ac.uk/aha/kaw/assiros/assirosiaSF1.htm, Mould et
bham.ac.uk/aha/kaw/Asiros/AsirosiaSF1.htm; por. al 2000, 157–158.
także Mould et al. 2000, 157–158.
Literatura: Mould et al. 2000: Mould C. Ridley C. Wardle K. A. Smith J. C. A. The Small Finds: Stone,
Wardle K. A. Smith J. C. A. The Small Finds: Stone, Ridley C. Wardle K. A. Mould C. (eds.), Servia I:
Ridley C. Wardle K. A. Mould C. (eds.), Serwia I: Anglo-Hellenic Rescue Excavations 1971–1973
Anglo-Hellenic Rescue Excavations 1971–1973 directed by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The
directed by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy, Architecture, Small Objects and Plant
Stratigraphy, Architecture, Small Objects and Plant Remains, The Annual of the British School in
Remains, The Annual of the British School in Athens, Suppl. 32, London 2000, 112–191.
5 cm
0
157. Tłuk 157. Pounder

w Salonikach, Αss 76 SF178 Thessaloniki, Αss 76 SF 78
Chronologia: Późna epoka brązu – wczesna epoka Dating: Late Bronze Age – Early Iron Age
żelaza
Material: Quartz
Materiał: Kwarc
Dimensions:
191
Wymiary: H. 5.4 cm
Średnica 6,1 cm
Description: Natural quartz cobble, spherical in
Opis: Naturalny kwarcowy otoczak o kulistym shape, used directly as active pounding tool. Its
kształcie, używany jako tłuk. Na powierzchni surface bears use wear traces, such as pounding
widoczne są ślady zużycia, jak np. odbicia craters and flaking.
i odpryski.
Literatura: Mould et al. 2000: Mould C. Ridley C. Wardle K. A. Smith J. C. A. The Small Finds: Stone,
Wardle K. A. Smith J. C. A. The Small Finds: Stone, Ridley C. Wardle K. A. Mould C. (eds.), Servia I:
Ridley C. Wardle K. A. Mould C. (eds.), Serwia I: Anglo-Hellenic Rescue Excavations 1971–1973
Anglo-Hellenic Rescue Excavations 1971–1973 directed by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The
directed by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy, Architecture, Small Objects and Plant
Stratigraphy, Architecture, Small Objects and Plant Remains, The Annual of the British School in
Remains, The Annual of the British School in Athens, Suppl. 32, London 2000, 112–191.
5 cm
0
158. Tłuk 158. Pounder

w Salonikach, ASS 86 1086 Thessaloniki, ASS 86 1086
Chronologia: Późna epoka brązu – wczesna epoka Dating: Late Bronze Age – Early Iron Age
żelaza
Material: Quartz
192 Materiał: Kwarc

Dimensions:
Wymiary: H. 5.4 cm
Wysokość 5,4 cm Diam. 7 cm
Średnica 7 cm
Description: Natural quartz cobble, spherical in
Opis: Naturalny kwarcowy otoczak o kulistym shape, used directly as active pounding tool. Its
kształcie, używany jako tłuk. Na powierzchni surface bears use wear traces, such as pounding
widoczne są ślady zużycia, jak np. odbicia i odpryski. craters and flaking.
Uwagi: Naturalne otoczaki różnych skał były Comments: Natural cobbles of various rocks were
wykorzystywane przez człowieka już od neolitu collected already from the Neolithic period due
ze względu na rozmiary i właściwości, które to their size and their physical configuration that
pozwalały na natychmiastowe ich wykorzystanie allowed their immediate use without any further
bez konieczności obróbki. Pełniły wiele funkcji processing. They served an array of activities where
obejmujących m. in. wytwarzanie narzędzi , pounding was required, such as the manufacture
rozłupywanie ziaren i owoców, obróbkę kości, of flake and polished tolls, the crushing of grains
rozcieranie pigmentów, czy produkcję ceramiki. and fruits, the processing of bone and pigments,
Znaleziska tego typu zob. http://artsweb.bham. the ceramic production etc. For the type see http://
ac.uk/aha/kaw/Asiros/ AsirosiaSF1.htm; Mould et artsweb.bham.ac.uk/aha/kaw/assiros/assirosiaSF1.
al. 2000, 157–158. htm; Mould et al. 2000, 157–158.
Literatura: Mould et al. 2000: Mould C. Ridley C. References: Mould et al. 2000: Mould C. Ridley C.
Wardle K. A. Smith J. C. A. The Small Finds: Stone, Wardle K. A. Smith J. C. A. The Small Finds: Stone,
Ridley C. Wardle K. A. Mould C. (eds.), Serwia I: Ridley C. Wardle K. A. Mould C. (eds.), Servia I:
Anglo-Hellenic Rescue Excavations 1971–1973 Anglo-Hellenic Rescue Excavations 1971–1973
directed by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The directed by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The
Stratigraphy, Architecture, Small Objects and Plant Stratigraphy, Architecture, Small Objects and Plant
Remains, The Annual of the British School in Remains, The Annual of the British School in
Athens, Suppl. 32, London 2000, 112–191. Athens, Suppl. 32, London 2000, 112–191.
5 cm
0
193
159. Fragment narzędzia 159. P art of

z otworem an antler tool

Materiał: Poroże Material: Antler beam
Stan zachowania: Przedmiot sklejony z dwóch Preservation: Mended from three parts.
fragmentów.
Dimensions:
Wymiary: L. 10.8 cm
Długość 10,8 cm W. 4.2 cm
Szerokość 4,2 cm Th. 2.7 cm
Grubość 2,7 cm Shaft hole diam. 1.8 cm
Średnica otworu 1,8 cm Edge diam. 2.6 cm
Średnica krawędzi 2,6 cm
Opis: Narzędzie wykonane z poroża jelenia, Description: It is fashioned out of a deer antler
z umieszczonym pośrodku, poprzecznie do dłuższej beam, product of transversal splitting. A shaft hole
osi, otworem do osadzenia rękojeści. Narzędzie has been drilled in the middle part, transversely
zakończone jest ściętą krawędzią. Wewnętrzna to the longitudinal axis. The end is formed as
gąbczasta struktura została usunięta do wysokości a beveled edge, parallel to the axis of the shaft hole.
otworu. Przedmiot ten pełnił prawdopodobnie The inner spongy core has been removed up to the
funkcję rękojeści kamiennego narzędzia. Z drugiej height of the shaft hole. It could be used as a haft
strony, ślady zużycia w postaci złuszczeń na for a stone tool. However, use wear in the form of
krawędzi tnącej wskazują na jego samodzielne flaking is discerned on the cutting edge indicating
wykorzystywanie. Obuch także był używany jako its direct use as a tool. The butt is also likely to have
narzędzie, na co wskazują widoczne na nim ślady been used as a tool as indicated by the use wear
zużycia. Na spodniej stronie znajdują się dwa traces. On the underside there are two large chips
duże odpryski powstałe na skutek eksploatacji. due to wear? The remaining surface of the tool is
Pozostała powierzchnia narzędzia jest wygładzona. smoothed. For parallels: Seferiades 1992, p. 105,
Analogiczne znaleziska, zob. Séfériadès 1992, 105, pl.134, 141, Χρηστίδου 1998 σελ. 121, σχ. 1.
pl. 134, 141; Christidou 1998, 121, σχ. 1.
Bibliography: Heurtley 1939, 65, fig. 7d.
Bibliografia: Heurtley 1939, 65, fig. 7d.
194
Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron Ages, Cambridge 1939. Séfériadès 1992: Séfériadès
Ages, Cambridge 1939. Séfériadès 1992: Séfériadès M. L’outillage: III. L’os et le bois de cervidé, in:
M. L’outillage: III. L’os et le bois de cervidé, in: Treuil R. (ed.), Dikili Tash, village préhistorique de
Treuil R. (ed.), Dikili Tash, village préhistorique de Macédoine orientale, I. Fouilles de Jean Deshayes
Macédoine orientale, I. Fouilles de Jean Deshayes (1961–1975), vol. 1, Bulletin de Correspondance
(1961–1975), vol. 1, Bulletin de Correspondance Hellénique, Suppl. XXIV, Athènes 1992, 99–119.
Hellénique, Suppl. XXIV, Athènes 1992, 99–119. Christidou 1998: Χρηστίδου Ρ. Επεξεργασμένα
Christidou 1998: Χρηστίδου Ρ. Επεξεργασμένα κέρατα από τον Αρκαδικό Δράμας και το
κέρατα από τον Αρκαδικό Δράμας και το Ντικιλί-Τας, Η Δράμα και η περιοχή της : Ιστορία
Ντικιλί-Τας, Η Δράμα και η περιοχή της : Ιστορία και πολιτισμός, Πρακτικά Β’ Επιστημονικής
και πολιτισμός, Πρακτικά Β’ Επιστημονικής Συνάντησης, Δράμα, 18–22 Μαίου 1994, Δράμα
Συνάντησης, Δράμα, 18–22 Μαίου 1994, Δράμα 1998 (1992), 115–127.
1998 (1992), 115–127.
5 cm
0
160. N arzędzie 160. Tool with an active
z zaostrzonym końcem pointed end

w Salonikach, ΜΘ 4583α Thessaloniki, ΜΘ 4583α
Stanowisko: Limnotopos Provenance: Limnotopos
Stan zachowania: Narzędzie sklejone z kilku Preservation: Mended from three pieces.
fragmentów.
Wymiary:
Dimensions:
L. 14 cm
195
Grubość 0,5 cm
Description: Fashioned out of a split long bone.
Opis: Narzędzie wykonane z odłamka kości długiej, Smoothed.
wygładzone.
Comments: Tools with an active pointed end
Uwagi: Narzędzia z zaostrzonym końcem zaliczają constitute the largest group of bone tools in most
się do największej grupy narzędzi kościanych prehistoric settlements of Macedonia. Mainly
znajdowanych na większości prahistorycznych split or intact long bones have been used as tasks,
osad w Macedonii. Do ich produkcji używano with predominant the metapodia. Their main
rozłupanych lub całych kości długich, szczególnie morphological characteristics are the symmetry,
kości śródstopia. Przedmioty takie mają the straight profile, the almost entirely worked sides
symetryczny kształt i niemal całkowicie opracowane which converge from the base to the pointed end.
boki, które zbiegają się w kierunku od podstawy The base usually remains unprocessed maintaining
do ostrego zakończenia. Podstawa zazwyczaj nie part of the epiphysis or the fracture surface of the
była poddawana obróbce; w stanie naturalnym diaphysis or metaphysis. These types of tools were
pozostawiano część nasady, pękniętą powierzchnię used for processing leather and fibers, for weaving,
trzonu lub część przynasadową. Narzędzia tego basketry and pottery decoration.
typu były często używane do przetwarzania skóry
i włókien, w pracach związanych z tkactwem,
plecionkarstwem i dekorowaniem ceramiki. Author: Ourania Palli
5 cm
0
161. N arzędzie z zaostrzonym 161. Tool with an active
końcem pointed end

Stanowisko: Moliwopirgos Provenance: Molyvopyrgos
196 Chronologia: Wczesna epoka brązu Dating: Early Bronze Age

Opis: Narzędzie wykonane z kości śródstopia owcy Description: Fashioned out of a sheep or goat
lub kozy. metapodial.
Bibliografia: Heurtley 1939, 65, fig. 7d. Bibliography: Heurtley 1939, 65, fig. 7d.
5 cm
0
162. N arzędzie z zaostrzonym 162. Tool with an active
końcem pointed end

197
Opis: Narzędzie wykonane z odłamka kości długiej. Description: Fashioned out of a split long bone.
5 cm
0


Opis: Narzędzie wykonane z odłamka kości długiej. Description: Fashioned out of a split long bone.
Wygładzone jedynie na zaostrzonym zakończeniu. Polished only on the active end.
5 cm
198
0

Opis: Narzędzie wykonane z odłamka kości długiej. Description: Fashioned out of a long bone.
Wygładzone. Smoothed.
5 cm
0

w Salonikach, Ass 76SF368 Thessaloniki, Ass 76SF368
Stan zachowania: Brak ostrego zakończenia.
Wymiary:
Preservation: The active end is missing.
Dimensions:
199
Opis: Narzędzie wykonane z odłamka kości długiej, Description: Fashioned out of a split long bone.
ze starannie wygładzoną powierzchnią. Highly polished.
Literatura: Christidou 2012: Ρ. Χρηστίδου, References: Christidou 2012: Ρ. Χρηστίδου,
Προϊστορικά οστέινα εργαλεία από την Κεντρική Προϊστορικά οστέινα εργαλεία από την Κεντρική
Μακεδονία, 2012 https://proistoria.files.wordpress. Μακεδονία, 2012 https://proistoria.files.wordpress.
com com
0 5 cm
166. Tygiel odlewniczy 166. Stone crucible

Stanowisko: Tumba, Saloniki Provenance: Toumba of Thessaloniki
Chronologia: Późna epoka brązu (XII w. przed Dating: Late Bronze Age (12th c.)
Chr.)
Material: Steatite
Materiał: Steatyt
Preservation: Intact, small part on the back side
200 Stan zachowania: Niewielki fragment z jednej

strony jest odłamany; inny odłamany fragment
broken. Another small part broken and attached.
Dimensions:
został przyklejony.
L. 10 cm
Długość 10 cm Max. th. 1.8 cm
Description: Stone crucible for melting metal.
Oblong with a depression that culminates to
Opis: Kamienny podłużny tygiel odlewniczy a narrow spout. It was made of a stone which is
z niewielkim zagłębieniem zakończonym wąskim resistant to high temperatures necessary for melting
wylewem. Surowiec, z którego wykonano tygiel, metal. A socket for a fitted handle is also preserved.
jest odporny na działanie wysokiej temperatury, co Three thin vertical incisions can be seen on the
miało istotne znaczenie w odlewnictwie metalu. lateral narrow side.
Zachowała się oprawa do osadzenia uchwytu. Na
Comments: The group of stone crucibles found
bocznej, węższej stronie widoczne są trzy pionowe
in Toumba has a common characteristic: they are
wcięcia.
all made of stone. On the contrary, those found on
Uwagi: Tygle gliniane odkryte na stanowisku other Bronze Age sites in Macedonia were made of
Tumba wykonane zostały z kamienia, ale podobnie clay.
datowane tygle z innych stanowisk wytwarzano
Bibliography: Mavroeidi et al 2004 (2006), 317, σχ.
z gliny.
2., Andreou & Kotsakis 1996 (1997), σελ. 387, εικ. 2.
Bibliografia: Mavroeidi et al. 2004, 317, σχ. 2;
References: Andreou & Kotsakis 1996: Ανδρέου
Andreou & Kotsakis 1996, 387, εικ. 2.
Σ. & Κωτσάκης Κ. Η Προϊστορική Τούμπα
Literatura: Andreou & Kotsakis 1996: Ανδρέου της Θεσσαλονίκης. Παλιά και νέα ερωτήματα,
Σ. & Κωτσάκης Κ. Η Προϊστορική Τούμπα ΑΕΜΘ 10Α, 1996 (1997), 369–387. Mavroeidi et
της Θεσσαλονίκης. Παλιά και νέα ερωτήματα, al. 2004: Μαυροειδή Ι. Ανδρέου Σ. & Βαβελίδης
ΑΕΜΘ 10Α, 1996 (1997), 369–387. Mavroeidi et Μ. Μεταλλικά αντικείμενα και μεταλλοτεχνικές
al. 2004: Μαυροειδή Ι. Ανδρέου Σ. & Βαβελίδης δραστηριότητες στην Τούμπα Θεσσαλονίκης,
Μ., Μεταλλικά αντικείμενα και μεταλλοτεχνικές ΑΕΜΘ 18, 2004, (2006), 315–327.
δραστηριότητες στην Τούμπα Θεσσαλονίκης,
Author: Maria Pappa
ΑΕΜΘ 18, 2004, (2006), 315–327.
Autor: Maria Pappa
5 cm
0
167. Fragment formy 167. P art of a stone
odlewniczej mould 201
w Salonikach, Ass 75–76 Thessaloniki, Ass 75–76
Materiał: Kamień Material: Stone
Stan zachowania: Przedmiot z jednej strony Preservation: Partially preserved, one end broken.
złamany.
Dimensions:
Wymiary: L. 6 cm
Długość 6 cm Max. w. 5 cm
Maksymalna szerokość 5 cm
Description: Part of a stone mould. It bears
Opis: Kamienna forma odlewnicza zachowana a flattened depression that tapers towards the
fragmentarycznie, z wyżłobionym niewielkim broken end. It was probably used for manufacturing
zagłębieniem zwężającym się w kierunku a metal tool, an axe. Its shallow triangular depth
uszkodzonego zakończenia. Prawdopodobnie indicates that it was probably part of a double axe
służyła do produkcji metalowych siekierek. Płytkie mould. Its other side is coarse.
zagłębienie sugeruje, że mogła stanowić połowę
Bibliography: Wardle & Wardle 1999, 40; Wardle et
formy dwuczęściowej. Spodnia powierzchnia formy
al. 1980, 253, pl. 22b.
jest chropowata.
Bibliografia: Wardle & Wardle 1999, 40; Wardle et
al. 1980, 253, pl. 22b.
Literatura: Wardle et al. 1980: Wardle K. Halstead References: Wardle et al. 1980: Wardle K. Halstead
P. & Jones G. Excavations at Assiros 1975–1979: P. & Jones G. Excavations at Assiros 1975–1979:
A settlement site in Central Macedonia and its A settlement site in Central Macedonia and its
significance for the Prehistory of South-Eastern significance for the Prehistory of South-Eastern
Europe, The Annual of the British School in Athens Europe, The Annual of the British School in Athens
75, 1980, 229–267. Wardle & Wardle 1999: Wardle 75, 1980, 229–267. Wardle & Wardle 1999: Wardle
Κ. Α. & Wardle D. Metal working in Late Bronze Κ. Α. & Wardle D. Metal working in Late Bronze
Age Central Macedonia, Αρχαιολογικό Έργο στη Age Central Macedonia, Αρχαιολογικό Έργο στη
Μακεδονία και στη Θράκη 13, 1999 (2001), 29–48. Μακεδονία και στη Θράκη 13, 1999 (2001), 29–48.
0 5 cm
202
168. Fragment formy 168. P art of a stone
odlewniczej mould

w Salonikach, Ass76-100 Thessaloniki Ass75-100
Opis: Dwustronna kamienna forma odlewnicza Description: Double-sided stone mould. One side
do produkcji dłut i szydeł. Ślady eksploatacji was a mould for chisels, the other one for awls. Both
wskazują, że spodnia strona była wykorzystywana sides weren’t in use simultaneously. The back side
dopiero po zużyciu strony wierzchniej. Na obu was used after the disuse of the front one. Both sides
stronach zachowane są kanaliki umożliwiające preserve their furrows for the metal outflow.
odprowadzenie nadmiaru metalu.
Uwagi: Kamienne formy zaliczają się do dość Comments: Stone moulds were not uncommon in
powszechnych znalezisk odkrywanych na osadach settlements of the Bronze Age and the subsequent
datowanych na epokę brązu i żelaza. Przykłady Iron Age. Similar examples come from other sites,
podobnych form pochodzą m. in. ze stanowisk: such as Toumba in Thessaloniki, Kastanas, Agios
Toumba w Salonikach, Kastanas i Ajos Mamas. Mamas etc. They were mainly used either for casting
Wykorzystywane były głównie do odlewania metal, as in this case, or as moulds for sheet forging.
metalu, tak jak w omawianym przypadku, albo jako
Bibliography: Wardle & Wardle 1999, 37, εικ. 2, αρ.
formy do kształtowania blaszek.
4; Wardle et al. 1980, 253, pl. 22b.
Bibliografia: Wardle & Wardle 1999, 37, εικ. 2, αρ.
4; Wardle et al. 1980, 253, pl. 22b.
P. & Jones G. Excavations at Assiros 1975–1979:
Literatura: Wardle et al. 1980: Wardle K. Hallstead A settlement site in Central Macedonia and its
P. & Jones G. Excavations at Assiros 1975–1979: significance for the Prehistory of South-Eastern
A settlement site in Central Macedonia and its Europe, The Annual of the British School in Athens
significance for the Prehistory of South-Eastern 75, 1980, 229–267. Wardle & Wardle 1999: Wardle
Europe, The Annual of the British School in Athens Κ. Α. & Wardle D. Metal working in Late Bronze
75, 1980, 229–267. Wardle & Wardle 1999: Wardle Age Central Macedonia, Αρχαιολογικό Έργο στη
Κ. Α. & Wardle D. Metal working in Late Bronze Μακεδονία και στη Θράκη 13, 1999 (2001), 29–48.
Age Central Macedonia, Αρχαιολογικό Έργο στη
Author: Maria Pappa
203
Μακεδονία και στη Θράκη 13, 1999 (2001), 29–48.
Autor: Maria Pappa
0 5 cm
169. Szpila 169. Bronze needle

w Salonikach, Ass 1353 Thessaloniki, Ass 1353
Materiał: Brąz Material: Bronze
Stan zachowania: Brak niewielkiego fragmentu Preservation: Intact, missing a small part of its
główki; na powierzchni widoczne starcia. head, abrasions.
Opis: Cienka szpila brązowa z ostrym Description: Thin bronze needle with a pointy
zakończeniem. Główka ma owalny, wydłużony end. Oblong perforation on the head, with one side
otwór, częściowo uszkodzony. broken.
Uwagi: Szpile tego typu są zazwyczaj są źle Comments: The preservation of similar finds in
zachowane, aczkolwiek dość powszechne. good condition is relatively rare, but the type is
rather common.
Bibliografia: Wardle & Wardle 1999, 30.
Bibliography: Wardle & Wardle 1999, 30.
Literatura: Wardle & Wardle 1999: Wardle Κ.
Α. & Wardle D. Metal working in Late Bronze References: Wardle & Wardle 1999: Wardle Κ.
Age Central Macedonia, Αρχαιολογικό Έργο στη Α. & Wardle D. Metal working in Late Bronze
Μακεδονία και στη Θράκη 13, 1999 (2001), 29–48. Age Central Macedonia, Αρχαιολογικό Έργο στη
Autor: Maria Pappa
Author: Maria Pappa
5 cm
170. Uchwyt narzędzia 170. Tool handle
204
0
w Salonikach, Ass 89-1952 Thessaloniki, Ass 89-1952
Materiał: Poroże Material: Antler
Stan zachowania: Niewielkie pęknięcie wzdłuż Preservation: Intact, with a crack along one side.
jednej strony.
Dimensions:
Wymiary: L. 11 cm
Długość 11 cm Max. diam. 2 cm
Maksymalna średnica 2 cm
Description: Oblong cylindrical handle made
Opis: Podłużna cylindryczna rączka wykonana z po- of antler. Small depression on the narrow end.
roża, z niewielkim zagłębieniem na węższym końcu. A socket for a bronze object, possibly an awl is
Po drugiej stronie znajduje się oprawa na narzędzie, found on the other end. Part of the bronze object is
prawdopodobnie na szydło. Wewnątrz zachowany preserved within.
jest fragment osadzonego przedmiotu brązowego.
Bibliography: Wardle & Wardle 1999.
Bibliografia: Wardle & Wardle 1999.
References: Wardle & Wardle 1999: Wardle Κ.
Literatura: Wardle & Wardle 1999: Wardle Κ. Α. & Wardle D. Metal working in Late Bronze
Α. & Wardle D. Metal working in Late Bronze Age Central Macedonia, Αρχαιολογικό Έργο στη
Age Central Macedonia, Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 13, 1999 (2001), 29–48.
Author: Maria Pappa
Autor: Maria Pappa
5 cm
171. N arzędzie z zaostrzoną 171. B one tool with an
krawędzią active wide sharp edge
0
w Salonikach, Ass 76 SF 445 Thessaloniki, Ass 76 SF 445
Długość 9 cm
Szerokość 2,1 cm
L. 9 cm
W. 2.1 cm 205
Opis: Narzędzie wykonane z fragmentu podłużnego Description: Tool manufactured on a part of
trzonu kości, pochodzącego z odłamka kości dłu- an elongated animal diaphysis. It derived from
giej. Szeroka krawędź jest niemal prosta. Na górnej the longitudinal fracture of the bone. The wide
powierzchni znajdują się podłużne nacięcia. Koniec sharp edge is almost straight. In the upper surface
proksymalny górnej powierzchni jest facetowany. longitudinal incisions are visible. The proximal end
Dolna powierzchnia nie została poddana obróbce. of the upper surface is faceted. The bottom surface
remained unworked.
Uwagi: Narzędzie kościane z Asiros, zob. Wardle
et al. 1980, 253; analogiczne znaleziska, zob. Comments: For bone tools from Assiros: Wardle
Christidou 2010, 231 AA6. 1980, 253; parallels: Christidou 2010, 231 AA6.
Literatura: Christidou 2010: Χρηστίδου Ρ. Οστέινα References: Christidou 2010: Χρηστίδου Ρ. Οστέινα
αντικείμενα: Κατάλογος και παρατηρήσεις, in: αντικείμενα: Κατάλογος και παρατηρήσεις, in:
Στεφανή E. (eds.), Αγγελοχώρι Ημαθίας: Οικισμός Στεφανή E. (eds.), Αγγελοχώρι Ημαθίας: Οικισμός
της Ύστερης Εποχής του Χαλκού Ι, Θεσσαλονίκη της Ύστερης Εποχής του Χαλκού Ι, Θεσσαλονίκη
2010, 231–248. Wardle et al. 1980: Wardle K. 2010, 231–248. Wardle et al. 1980: Wardle K.
Hallstead P. & Jones G. Excavations at Assiros Hallstead P. & Jones G. Excavations at Assiros
1975–1979: A settlement site in Central Macedonia 1975–1979: A settlement site in Central Macedonia
and its significance for the Prehistory of South- and its significance for the Prehistory of South-
Eastern Europe, The Annual of the British School in Eastern Europe, The Annual of the British School in
Athens 75, 1980, 229–267. Athens 75, 1980, 229–267.
5 cm
0
172. Szpila 172. Bronze needle

Stanowisko: Tumba, Saloniki Provenance: Toumba of Thessaloniki

Materiał: Brąz
Material: Bronze
Stan zachowania: Brak niewielkich fragmentów na Preservation: Intact, missing small parts on both
obu zakończeniach. ends.
Opis: Cienka wygięta szpila brązowa o szpiczastym Description: Thin bent bronze needle. One end is
zakończeniu. pointy.
Uwagi: Znaleziska takie nie są rzadkością, choć Comments: Not an uncommon find, but mostly
przeważnie są źle zachowane. found partially preserved.
Bibliografia: Mavroeidi et al. 2004, 324; Wardle & Bibliography: Mavroeidi et al 2004 (2006), 324.
Wardle 1999, 30. Wardle & Wardle 1999 (2001), 30.
Literatura: Mavroeidi et al. 2004: Μαυροειδή References: Mavroeidi et al. 2004: Μαυροειδή
Ι. Ανδρέου Σ. & Βαβελίδης Μ. Μεταλλικά Ι. Ανδρέου Σ. & Βαβελίδης Μ. Μεταλλικά
αντικείμενα και μεταλλοτεχνικές δραστηριότητες αντικείμενα και μεταλλοτεχνικές δραστηριότητες
στην Τούμπα Θεσσαλονίκης, Αρχαιολογικό Έργο στην Τούμπα Θεσσαλονίκης, Αρχαιολογικό Έργο
στη Μακεδονία και στη Θράκη 18, 2004, (2006), στη Μακεδονία και στη Θράκη 18, 2004, (2006),
315–327. Wardle & Wardle 1999: Wardle Κ. Α. 315–327. Wardle & Wardle 1999: Wardle Κ. Α.
& Wardle D. Metal working in Late Bronze Age & Wardle D. Metal working in Late Bronze Age
Central Macedonia, Αρχαιολογικό Έργο στη Central Macedonia, Αρχαιολογικό Έργο στη
Μακεδονία και στη Θράκη 13, 1999 (2001), 29–48. Μακεδονία και στη Θράκη 13, 1999 (2001), 29–48.
5 cm
0
173. Ostrze sztyletu 173. Dagger blade

w Salonikach, Π 467 (ΜΘ 4578) Thessaloniki ΜΘ 4578
Chronologia: Późna epoka brązu Dating: Early Bronze Age
ma ślady starcia.
Preservation: Intact, with abrasions.
Dimensions:
207
Wymiary: L. 11.3 cm max.
Maksymalna długość 11,3 cm W. 2.2 cm max.
Maksymalna szerokość 2,2 cm Th. 1.0 cm
Grubość 1,0 cm
Description: The sharp edge is broken, while
Opis: Ostrze sztyletu brązowego ze złamanym the other end is curved with a fitting hole for the
zakończeniem. Drugi koniec jest zaokrąglony handle. Its back is convex and its edge concave.
i posiada otwór do przymocowania rękojeści. Górna
Comments: Daggers were very popular in the Late
krawędź ma kształt lekko wypukły, natomiast dolna
Bronze Age Aegean with several different types.
jest wklęsła.
The Limnotopos example is quite common and it
Uwagi: Sztylety były bardzo powszechne w Egei belongs to the EV type of Thassos.
w późnej epoce brązu. Wyróżniono kilka różnych
Bibliography: Heurtley 1924, AAAXII, pl. XIX, 14;
typów. Egzemplarz z Limnotopos reprezentuje dość
Koukouli-Chrysanthaki 1992, 405, σχ. 90.
popularny typ EV z Thasos.
References: Heurtley 1924: Heurtley W.A.
Bibliografia: Heurtley 1924, AAAXII, pl. XIX, 14;
Report on an excavation at the toumba of
Koukouli-Chrysanthaki 1992, 405, σχ. 90.
Vardino, Macedonia, Annals of Archaology and
Literatura: Heurtley 1924: Heurtley W.A. Report on Anthropology XII, 1924, 15–36, pl. VII–XIX.
an excavation at the toumba of Vardino, Macedonia, Koukouli-Chrysanthaki 1992: Κουκούλη-
Annals of Archaology and Anthropology XII, 1924, Χρυσανθάκη Χ. Πρωτοϊστορική Θάσος. Τα
15–36, pl. VII–XIX. Koukouli-Chrysanthaki 1992: νεκροταφεία του οικισμού Καστρί, Αθήνα 1992.
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χ. Πρωτοϊστορική Θάσος.
Author: Maria Pappa
Τα νεκροταφεία του οικισμού Καστρί, Αθήνα 1992.
Autor: Maria Pappa
5 cm
174. Grot 174. Bronze spearhead
0
Stan zachowania: Przedmiot zachowany prawie Preservation: Intact, with abrasions. Small part of
w całości, ze śladami ścierania; brak fragmentu the blade missing. Small part of the socket broken
208
ostrza; niewielka złamana część tulejki została and mended, where there is also a crack due to
naprawiona; jest pęknięta na skutek zużycia. abrasion.
Opis: Brązowy grot. Dolna część tulejki posiada Description: Bronze spearhead. The socket’s lower
dwa otwory umożliwiające osadzenie w drzewcu. part bears two holes for the fitting of the spear. Its
Ostrze ma trójkątny kształt i posiada centralnie blade is triangular with a midrib. Both the socket
umiejscowione żeberko. Zarówno tulejka, jak and the blade were hollow.
i samo ostrze są puste w środku.
Comments: The blade type is early and is not
Uwagi: Ostrza tego typu mają stosunkowo common in Greece. The closest parallels date to
wczesną chronologię i nie występują powszechnie the Middle Helladic and the early Late Helladic of
w Grecji. Najbliższe analogie znane są z okresu southern Greece.
środkowohelladzkiego i początków okresu
Bibliography: Heurtley 1924, AAAXII, pl. XIX, 2;
późnohelladzkiego w południowej Grecji.
Avila 1983, Taf. 4.24-5.32.
Bibliografia: Heurtley 1924, AAAXII, pl. XIX, 2;
References: Heurtley 1924: Heurtley W.A.
Avila 1983, Taf. 4.24-5.32.
Report on an excavation at the toumba of
Literatura: Heurtley 1924: Heurtley W.A. Report on Vardino, Macedonia, Annals of Archaology and
an excavation at the toumba of Vardino, Macedonia, Anthropology XII, 1924, 15–36, pl. VII–XIX.
Annals of Archaology and Anthropology XII, Avila 1983: Avila A.J.R. Bronzene Lanzen-und
1924, 15–36, pl. VII–XIX. Avila 1983: Avila A.J.R. Pfeilspitzen der griechschen Spatbronzezeit,
Bronzene Lanzen-und Pfeilspitzen der griechschen Prahistorische Bronzefunde V, 1, München 1983.
Spatbronzezeit, Prahistorische Bronzefunde V, 1,
Author: Maria Pappa
München 1983.
Autor: Maria Pappa
5 cm
0
175. Tygiel odlewniczy 175. Clay crucible

w Salonikach, Π 762β
Stanowisko: Anchialos
Thessaloniki, Π 762β
Provenance: Anchialos
209
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości, Preservation: Preserved intact, with breaks along
ze złamaniami wzdłuż krawędzi. the rim.
Opis: Gliniany, głęboki tygiel o cylindrycznym Description: Clay crucible with a deep cylindrical
kształcie i płaskim dnie, z lekko wystającą shape and visible traces of intensive burning,
krawędzią. Widoczne są na nim ślady intensywnego especially within. The rim slightly protrudes from
przepalenia, szczególnie wewnątrz. Ścianki są grube the body. The walls are thick and coarse and their
i szorstkie, o nierównej powierzchni. surface rough. The base is flat.
Bibliografia: Sakellariou 1965, ΑΔ 20, 421; Tylecote Bibliography: Sakellariou 1965, ΑΔ 20, 421;
1992, 24. Tylecote 1992, 24.
Literatura: Sakellariou 1965: Σακελλαρίου Α. «Νέα References: Sakellariou 1965: Σακελλαρίου Α. «Νέα
Αγχίαλος», Αρχαιολογικό Δελτίο 20, 1965. Tylecote Αγχίαλος», Αρχαιολογικό Δελτίο 20, 1965. Tylecote
1992: Tylecote R.F. A history of metallurgy, London 1992: Tylecote R.F. A history of metallurgy, London
1992. 1992.
0 5 cm
176. Forma odlewnicza 176. Stone Mould

210
Opis: Kamienna forma do odlewania biżuterii. Description: Stone mould for manufacturing metal
Ma zagłębienie w kształcie trapezu z dwoma jewellery. It bears a trapezoidal depression with two
wyżłobionymi zygzakami wewnątrz. Węższy zigzag grooves within. The narrow end preserves
koniec posiada podwójny wylew umożliwiający a double spout for outflow of the metal.
odprowadzanie nadmiaru metalu.
Bibliography: Heurtley & Ralegh Radford 1930,
Bibliografia: Heurtley & Ralegh Radford 1930, 140, 140, fig. 32, 11; Heurtley 1939, 26–31.
fig. 32, 11; Heurtley 1939, 26–31.
Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron Ages, Cambridge 1939. Heurtley & Ralegh Radford
Ages, Cambridge 1939. Heurtley & Ralegh Radford 1930: Heurtley W. A. & Ralegh Radford C. A.
1930: Heurtley W. A. & Ralegh Radford C. A. Excavations at the Toumba of Saratse, 1929, The
Excavations at the Toumba of Saratse, 1929, The Annual of the British School in Athens 25, 1930
Annual of the British School in Athens 25, 1930 (1928/9-1929/30), 113–150.
(1928/9–1929/30), 113–150.
Author: Maria Pappa
Autor: Maria Pappa
5 cm
0
177. Tygiel odlewniczy 177. Clay crucible

w Salonikach, Π 762α
Thessaloniki, Π 762α 211
Stanowisko: Anchialos Provenance: Anchialos
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości; Preservation: Intact. Broken and mended and
był uszkodzony i naprawiony. completed.
Wysokość 10 cm   H. 10 cm
Opis: Gliniany tygiel odlewniczy o owalnym Description: Clay ellipsoid crucible for melting
kształcie, z grubymi chropowatymi ściankami metal. One end tapers to a spout. The rim above the
i nierówną powierzchnią zwężającą się w kierunku spout is raised. Its walls are thick and coarse and
wylewu. Krawędź nad wylewem jest podniesiona. their surface rough. Its lower half is semicircular,
Dolna część artefaktu charakteryzuje się as in most early crucibles. It bears strong traces of
zaokrąglonym kształtem, podobnie jak w większości burning. Its interior preserves bronze slag.
wczesnych tygli. Widoczne są na nim silne ślady
Comments: Early crucibles are found during Late
przepalenia. W środku zachowały się pozostałości
Neolithic in settlements across Macedonia and
szlaki.
testify for the sites’ metallurgical activities. The
Uwagi: Wczesne tygle znajdowane na osadach types develop and become standardized to a degree
późnoneolitycznych na obszarze Macedonii during the Bronze Age and the subsequent Iron
poświadczają funkcjonowanie tam warsztatów Age. They are usually made of clay, and sometimes
metalurgicznyh. Różne typy rozwijają się i ulegają stone, like the crucibles from Toumba.
standaryzacji w epoce brązu i w epoce żelaza. Bibliography: Sakellariou 1965, ΑΔ 20, 421, πίν.
Zazwyczaj są wykonane z gliny, a niekiedy 472γ; Tylecote 1992, 24.
z kamienia, jak w przypadku znalezisk ze
References: Sakellariou 1965: Σακελλαρίου Α. «Νέα
stanowiska Tumba w Salonikach.
Αγχίαλος», Αρχαιολογικό Δελτίο 20, 1965. Tylecote
Bibliografia: Sakellariou 1965, ΑΔ 20, 421, πίν. 1992: Tylecote R.F. A history of metallurgy, London
472γ; Tylecote 1992, 24. 1992.
Literatura: Sakellariou 1965: Σακελλαρίου Α. «Νέα Author: Maria Pappa
Αγχίαλος», Αρχαιολογικό Δελτίο 20, 1965. Tylecote
1992: Tylecote R.F. A history of metallurgy, London
1992.
Autor: Maria Pappa
5 cm
212
0
178. Fragment misy 178. P art of a bowl with
z zoomorficznym a zoomorphic handle
uchwytem

Stanowisko: Olint, Chalkidiki Provenance: Olynthus
Chronologia: Późny neolit (2 połowa VI – 1 połowa Dating: Late Neolithic
V tys. przed Chr.)
Material: Marble off-white in colour with reddish
Materiał: Marmur o mlecznobiałej barwie iron veins.
z czerwonawymi żyłami żelaza
Preservation: Fragment of the body and rim with
Stan zachowania: Fragment brzuśca i krawędź a handle
z uchwytem.
Dimensions:
Wymiary: H. 3.2 cm
Szerokość 8,2 cm Wall th. 0.8 cm
Opis: Fragment misy, prawdopodobnie półkulistej, Description: Part of a bowl, probably
z grubymi, wklęsłymi od zewnątrz ściankami oraz hemispherical, with a thick wall, convex on
z pionowym wylewem, na którym umieszczono the exterior, and a vertical rim, which bears
zoomorficzny uchwyt w formie zwierzęcej głowy a zoomorphic handle. It is an animal head with
(należącej prawdopodobnie do byka) z pyskiem stylized nozzle and horns, probably of a bull.
i rogami.
Comments: The manufacture of stone vessels
Uwagi: Świadectwa archeologiczne poświadczają, is evident throughout the Neolithic in Greece,
że naczynia kamienne wytwarzano w Grecji już although their production appears to have been
od neolitu, jednak – w porównaniu z produkcją limited, in contrast to that of stone tools. The variety
kamiennych narzędzi – prawdopodobnie na of raw materials used, such as marble, is impressive,
niewielką skalę. Różnorodność wykorzystywanych along with their shapes, which often imitate types
surowców, jak np. marmuru, jest imponująca, of contemporary ceramics. This is the case for
podobnie jak kształty naczyń przypominające the specific bowl with a zoomorphic handle form
często typy współczesnej im ceramiki. Tak jest Olynthus which is similar to respective handles of
i w przypadku opisywanej misy z zoomorficznym ceramic vessels, as e.g. from Makrygialos. Their
uchwytem pochodzącej ze stanowiska Olint, której manufacture must have been laborious and time-
uchwyty zbliżone są wyglądem do uchwytów consuming and their use is unclear, except from
naczyń ceramicznych, np. z Makrijalos. Ich a few examples preserving colour remains and
wytwarzanie było pracochłonne i wymagało dużo thus interpreted as colour containers. Generally, at
czasu. Funkcja tych naczyń nie została dotychczas
rozpoznana, za wyjątkiem kilku egzemplarzy
z zachowanymi śladami pigmentów, które uznaje się
a time when clay and perishable materials, such as
wood, covered daily needs, stone vessels must have
been precious and luxurious. For a discussion on
213
za pojemniki na barwniki. Kamienne naczynia były Neolithic marble vessels see Neolithic Culture, 135.
niewątpliwie dobrami luksusowymi i prestiżowymi. For ceramic zoomorphic handles see Urem-Kotsou
Dyskusja na temat naczyń marmurowych, zob. & Kotsakis 2007, 225–246.
Neolithic Culture 1996, 135. Gliniane uchwyty
Bibliography: Mylonas 1929, 76, fig. 81a.
zoomorficzne, zob. Urem-Kotsou & Kotsakis 2007,
225–246. References: Mylonas 1929: Mylonas G. E.
Excavations at Olynthus. Part I, The Neolithic
Bibliografia: Mylonas 1929, 76, fig. 81a.
Settlement, Baltimore 1929. Neolithic Culture 1996:
Literatura: Mylonas 1929: Mylonas G. E. Papathanassopoulos G. A. (ed.), Neolithic Culture
Excavations at Olynthus. Part I, The Neolithic in Greece, Athens 1996. Urem-Kotsou and Kotsakis
Settlement, Baltimore 1929. Neolithic Culture 1996: 2007: D. Urem-Kotsou and K. Kotsakis 2007.
Papathanassopoulos G. A. (ed.), Neolithic Culture “Pottery, cuisine and community in the Neolithic
in Greece, Athens 1996. Urem-Kotsou and Kotsakis of North Greece”. In J. Renard and Ch. Mee (eds),
2007: D. Urem-Kotsou and K. Kotsakis 2007. Cooking up the Past: Food and Culinary Practices
“Pottery, cuisine and community in the Neolithic in the Neolithic and Bronze Aegean, 225–246,
of North Greece”. In J. Renard and Ch. Mee (eds), Oxbow Books
Cooking up the Past: Food and Culinary Practices
in the Neolithic and Bronze Aegean, 225–246,
Oxbow Books
5 cm
0
179. Misa 179. Bowl

w Salonikach, Ass 89/P500
Thessaloniki, Ass 89/P500
Materiał: Glina o czerwonawej barwie (2,5 YR Material: Clay reddish (2,5 YR 5/6 red) with a gray
5/6) z szarym rdzeniem; zawiera mikę i innego core. It contains mica and several inclusions. Gray
rodzaju domieszkę; na powierzchni widoczne są clouds due to uneven firing conditions. The outer
szare przebarwienia powstałe na skutek zmiennych surface is well burnished, though not uniformly,
warunków wypału; powierzchnia zewnętrzna while the inner surface is roughly burnished.
została wygładzona, natomiast wewnętrzna jest
Preservation: it is mended from many fragments
mniej starannie wykończona.
and reconstructed in some areas.
Stan zachowania: Naczynie sklejone z wielu
Dimensions:
fragmentów i miejscami zrekonstruowane.
H. 16 cm without the handles, 24.4 cm
Wymiary: with the handles
Wysokość: 16 cm bez uchwytów, 24,4 cm Rim diam. 31.5 cm with the lugs: 37.5 cm
z uchwytami  Base diam. 11 cm
Średnica wylewu 31,5 cm z uszkami 37,5 cm  Rim th. 1.5 cm
Średnica dna 11 cm  Wall th. 0.7 cm
Grubość wylewu 1,5 cm
Description: Large bowl with a semi-globular body,
Grubość ścianek 0,7 cm 
flat base and raised wishbone handles. The rim is
Opis: Duża półkulista misa z płaskim dnem slightly inward flattened and ends in two triangular
i z podniesionymi widełkowatymi uchwytami. and slightly raised lugs, while diametrically
Wylew jest lekko skierowany do środka stand the wishbone handles with the flattened,
i spłaszczony. Z dwóch przeciwległych stron rectangular ending the rim. See also ΜΘ 29253.
jest zakończony trójkątnymi, nieznacznie Comments: Large wishbone-handled bowls
podniesionymi uszkami. W innych dwóch comprise a popular and characteristic shape of
przeciwległych miejscach krawędzi znajdują Macedonian pottery repertoire, especially during
się widełkowate uchwyty ze spłaszczonymi the Late Bronze Age and continue to be made
prostokątnymi zakończeniami (zob. komentarz do during the Early Iron Age, with some evolution in
ΜΘ 29253). shape and decoration. The handles are placed on
the rim either horizontally or raised vertically, as
Uwagi: Duże misy z widełkowatymi uchwytami są
is the case for this vessel. See generally Hochstetter
charakterystycznymi znaleziskami w Macedonii,
1984, 78–101, and fig. 24–25 for the typology and
szczególnie w późnej epoce brązu. Występują na
chronological evolution of wishbone handled bowls.
omawianym obszarze także we wczesnej epoce
Also Horejs 2007, 90 ff, fig. 47, 48. Few are the
żelaza. Uchwyty umieszczane są na wylewie
examples of wishbone handled bowls with a foot.
poziomo, bądź są podniesione względem niego
See e.g. from Axiochori (Heurtley 1939. no. 406).
pionowo, tak jak w przypadku omawianego
naczynia. Informacje na temat typologii i ewolucji Bibliography: Wardle et al. 1980, 244, fig. 12.26.
mis z widełkowatymi uchwytami, zob. Hochstetter
1984, 78–101 i fig. 24, 25; Horejs 2007, 90n, fig.
47, 48. Znanych jest także kilka przykładów mis
tego typu z nóżką, np. ze stanowiska Aksiochori
(Heurtley 1939, no. 406).
215
Iron Ages, Cambridge 1939. Hochstetter 1984:
Bibliografia: Wardle et al. 1980, 244, fig. 12.26. Hochstetter A. Kastanas: Ausgrabungen in
einem Siedlungshügel der Bronze -und Eisenzeit
Makedoniens, 1975–1979: Die Handgemachte
Keramik. Schichten 19 bis 1, Prähistorische
Horejs 2007: Horejs B. Das prähistorische Olynth.
Iron Ages, Cambridge 1939. Hochstetter 1984:
Ausgrabungen in der Toumba Agios Mamas, 1994
Hochstetter A. Kastanas: Ausgrabungen in
– 1996. Die spätbronzezeitliche handgemachte
einem Siedlungshügel der Bronze -und Eisenzeit
Keramik der schichten 13 bis 1, Prähistorische
Makedoniens, 1975–1979: Die Handgemachte
Archäologie in Südosteuropa 21, Rahden/Westf.
Keramik. Schichten 19 bis 1, Prähistorische
2007. Wardle et al. 1980: Wardle K. Hallstead P.
& Jones G. Excavations at Assiros 1975–1979:
Horejs 2007: Horejs B. Das prähistorische Olynth.
A settlement site in Central Macedonia and its
Ausgrabungen in der Toumba Agios Mamas, 1994
significance for the Prehistory of South-Eastern
– 1996. Die spätbronzezeitliche handgemachte
Keramik der schichten 13 bis 1, Prähistorische
75, 1980, 229–267.
Archäologie in Südosteuropa 21, Rahden/Westf.
2007. Wardle et al. 1980: Wardle K. Hallstead P. Author: Evangelia Stefani
& Jones G. Excavations at Assiros 1975–1979:
A settlement site in Central Macedonia and its
significance for the Prehistory of South-Eastern
75, 1980, 229–267.
180–186. W ióry i fragmenty 180–186. B lades and parts
wiórów of blades

w Salonikach, ΜΘ 27868 a-g Thessaloniki, ΜΘ 27868 a-g
Chronologia: Późny neolit – wczesna epoka brązu Dating: Late Neolithic-Early Bronze Age
Materiał: Obsydian Material: Obsidian
A. ΜΘ 27868a: Długość 3,1 cm, Szerokość 0,8 cm, ΜΘ 27868a: L. 3.1 cm. W. 0.8 cm. Th. 0.2 cm.
Grubość 0,2 cm. ΜΘ 27868b: L. 1.6 cm. W. 0.8 cm. Th. 0.2 cm.
B. ΜΘ 27868b: Długość 1,6 cm, Szerokość 0,8 cm, ΜΘ 27868c: L. 2.2 cm. W. 1.4 cm. Th. m. 0.2 cm.
Grubość 0,2 cm. ΜΘ 27868d: L. 1.7 cm. W. 1.2 cm. Th. m. 0.2 cm.
C. ΜΘ 27868c: Długość 2,2 cm, Szerokość 1,4 cm, ΜΘ 27868e: L. 2.9 cm. W. 1.1 cm. Th. m. 0.3 cm.
Grubość 0,2 cm. ΜΘ 27868f: L. 3.3 cm. W. 0.9 cm. Th. m. 0.2 cm.
D. ΜΘ 27868d: Długość 1, 7 cm, Szerokość 1,2 cm, ΜΘ 27868g: L. 3.1 cm. W. 0.6 cm. Th. 0.2 cm.
216 Grubość 0,2 cm.

E. ΜΘ 27868e: Długość 2,9 cm, Szerokość 1,1 cm,
Grubość 0,3 cm.
Description: The fine elongated blades are extracted
by the pressure technique. All, apart from the ΜΘ
27868f, have the active distal edge broken, while
F. ΜΘ 27868f: Długość 3,3 cm, Szerokość 0,9 cm,
the ΜΘ 27868b and d preserve only the mesial
Grubość 0,2 cm.
part. The ΜΘ 27868g bears a notch with direct fine
G. ΜΘ 27868g: Długość 3,1 cm, Szerokość 0,6 cm,
continuous secondary retouch. The ΜΘ 27868c is
Grubość 0,2 cm.
a microflake.
Opis: Wąskie, podłużne wióry wykonane techniką
Bibliography: ΜΘ 27868g: Heurtley 1939, p.86, fig.
nacisku. Wszystkie z wyjątkiem ΜΘ 27868f mają
65 s, ΜΘ 27868f: Heurtley 1939, p.77, fig. 33 o. The
złamaną krawędź dystalną. Natomiast w przypadku
rest are unpublished.
ΜΘ 27868b i ΜΘ 27868d zachowała sie jedynie
część środkowa. Wiór oznaczony jako ΜΘ 27868g References: Heurtley 1939: Heurtley W. A.
ma wgłębienie, które pokryte jest retuszem Prehistoric Macedonia. An archaeological
wtórnym ciągłym. ΜΘ 27868c jest niewielkim reconnaissance of Greek Macedonia (west of the
odłupkiem. Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron
Bibliografia: ΜΘ 27868g: Heurtley 1939, 86, fig. 65
s, ΜΘ 27868f: Heurtley 1939, 77, fig. 33 o. Pozostałe Author: Ourania Palli
niepublikowane.
A
D
217
E
5 cm
G
0
5 cm
0
187. R dzeń, odłupki, wióry, 187. Core, flakes, blades,
mikrolity, odpryski microblades, chips

Chronologia: Późny neolit – wczesna epoka brązu Dating: Late Neolithic – Early Bronze Age
Materiał: Obsydian Material: Obsidian
Stan zachowania: Zachowane w całości. Preservation: Intact
Uwagi: Obsydian, skała wulkaniczna wyjątkowo Comments: Obsidian, a volcanic rock of
dobrej jakości, o szklistej strukturze i połyskliwej exceptional quality, with glassy form and glossy
czarnej barwie, stanowi doskonały materiał do black colour, comprises an excellent a material for
wyrobu narzędzi. Pojawia się na stanowiskach the knapping of tools. It appears in the late Middle
archeologicznych datowanych na koniec and Late Neolithic settlements of Macedonia mainly
środkowego neolitu i na późny neolit, głównie in the form of finished bladelets, according to the
w formie gotowych ostrzy. Niewielkie ilości up to now data. It is found in small quantities in
tego surowca odkryto na stanowisku Serwia the Late Neolithic and Early Bronze Age layers
w warstwach datowanych na późny neolit i wczesną of Servia, while its provenance is in the island of
epokę brązu. Analizy petrograficzne wykazały, że Melos, according to petrological analysis. They are
pochodził on z wyspy Milos. Artefakty wykonane mainly blades apart from an arrowhead dated to the
z obsydianu są reprezentowane przez ostrza i jeden Early Bronze Age. Nonetheless, the present findings
dotychczas znaleziony grot strzały datowany na from Servia indicate in situ processing as they
wczesną epokę brązu. Dodatkowo, znaleziska include a core and chips. For obsidian in Servia:
rdzenia i odłupków świadczą o miejscowej obróbce Heurtley 1939, 54, 77, 85; Ridley et al 1979, 217,
tego surowca. Znaleziska obsydianu ze stanowiska 224, 229; Watson 1983, 122–123.
Serwia, zob. Heurtley 1939, 54, 77, 85; Ridley et al.
1979, 217, 224, 229; Watson 1983, 122–123.
Iron Ages, Cambridge 1939. Ridley C. & Wardle Iron Ages, Cambridge 1939. Ridley C. & Wardle
K. A. Rescue Excavations at Serwia 1971–1973: K. A. Rescue Excavations at Servia 1971–1973:
A Preliminary Report, The Annual of the British A Preliminary Report, The Annual of the British
School in Athens 74, 1979, 185–230. Watson 1983: School in Athens 74, 1979, 185–230. Watson 1983:
Watson A. M. Chipped-stone artifacts from Serwia Watson A. M. Chipped-stone artifacts from Servia
in Greek Macedonia, Journal of Field Archaeology in Greek Macedonia, Journal of Field Archaeology
10, 1983, 120–124. 10, 1983, 120–124.
0 5 cm
219
188. Pieczęć 188. Lentoid sealstone
Muzeum/Nr inw.: Eforat Starożytności Regionu Museum/Inf. no.: Ephorate of Antiquities of Pieria,
Saloniki, ΜΔ 1788 ΜΔ 1788
Stanowisko: Góra Olimp, Pieria, Ajos Dimitrios, Provenance: Mount Olympus, Pieria, Ayios
„Spates-Kserolaki”, cmentarzysko; znalezisko Dimitrios, “Spathes-Xerolaki”, cemetery. From
z grobu obrabowanego w 1975; przekazane w darze a grave looted in 1975. Handed in by a citizen.
przez znalazcę.
Dating: Late Helladic IIIA2–IIIB
Chronologia: Okres późnohelladzki IIIA2– IIIB
Material: Steatite, dark brown-black with spots
Materiał: Steatyt o ciemnej, brązowoczarnej barwie lighter in colour
z przebarwieniami w jaśniejszym kolorze
Preservation: Intact. The state of preservation is
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości, very good. On the back side of the seal: small chips,
w bardzo dobrym stanie; na tylnej stronie widoczne traces of processing by a fine sharp tool and three
są małe odpryski, ślady przetwarzania za pomocą small notches (the two symmetrically arranged).
cienkiego ostrego narzędzia, a także trzy małe The latter are probably traces of a tool in an attempt
wgłębienia (dwa rozmieszczone symetrycznie); to process the surface and not accidental wear or
wgłębienia są prawdobpodobnie śladami po breakage.
narzędziu obrabiającym.
Dimensions:
Wymiary: L. 2.6 cm
Długośc 2,6 cm W. 2.6 cm
Grubość 1,1 cm
Description: Lentoid sealstone with a circular
Opis: Pieczęć o soczewkowatym kształcie, in shape, almost flat seal-face and a conical back.
z okrągłym w przekroju, niemal płaskim tłokiem It bears a perforated, diametrical suspension
i ze stożkowatą tylną częścią. Ma okrągły hole, circular in section (diameter 0.3 cm). An
w przekroju otwór do zawieszenia, o średnicy ornamental motif is engraved on the seal-face:
0,3 cm. Ornament wyryty na tłoku składa się 2–3 consecutive, angular-curvilinear motifs are
z 2–3 motywów zakrzywionych i skośnych linii developed on each quadrant of the circular seal-face
umiejscowionych w każdej ćwiartce kolistej in an axial, quadripartite, symmetrical composition.
powierzchni w osiowej, czteroczęściowej, Stylistically the sealstone belongs to the so-called
symetrycznej kompozycji. Pod względem “Mainland Popular Group” (MPG).
220
stylistycznym pieczęć ta należy do tzw. Mainland
Comments: For the motif and the composition
Popular Group (MPG).
in general, cf. the lentoid sealstone from Medeon
Uwagi: Ogólne informacje na temat motywu in Boeotia (CMS V no. 410). For the cemetery at
zdobniczego i całej kompozycji zostały the site “Spathes-Xerolaki”, see Poulaki-Pantermali
przedstawione na przykładzie soczewkowatej 2013, 53–62 (where extensive bibliography is cited).
pieczęci z Medeon w Beocji (CMS V no. 410). Na
temat cmentarzyska Spates-Kserolaki por. Poulaki-
Pantermali 2013, 53–62 (gdzie przytaczana jest References: CMS V: Corpus der minoischen
literatura przedmiotu). und mykenischen Siegel V. Kleinere griechische
Sammlungen, Berlin 1975. Poulaki-Pantermali
2013: Πουλάκη-Παντερμαλή Έ. Μακεδονικός
Literatura: CMS V: Corpus der minoischen Όλυμπος: Μύθος – Ιστορία – Αρχαιολογία,
und mykenischen Siegel V. Kleinere griechische Θεσσαλονίκη 2013.
Sammlungen, Berlin 1975. Poulaki-Pantermali
2013: Πουλάκη-Παντερμαλή Έ. Μακεδονικός
Όλυμπος: Μύθος – Ιστορία – Αρχαιολογία,
0 5 cm
Muzeum/Nr inw.: Eforat Starożytności Regionu Museum/Inf. no.: Ephorate of Antiquities of Pieria, 221
„Spates-Kserolaki”, cmentarzysko, grób 15 Dimitrios, “Spathes-Xerolaki”, cemetery, Grave 15
Chronologia: Okres późnohelladzki IIIA2–IIIB Dating: Late Helladic IIIA2–IIIB
Materiał: Steatyt o niemal czarnej barwie Material: Steatite, almost black in colour
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w bardzo Preservation: Intact. The state of preservation is
dobrym stanie; nieliczne małe odpryski na tłoku very good. Few, very small chips on the seal-face,
w okolicach obwodu. towards its circumference.
Opis: Pieczęć o soczewkowatym kształcie, z płasko- Description: Lentoid sealstone with an almost
wypukłym tłokiem i stożkowatą tylną częścią. ellipsoid in shape, flat-convex seal face and
Ma otwór o średnicy 0,2 cm, wywiercony wzdłuż a conical back. It bears a perforated hole along the
jej dłuższej osi. Na tłoku znajduje ornament ryty longitudinal axis, with a diameter of 0.2 cm. On
w postaci osiowej, dwustronnej, symetrycznej the seal-face there is an engraved ornamental motif
kompozycji składającej się z umieszczonej in an axial, bilateral, symmetrical composition:
centralnie, wzdłuż dłuższej osi, linii, która dzieli a central line along the longitudinal axis separates
powierzchnię na dwie części zdobione niewielkimi, the surface into two equal parts, each of which is
niemal równoległymi liniami rozmieszczonymi decorated with small almost parallel lines, cross-
skośnie w stosunku do linii środkowej (8 z jednej arranged to the central incision (8 on one side, 9 on
strony, 9 z drugiej). Pod względem stylistycznym the other). Stylistically the sealstone belongs to the
pieczęć ta należy do tzw. Mainland Popular Group so-called “Mainland Popular Group” (MPG).
(MPG).
Comments: It is interesting to note that from the
Uwagi: Interesującym znaleziskiem pochodzącym same cemetery, but from another grave (no. 21),
z tego samego cmentarzyska, ale z innego comes a fairly similar in composition and motif
grobu (nr 21) jest pieczęć steatytowa w kształcie lentoid sealstone made of steatite, the ΜΔ 2908 (see
soczewkowatym o podobnej kompozycji CMS VS1A no. 361). For the cemetery at the site
ornamentów, tj. ΜΔ 2908 (CMS V S1A no. 361). Na “Spathes-Xerolaki”, see Poulaki-Pantermali 2013,
temat cmentarzyska Spates-Kserolaki por. Poulaki- 53–62 (where extensive bibliography is cited).
Pantermali 2013, 53–62 (gdzie przytaczana jest
Bibliography: Unpublished.
literatura przedmiotu).
References: CMS VS1A: Corpus der minoischen
und mykenischen Siegel V. Kleinere griechische
Literatura: CMS VS1A: Corpus der minoischen Sammlungen. Supplementum 1 A, Ägina – Korinth,
und mykenischen Siegel V. Kleinere griechische Berlin 1992. Poulaki-Pantermali 2013: Πουλάκη-
Sammlungen. Supplementum 1 A, Ägina – Korinth, Παντερμαλή Έ. Μακεδονικός Όλυμπος: Μύθος –
Berlin 1992. Poulaki-Pantermali 2013: Πουλάκη- Ιστορία – Αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 2013.
Παντερμαλή Έ. Μακεδονικός Όλυμπος: Μύθος –
Ιστορία – Αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 2013.
222 Autor: Evangelia Tsangaraki

0 5 cm
223
„Spates-Kserolaki”, cmentarzysko, grób 10 Dimitrios, “Spathes-Xerolaki”, cemetery, Grave 10
Materiał: Steatyt o niemal czarnej barwie Material: Steatite, almost black in colour.
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w bardzo Preservation: Intact. The state of preservation is
dobrym stanie; nieliczne odpryski na tylnej stronie, very good. Few chips on the back side of the seal,
na której widoczne są także ślady obróbki cienkim where traces of processing by a fine sharp tool are
ostrym narzędziem; niewielki odprysk na tłoku visible. A very small chip (?) on the seal-face, on the
(?) w okolicach motywu przedstawiającego pysk area of the animal mouth.
zwierzęcia.
Dimensions:
Wymiary: L. 2 cm
Grubość 0,8 cm
Description: Lentoid sealstone with a circular in
Opis: Pieczęć o soczewkowatym kształcie, shape, convex seal-face and a conical back. It bears
z okrągłym, wklęsłym tłokiem i stożkowatą a perforated diametrical hole, almost horizontal to
częścią tylną. Otwór o średnicy 0,2–0,25 cm jest the seal motif, with a diameter of 0.2 to 0.25 cm. On
umieszczony poziomo w stosunku do motywu the seal-face there is an engraved pictorial motif:
zdobniczego. Na tłoku przedstawiony został motyw a schematically rendered quadruped with a long tail
obrazkowy: schematyczne zwierzę czworonożne stands in profile to the left, with its head forwards
z długim ogonem widoczne z lewego profilu, (the description follows the design in impression
z głową skierowaną przed siebie. Obok szyi and not the way it appears on the sealstone, since
zwierzęcia znajduje się zakrzywiona linia, natomiast this is regarded the correct way to read seals). In
na jego plecach dwa zakrzywione nacięcia (węższe front of the neck of the animal there is a slightly
skierowane w dół i grubsze skierowane go góry). curved line, while in its back there are also two
Jedno z nich jest prawdopodobnie przedstawieniem curved incisions: a fine downward and a wider
ogona. Pod względem stylistycznym pieczęć ta upward. One of them apparently indicates the tail of
należy do tzw. Mainland Popular Group (MPG). the animal. Stylistically the sealstone belongs to the
so-called “Mainland Popular Group” (MPG).
Uwagi: Przedstawienia zwierząt czworonożnych
zaliczają się do najbardziej popularnych motywów Comments: The quadrupeds are among the most
ikonograficznych pieczęci z grupy MPG. Niemal popular themes in the iconographic repertoire of
połowa z około 650 opublikowanych pieczęci the MPG-seals, as almost half of the approximately
zawiera wyobrażenia zwierząt, zazwyczaj 650 published seals are decorated with animals,
pojedynczych, w pozycji stojącej. W wielu usually single and standing. Very often they are
przypadkach są one przedstawione schematycznie, rendered so schematically that they are very difficult
co znacznie utrudnia ich identyfikację. Czasami or even impossible to identify. Sometimes only
jedynie kształt rogów, czy długość ogonów the shape of horns or the length of tails allow us to
pozwalają na rozpoznanie przedstawień recognize the depicted animal as a cattle or a goat.
konkretnych gatunków. Na temat cmentarzyska For the motif and the composition in general, cf. the
Spates-Kserolaki por. Poulaki-Pantermali 2013, 53– lentoid sealstone from Medeon in Boeotia (CMS
62 (gdzie przytaczana jest literatura przedmiotu). VS1A Nr. 84). For the cemetery at the site “Spathes-
Xerolaki”, see Poulaki-Pantermali 2013, 53–62
224
Bibliografia: Niepublikowane.
(where extensive bibliography is cited).
Literatura: CMS VS1A: Corpus der minoischen
und mykenischen Siegel. Band V, Kleinere
griechische Sammlungen. Supplementum 1 A, References: CMS VS1A: Corpus der minoischen
Ägina – Korinth. Berlin1992. Poulaki-Pantermali und mykenischen Siegel. Band V, Kleinere
2013: Έ. Πουλάκη-Παντερμαλή, Μακεδονικός griechische Sammlungen. Supplementum 1 A,
Όλυμπος: Μύθος – Ιστορία – Αρχαιολογία. ΚΖ’ Ägina – Korinth. Berlin1992. Poulaki-Pantermali
ΕΠΚΑ – Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού, 2013: Έ. Πουλάκη-Παντερμαλή, Μακεδονικός
Θεσσαλονίκη 2013. Όλυμπος: Μύθος – Ιστορία – Αρχαιολογία. ΚΖ’
ΕΠΚΑ – Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού,
0 5 cm
Stanowisko: Góra Olimp, Pieria, Ajos Dimitrios,
„Spates-Kserolaki”, cmentarzysko, grób 30
Provenance: Mount Olympus, Pieria, Ayios
Dimitrios, “Spathes-Xerolaki”, cemetery, Grave 30.
225
Materiał: Steatyt o brązowoczarnej barwie Material: Steatite, brown-black with spots lighter in
z plamami w jaśniejszym kolorze colour.
Stan zachowania: Niewielkie odpryski na obwodzie Preservation: Almost intact, with small chips on
i znacznie zużyty tłok. the circumference and a much worn seal-face.
Długość 1,81 L. 1.81 cm
Opis: Pieczęć o soczewkowatym kształcie, Description: Lentoid sealstone with a circular in
z kolistym, wklęsłym tłokiem i stożkowatą częścią shape, convex seal-face and a conical back. It bears
tylną. Otwór do zawieszenia, o średnicy 0,3 cm, a perforated suspension hole, transverse (?) to the
jest umieszczony poprzecznie (?) do motywu seal motif, with a diameter of 0.3 cm. It bears an
dekoracyjnego. Pieczęć ma wyryty motyw engraved pictorial (?) motif, though very illegible
obrazkowy (?), słabo czytelny ze względu na due to the abrasion of the seal-face. Only some
starcie tłoku. Widoczne są na nim jedynie irregular dots and curved lines are discerned,
nieregularnie rozmieszczone kropki i zakrzywione perhaps initially rendering a quadruped (?) standing
linie, przedstawiające prawdopodobnie zwierzę to the right (?), with its head upwards. Stylistically
czworonożne (?) skierowane w prawą stronę (?), the sealstone belongs to the so-called “Mainland
z uniesioną głową. Pod względem stylistycznym Popular Group” (MPG).
pieczęć ta należy do tzw. Mainland Popular Group
(MPG).
Uwagi: Starcie motywu na surowcu o tak małej Comments: The abrasion of the motif on a seal
twardości jak steatyt nie jest zaskoczeniem. made of such a soft stone like steatite, is not
najpewniej jest to efekt długotrwałego surprising. It is probably due to the prolonged use of
eksploatowania pieczęci. Przypuszczalnie została the sealstone, which must have been worn for a long
ona zużyta na długo przed depozycją w grobie. Na time before accompanying his/her owner to the last
temat cmentarzyska Spates-Kserolaki por. Poulaki- residence. For the cemetery at the site “Spathes-
Pantermali 2013, 53–62 (gdzie przytaczana jest Xerolaki”, see Poulaki-Pantermali 2013, 53–62
literatura przedmiotu). (where extensive bibliography is cited).
Bibliografia: CMS VS1A no. 364.Dickers 2001, 220 Bibliography: CMS VS1A no. 364; Dickers 2001,
Kat. Nr. 355, Taf. 14.3. 220 Kat. Nr. 355, Taf. 14.3.
Literatura: CMS VS1A: Corpus der minoischen References: CMS VS1A: Corpus der minoischen
und mykenischen Siegel V. Kleinere griechische und mykenischen Siegel V. Kleinere griechische
Sammlungen. Supplementum 1 A, Ägina – Sammlungen. Supplementum 1 A, Ägina –
Korinth, Berlin 1992. Dickers 2001: Dickers A. Korinth, Berlin 1992. Dickers 2001: Dickers A.
Die spätmykenischen Siegel aus weichem Stein. Die spätmykenischen Siegel aus weichem Stein.
Untersuchungen zur spätbronzezeitlichen Glyptik Untersuchungen zur spätbronzezeitlichen Glyptik
auf dem griechischen Festland und in der Ägäis, auf dem griechischen Festland und in der Ägäis,
Internationale Archäologie 33, Rahden 2001. Internationale Archäologie 33, Rahden 2001.
226
Poulaki-Pantermali 2013: Πουλάκη-Παντερμαλή Poulaki-Pantermali 2013: Πουλάκη-Παντερμαλή
Έ. Μακεδονικός Όλυμπος: Μύθος – Ιστορία – Έ. Μακεδονικός Όλυμπος: Μύθος – Ιστορία –
Αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 2013. Αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 2013.
5 cm
0
192. Fragment pucharu 192. Part of goblet
227
w Salonikach, TO.KA 604 Thessaloniki, TO.KE 604
Stanowisko: Tumba, Saloniki, budynek A Provenance: Toumba, Thessaloniki, Building A
Chronologia: Okres późnohelladzki IIIA2/IIIB Dating: Late Helladic IIIA2/IIIB
Materiał: Glina o jasnożółtej barwie (10 YR 7/6), Material: Clay buff (10 YR 7/6 yellow), fine with
z drobnoziarnistą domieszką, w tym miką; angoba mica and few small sized inclusions. Slip on the
na powierzchni wewnętrznej jest błyszcząco inner surface: glossy reddish (2,5 YR 4/6 red).
czerwona (2,5 YR 4/6); barwa ornamentu Painted decoration on the outer surface: glossy
malowanego na zewnętrznej powierzchni: brązowa brown (2,5 YR 3/3 dark reddish brown).
(2,5 YR 3/3).
Preservation: Part of the rim with the handle is
Stan zachowania: Zachowany wylew wraz preserved, mended from six sherds.
z uchwytem; naczynie sklejone z sześciu
Dimensions:
fragmentów.
Maximum preserved h. 5.7 cm
Wymiary: With the handle: 6.1 cm
Maksymalna zachowana wysokość 5,7 cm Maximum preserved rim diam. 10.7 cm
z uchwytem 6,1 cm Th. 0.4 cm
Maksymalna zachowana średnica wylewu 10,7 cm
Description: Part of a wheel-made goblet (FS
Grubość 0,4 cm 
256/257), with an outward rim and vertical handles
Opis: Fragment pucharu toczonego na kole (FS (one is preserved) that are attached to the rim and
256/257), z rozchylonym wylewem i pionowymi the belly. The inner surface and the handle are
uchwytami (jeden zachowany). Wewnętrzna covered entirely by a glossy reddish slip. Externally
powierzchnia i uchwyt pokryte są w całości the slip is applied on the area of the rim, while two
błyszczącą angobą o czerwonawej barwie. Angoba parallel bands seem to have encircled the vessel at
na zewnętrznej powierzchni pokrywa obszar the height of the base of the handle. Underneath
wylewu; dodatkowo, dookolnie na wysokości there is a decorative zone with chevrons. The quality
podstawy uchwytu widoczne są prawdopodobne and colour of the clay and the paint indicate that the
pozostałości dwóch równoległych malowanych vessel was possibly imported from Central Greece.
pasów. Pod nimi znajduje się ornament jodełkowy.
Comments: For the shape and decoration see
Jakość, kolor i ornamentyka malowana wskazują, że
Mountjoy 1988, 88, fig. 106, where a similar LH
naczynie to mogło pochodzić z centralnej Grecji.
IIA2 early vessel from Attica is depicted.
Uwagi: Informacje na temat kształtu i ornamentyki
zob. Mountjoy 1988, 88, fig. 106, gdzie opisano
podobne naczynie z Attyki, datowane na okres Author: Evangelia Stefani
późnohelladzki IIA2.
5 cm
228
0
193. Fragment skyfosu 193. Part of skyphos

Stanowisko: Gona Provenance: Gona
Chronologia: Okres późnohelladzki IIIB/C Dating: Late Helladic IIIB/C
Materiał: Glina o żółtoczerwonej barwie (7,5 YR Material: Clay yellow-red (7,5 YR 7/6 reddish
7/6 ), drobnoziarnista, z domieszką; wewnętrzna yellow), fine with few inclusions. The inner surface
powierzchnia naczynia pokryta jest warstwą czer- is covered by red slip, very thin in the area below
wonej angoby, niezwykle cienkiej poniżej krawędzi the rim, thick in the lower part (10 R 4/6 red). The
i grubszej w niższych partiach (10 R 4/6 red); deko- painted decoration is of brownish red colour (10 R
racja malowana ma barwę brązowoczerwoną (10 R 3/3 dusky red), red in areas (10 R 4/6 – 4/8 red).
3/3), miejscowo czerwoną (10 R 4/6 – 4/8).
Preservation: Part of the rim and the body, along
Stan zachowania: Zachowana część krawędzi with a handle, are preserved, mended from several
i brzuśca wraz z uchwytem; naczynie sklejone sherds. The rest is reconstructed.
z kilku fragmentów; pozostałe jego partie zostały
zrekonstruowane.
Maksymalna zachowana wysokość 5 cm Maximum preserved h. 5 cm
Grubośc ścianek 0,5 cm  Th. 0.5 cm
Opis: Fragment toczonego na kole skyfosu (FS 284), Description: Part of a wheel-made skyphos (FS
z poziomymi, uniesionymi uchwytami o półokrą- 284). The rim is outward and the body semi-
głym przekroju, umieszczonymi poniżej wylewu. globular. The horizontal, raised handles are
Obie powierzchnie wylewu (zewnętrzna i we- semicircular in section and attached below the
wnętrzna) są pokryte ornamentem malowanym rim. Solid painted bands cover the inner and outer
w formie jednolitych pasów. Poniżej wylewu, na wy- surface of the rim. Below the rim, at the height
sokości uchwytów, znajduje się strefa z ornamentem of the handles, a decorative zone is created with
w postaci motywów spiralnych. Zachowany uchwyt a series of upright spiral motifs. The preserved
jest także zdobiony malowanymi pasami. Rodzaj handle is also decorated with painted bands. The
gliny, kształt naczynia i ornament wskazują, że jest clay, the shape and the type of decoration point
ono importem mykeńskim. to the interpretation of the vessel as imported
Mycenaean.
Uwagi: Analogie odnośnie kształtu, zob. Mountjoy
1986, fig. 161, 165, 189. Zob. także syfos z Kastanas Comments: For parallels regarding the shape
(Jung 2002, pl. 7.69). Podobny ornament ma skyfos see Mountjoy 1986, fig. 161, 165, 189. Also see
229
na wysokiej nóżce z Kastanas (Jung 2002, pl. 6.61). a skyphos from Kastanas (Jung 2002, pl. 7.69). For
the decoration see a skyphos with a tall foot from
Kastanas (Jung 2002, pl. 6.61).
reconnaissance of Greek Macedonia (west of the References: Heurtley 1939: Heurtley W. A.
Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron Prehistoric Macedonia. An archaeological
Ages, Cambridge 1939. Jung 2002: Jung R. Kastanas. reconnaissance of Greek Macedonia (west of the
Ausgrabungen in einem Siedlungshügel der Bronze Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron
– und Eisenzeit Makedoniens 1975–1979. Die Ages, Cambridge 1939. Jung 2002: Jung R. Kastanas.
Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11, Ausgrabungen in einem Siedlungshügel der Bronze
Prähistorische Archäologie in Südosteuropa 18, – und Eisenzeit Makedoniens 1975–1979. Die
Berlin 2002. Mountjoy 1986 Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11,
Berlin 2002. Mountjoy 1986
5 cm
0
230
194. Naczynie gruszkowate 194. Piriform jar

Chronologia: Okres późnohelladzki IIIB Dating: Late Helladic IIIB
Materiał: Glina o pomarańczowej barwie (5 YR Material: Clay orange (5 YR 6/6 –6/8 reddish
6/6 –6/8), z szarym przełomem; zawiera drobną yellow), with a gray core. It contains inclusions
i grubą domieszkę; ornament malowany o barwie small and medium sized. It bears red-painted
czerwonej (2,5 Y 5/8 red). decoration (2,5 Y 5/8 red), largely chipped
Stan zachowania: Naczynie zachowane prawie Preservation: Almost intact. One handle is not
w całości; brak jednego z uchwytów; wylew preserved, it is chipped on the rim and part of the
wyszczerbiony, część dna złamana i wyszczerbiona; base is broken and chipped. The surface is flaked.
powierzchnia naczynia złuszczona.
Dimensions:
Wymiary: H. 17.2 cm
Średnica brzuśca 13,2 cm Foot diam. 3.2 cm
Średnica nóżki 3,2 cm Th. 0.6 cm
Opis: Małe gruszkowate naczynie z dwoma Description: Two-handled small piriform jar
uchwytami i z nóżką typową dla kyliksu. Pod lekko with a kylix foot. Below the slightly outward rim
rozchylonym wylewem znajduje się cylindryczna a low, cylindrical neck is formed, while the body
szyjka. Baniasty brzusiec zwęża się stopniowo opens in a wide belly to reclose ending to a narrow,
w kierunku krótkiej nóżki i płaskiego okrągłego relatively short foot and a flat, disc-shaped base. The
dna. Symetrycznie rozmieszczone, małe uchwyty symmetrically placed small handles are attached
są umieszczone na brzuścu równolegle do niego. to the belly and they are perpendicular to the
Ornament w formie malowanego pasa pokrywa body. A solid painted band covered the neck and
szyjkę; poniżej, na górnej części brzuśca, znajdują underneath it a series of vertical lines decorated the
się pionowe linie. Dolna część brzuśca i nóżka upper part of the belly. Horizontal painted bands
zdobione są poziomymi pasami. Wewnętrzna surround the lower part of the belly and the foot
powierzchnia pokryta jest warstwą osadów down to the base. The handles also bear painted
będących prawdopodobnie pozostałościami po decoration. The inner surface is characterised by the
substancjach organicznych przechowywanych strong presence of sediments, possibly residues of
w naczyniu. the organic substances contained in the vessel.
Uwagi: Małe naczynia tego typu są powszechne na Comments: The small jar is a common type of
stanowiskach macedońskich w późnej epoce brązu Mycenaean ware in Late Bronze Age Macedonia
(Jung 2003a, fig. 6, mapa rozmieszczenia naczyń (Jung 2003a, fig. 6, map with the distribution of jars
z nóżką kyliksu). Znane są przykłady z Periwolaki with a kylix foot). See examples from Perivolaki
i Sedes (Heurtley 1939, nos. 448 i 458), Kastanas
(Jung 2002, 330 nos. 89, 90, gdzie przytaczane są
też inne analogie, pl. 8.89, 90; 2003, 207, fig. 7, KA
and Sedes (Heurtley 1939, nos. 448 and 458
respectively), from Kastanas (Jung 2002, 330 no. 89,
90, where other parallels are cited, pl. 8.89, 90 and
231
1626). Jung 2003b, 207, fig. 7 – KA 1626).
Bibliografia: Heurtley 1927–28, 145, fig. 25. Bibliography: Heurtley 1927–28, 145, fig. 25.
Ages, Cambridge 1939. Jung 2002: Jung R. Kastanas. Ages, Cambridge 1939. Jung 2002: Jung R. Kastanas.
Ausgrabungen in einem Siedlungshügel der Bronze Ausgrabungen in einem Siedlungshügel der Bronze
– und Eisenzeit Makedoniens 1975–1979. Die – und Eisenzeit Makedoniens 1975–1979. Die
Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11, Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11,
Prähistorische Archäologie in Südosteuropa 18, Prähistorische Archäologie in Südosteuropa 18,
Berlin 2002. Jung 2003 Berlin 2002. Jung 2003
5 cm
0
195. Fragment skyfosu 195. Part of skyphos

w Salonikach, TO.KA 94
Thessaloniki, TO.KA 94
Stanowisko: Tumba, Saloniki, faza 4B/A (1200– Provenance: Toumba, Thessaloniki, phase
1150 przed Chr.), budynek A 4B/A (1200–1150 BC), building A
Chronologia: Okres późnohelladzki IIIC (odcinek Dating: early Late Helladic IIIC – middle Late
wczesny – środkowy) Helladic IIIC
Materiał: Glina o czerwonawej barwie (10R 4/8), Material: Clay reddish (10R 4/8 red), fine with very
cienkościenna z niewielką ilością domieszki; cała few inclusions. The entire inner surface, including
powierzchnia wewnętrzna łącznie z wylewem the rim, is covered by dense, mat red slip (10 R
pokryta jest matową czerwoną angobą (10 R 4/6 4/6 red) The outer surface is yellow-red (5YR 7/6
red); powierzchnia zewnętrzna jest żółtoczerwona reddish yellow) with mat red-painted decoration
(5YR 7/6) i posiada matowy ornament malowany (10R 5/8 red).
o barwie czerwonej (10R 5/8).
Preservation: Part of the rim, body and handle is
Stan zachowania: Zachowany wylew, brzusiec preserved, mended from four sherds.
i uchwyt; całość sklejona z czterech fragmentów.
Dimensions:
Wymiary: Maximum preserved h. 7.3 cm
Maksymalna zachowana wysokość 7,3 cm Maximum preserved rim diam. 10.6 cm
Maksymalna zachowana średnica wylewu 10,6 cm Th. 0.4 cm
Grubość 0,4 cm 
Description: Part of a wheel-made skyphos with
Opis: Fragment toczonego na kole esowatego an s-profile. One horizontal and diagonally placed
skyfosu. Zachował się jeden poziomy, umocowany handle is preserved. A broad horizontal red band
ukośnie uchwyt. Naczynie ozdabia szeroki encircles the rim and a thin one surrounds the
dookolny pas na wylewie i wąski dookolny pas vessel at the height where the handle is attached.
w miejscu uchwytu. Pośrodku umieszczono A metope is formed in the middle decorated with
metopę z motywami odwróconych rogów. Obrys the motif of inverted horns. The contour and the
i górna powierzchnia uchwytu dekorowane są upper surface of the handle are also decorated
malowanymi pasami. Wewnętrzna powierzchnia with painted bands. The inner surface is solid
ma jednolity kolor. monochrome. The vessel belongs to the largest
technological fabric group from Toumba.
Uwagi: Analizy petrograficzne i chemiczne
wskazują na lokalną produkcję naczyń tej Comments: The petrographic and chemical
grupy, na obszarach wokół Zatoki Termajskiej. analyzes carried out support the local production
Charakterystyczne dla niej motywy zdobnicze są of this fabric group in the region of the Thermaic
powszechne w Macedonii, natomiast występują Gulf. This particular motif is popular in Macedonia,
bardzo rzadko na innych obszarach. Według in contrast to its rarity elsewhere. According to
Andreou (2003, 195), w okresie późnohelladzkim the excavator (Andreou 2003, 195) we can assume
IIIC produkowano lokalną ceramikę mykeńską, the existence of a local Mycenaean ware in LH
a motyw rogów stanowi przypuszczalnie ornament IIIC. Additionally, he notes (Andreou 2009, 21)
o charakterze miejscowym, który pojawia się na that the motif of horns is possibly a local choice,
naczyniach ze stanowiska Toumba także w fazach which continues to appear during the phases 2B
2B i 2A (Andreou 2009, 21). Jego bliskie stylistyczne and 2A in the pottery of Toumba. Its close stylistic
analogie z południowej i środkowej Grecji datowane parallels from southern and central Greece date
są na wczesny-środkowy okres późnohelladzki IIIC. to LHIIIC early-middle. In Kastanas the motif of
Na stanowisku Kastanas motyw rogów pojawia się horns appears in layer 14b (Jung 2002, pl. 6.65) and
w warstwie 14b (Jung 2002, pl. 6.65) i w następnych
fazach (Jung 2002, pl. 22 247, 49 431), także na
większych naczyniach, takich jak kratery (Jung
continues in the subsequent phases (Jung 2002, pl.
22 247, 49 431) also on larger vessels, such as kraters
(Jung 2002, pl. 25 282, 26.283). For a skyphos
233
2002, pl. 25 282, 26.283). Informacje na temat bearing the same motif as that from Building B at
skyfosu z identycznym motywem zarejestrowanego Toumba Thessaloniki see Kedrou 2012, pl. 6.2 a.
na stanowisku Tumba w Salonikach, zob. Kedrou
Bibliography: Andreou 2009, 21, fig. 9.3.
2012, pl. 6.2 a.
References: Andreou 2009: Andreou S. Stratified
Bibliografia: Andreou 2009, 21, fig. 9.3.
Wheel Made Pottery Deposits and Absolute
Literatura: Andreou 2009: Andreou S. Stratified Chronology of the LBA to the EIA Transition at
Wheel Made Pottery Deposits and Absolute Thessaloniki Toumba, in: Deger Jakotzy S. & Zavadil
Chronology of the LBA to the EIA Transition at M. (eds.), Late Helladic IIIC and the Transition to
Thessaloniki Toumba, in: Deger Jakotzy S. & Zavadil the Early Iron Age, International Workshop Held
M. (eds.), Late Helladic IIIC and the Transition to at the Austrian Academy of Sciences at Vienna 23–
the Early Iron Age, International Workshop Held 24.2/2007, Wien 2009, 15–40. Jung 2002: Jung R.
at the Austrian Academy of Sciences at Vienna 23– Kastanas. Ausgrabungen in einem Siedlungshügel
24.2/2007, Wien 2009, 15–40. Jung 2002: Jung R. der Bronze -und Eisenzeit Makedoniens 1975–1979.
Kastanas. Ausgrabungen in einem Siedlungshügel Die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11,
der Bronze – und Eisenzeit Makedoniens 1975– Prähistorische Archäologie in Südosteuropa 18,
1979. Die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 Berlin 2002. Kedrou 2012
bis 11, Prähistorische Archäologie in Südosteuropa
18, Berlin 2002. Kedrou 2012
5 cm
0
196. Fragment krateru 196. Part of krater

w Salonikach, TO.KA 665
Thessaloniki, TO.KA 665
Stanowisko: Tumba, Saloniki, faza 4, budynek M Provenance: Toumba, Thessaloniki, phase 4,
building M
Dating: middle Late Helladic IIIC
Materiał: Glina o żółtoczerwonej barwie (7,5
YR 6/6) z szarym przełomem, drobnoziarnista, Material: Clay yellow-red (7,5 YR 6/6 reddish
z niewielką ilością domieszki; cała wewnętrzna yellow) with a gray core, fine with very few
powierzchnia wraz z górną płaską powierzchnią inclusions. The entire inner surface, along with the
wylewu pokryta jest czerwoną angobą (10R 4/6); upper flat surface of the rim, are covered by red slip
czerwonej barwy (10R 4/8) jest także ornament (10R 4/6 red). Red is also the colour of the painted
malowany na powierzchni zewnętrznej. decoration (10R 4/8 red) on the outer surface.
Stan zachowania: Zachowała się część wylewu Preservation: Part of the rim and body is preserved,
i brzuśca; całość sklejona z dwóch fragmentów. mended from many sherds.
Maksymalna zachowana wysokość 23 cm Maximum preserved h. 23 cm
Maksymalna zachowana średnica wylewu 19,4 cm Maximum preserved rim diam. 19.4 cm
Opis: Fragment krateru toczonego na kole (FS Description: Part of a wheel-made ring-based
282), z głębokim półkulistym brzuścem i krótkim krater (FS 282) with a deep semi-globular body and
rozchylonym wylewem o płasko uformowanej a short outward rim with flat upper surface. The
krawędzi. Ornament malowany pokrywa całą painted decoration occupies the entire preserved
zachowaną część naczynia i ma postać dookolnego surface of the vessel: a broad solid horizontal
szerokiego pasa umieszczonego pośrodku brzuśca. band encircles the vessel just below the rim,
Wewnątrz znajduje się metopa przedstawiona while at least six other parallel, horizontal bands
za pomocą przeciwstawnych łuków. Pomiędzy surround its belly. In the middle a metope is formed
rzędami łuków umieszczona jest strefa wypełniona with running antithetic arches with chevrons.
zakreskowanymi motywami tworzącymi ciąg figur Among the rows of the arches there is a zone
kształtem przypominających romby. Wnętrze filled with curvilinear hatched motifs forming
naczynia jest jednolite kolorystycznie. a series of lozenged patterns. The interior is solid
monochrome.
Uwagi: Fragment naczynia z identyczną dekoracją
pochodzi z Sedes w Salonikach (Rey 1919, table Comments: Sherd with identical decoration from
XLVIII). Znany jest także przykład podobnego Sedes Thessalonki. See Rey 1917–19, table XLVIII.
ornamentu, z pojedynczym rzędem potrójnie za- There is a similar but not identical example of
krzywionych łuków, z Argolis (Mountjoy 1988, fig. decoration (with a single row of tricurved arches)
223.4). Podobne pod względem kształtu i ornamen- from Argolis depicted in Mountjoy 1988, fig. 223.4.
tu pochodzi ze stanowiska Tumba w Salonikach For the shape and its evolution and for examples of
(Andreou 2009, 21, fig. 9.10). Kilku badaczy zasu- LH IIIC middle see Mountjoy 1988, 172–176. For
gerowało, że pojawienie się ceramiki mykeńskiej na similar vase in shape and decoration from Toumba
stanowiskach macedońskich, a także wprowadzenie Thessaloniki see Andreou 2009, 21, fig. 9.10. Several
form naczyń, których prototypy wywodziły się od researchers have suggested that the introduction of
tego rodzaju naczyń, należy wiązać ze spożywaniem Mycenaean pottery in the settlements of Macedonia
wina w trakcie obchodzonych świąt. Dlatego też and the adoption of shapes which prototypes
naczynia te uznawane są za dobra luksusowe, jak originate in this type of pottery should be related
np. TO.KA. 665, przeznaczone do przechowywania,
podawania i spożywania płynów (zob. Andreou
2003, 198–199, gdzie przytaczana jest literatura na
to the consumption of wine in the context of
festive meals. For this reason these pots are usually
luxurious containers, like TO.KA. 665, intended
235
temat tego zagadnienia). for storage, serving and drink consumption.
See Andreou 2003, 198–199, where the relevant
Bibliografia: Andreou 2003, fig. 9; Andreou 2009,
footnote 10.
Bibliography: Andreou 2003, fig. 9; Andreou 2009,
Literatura: Andreou 2003: Ανδρέου Σ. Η
footnote 10.
μυκηναϊκή κεραμική και οι κοινωνίες της
κεντρικής Μακεδονίας κατά την Ύστερη Εποχή References: Andreou 2003: Ανδρέου Σ. Η
του Χαλκού, in: Κυπαρίσση-Αποστολίκα Ν. & μυκηναϊκή κεραμική και οι κοινωνίες της
Παπακωνσταντίνου Μ. (eds.), Η Περιφέρεια του κεντρικής Μακεδονίας κατά την Ύστερη Εποχή
Μυκηναϊκού Κόσμου, Πρακτικά, Β’ Διεθνούς του Χαλκού, in: Κυπαρίσση-Αποστολίκα Ν. &
Διεπιστημονικού Συμποσίου, Λαμία 1999, Αθήνα Παπακωνσταντίνου Μ. (eds.), Η Περιφέρεια του
2003, 191–210. Andreou 2009: Andreou S. Stratified Μυκηναϊκού Κόσμου, Πρακτικά, Β’ Διεθνούς
Wheel Made Pottery Deposits and Absolute Διεπιστημονικού Συμποσίου, Λαμία 1999, Αθήνα
Chronology of the LBA to the EIA Transition 2003, 191–210. Andreou 2009: Andreou S. Stratified
at Thessaloniki Toumba, in: Deger Jakotzy S. Wheel Made Pottery Deposits and Absolute
& Zavadil M. (eds.), Late Helladic IIIC and the Chronology of the LBA to the EIA Transition
Transition to the Early Iron Age, International at Thessaloniki Toumba, in: Deger Jakotzy S.
Workshop Held at the Austrian Academy of & Zavadil M. (eds.), Late Helladic IIIC and the
Sciences at Vienna 23–24.2/2007, Wien 2009, Transition to the Early Iron Age, International
15–40. Mountjoy 1988, Rey 1919 Workshop Held at the Austrian Academy of
Sciences at Vienna 23–24.2/2007, Wien 2009,
15–40. Mountjoy 1988, Rey 1919
0 5 cm
197. Fragment kółka 197. P art of shell annulet

236 (bransoleta?) (“bracelet”)
Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

Materiał: Niezidentyfikowana połówka muszli Material: Unidentified valve Glycymeris sp. (dog-
Glycymeris sp. cockle)
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w ok. Preservation: Ca. 62% is preserved. The edges are
62%; krawędzie mają nieregularne uszkodzenia irregularly broken, possibly due to heavy usage.
powstałe prawdopodobnie na skutek intensywnego
Dimensions:
użytkowania.
Preserved l. 4.84 cm
Wymiary: W. 0.54–0.71 cm
Zachowana długość 4,84 cm Th. 0.28–0.41 cm
Szerokość 0,54–0,71 cm Outer diam. 5.7 cm
Grubość 0,28–0,41 cm Inner diam. 4.8 cm
Średnica zewnętrzna 5,7 cm
Description: Part of medium in size shell annulet,
Średnica wewnętrzna 4,8 cm
dark grey in colour, due to burning in high
Opis: Fragment średnich rozmiarów kółka z muszli temperature; dark grey striations switch with light
o ciemnoszarym kolorze (skutek przepalenia grey striations originating from incremental lines. It
w wysokiej temperaturze) z jasnoszarymi liniami is preserved in good condition. It is not possible to
przyrostowymi; zachowany w dobrym stanie. define whether the shell has been collected fresh or
Nie jest możliwe określenie, czy muszla została beach-worn. It has a circular shape with an outward
pozyskana jako świeża, czy nosiła już ślady wide bezel with rectangular intersection near the lip.
naturalnych uszkodzeń. Zabytek ma okrągły It was manufactured with grinding with moves on
kształt, a od strony zewnętrznej szerokie ścięcie one direction, as indicated by the vertical striations
o prostokątnym przekroju przy krawędzi. Został all over its surface. It is glossy and partially vitrified,
wytworzony metodą ścierania, na co wskazują due to heavy burning. The preservation of the
poziome rysy obecne na całej powierzchni. natural characteristics of shell, like incremental lines
Jest błyszczący i częściowo silnie przepalony. and muscular scar, gives it further decoration.
Zachowane naturalne elementy muszli, jak linie
Comments: It has been suggested that heat
przyrostowe i negatyw mięśnia stanowią dodatkowe
treatment is an intentional practice in the
zdobienie.
manufacturing process aiming at changing the
Uwagi: Według niektórych badaczy obróbka cieplna colour and giving the object an additional gloss.
mogła być w procesie wytwórczym czynnością However, heat treatment and burning may increase
intencjonalną, mającą na celu zmianę koloru the fragility of the shell. Comp. Ifantidis 2006, Table
i nadanie przedmiotowi dodatkowego połysku. 19/5. Veropoulidou 2011, 223–225, 286–294.
Jednakże wysoka temperatura i przepalanie
Bibliography: Mould et al. 2000, 278–281.
powodują wzrost kruchości muszli (por. Ifantidis
2006, Table 19/5). Veropoulidou 2011, 223–225, References: Mould et al. 2000: C.A. Mould, C.
286–294. Ridley & Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley
C. Wardle K. A. Mould C. (eds.), Servia I: Anglo-
237
Bibliografia: Mould et al. 2000, 278–281.
Hellenic Rescue Excavations 1971–1973 directed
Literatura: Mould et al. 2000: C.A. Mould, C. by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy,
Ridley & Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley Architecture, Small Objects and Plant Remains, The
C. Wardle K. A. Mould C. (eds.), Serwia I: Anglo- Annual of the British School in Athens, Suppl. 32,
Hellenic Rescue Excavations 1971–1973 directed London 2000, 278–281. Ifantidis 2006: Ifantidis F.
by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy, Τα κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού
Architecture, Small Objects and Plant Remains, The Καστοριάς. Παραγωγή και χρήση μιας‚ αισθητικής
Annual of the British School in Athens, Suppl. 32, εργαλειοθήκης, MA thesis, Αριστοτέλειο
London 2000, 278–281. Ifantidis 2006: Ifantidis F. Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2006.
Τα κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού Veropoulidou 2011: Veropoulidou R. Όστρεα
Καστοριάς. Παραγωγή και χρήση μιας ‚αισθητικής από τους οικισμούς του Θερμαϊκού Κόλπου.
εργαλειοθήκης, MA thesis, Αριστοτέλειο Ανασυνθέτοντας την κατανάλωση των μαλακίων
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2006. στη Νεολιθική και την Εποχή Χαλκού, PhD thesis,
Veropoulidou 2011: Veropoulidou R. Όστρεα Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης,
από τους οικισμούς του Θερμαϊκού Κόλπου. Θεσσαλονίκη 2011.
Ανασυνθέτοντας την κατανάλωση των μαλακίων
Author: Rena Veropoulidou
στη Νεολιθική και την Εποχή Χαλκού, PhD thesis,
Autor: Rena Veropoulidou
0 5 cm
198. F ragment kółka 198. P art of shell annulet

(„bransoleta”) (“bracelet”)
238
Materiał: Niezidentyfikowana połówka muszli Material: Unidentified valve Glycymeris sp.
Glycymeris sp. (dog-cockle)
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w ok. 37%; Preservation: Ca. 37% is preserved. The edges are
krawędzie mają nieregularne uszkodzenia powstałe irregularly broken, due to heavy usage.
prawdopodobnie w trakcie procesu produkcyjnego.
Dimensions:
Wymiary: Preserved l. 6.14 cm
Zachowana długość 6,14 cm W. 0.63–0.77 cm
Szerokość 0,63–0,77 cm Th. 0.32–0.63 cm
Grubość 0,32–0,63 cm Outer diam. 6 cm
Średnica zewnętrzna 6 cm Inner diam. 5 cm
Średnica wewnętrzna 5 cm
Description: Part of large in size shell annulet,
Opis: Fragment dużych rozmiarów kółka z muszli opaque white in colour and with natural orange
o białym matowym kolorze, z pomarańczowymi hues is several spots. It is preserved in good
przebarwieniami; zachowany w dobrym stanie, condition, though it bears sediment on edges and
choć posiada osad na krawędziach i na zewnętrznej on its outer surface. The shell was probably collected
powierzchni. Muszla została prawdopodobnie worn from the beach. It has a circular shape with an
zebrana z plaży i nosiła już wówczas ślady outward wide bezel with rectangular intersection
naturalnych uszkodzeń. Zabytek ma okrągły near the lip. It was manufactured with grinding
kształt i posiada od strony zewnętrznej szerokie with moves on one direction, as indicated by the
ścięcie o prostokątnym przekroju przy krawędzi. vertical striations all over its surface. Though there
Wytworzony został metodą ścierania, na co is evidence for elaborate polishing, it is not fully
wskazują poziome rysy na całej powierzchni. worked, thus constituting an interesting example for
Widoczne są na nim ślady starannego polerowania; the study of annulets’ manufacturing process.
nie został jednak wykończony. Zabytek ten stanowi
Comments: Based on semi-worked artefacts,
interesujący egzemplarz do badań nad procesem
manufacture debris and the results from
produkcji.
archaeological experiments, the process of annulet
Uwagi: Niewykończone artefakty, odpadki manufacture has been reconstructed as: removal of
produkcyjne, a także wyniki eksperymentów any spines and grinding for the thinning of the shell
w ramach archeologii doświadczalnej dowiodły, że and the opening of a hole in the middle, widening
proces wytwarzania kółek obejmuje następujące of the hole with further grinding and polishing for
czynności: usunięcie wszystkich żeberek i ścienienie the removal of any anomalies and the final finishing
muszli, wykonanie otworu pośrodku, poszerzanie of the annulet. Comp. Veropoulidou 2011, 286–294;
otworu dla usunięcia nierówności i wykończenie Pappa & Veropoulidou 2011, Fig. 7d.
kółka (por. Veropoulidou 2011, 286–294; Pappa &
Veropoulidou 2011, fig. 7d).
References: Mould et al. 2000: C.A. Mould, C.
Ridley & Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley
Literatura: Mould et al. 2000: C.A. Mould, C. C. Wardle K. A. Mould C. (eds.), Servia I: Anglo-
Ridley & Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley Hellenic Rescue Excavations 1971–1973 directed
C. Wardle K. A. Mould C. (eds.), Serwia I: Anglo- by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy,
Hellenic Rescue Excavations 1971–1973 directed
by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy,
Architecture, Small Objects and Plant Remains,
Architecture, Small Objects and Plant Remains,
The Annual of the British School in Athens, Suppl.
32, London 2000, 276–288. Pappa & Veropoulidou
239
The Annual of the British School in Athens, Suppl. 2011: Pappa M. & Veropoulidou R. The Neolithic
32, London 2000, 276–288. Pappa & Veropoulidou settlement of Makriyalos, Northern Greece: the
2011: Pappa M. & Veropoulidou R. The Neolithic Spondylus gaederopus artifacts, in: Ifantidis, F. &
settlement of Makriyalos, Northern Greece: the Nikolaidou M. (eds.), Spondylus in Prehistory:
Spondylus gaederopus artifacts, in: Ifantidis, F. & New Data and Approaches – Contributions to
Nikolaidou M. (eds.), Spondylus in Prehistory: the Archaeology of Shell Technologies, BAR IS
New Data and Approaches – Contributions to 2216, Oxford 2011, 105–121. Veropoulidou 2011:
the Archaeology of Shell Technologies, BAR IS Veropoulidou R. Όστρεα από τους οικισμούς
2216, Oxford 2011, 105–121. Veropoulidou 2011: του Θερμαϊκού Κόλπου. Ανασυνθέτοντας την
Veropoulidou R. Όστρεα από τους οικισμούς κατανάλωση των μαλακίων στη Νεολιθική και
του Θερμαϊκού Κόλπου. Ανασυνθέτοντας την την Εποχή Χαλκού, PhD thesis, Αριστοτέλειο
κατανάλωση των μαλακίων στη Νεολιθική και Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2011.
την Εποχή Χαλκού, PhD thesis, Αριστοτέλειο
0 5 cm
199. Fragment kółka 199. P art of shell

wykonanego z muszli annulet (“bracelet”)
(„bransoleta”)
240
Stan zachowania: Przedmiot zachowany Preservation: Ca. 25% is preserved. The edges are
w około 25%; krawędzie posiadają nieregularne irregularly broken.
uszkodzenia.
Dimensions:
Grubość 0,30–0,36 cm Outer diam. 5.1 cm
Średnica zewnętrzna 5,1 cm Inner diam. 4.3 cm
Średnica wewnętrzna 4,3 cm
Description: Part of a small shell annulet, opaque
Opis: Fragment niewielkiego kółka z muszli white in colour. It is preserved in moderate
o białym matowym kolorze; stan zachowania condition. The shell was probably collected worn
umiarkowany. Muszla została prawdopodobnie from the beach. It has a circular shape with
pozyskana z plaży, ze śladami naturalnych rhomboid intersection. It was manufactured with
uszkodzeń. Zabytek ma okrągły kształt grinding with vertical moves, as suggested by the
i romboidalny przekrój. Został wytworzony parallel striations on its surface, and then it acquired
metodą ścierania za pomocą pionowych a glossy surface with polishing. Like the annulet
ruchów, na co wskazują równoległe rysy na ΜΘ 27867, some of the natural characteristics
powierzchni. Następnie nadano mu połysk za of the shell (hinge teeth, incremental lines) were
pomocą polerowania. Podobnie jak w przypadku preserved, possibly for decorative purposes. The
zabytku ΜΘ 27867, niektóre naturalne elementy thin walls of the shell and the pattern of breakage
muszli zostały zachowane (zamek, zęby zamka, indicate that it may have been broken during
linie przyrostowe), przypuszczalnie dla celów manufacture.
dekoracyjnych. Cienkie ścianki muszli i struktura
Comments: Glycymeris sp. annulets have a smaller
uszkodzeń wskazują, że zniszczenia mogły powstać
diameter compared to Spondylus gaederopus
w trakcie procesu wytwarzania ozdoby.
annulets, possibly because of the smaller size of
Uwagi: Kółka wykonane z muszli Glycymeris sp. shell. This has led to the hypothesis that these
mają mniejszą średnicę od podobnych znalezisk annulets were worn by children, but equally
wytworzonych z muszli Spondylus gaederopus, possible is that they have been worn in other parts
prawdopodobnie z powodu mniejszych of the body. Comp. Ifantidis 2006, Table 19/1-2;
rozmiarów samych muszli. Powyższe obserwacje Veropoulidou 2011, 223–225.
skłoniły badaczy do upatrywania w kółkach
ozdób noszonych przez dzieci. Jednak równie
prawdopodobne jest, że były one używanie przez References: Ifantidis 2006: Ifantidis F. Τα
osoby dorosłe w celu ozdabiania stroju bądź innych κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού
części ciała. Por. Ifantidis 2006, Table 19/1-2; Καστοριάς. Παραγωγή και χρήση μιας ‚αισθητικής
Veropoulidou 2011, 223–225, 286–294. εργαλειοθήκης, MA thesis, Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη
2006. Mould et al. 2000: C.A. Mould, C. Ridley &
Literatura: Ifantidis 2006: Ifantidis F. Τα
κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού
Καστοριάς. Παραγωγή και χρήση μιας ‚αισθητικής
Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley C. Wardle
K. A. Mould C. (eds.), Servia I: Anglo-Hellenic
Rescue Excavations 1971–1973 directed by K.
241
εργαλειοθήκης, MA thesis, Αριστοτέλειο Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy,
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη Architecture, Small Objects and Plant Remains,
2006. Mould et al. 2000: C.A. Mould, C. Ridley & The Annual of the British School in Athens, Suppl.
Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley C. Wardle 32, London 2000, 276–288. Veropoulidou 2011:
K. A. Mould C. (eds.), Serwia I: Anglo-Hellenic Veropoulidou R. Όστρεα από τους οικισμούς
Rescue Excavations 1971–1973 directed by K. του Θερμαϊκού Κόλπου. Ανασυνθέτοντας την
Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy, κατανάλωση των μαλακίων στη Νεολιθική και
Architecture, Small Objects and Plant Remains, την Εποχή Χαλκού, PhD thesis, Αριστοτέλειο
The Annual of the British School in Athens, Suppl. Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2011.
32, London 2000, 276–288. Veropoulidou 2011:
Veropoulidou R. Όστρεα από τους οικισμούς
του Θερμαϊκού Κόλπου. Ανασυνθέτοντας την
κατανάλωση των μαλακίων στη Νεολιθική και
0 5 cm
200. F ragment kółka 200. P art of shell

wykonanego muszli annulet (“bracelet”)
242 („bransoleta”)

Stan zachowania: Przedmiot zachowany w ok. Preservation: Ca. 50% is preserved. The edges are
50%; krawędzie mają nieregularne uszkodzenia irregularly broke due either to heavy-usage or to
powstałe prawdopodobnie na skutek intensywnego post-depositional factors.
użytkowania.
Dimensions:
Grubość 0,18–0,36 cm Outer diam. 5 cm
Description: Part of a small shell annulet, opaque
Opis: Fragment kółka wykonanego z muszli white in colour. It is preserved in moderate
o białym matowym kolorze. Prawdopodobnie condition. The shell was probably collected worn
muszla została pozyskana z plaży i nosiła już from the beach. It has a circular shape with circular
wówczas ślady naturalnych zniszczeń. Ozdoba intersection near the umbo, and an outward wide
ma okrągły kształt i taki sam przekrój przy bezel with rectangular intersection near the lip,
wierzchołku. Od zewnątrz posiada ona szerokie thus following the original shape of valve. Grinding
ścięcie o prostokątnym przekroju przy krawędzi. was used to open a hole in the middle of the valve,
Umieszczony pośrodku muszli otwór wykonano which then was widened to acquire a circular shape.
metodą ścierania, a następnie poszerzono A slight polishing led to the glossy surface, but some
zaokrąglając. Muszla została lekko wypolerowana, of the natural characteristics of the shell (hinge and
co nadało jej błyszczącą powierzchnię. Zachowano lip teeth, incremental lines) were preserved, possibly
niektóre naturalne elementy muszli (zamek i zęby for decorative purposes. Parallel striations on the
zamka, linie przyrostowe), przypuszczalnie dla surface of the artefact resulted from grinding with
celów dekoracyjnych. Równoległe rysy widoczne vertical moves, while there are glossy spots due to
na powierzchni powstały na skutek ścierania polishing. Use-wear is not observed.
ruchami poziomymi; widoczne są też miejscowe
Comments: Annulets made from Glycymeris
wyświecenia spowodowane polerowaniem. Nie
sp. are a common find in many Neolithic sites in
zarejestrowano śladów zużycia.
Macedonia, but annulets made from Spondylus
Uwagi: Kółka ozdobne wykonane Glycymeris gaedropus are usually found in larger quantities.
sp. są znaleziskami powszechnie występującymi Despite their widespread presence all over Balkans
na stanowiskach neolitycznych w Macedonii; and their potential connection with exchange
częściej jednak spotykane są kółka wykonane networks, Glycymeris annulets have not been
z muszli Spondylus gaedropus. Pomimo szerokiego studied thoroughly yet. Comp. Ifantidis 2006, Table
występowania omawianych zabytków na obszarze 19/1-2; Veropoulidou 2011, 223–225.
Bałkanów i ich przypuszczalnego znaczenia
243
w wymianie, przedmioty tego typu nie były
dotychczas przedmiotem szczegółowych badań. Por. References: Ifantidis 2006: Ifantidis F. Τα
Ifantidis 2006, Table 19/1-2; Veropoulidou 2011, κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού
223–225, 286–294. Καστοριάς. Παραγωγή και χρήση μιας ‚αισθητικής
εργαλειοθήκης, MA thesis, Αριστοτέλειο
Literatura: Ifantidis 2006: Ifantidis F. Τα 2006. Mould et al. 2000: C.A. Mould, C. Ridley &
κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley C. Wardle
Καστοριάς. Παραγωγή και χρήση μιας ‚αισθητικής K. A. Mould C. (eds.), Servia I: Anglo-Hellenic
εργαλειοθήκης, MA thesis, Αριστοτέλειο Rescue Excavations 1971–1973 directed by K.
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy,
2006. Mould et al. 2000: C.A. Mould, C. Ridley & Architecture, Small Objects and Plant Remains,
Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley C. Wardle The Annual of the British School in Athens, Suppl.
K. A. Mould C. (eds.), Serwia I: Anglo-Hellenic 32, London 2000, 276–288. Veropoulidou 2011:
Rescue Excavations 1971–1973 directed by K. Veropoulidou R. Όστρεα από τους οικισμούς
Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy, του Θερμαϊκού Κόλπου. Ανασυνθέτοντας την
Architecture, Small Objects and Plant Remains, κατανάλωση των μαλακίων στη Νεολιθική και
The Annual of the British School in Athens, Suppl. την Εποχή Χαλκού, PhD thesis, Αριστοτέλειο
32, London 2000, 276–288. Veropoulidou 2011: Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2011.
0 5 cm
201. Fragment kółka 201. Part of stone annulet

Materiał: Skała metamorficzna (serpentynit?) Material: Metamorphic rock (serpentine?)
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w ok. 40%; Preservation: Ca. 40% is preserved. Both edges are
obie krawędzie mają nieregularne uszkodzenia. irregularly broken.
Średnica zewnętrzna 9 cm Outer diam. 9 cm
Średnica wewnętrzna 5,5 cm  Inner diam. 5.5 cm
Opis: Fragment średniej wielkości kółka Description: Part of medium in size stone annulet,
kamiennego w kolorze ciemnozielonym, prawie dark green, almost black, in colour. It is preserved
czarnym. Jest zachowany w dobrym stanie, chociaż in good condition, though it bears few cracks on
nosi ślady pęknięć w kilku miejscach. Ma okrągły several spots. It has a circular shape and a wide
kształt i szerokie ścięcie o półokrągłym przekroju. bezel of semi-circular intersection. Its lower surface
Dolna powierzchnia kółka jest spłaszczona. Kółko is perfectly flattened. It was manufactured with
wytworzono metodą ścierania (na co wskazują grinding, as indicated by the parallel striations
równoległe rysy), a także polerowania – dla nadania in several spots, and then with polishing that
bardzo wyraźnego połysku. Staranne wykonanie has resulted in an extremely glossy surface. The
wskazuje na wysoki poziom umiejętności elaborate manufacture indicates a high level of
wytwórcy. Wyświecenie widoczne na wewnętrznej crafting. A high degree of gloss on its internal
powierzchni sugeruje, że kółka używano jako surface suggest that it was used as a bracelet.
bransolety. Surowiec, z którego wykonano zabytek The particular raw material (metamorphic rock) is
(skała metamorficzna) jest łatwiejszy w obróbce od easier to be worked, since it is softer than marble,
marmuru ze względu na mniejszą twardość. Jednak but it may also represent an intentional choice due
wybór tego materiału mógł być podyktowany to its special colour. Comp. Grammenos & Kotsos
także kolorem. Por. Grammenos & Kotsos 2004, 36 2004, 36 (FME098/188), 65 (FMED14/845)
(FME098/188), 65 (FMED14/845).
Bibliography: Heurtley 1939, 78, fig. 34m; Mylonas
Bibliografia: Heurtley 1939, 78, fig. 34m; Mylonas 1929, 76–77.
1929, 76–77.
References: Grammenos & Kotsos 2004: Γραμμένος
Literatura: Grammenos & Kotsos 2004: Γραμμένος Δ. Β. & Κώτσος Σ. Σωστικές ανασκαφές στο
Δ. Β. & Κώτσος Σ. Σωστικές ανασκαφές στο νεολιθικό οικισμό Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης.
νεολιθικό οικισμό Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης. Μέρος ΙΙ (1998–2003), Δημοσιεύματα του
Μέρος ΙΙ (1998–2003), Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Βόρειας Ελλάδας
Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Βόρειας Ελλάδας 6, Θεσσαλονίκη 2004. Heurtley 1939: Heurtley
6, Θεσσαλονίκη 2004. Heurtley 1939: Heurtley W. A. Prehistoric Macedonia. An archaeological
W. A. Prehistoric Macedonia. An archaeological reconnaissance of Greek Macedonia (west of the
Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron Ages, Cambridge 1939. Mylonas 1929: Mylonas G.
245
Ages, Cambridge 1939. Mylonas 1929: Mylonas G. E. Excavations at Olynthus. Part I, The Neolithic
E. Excavations at Olynthus. Part I, The Neolithic Settlement, Baltimore 1929.
0 5 cm
202. Paciorek 202. Shell bead

246 Chronologia: Neolit

Materiał: Prawa połówka muszli Spondylus
Material: Right valve Spondylus gaederopus (thorny
gaederopus (spondylus) oyster)
Stan zachowania: Zachowany w całości. Preservation: Intact
Grubość 1,03–1,21 cm Th. 1.03–1.21 cm
Średnica otworu 4,5 mm  Hole diam. 4.5 mm
Opis: Średnich rozmiarów paciorek z muszli Description: Medium in size shell bead, opaque
o białym matowym kolorze, z ciemniejszymi white in colour with darker thin bands resulting
wąskimi pasami linii przyrostowych. Zachowany from the shell incremental lines. It is preserved in
w dobrym stanie, choć miejscami pokryty good condition, though it bears some sediment on
osadem. Muszla została pozyskana jako świeża, a part of its surface. The shell had been collected
bezpośrednio z morza. Paciorek wykonano metodą fresh from the sea. The bead was manufactured
ścierania i polerowania dla uzyskania połysku. Ma with grinding and then polishing, thus acquiring
długi beczułkowaty i niesymetryczny kształt: jedna a shiny gloss. It has a long-barrel shape, but it is
strona posiada pionowe, a druga lekko wklęsłe not symmetrical; one side has vertical walls, while
ścianki. Wzdłuż dłuższej osi wywiercony został the other slight concave. It has a circular in shape
otwór. Ślady zużycia (wyświecenie) obecne na perforation on the long axis that has been created
brzegach obu stron sugerują, że paciorek ten był with drilling. Use-wear (gloss) on the periphery of
nawlekany na sznurek. both sides of perforation suggests that it was strung/
knotted.
Uwagi: Paciorki wykonane z muszli Spondylus
gaederopus o różnych kształtach i rozmiarach są Comments: Beads made from Spondylus
stosunkowo częstymi znaleziskami na stanowiskach gaederopus, of various shapes and sizes, are
neolitycznych w Macedonii. Jednak fakt, że a rather common finding in Neolithic settlements
pochodzą one zazwyczaj z kontekstów domowych, at Macedonia. However, the fact that they
utrudnia interpretacje dotyczące ich użytkowania usually come from domestic contexts hampers
i symboliki (por. Nikolaidou 2003, 345, fig. 9.15, the interpretation of their use and their possible
Plate 9.14c). symbolisms. Comp. Nikolaidou 2003, 345, Fig. 9.15,
Plate 9.14c.
Literatura: Mould et al. 2000: C.A. Mould, C.
Ridley & Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley References: Mould et al. 2000: C.A. Mould, C.
C. Wardle K. A. Mould C. (eds.), Serwia I: Anglo- Ridley & Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley
Hellenic Rescue Excavations 1971–1973 directed C. Wardle K. A. Mould C. (eds.), Servia I: Anglo-
by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy, Hellenic Rescue Excavations 1971–1973 directed
Architecture, Small Objects and Plant Remains, by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy,
The Annual of the British School in Athens, Suppl. Architecture, Small Objects and Plant Remains,
32, London 2000, 276–288. Nikolaidou 2003: The Annual of the British School in Athens, Suppl.
Nikolaidou M. Items of adornment, in: Elster E.S. 32, London 2000, 276–288. Nikolaidou 2003:
Renfrew C. (eds.), Prehistoric Sitagroi: Excavations Nikolaidou M. Items of adornment, in: Elster E.S.
in Northeast Greece, 1968–1970. Vol. 2: The Final Renfrew C. (eds.), Prehistoric Sitagroi: Excavations
Report, Monumenta Archaeologica 20, Los Angeles in Northeast Greece, 1968–1970. Vol. 2: The Final
247
2003, 383–402. Report, Monumenta Archaeologica 20, Los Angeles
2003, 383–402.
0 5 cm
203. Fragment paciorka 203. P art of stone

lub zawieszki bead/“pendant”

248 Chronologia: Neolit

Materiał: Marmur
Material: Marble
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w połowie; Preservation: Half, possibly destroyed during
zniszczenie powstało przypuszczalnie w procesie manufacture
wytwarzania.
Dimensions:
Zachowana długość 2,49 cm W. 1.05 cm
Grubość 2,52 cm Outer diam. of hole 2.5 mm
Średnica zewnętrzna otworu 2,5 mm Inner diam. of hole 1.2 mm
Średnica wewnętrzna otworu 1,2 mm  
Description: Medium in size part of stone
Opis: Średnich rozmiarów kamienny paciorek/ bead/“pendant”, opaque white in colour. It is
zawieszka o białym matowym kolorze. Zachowany preserved in good condition. The bead was
jest w dobrym stanie. Został wytworzony metodą manufactured with grinding and then polishing,
ścierania i polerowania dla uzyskania połysku. Ma thus acquiring a high degree of gloss. It has
kształt cylindryczny i posiada częściowo uszko- a cylindrical shape with a destroyed biconical hole
dzony, dwustożkowaty otwór wywiercony wzdłuż on the short axis, which was manufactured with
krótszej osi. Brak śladów zużycia (np. wyświecenia) a drill. Absence of use-wear (gloss, wear) at the
i niezwykle dobry stan zachowania sugerują, że periphery of the perforation and the extremely good
paciorek uległ uszkodzeniu podczas produkcji. condition of preservation suggest that the bead was
probably broken during manufacture.
Uwagi: Zabytek ten jest unikalnym przykładem
na wskazanie podobieństw między przedmiota- Comments: The resemblance of marble and
mi wykonanymi z kamienia i z muszli Spondylus Spondylus gaederopus artefacts is unique, while
gaederopus. Proces produkcji ozdób z tych dwóch their manufacturing process may have been
materiałów mógł być zbliżony, biorąc pod uwagę similar, considering that both materials are of
podobne właściwości obu surowców pod względem equal hardness and solidity. The only published
twardości i struktury. Jedyne dotychczas opubli- typological comparanda have been characterized
kowane, zbliżone pod względem typologicznym as parts of the “ring-idol” type pendants, and more
zabytki zostały scharakteryzowane jako fragmenty particularly the protruding cylindrical part which
artefaktów określanych mianem idoli pierścienio- bears a suspension hole on the edge. Comp. Ifantidis
watych; ściślej – ich wystających, cylindrycznych 2006, Table 21/6-7.
elementów, posiadających na krawędzi otwór do
zawieszenia (por. Ifantidis 2006, Table 21/6-7).
References: Mould et al. 2000: C.A. Mould, C.
Ridley & Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley
Literatura: Mould et al. 2000: C.A. Mould, C. C. Wardle K. A. Mould C. (eds.), Servia I: Anglo-
Ridley & Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley Hellenic Rescue Excavations 1971–1973 directed
C. Wardle K. A. Mould C. (eds.), Serwia I: Anglo- by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy,
Hellenic Rescue Excavations 1971–1973 directed Architecture, Small Objects and Plant Remains, The
by K. Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy, Annual of the British School in Athens, Suppl. 32,
Architecture, Small Objects and Plant Remains, The London 2000, 276–288. Ifantidis 2006: Ifantidis F.
Annual of the British School in Athens, Suppl. 32, Τα κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού
London 2000, 276–288. Ifantidis 2006: Ifantidis F. Καστοριάς. Παραγωγή και χρήση μιας ‚αισθητικής
Τα κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού εργαλειοθήκης, MA thesis, Αριστοτέλειο
249
Καστοριάς. Παραγωγή και χρήση μιας ‚αισθητικής Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2006.
0 5 cm
250 204. M uszla perforowana

(„zawieszka”)
204. P erforated shell
(“pendant”)

Chronologia: Wczesny neolit Dating: Early Neolithic
Materiał: Prawa połówka muszli Cerastoderma Material: Right valve of Cerastoderma glaucum
glaucum (sercówka) (cockle)
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w prawie Preservation: Intact
w całości.
Dimensions:
Wymiary: H. 3.51 cm
Wysokość 3,51 cm L. 4.09 cm
Długość 4,09 cm Depth 1.68 cm
Głębokość 1,68 cm Diam. of perforation 4.6 mm
Średnica otworu 4,6 mm 
Description: Large in size valve, collected fresh
Opis: Duża połówka muszli pozyskana w stanie from an estuary. The light and dark brown stripes
świeżym z ujścia rzeki. Jasno- i ciemnobrązowe have resulted from the short-time contact with fire
prążki wytworzyły się na jej powierzchni na skutek (e.g. coals). The irregular perforation, located at the
krótkotrwałego kontaktu z ogniem. Trójkątny, concave part of the umbo, has a triangular shape
nieregularny otwór znajduje się we wklęsłej and semi-conical walls. The upper part of the shell
części wierzchołka, a jego ścianki mają kształt was removed with direct percussion and the lower
ściętego stożka. Fragment górnej części muszli part of the shell was perforated with a pointed tool.
został usunięty techniką bezpośredniego nacisku, Small flakes at the periphery of the hole resulted by
a w części dolnej wykonano otwór za pomocą either manufacture or use, due to suspension.
ostrego narzędzia. Małe odpryski na obrzeżach
Comments: This is probably a dietary remnant,
otworu powstały podczas procesu produkcji albo
which was firstly roasted for food consumption
w wyniku zawieszania przedmiotu na sznurku.
and then it was transformed into an item of
Uwagi: Muszla ta jest prawdopodobnie adornment. This widespread practice of Neolithic
pozostałością pokonsumpcyjną, która została communities in Macedonia, which connects the
uprzednio poddana obróbce cieplnej i następnie different body experiences (food consumption –
wykorzystana jako surowiec do wyrobu biżuterii. ornamentation), may be taken as a means for the
Ta powszechnie stosowana przez społeczności construction of individual and community identity.
Macedonii praktyka, która łączy rożne Comp. Veropoulidou 2011, 290, Fig. 6.8; Karali-
doświadczenia (pożywienie i ozdabianie ciała) może Yannacopoulou 1997, Plate 40/12.
być odczytywana jako element w konstruowaniu
Bibliography: Heurtley 1939, 65, fig. 7f.
jednostkowej lub wspólnotowej tożsamości.
Por. Veropoulidou 2011, 290, Fig. 6.8; Karali- References: Heurtley 1939: Heurtley W. A.
Yannacopoulou 1997, Plate 40/12. Prehistoric Macedonia. An archaeological
Bibliografia: Heurtley 1939, 65, fig. 7f.
Literatura: Heurtley 1939: Heurtley W. A. Ages, Cambridge 1939. Karali-Yannacopoulou
1997: Karali-Yannacopoulou L. Dimitra-
Materiel Malacologique, in: Grammenos D.B.
(ed.), Neolithiki Makedonia, Dimosievmata tou
251
Ages, Cambridge 1939. Karali-Yannacopoulou Arhaiologikou Deltiou no. 56, Athens 1997, 200–
1997: Karali-Yannacopoulou L. Dimitra- 211. Veropoulidou 2011: Veropoulidou R. Όστρεα
Materiel Malacologique, in: Grammenos D.B. από τους οικισμούς του Θερμαϊκού Κόλπου.
(ed.), Neolithiki Makedonia, Dimosievmata tou Ανασυνθέτοντας την κατανάλωση των μαλακίων
Arhaiologikou Deltiou no. 56, Athens 1997, 200– στη Νεολιθική και την Εποχή Χαλκού, PhD thesis,
211. Veropoulidou 2011: Veropoulidou R. Όστρεα Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης,
από τους οικισμούς του Θερμαϊκού Κόλπου. Θεσσαλονίκη 2011.
Ανασυνθέτοντας την κατανάλωση των μαλακίων
στη Νεολιθική και την Εποχή Χαλκού, PhD thesis,
0 5 cm
252 205. M uszla perforowana

(„zawieszka”)
205. P erforated shell
(“pendant”)

Materiał: Prawa połówka muszli Cerastoderma Material: Right valve of Cerastoderma glaucum
glaucum (sercówka) (cockle)
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości; Preservation: Intact. A small flake on the left side of
niewielkie odpryski po lewej stronie krawędzi. the lip.
Głębokość 1,56 cm Depth 1.56 cm
Średnica otworu 4,8 mm  Hole diam. 4.8 mm
Opis: Duża połówka muszli pozyskana w stanie Description: Large in size valve, collected fresh
świeżym z ujścia rzeki. Pierwotnie miała białą from an estuary. The natural opaque white shell has
matową barwę, która przekształciła się obtained a dark brown, almost black, colour and
w ciemnobrązową, niemal czarną, pod wpływem a shiny surface due to burning in high temperature.
przepalenia w wysokiej temperaturze. Starannie The elaborate perforation, located at the concave
wykończony okrągły otwór o pionowych ściankach, part of the umbo, was created with grinding.
znajdujący się na wklęsłej części wierzchołka, It has a round shape and vertical walls. Traces
został wykonany metodą ścierania. Ślady obróbki of manufacture (striations) can be seen around
(rysy) widoczne są wokół otworu, natomiast na the perforation, while at the periphery of the
jego krawędziach czytelne są ślady zużycia (małe perforation there are use-wear traces (small flakes
odpryski i wcięcie) powstałe w wyniku użytkowania and an incision) due to suspension.
muszli jako zawieszki.
Comments: Cockles, usually found in large
Uwagi: Muszle sercówki znajdowane są na quantities in Neolithic sites, are the preferred
stanowiskach neolitycznych w dużych ilościach. molluscan foodstuff, and perforated cockles the
Należały one do najchętniej spożywanych most common item of adornment in northern
mięczaków, a ich muszle były najczęściej Greece, , thus indicating that this molluscan species
wybieranym surowcem do wyrobu ozdób, co was highly appreciated and valued in the area.
świadczy niewątpliwie o dużym znaczeniu tego Comp. Veropoulidou 2011, 225, Fig. 5.7a; Ifantidis
gatunku w życiu społeczności zamieszkujących 2006, 91, Πιν. 31/6.
badany obszar. Por. Veropoulidou 2011, 225, fig.
Bibliography: Heurtley 1939, 78, fig. 36g.
5.7a; Ifantidis 2006, 91, fig. 31/6.
References: Ifantidis 2006: Ifantidis F. Τα
Bibliografia: Heurtley 1939, 78, fig. 36g.
Literatura: Ifantidis 2006: Ifantidis F. Τα Καστοριάς. Παραγωγή και χρήση μιας ‚αισθητικής
κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού εργαλειοθήκης, MA thesis, Αριστοτέλειο
Καστοριάς. Παραγωγή και χρήση μιας ‚αισθητικής Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2006.
Mould et al. 2000: C.A. Heurtley 1939: Heurtley
253
Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley C. Wardle the Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early
K. A. Mould C. (eds.), Serwia I: Anglo-Hellenic Iron Ages, Cambridge 1939. Veropoulidou 2011:
Rescue Excavations 1971–1973 directed by K. Veropoulidou R. Όστρεα από τους οικισμούς
Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy, του Θερμαϊκού Κόλπου. Ανασυνθέτοντας την
Architecture, Small Objects and Plant Remains, κατανάλωση των μαλακίων στη Νεολιθική και
The Annual of the British School in Athens, Suppl. την Εποχή Χαλκού, PhD thesis, Αριστοτέλειο
32, London 2000, 276–288. Veropoulidou 2011: Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2011.
5 cm
0
206. Grzebień 206. Bone comb
254 w Salonikach, ΜΘ 27838

Stanowisko: Serwia
Thessaloniki ΜΘ 27838
Provenance: Servia
Materiał: Kość Material: Wide bone
Opis: Wytworzony z kości dużego dzikiego Description: For its manufacture an entire wide
zwierzęcia. Krawędź pracująca zakończona jest bone of a large animal was used. The active end
zębatym brzegiem, dekorowanym pionowymi terminates in a denticulate edge after cutting the
nacinanymi liniami. Podstawa jest zaokrąglona. bone at the preferred intervals. The denticulate edge
Struktura gąbczasta wnętrza kości została is decorated on the edges with vertical incised lines.
wygładzona. Its base is rounded. The spongy texture of the bone
interior is smoothed.
Uwagi: Podobne znaleziska, zob. Hatzoudi 2002,
615, pl. 5.στ, pl. 19-κστ. Comments: For a similar example see Hatzoudi
2002, p. 615, pl. 5.στ, pl. 19-κστ.
Bibliografia: Heurtley 1939, 78, fig. 35 e, pl. X.35e.
Bibliography: Heurtley 1939, 78, fig. 35 e, pl. X.35e.
Literatura: Hatzoudi 2002: Χατζούδη Α.
Νεολιθικός Οικισμός Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης. References: Hatzoudi 2002: Χατζούδη Α.
Προκαταρκτική Μελέτη των Οστέινων Νεολιθικός Οικισμός Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης.
Αντικειμένων, in: Γραμμένος Δ. & Κώτσος Σ. (eds.), Προκαταρκτική Μελέτη των Οστέινων
Σωστικές Ανασκαφές στο Νεολιθικό Οικισμό της Αντικειμένων, in: Γραμμένος Δ. & Κώτσος Σ. (eds.),
Σταυρούπολης, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Σωστικές Ανασκαφές στο Νεολιθικό Οικισμό της
Ινστιτούτου Βόρειας Ελλάδας, αρ. 2, Θεσσαλονίκη Σταυρούπολης, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού
2002, 609–626. Heurtley 1939: Heurtley W. Ινστιτούτου Βόρειας Ελλάδας, αρ. 2, Θεσσαλονίκη
A. Prehistoric Macedonia. An archaeological 2002, 609– 626. Heurtley 1939: Heurtley W.
reconnaissance of Greek Macedonia (west of the A. Prehistoric Macedonia. An archaeological
Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron reconnaissance of Greek Macedonia (west of the
Ages, Cambridge 1939. Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron
5 cm
255
0
207. Fragment kółka 207. Part of stone annulet

Stan zachowania: Przedmiot zachowany Preservation: Ca. 20% is preserved. Both edges are
w około 20%; obie krawędzie mają nieregularne irregularly broken.
uszkodzenia.
Dimensions:
Wymiary: Preserved L. 4.04 cm
Zachowana długość 4,04 cm W. 1.81 cm
Grubość 0,97 cm  Outer diam. 10 cm
Średnica wewnętrzna 9 cm Width of incisions 2 mm
Szerokość nacięć 2 mm  
Opis: Fragment kółka wykonanego z marmuru Description: Part of marble annulet, opaque white
o białym matowym kolorze. Zachowany jest in colour. It is preserved in good condition, though
w dobrym stanie, choć ma osady i pęknięcia it bears some sediment and cracks on its outer
na zewnętrznej powierzchni. Na powierzchni surface. It has a circular shape and a wide bezel of
wewnętrznej znajdują się rysy powstałe rectangular intersection. On the internal surface,
prawdopodobnie w trakcie obróbki za pomocą there are striations, possibly resulted from grinding
ścierania, a także wyraźne wyświecenie wynikające during manufacture, and a heavy gloss, possibly
przypuszczalnie z użytkowania przedmiotu resulted from its use as a bracelet. Two parallel
w funkcji bransolety. Dwa równoległe nacięcia incisions of rectangular intersection on the outer
o prostokątnym przekroju, widoczne na surface have a decorative or functional purpose,
zewnętrznej powierzchni, są pozostałościami meaning that they may constitute a repairing
ornamentu lub śladami naprawy. Przyjmując za practice for the re-use of the destroyed annulet.
słuszną tę drugą hipotezę, uznać można, że nacięcia If the second hypothesis is correct, then these
zostały wykonane w celu przełożenia przez nie incisions were created from the application of
nici, które lepiej utrzymywałyby bransoletę na threads to firmly hold the annulet around the wrist.
nadgarstku.
Comments: Marble annulets are a rather
Uwagi: Ozdobne kółka marmurowe nie należą uncommon finding in Neolithic Macedonia, while
do powszechnych znalezisk w neolitycznej sometimes the distant origin of the material and the
Macedonii. Odległe pochodzenie surowca, high level of crafting needed for their manufacture
256 a także zaawansowane umiejętności potrzebne do

wykonania tego typu artefaktów, skłaniają badaczy
do stwierdzenia, że były one oznaką wysokiego
have led researchers to suggest that these artefacts
had a high status. In this context, the repairing and
re-use of annulet indicates the value it had for its
statusu w ówczesnych społecznościach. W tym owner. Comp. Ifantidis 2006, Table 12/1.
kontekście świadectwo dokonywanych napraw
Bibliography: Heurtley 1939, 65, fig. 60.
świadczy o dużym znaczeniu, jakie miał ten
przedmiot dla właściciela. Por. Ifantidis 2006, Table References: Heurtley 1939: Heurtley W. A.
12/1. Prehistoric Macedonia. An archaeological
Bibliografia: Heurtley 1939, 65, fig. 60.
Literatura: Heurtley 1939: Heurtley W. A. Ages, Cambridge 1939. Ifantidis 2006: Ifantidis F.
Prehistoric Macedonia. An archaeological Τα κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού
reconnaissance of Greek Macedonia (west of the Καστοριάς. Παραγωγή και χρήση μιας ‚αισθητικής
Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron εργαλειοθήκης, MA thesis, Αριστοτέλειο
Ages, Cambridge 1939. Ifantidis 2006: Ifantidis F. Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2006.
Τα κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού
0 5 cm
208. Z awieszka z zęba 208. Tooth pendant

zwierzęcego

Thessaloniki, ΜΘ 27841 257
Materiał: Kieł świni domowej (Sus scrofa Material: Canine tooth of domestic pig (Sus scrofa
domesticus) omesticus)
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości; Preservation: Intact. A small flake near the flat
małe odpryski przy płaskiej krawędzi. edge.
Szerokość 0,38–0,52 cm W. 0.38–0.52 cm
Grubość 0,32–0,33 cm  Th. 0.32–0.33 cm
Zewnętrza średnica otworu w górnej części 2,1 mm Outer diam. of hole of upper side 2.1 mm
Zewnętrzna średnica otworu w dolnej części 3,2 mm Outer diam. of hole of lower side 3.2 mm
Średnica wewnętrzna 1,8 cm  Inner diam. of hole 1.8 cm
Opis: Zawieszka z kła świni domowej. Ma kolor Description: Pendant of canine tooth of domestic
jasnobrązowy. Zachowana jest w średnim stanie, pig, light brown in colour. It is preserved in
miejscami nosi silne ślady zużycia powstałe prawdo- moderate condition and bears a high degree of wear
podobnie na skutek procesów postdepozycyjnych. in several spots, possibly due to post-depositional
Poziome i pionowe rysy widoczne na całej po- factors. Horizontal and vertical striations all over its
wierzchni zabytku świadczą zastosowaniu metody surface suggest grinding and only slightly polishing,
ścierania i delikatnego polerowania, które skutko- a practice that has resulted in the removal of part
wało usunięciem części naturalnego szkliwa zęba, of the natural adamantine of tooth, but not in the
ale nie doprowadziło do zmiany jego półokrągłego change of its natural semi-circular shape. It was
kształtu. Otwór wywiercono z płaskiej strony zęba. perforated with a drill on its flat side. The hole is
Jest on asymetryczny i w przekroju przybiera kształt assymetrical with a biconical intersection, and
niepełnego stożka. Od góry widoczne jest wcięcie, bears an incision on its upper side that has probably
które zostało wytworzone przez przewleczoną przez created from the suspension thread.
niego nić.
Comments: Pendants made from animal tooth
Uwagi: Zawieszki wykonane z zębów zwierzęcych are rather common findings in the Neolithic
są powszechnymi znaleziskami na stanowiskach settlements in Macedonia, but also in Eastern
neolitycznych w Macedonii, a także we wschodniej Mediterranean. Along with perforated shells,
strefie śródziemnomorskiej. Wraz z perforowanymi they constitute the first items of adornment
muszlami należą do najwcześniejszych ozdób manufactured by man. Comp. Ifantidis 2006, 83,
wytwarzanych przez człowieka. Por. Ifantidis 2006, ΠΙΝ. 22/4.
83, ΠΙΝ. 22/4.
Bibliography: Heurtley 1939, 65, fig. 7c.
Bibliografia: Heurtley 1939, 65, fig. 7c.
Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron Ages, Cambridge 1939. Ifantidis 2006: Ifantidis F.
Ages, Cambridge 1939. Ifantidis 2006: Ifantidis F. Τα κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού
258 Τα κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού

0 5 cm

(„bransoleta”) (“bracelet”) with
z otworem do suspension hole
zawieszenia
(„zawieszka”)
(“pendant”)
259
Materiał: Lewa połówka muszli Spondylus Material: Left valve Spondylus gaederopus (thorny
gaederopus (spondylus) oyster)
Stan zachowania: Przedmiot zachowany Preservation: Ca. 62% is preserved. The one edge
w około 62%; jedna z krawędzi ma nieregularne is irregularly broken, the other has been slightly
uszkodzenia, a pozostałe są lekko starte. grounded.
Wymiary: Zachowana długość 5,78 cm Dimensions:
Szerokość 0,65–0,69 cm Preserved l. 5.78 cm
Grubość 0,56–0,59 cm W. 0.65–0.69 cm
Średnica zewnętrzna 8 cm Th. 0.56–0.59 cm
Średnica wewnętrzna 7 cm Outer diam. 8 cm
Średnica zewnętrzna otworu 3,9 mm Inner diam. 7 cm
Średnica wewnętrzna otworu 1,4 mm Outer diam. of hole 3.9 mm
Inner diam. of hole 1.4 mm
Opis: Fragment dużych rozmiarów kółka z muszli
o białym matowym kolorze, z dwustożkowatym Description: Part of large in size shell annulet,
otworem na jednym końcu. Zachowany opaque white in colour with a biconical perforation
w umiarkowanym stanie, ze zniszczeniami at one end. It is preserved in moderate condition,
powstałymi prawdopodobnie na skutek procesów possibly due to post-depositional factors. The
podepozycyjnych. Muszla została pozyskana jako shell had been collected fresh from the sea. It has
świeża bezpośrednio z morza. Zabytek ma okrągły a circular shape, while its bezel has a rectangular
kształt, obecne na nim ścięcie charakteryzuje się intersection. It was manufactured with grinding
prostokątnym przekrojem. Został wytworzony with both vertical and horizontal movements,
metodą ścierania za pomocą poziomych as indicated by the crossed striations all over
i pionowych ruchów, na co wskazują krzyżujące its surface, and afterwards it has been polished.
się rysy obecne na powierzchni; następnie został Incremental lines and part of the muscular
wypolerowany. Linie przyrostowe i negatyw mięśnia scar are still visible. Its inner surface is highly
są wciąż widoczne. Wewnętrzna powierzchnia jest glossy, possibly due to its use as a bracelet. It has
wyraźnie wyświecona, przypuszczalnie w związku been broken, either intentionally or by chance,
z użytkowaniem przedmiotu jako bransolety. and afterwards a circular hole with biconical
Zabytek ten został złamany intencjonalnie bądź intersection has been drilled on one edge. The
przypadkowo, po czym na jednej jego krawędzi gloss on the periphery of the hole suggests that
wywiercono okrągły otwór o dwustożkowym it was strung for suspension, and thus it was
przekroju. Wyświecenie widoczne na brzegach secondarily used as “pendant”. Remaking/repairing
otworu sugeruje, że omawiany przedmiot był of destroyed annulets and their transformation
używany wtórnie jako zawieszka. Por. Ifantidis 2006, in other types of artefacts is a common practice
Table 30/6; Pappa & Veropoulidou 2011, Fig. 7e. at Neolithic settlements in Macedonia, thus
260 Bibliografia: Mould et al. 2000, 278–281.

Literatura: Ifantidis 2006: Ifantidis F. Τα
indicating the value these artefacts had for their
holders. Comp. Ifantidis 2006, Table 30/6; Pappa &
Veropoulidou 2011, Fig. 7e.
εργαλειοθήκης, MA thesis, Αριστοτέλειο References: Ifantidis 2006: Ifantidis F. Τα
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού
2006. Mould et al. 2000: C.A. Mould, C. Ridley & Καστοριάς. Παραγωγή και χρήση μιας ‚αισθητικής
Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley C. Wardle εργαλειοθήκης, MA thesis, Αριστοτέλειο
K. A. Mould C. (eds.), Serwia I: Anglo-Hellenic Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη
Rescue Excavations 1971–1973 directed by K. 2006. Mould et al. 2000: C.A. Mould, C. Ridley &
Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy, Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley C. Wardle
Architecture, Small Objects and Plant Remains, K. A. Mould C. (eds.), Servia I: Anglo-Hellenic
The Annual of the British School in Athens, Suppl. Rescue Excavations 1971–1973 directed by K.
32, London 2000, 276–288. Pappa & Veropoulidou Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy,
2011: Pappa M. & Veropoulidou R. The Neolithic Architecture, Small Objects and Plant Remains,
settlement of Makriyalos, Northern Greece: the The Annual of the British School in Athens, Suppl.
Spondylus gaederopus artifacts, in: Ifantidis, F. & 32, London 2000, 276–288. Pappa & Veropoulidou
Nikolaidou M. (eds.), Spondylus in Prehistory: 2011: Pappa M. & Veropoulidou R. The Neolithic
New Data and Approaches – Contributions to the settlement of Makriyalos, Northern Greece: the
Archaeology of Shell Technologies, BAR IS 2216, Spondylus gaederopus artifacts, in: Ifantidis, F. &
Oxford 2011, 105–121. Nikolaidou M. (eds.), Spondylus in Prehistory:
New Data and Approaches – Contributions to the
Archaeology of Shell Technologies, BAR IS 2216,
Oxford 2011, 105–121.
0 5 cm
210. Fragment kółka 210. P art of shell

(„bransoleta”) annulet (“bracelet”)

Stanowisko: Serwia
Chronologia: Wczesny neolit
Provenance: Servia
Dating: Early Neolithic
261
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w około Preservation: Ca. 37% is preserved. The edges are
37%; krawędzie mają nieregularne uszkodzenia; nie irregularly broken. It is not possible to state whether
można określić, czy są one wynikiem intensywnego it has been broken due to heavy usage or post
użytkowania, czy też procesów podepozycyjnych. depositional factors.
Szerokość 0,71–0,77 cm W. 0.71–0.77 cm
Grubość 0,30–0,43 cm Th. 0.30–0.43 cm
Średnica zewnętrzna 6 cm Outer diam. 6 cm
Średnica wewnętrzna 5,1 cm Inner diam. 5.1 cm
Opis: Fragment średnich rozmiarów kółka Description: Part of medium in size shell annulet,
o białym matowym kolorze, wykonanego z muszli opaque white in colour. It is preserved in good
prawdopodobnie zebranej z plaży i noszącej condition and bears some sediment on its outer
ślady naturalnych uszkodzeń. Jest to przedmiot surface. The shell was probably collected worn from
o okrągłym kształcie, z prostokątnym przekrojem the beach. It has a circular shape with rectangular
przy wierzchołku; od strony zewnętrznej ma intersection near the umbo, and an outward wide
szerokie ścięcie o prostokątnym przekroju przy bezel with rectangular intersection near the lip.
krawędzi. Równoległe rysy na powierzchni Parallel striations on the surface indicated that
sugerują, że ozdoba była wykonana metodą it was manufactured with grinding with vertical
ścierania za pomocą poziomych ruchów i następnie moves and then polishing to acquire a glossy
polerowana dla uzyskania połysku. Naturalne finish, but the natural characteristics of the shell
elementy muszli (zamek, zęby) zostały zachowane. (hinge teeth) have been preserved. Use-wear is
Nie zaobserwowano śladów zużycia. Por. Ifantidis not observed. Comp. Ifantidis 2006, Table 19/5;
2006, Table 19/5; Veropoulidou 2011, 223–225, Veropoulidou 2011, 223–225, 286–294.
286–294.
Comments: The preservation of shell’s natural
Uwagi: Zachowanie naturalnych cech muszli characteristics (hinge and lip teeth, colour and
(zamek, zęby zamka, kolor i linie przyrostowe) incremental lines) has been interpreted as an
zinterpretowano jako wynik intencjonalnych intentional practice aiming at decoration, but also
zabiegów stosowanych w celach dekoracyjnych, at connecting the artefact with its raw material and
a także jako działanie mające na celu uwidocznienie consequently with the place of origin, rather than
związku wykończonego przedmiotu z surowcem i, the weakness of prehistoric crafters considering
co się z tym wiąże, z miejscem jego pochodzenia. that there are many skillfully manufactured shell
Zachowanie tych cech nie było z pewnością artefacts.
wynikiem braku umiejętności wytwórców;
Bibliography: Mould et al. 2000: 278–281.
dowodem na wysoki poziom wytwórczości są liczne
starannie wykonane ozdoby z muszli datowane na References: Ifantidis 2006: Ifantidis F. Τα
ten sam okres. κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού
Bibliografia: Mould et al. 2000: 278–281.
Literatura: Ifantidis 2006: Ifantidis F. Τα Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη
262 κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού

Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη Rescue Excavations 1971–1973 directed by K.
2006. Mould et al. 2000: C.A. Mould, C. Ridley & Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy,
Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley C. Wardle Architecture, Small Objects and Plant Remains,
K. A. Mould C. (eds.), Serwia I: Anglo-Hellenic The Annual of the British School in Athens, Suppl.
Rescue Excavations 1971–1973 directed by K. 32, London 2000, 276–288. Veropoulidou 2011:
Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy, Veropoulidou R. Όστρεα από τους οικισμούς
Architecture, Small Objects and Plant Remains, του Θερμαϊκού Κόλπου. Ανασυνθέτοντας την
The Annual of the British School in Athens, Suppl. κατανάλωση των μαλακίων στη Νεολιθική και
32, London 2000, 276–288. Veropoulidou 2011: την Εποχή Χαλκού, PhD thesis, Αριστοτέλειο
Veropoulidou R. Όστρεα από τους οικισμούς Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2011.
0 5 cm
211. Fragment paciorka 211. P art of tooth pendant

Stanowisko: Serwia
Chronologia: Neolit
Provenance: Servia
263
Materiał: Kieł dzikiej (?) świni (Sus scrofa scrofa) Material: Canine tooth of wild (?) pig (Sus scrofa
scrofa)
Stan zachowania: Przedmiot zachowany
w około 70%; obie krawędzie mają nieregularne Preservation: Ca. 70% is preserved. Both edges are
uszkodzenia. irregularly broken.
Szerokość 1,76–2,38 cm W. 1.76–2.38 cm
Grubość 0,31–0,56 cm Th. 0.31–0.56 cm
Szerokość otworu 2 mm Diam. of hole 2 mm
Opis: Fragment kła dzikiej (?) świni. Kolor biały, Description: Part of canine tooth of wild (?) pig,
matowy. Zabytek zachowany w średnim stanie, opaque white in colour. It is preserved in moderate
ma pozostałości korzeni i ślady zużycia w kilku condition, bears root marks and wear on several
miejscach na powierzchni. Zachowane szkliwo na parts of its surface. The preservation of adamantine
górnej powierzchni nadaje mu wyraźny połysk. on the upper surface gives it a high degree of gloss.
Dolna powierzchnia została starta i wypolerowana The lower surface was ground, as it is suggested by
w celu usunięcia naturalnego zagłębienia the striations, and then polished aiming at removing
i uzyskania jednolitej struktury. W środku the natural cavity and giving the tooth a solid
wywiercony został okrągły otwór o dwustożkowym surface. In the middle of one edge, a hole, circular in
przekroju, który następnie uległ zniszczeniu. shape with biconical interserction, was drilled and
Przeciwległa krawędź ma nieregularne uszkodzenia afterwards destroyed. Use-wear in the periphery
uniemożliwiające stwierdzenie, czy istniał w tym of the hole is not observed. The other edge is
miejscu inny otwór. irregularly broken, and thus it is impossible to
determine whether there was another perforation.
Uwagi: Zawieszki wykonane z zębów dzikich Comments: Pendants made from wild animal teeth
zwierząt łączone są przez badaczy z praktykami have been connected with hunting practices, and
łowieckimi i interpretowane ogólnie jako symbole they are generally interpreted as symbols of power.
mocy. Niewiele jest podobnych zawieszek z terenu Similar pendants are not usual finds in Neolithic
Macedonii. Częściej natomiast w kontekstach sites in Macedonia, but commoner finds are wild
archeologicznych występują zęby dzikich świń pig teeth perforated at both edges, called “plaques”,
z otworami przewierconymi w miejscu dwóch that may have been used for the decoration of
krawędzi, zwane tarczkami, które pełniły garments. Comp. Ifantidis 2006, 83, Table 22/4.
przypuszczalnie funkcję ozdoby stroju. Por. Ifantidis
2006, 83, Table 22/1.
References: Ifantidis 2006: Ifantidis F. Τα
Literatura: Ifantidis 2006: Ifantidis F. Τα Καστοριάς. Παραγωγή και χρήση μιας ‚αισθητικής
κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού εργαλειοθήκης, MA thesis, Αριστοτέλειο
Καστοριάς. Παραγωγή και χρήση μιας ‚αισθητικής Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη
εργαλειοθήκης, MA thesis, Αριστοτέλειο 2006. Mould et al. 2000: C.A. Mould, C. Ridley &
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley C. Wardle
2006. Mould et al. 2000: C.A. Mould, C. Ridley & K. A. Mould C. (eds.), Servia I: Anglo-Hellenic
Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley C. Wardle Rescue Excavations 1971–1973 directed by K.
264
K. A. Mould C. (eds.), Serwia I: Anglo-Hellenic Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy,
Rescue Excavations 1971–1973 directed by K. Architecture, Small Objects and Plant Remains, The
Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy, Annual of the British School in Athens, Suppl. 32,
Architecture, Small Objects and Plant Remains, The London 2000, 276–288.
Annual of the British School in Athens, Suppl. 32,
London 2000, 276–288.
0 5 cm

(„bransoleta”) (“bracelet”)

265
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w około Preservation: Ca. 25% is preserved. The edges are
25%; krawędzie mają nieregularne uszkodzenia, irregularly broken, possibly due to heavy usage.
powstałe prawdopodobnie na skutek intensywnego
Dimensions:
użytkowania.
Preserved l. 4.65 cm
Wymiary: W. 0.70–0.75 cm
Zachowana długość 4,65 cm Th. 0.34–0.37 cm
Szerokość 0,70–0,75 cm Outer diam. 7 cm
Grubość 0,34–0,37 cm Inner diam. 5 cm
Średnica zewnętrzna 7 cm
Description: Part of medium in size shell annulet,
opaque white in colour with grey bands. It is
Opis: Fragment średniej wielkości kółka preserved in good condition. The shell was probably
wykonanego z muszli o białym matowym kolorze collected worn from the beach. It has a circular
z szarymi pasami. Zachowany w dobrym stanie. shape with rectangular intersection near the
Muszla została prawdopodobnie pozyskana z plaży umbo, and an outward wide bezel with rectangular
i nosiła już wówczas ślady naturalnych uszkodzeń. intersection near the lip. It was manufactured with
Ozdoba ma okrągły kształt, prostokątny przekrój grinding, as indicated by the parallel striations on
przy wierzchołku, a także, od strony zewnętrznej, its surface, and then polishing to acquire a glossy
szerokie ścięcie o prostokątnym przekroju przy finish. The natural characteristics of the shell (hinge
krawędzi. Wytworzono ją metodą ścierania, na and lip teeth) have been preserved. Use-wear on the
co wskazują równoległe rysy na powierzchni, inner surface (gloss) indicates that it may have been
a następnie wypolerowano dla uzyskania połysku. worn as a bracelet.
Naturalne elementy muszli (zamek i zęby zamka)
Comments: Due to the lack of direct archaeological
zostały zachowane. Ślady zużycia widoczne na
evidence (e.g. burials, iconography), the use of
wewnętrznej powierzchni wskazują, że przedmiot
annulets as bracelets is indirectly suggested by the
był przypuszczalnie używany jako bransoleta.
inner diameter and the presence of use wear (e.g.
Uwagi: Z powodu braku bezpośrednich świadectw heavy gloss, wear) in their inner surface. Comp.
archeologicznych (np. pochówków, ikonografii), Veropoulidou 2011, 223–225, 286–294; Ifantidis
kółka takie są interpretowane jako bransolety 2006, Table 19/5.
ze względu na wymiary średnicy wewnętrznej
i obecne na niej ślady zużycia (np. silny połysk,
wyświecenie). Por. Veropoulidou 2011, 223–225, References: Ifantidis 2006: Ifantidis F. Τα
286–294; Ifantidis 2006, Table 19/5. κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού
Literatura: Ifantidis 2006: Ifantidis F. Τα Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη
κοσμήματα του Νεολιθικού Οικισμού Δισπηλιού 2006. Mould et al. 2000: C.A. Mould, C. Ridley &
266 Καστοριάς. Παραγωγή και χρήση μιας ‚αισθητικής

Rescue Excavations 1971–1973 directed by K.
2006. Mould et al. 2000: C.A. Mould, C. Ridley & Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy,
Wardle K.A. The Small Finds, in: Ridley C. Wardle Architecture, Small Objects and Plant Remains,
K. A. Mould C. (eds.), Serwia I: Anglo-Hellenic The Annual of the British School in Athens, Suppl.
Rescue Excavations 1971–1973 directed by K. 32, London 2000, 276–288. Veropoulidou 2011:
Rhomiopoulou & C. Ridley: The Stratigraphy, Veropoulidou R. Όστρεα από τους οικισμούς
Architecture, Small Objects and Plant Remains, του Θερμαϊκού Κόλπου. Ανασυνθέτοντας την
The Annual of the British School in Athens, Suppl. κατανάλωση των μαλακίων στη Νεολιθική και
32, London 2000, 276–288. Veropoulidou 2011: την Εποχή Χαλκού, PhD thesis, Αριστοτέλειο
Veropoulidou R. Όστρεα από τους οικισμούς Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2011.
0 5 cm
213. P aciorek 213. B one bead

w Salonikach, ΤO.KE 3315 Thessaloniki, ΤO.KE 3315
Stanowisko: Tumba, Saloniki, budynek A, faza 4c- Provenance: Toumba, Thessaloniki. Building A,
267
4d phase 4c-4d
Chronologia: Okres późnohelladzki IIIA – IIIC Dating: Late Helladic IIIA – Late Helladic IIIC
Średnica 2,5 cm D. 2.5 cm
Waga 2,7 g W. 2.7 g
Opis: Paciorek w kształcie krążka z centralnie Description: Discoid bead, with a central
umieszczonym otworem do zawieszenia perforated suspension hole, circular in section, with
o okrągłym przekroju i o średnicy 0,7 cm. Dwie a diameter of 0.7 cm. The two flat surfaces of the
płaskie powierzchnie są stosunkowo szorstkie, bead are relatively coarse, unlike the inner wall of
w przeciwieństwie do wewnętrznych ścianek the hole and the outer circumference of the bead,
otworu i zewnętrznego obwodu paciorka, które which are well polished.
zostały starannie wygładzone.
Comments: Beads, known already from the
Uwagi: Paciorki, znajdowane na terenie Grecji Paleolithic era in Greece, represent a group of
już w kontekstach paleolitycznych charakteryzują jewelry characterized by great variety in shape, size
się znaczną różnorodnością kształtów, rozmiarów and manufacture materials. Made of virtually all
i surowców. Wytwarzane praktycznie ze wszystkich known – and not necessarily precious – materials
znanych – niekoniecznie cennych – materiałów (stone, bone, clay, shell, etc.) and in various shapes,
(jak np. kamień, kość, glina, muszle), należą comprise typical findings in the settlements and
do typowych znalezisk na prahistorycznych cemeteries of Macedonia throughout Prehistory.
stanowiskach archeologicznych w Macedonii. The smaller in size – e.g. the TO.KE 42, 3315 and
Mniejsze egzemplarze, jak np. TO.KE 42, 3315 i 628, 628 – were probably threaded together with others
były prawdopodobnie łączone ze sobą i przewlekane on a thin cord or leather and were worn around the
przez cienki sznurek, a następnie noszone na szyi neck (necklace) or around the wrist (bracelet). The
(w formie naszyjnika) albo na nadgarstku (jako larger ones – e.g. the TO.KE 632 and 3502 – may
bransoleta). Większe paciorki, jak np. TO.KE have been the central elements of such a necklace or
632 i 3502, mogły stanowić centralny element bracelet or were even worn as independent jewelry
naszyjnika lub samodzielną ozdobę (zawieszka). (pendants). In any case, they comprised personal
Podobnie jak dziś, paciorki stanowiły przedmioty items with not only an ornamental character but
osobiste nie tylko o charakterze dekoracyjnym, ale also symbolic, as is the case today.
także symbolicznym.
0 5 cm
268
214. P aciorek 214. B one bead

w Salonikach,TO.KE 42 Thessaloniki, TO.KE 42
Stanowisko: Tumba, Saloniki, rejon zbocza Provenance: Toumba, Thessaloniki. From the slope
area.
Chronologia: Nieznana
Dating: Uncertain dating
Materiał: Kość
Material: Bone
Wymiary:
Waga 1,18 g Max. diam. 1.2 cm
W. 1.18 g
Opis: Paciorek o cylindrycznym kształcie,
z centralnie umieszczonym otworem o okrągłym Description: Bead cylindrical in shape, with
przekroju, o średnicy 0,4 cm. Zewnętrzny bok a central perforated hole, circular in section,
paciorka, a także jedna z jego płaskich powierzchni with a diameter of 0.4 cm. The side outer surface
są starannie wygładzone. Druga z powierzchni of the bead and the one flat base are very well
jest bardziej szorstka i widoczne są na niej ślady polished. The other flat base is coarser and bears
narzędzia obrabiającego lub przecinającego. fine incisions, possibly traces of a tool used for the
Wewnętrzne ścianki otworu są porowate. processing of its surface or the cutting of the bone.
The inner walls of the hole are porous.
0 5 cm
215. P aciorek 215. Stone bead

w Salonikach, TO.KE 628
Thessaloniki, TO.KE 628
269
Stanowisko: Tumba, Saloniki; wykop u stóp Provenance: Toumba, Thessaloniki. Trench at the
wzgórza base of the mound.
Chronologia: Koniec wczesnej epoki brązu – Dating: late Early Bronze Age – early Late Bronze
początek późnej epoki brązu Age
Materiał: Kamień o szarej barwie Material: Stone gray in colour.
Średnica 1,2 cm D. 1.2 cm
waga 0,625 g W. 0.625 g
Opis: Paciorek w kształcie krążka z przewierconym Description: Discoid bead with a suspension hole,
niedokładnie pośrodku otworem o nieregularnym pierced not exactly in the central axis, irregular
okrągłym przekroju i średnicy 0,3 cm. Powierzchnia circular in section and with a diameter of 0.3 cm.
paciorka jest wygładzona. The surface of the bead is smoothed.
0 5 cm
216. P aciorek 216. Stone bead

Stanowisko: Tumba, Saloniki, budynek A, faza 3b- Provenance: Toumba, Thessaloniki. Building A,
270
4a phase 3b-4a
Materiał: Kamień o niemal czarnej barwie Material: Stone almost black, with lighter, gray-
z jaśniejszymi, szarozielonymi plamami green spots in colour
Stan zachowania: Przedmiot zachowany w całości; Preservation: Intact. Small chips on the flat base
niewielkie odpryski na płaskiej powierzchni i na of the bead and on the perimeter of the hole at the
obwodzie otworu w górnej części. upper part of the cone.
Maksymalna średnica 2 cm Diam. (max) 2 cm
Waga 5,1 g W. 5.1 g
Opis: Stożkowaty paciorek z prostymi bokami. Description: Bead conical in shape with straight
Dokładnie pośrodku ma okrągły w przekroju otwór sides. It bears a suspension hole, pierced not exactly
do zawierzenia o średnicy wzrastającej stopniowo in the central axis of the bead. The hole is circular in
od szczytu stożka do jego podstawy. Średnica section, with its diameter gradually increasing from
otworu wynosi 0,4–0,6 cm. Na bokach podstawy the top of the cone towards the base. Hole diameter:
paciorka widoczne są ślady obróbki ostrym, bardzo 0.4–0.6 cm. The sides and the base of the bead bear
cienkim narzędziem. Na wewnętrznych ściankach traces of processing by a sharp, very fine tool. On
otworu umieszczona jest grupa poziomych, the inner walls of the hole a series of horizontal,
cienkich, równoległych żłobków powstałych fine, parallel grooves are discerned, probably
prawdopodobnie na skutek działania narzędzia deriving from the tool used for the perforation.
użytego do wiercenia otworu.
0 5 cm
217. Paciorek 217. Stone bead

Stanowisko: Toumba,Saloniki, budynek E Provenance: Toumba, Thessaloniki. Building E.
Chronologia: Koniec późnej epoki brązu –
początek wczesnej epoki żelaza
Dating: late Late Bronze Age – early Early Iron Age
Material: Stone dark brown, with dispersed spots of
271
Materiał: Kamień o ciemnobrązowej barwie, various colours
z plamami w różnych kolorach
Preservation: Almost intact. Small fracture on its
Stan zachowania: Przedmiot zachowany prawie surface.
w całości; małe pęknięcie na powierzchni.
Dimensions:
Wymiary: H. 1 cm
Wysokość 1 cm Diam. (max) 1.8 cm
Średnica 8 cm W. 4.7 g
Waga 4,7 g
Description: Bead, compressed hemispherical in
Opis: Paciorek w kształcie spłaszczonej kuli. Ma shape. It bears a central perforated hole, circular
centralnie umieszczony, okrągły w przekroju in section, with a diameter of 0.5 cm. On the sides
otwór o średnicy 0,5 cm. Po bokach i na jednej and the base of the bead, as well as on the inner
powierzchni paciorka oraz na wewnętrznych walls of the suspension hole, very fine incisions are
ściankach otworu znajdują się ślady narzędzia discerned, possible traces of the tools used for the
obrabiającego. treatment of the surface and for the perforation.
0 5 cm
218. N aszyjnik z paciorków 218. N ecklace of stone beads

272 wykonanych z kamienia
i muszli
and shells

Materiał: Cztery paciorki wykonane z łupka Material: Four beads made from talc-schist,
talkowego, dziesięć muszli Cerithium vulgatum, 10 Cerithium vulgatum (horn-shell) apertures,
jedna muszla Hexaplex trunculus 1 Hexaplex trunculus (purple-shell) aperture
Muszle:  Shells:
Średnia długość 1,49 cm Average L. 1.49 cm
Średnia szerokość 1,10 cm Average width 1.10 cm
Średnia szerokość aperture 0,79 cm  Average width of aperture 0.79 cm
Kamienne paciorki:  Stone beads
Pierwszy: First:
Średnica otworu 3,7 mm  Diam. of hole 3.7 mm
Drugi: Second:
Trzeci: Third:
Grubość 0,43–0,46 cm Th. 0.43–0.46 cm
Czwarty: Third:
Średnica otworu 3,6 mm   Diam. of hole 3.6 mm
Opis: Naszyjnik z kamiennych paciorków koloru Description: Necklace of grey in colour stone beads
szarego oraz z muszli o barwie jasnobrązowej and shell apertures with natural colour (light brown
z ciemnobrązowymi plamami. Paciorki zachowane with dark brown spots). They are preserved in good
są w dobrym stanie. Muszle zostały zebrane z plaży; condition. Shells have been collected worn from
noszą naturalne starcia oraz wyświecenie i nie
były obrabiane. Sznurek był prawdopodobnie
przewleczony przez naturalne otwory pomiędzy
the beach, thus bearing a natural abrasion and gloss
and have not been worked. Suspension thread was
probably put through the natural opening between
273
ostatnim skrętem i ujściem muszli. Kamienne the last whorl and the aperture. Stone beads,
paciorki w kształcie krążków zostały wytworzone discoid in shape with rectangular intersection,
metodą ścierania, co nadało ich krawędziom were manufactured with grinding that resulted in
wygładzone i błyszczące powierzchnie. Otwory their smoothed and shiny sides. They were pierced
o okrągłym kształcie zostały przewiercone za through with a pointed tool. Holes have a circular
pomocą ostrego narzędzia. Otwory w pierwszym shape, while the 1st and 4th are of biconical
i czwartym paciorku mają przekrój dwustożkowaty, intersection and the 2nd and 3rd are of cylindrical
natomiast te w drugim i trzecim charakteryzują się intersection.
przekrojem cylindrycznym.
Comments: Other necklaces that had been found in
Uwagi: Ze stanowisk macedońskich datowanych situ are not known from Bronze Age settlements in
na epokę brązu nie są znane inne przykłady Macedonia, and especially examples that combine
naszyjników znalezionych in situ. W neolicie stone beads with unworked shells. Equally, the
zarejestrowano pojedyncze znaleziska naszyjników examples of Neolithic necklaces are few, but the
składających się z łączonych paciorków wykonanych most combine stone and shell beads.
z dwóch wyżej wymienionych rodzajów materiału.
Bibliography: Veropoulidou 2002, 103–104, fig.
Bibliografia: Veropoulidou 2002, 103–104, fig. 5.14. 5.14.
Literatura: Veropoulidou 2002: Veropoulidou References: Veropoulidou 2002: Veropoulidou
R. , Όστρεα από το κτήριο Α της Τούμπας R. , Όστρεα από το κτήριο Α της Τούμπας
Θεσσαλονίκης, MA thesis, Αριστοτέλειο Θεσσαλονίκης, MA thesis, Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2002. Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2002.
Autor: Rena Veropoulidou Author: Rena Veropoulidou
5 cm
0
274
219. Z łota zawieszka 219. G olden ring-shape

pierścieniowata pendant

Stanowisko: Arawisos Provenance: Aravissos
Chronologia: Schyłkowy neolit Dating: Final Neolithic
Materiał: Złoto Material: Gold
Maksymalna średnica zewnętrzna 4,7 cm Max. outer diam. 4.7 cm
Maksymalna średnica wewnętrzna 2 cm Max. inner diam. 2 cm
Opis: Złota zawieszka pierścieniowata wykonana Description: Gold ring-shaped pendant made of
z kutej blaszki. Jej trapezowate zakończenie ma a hammered sheet. Its trapezoid end bears two
dwa otwory do zawieszenia. Jeśli przyjąć za słuszny suspension holes. If we accept the view that the
pogląd, że blaszki w kształcie pierścieni stanowią ring-shaped pendants schematically ascribes the
schematyczne przedstawienia ludzkich postaci, human figure, then the trapezoid terminal indicates
trapezowate zakończenie stanowiłoby głowę, the head, the holes are the eyes, while the body is
otwory – oczy, natomiast okrągła część przedmiotu the circular part of the object.
– korpus.
Comments: The “treasure” of Aravissos (Final
Uwagi: „Skarb” z Arawisos (schyłkowy neolit/ok. Neolithic period / circa 4500–3200 BC) is an
4500–3200 przed Chr.) składa się z sześciu złotych assemblage of six gold objects (2 ring-shaped
przedmiotów: 2 zawieszek pierścieniowatych, pendants, 2 ellipsoid band-shaped sheets, 1 disk-
2 taśmowatych blaszek o owalnym kształcie, 1 shaped sheet and 1 ring) accidentally found in the
kolistej blaszki i 1 pierścienia. Został odkryty area of Aravissos in Pella. It is believed to belong to
przypadkowo na terenie Arawisos w regionie a cemetery, which however has not been possible
Pella. Prawdopodobnie pochodzi z cmentarzyska, to locate. Their typology is known from several
które do tej pory nie zostało zlokalizowane. Pod sites in the Aegean, the Balkans and the Black Sea.
względem typologicznym omawiane znaleziska The ring-shaped pendants made of hammered
zbliżone są do przedmiotów pochodzących sheet (ΜΘ 12100 and 12101) are considered
z kilku znanych stanowisk egejskich, bałkańskich to schematically ascribe the human body and
i nadczarnomorskich. Zawieszki pierścieniowate have been interpreted as apotropaic or religious
wykonane z kutych blaszek (ΜΘ 12100 symbols. Similar golden objects have been found
i 12101) były przypuszczalnie schematycznymi in Platomagoules and the cave of Theopetra in
przedstawieniami ludzkiego ciała. Interpretowane Thessaly (Demakopoulou 1998, 62–63, no. 56, 57,
275
są jako przedmioty o znaczeniu magicznym lub Zachos 2010, fig. 6–8.g), as well as the cemetery
symbole religijne. Podobne złote przedmioty zostały of Varna in Bulgaria (Zachos 2010, fig. 6–3.b).
znalezione w Platomagoules i w jaskini Theopetra Moreover, several ring-shaped pendants made of
w Tesalii (Demakopoulou 1998, 62–63, no. 56, 57; other materials such as silver, marble, stone and
Zachos 2010, fig. 6–8.g), a także na cmentarzysku clay, have been found in various sites throughout
Warna w Bułgarii (Zachos 2010, fig. 6–3.b). Kuta Greece, such as Alepotrypa cave in Diros, Ftelia in
taśmowata blaszka o owalnym kształcie posiada Mykonos, “Euripides cave” in Salamis and Kitsos
przekłute otwory (ΜΘ 12098 i 12099) na obu cave in Lavrio, in Marathon, Dimini, Pefkakia,
zaokrąglonych zakończeniach. Za pomocą tych Dispilio and Makrygialos (Demakopoulou 1998,
otworów blaszki przytwierdzane były do tekstyliów 64–67, no. 62–74, Zachos 2010, 88, fig. 6–9). The
lub skór. Podobne artefakty odkryte w jaskini Za excavation contexts of all these findings suggest
w Naxos (Zachos 1990, 34) i na cmentarzysku a dating of the ring-shaped pendants in the Final
Warna w Bułgarii, leżały w okolicach ust i oczu Neolithic period. It appears that the use of objects
glinianej maski (istnieje szczegółowa literatura na that had the form of a ring-shaped pendant was
temat cmentarzyska w Warnie, zob. np. Ivanov not single. A rock art in the settlement of Plaka in
1982). Kolista blaszka z otworami (ΜΘ 12102) the island of Andros sheds light to the way these
oraz taśmowaty pierścień (ΜΘ 12103) są podobne particular jewels were used: figures are represented
do znalezisk pochodzących zarówno z Grecji, jak having ring-shaped pendants tied on the wrists
i z północnych Bałkanów oraz z rejonu Karpat. (Televantou 2006, 12–13). A form that refers to
Ponadto kilka zawieszek pierścieniowatych ring-shaped pendants is observed on a clay figurine
wykonanych z innych materiałów, takich jak with small clay lumps in its interior from the cave
srebro, marmur, kamień i glina, odkryto na of Theopetra, which is interpreted as a musical
różnych stanowiskach na obszarze Grecji, instrument or rattle (Treuil 2010, fig. 4.11). Finally,
np. w jaskini Alepotrypa w Diros, we Ftelia the ring-shaped pendant appears as a decorative
w Mykonos, w „Jaskini Eurypidesa” w Salamis motif on Neolithic pottery (Demakopoulou 1998,
oraz w jaskini Kitsos w Lawrio, w Maratonie, 68, no. 75, 76). The hammered perforated band
Dimini, Pefkakia, Dispilio, a także w Makrijalos and ellipsoid in shape sheet (ΜΘ 12098 and 12099)
(Dimakopoulou 1998, 64–67, no. 62–74; Zachos bear holes on the narrow, curved sides. In this way
2010, 88, fig. 6–9). Kontekst ich znalezienia pozwala they were attached on a fabric or leather surface.
na przypisanie im chronologii neolitycznej. Similar objects have been found in the cave of Za
Wydaje się, że nie pełniły one jedynie funkcji in Naxos (Zachos 1990, 34) and in the cemetery of
zawieszek. Wizerunki sztuki naskalnej odkryte na Varna, where they were found placed on the mouth
stanowisku Plaka na wyspie Andros dostarczyły and eyes of clay masks (there is extensive literature
nowych informacji na temat ich dodatkowego for the cemetery of Varna, see indicatively Ivanov
zastosowania: zawieszki pierścieniowate znajdują 1982). The perforated disk-shaped sheet (ΜΘ
się na nadgarstkach przedstawionych tam 12102) and the band-shaped ring (ΜΘ 12103) are
wizerunków ludzkich (Televantou 2006, 12–13). also similar to findings from both Greece and the
Forma przypominająca zawieszki pierścieniowate northern Balkans and the Carpathian region. We
pojawia się także na glinianej figurce z małymi should note that the largest assemblage of golden
glinianymi wypustkami, pochodzącej z jaskini objects belonging to the Neolithic period is the so-
Theopetra, którą zinterpretowano jako instrument called “Neolithic Treasure” (Demakopoulou 1998)
muzyczny lub grzechotkę (Treuil 2010, fig. 4.11). exhibited at the National Archaeological Museum
Motyw omawianych zawieszek pojawia się in Athens, which includes 53 jewels (ring-shaped
także na ceramice neolitycznej (Dimakopoulou and other shapes of pendants, sheets and beads).
1998, 68, no. 75, 76). Największy zbiór złotych Unfortunately its provenance is unknown, although
przedmiotów pochodzących z neolitu, zwany it is considered to derive from Northern Greece.
276 „skarbem neolitycznym” (Dimakopoulou

1998), prezentowany w Narodowym Muzeum
Archeologicznym w Atenach, zawiera 53 elementy
The golden objects from Aravissos form a group of
particular significance not only due to their precious
material and the specific technology used for their
biżuterii (zawieszki pierścieniowate i w innych manufacture, but also because they bear multiple
kształtach, a także blaszki i paciorki). Niestety, meanings: on the one hand they denote that some
nieznane jest miejsce jego znalezienia; badacze people had the interest and ability to acquire
przypuszczają, że pochodzi on z północnej personal prestige items. It appears that in certain
Grecji. Złote przedmioty z Arawisos tworzą cases these objects accompanied their owners to
grupę o szczególnym znaczeniu nie tylko ze their final resting place, which indicates the interest
względu na cenny metal i charakterystyczną of the community for the management of the dead
technologię wykonania, ale także dlatego, że and the “investment” in its ideology, as part of the
są one nośnikami wielu znaczeń: noszone na collective perceptions of the Neolithic societies.
nadgarstkach wskazują na posiadanie przez On the other hand it is interesting that common
niektóre jednostki przedmiotów prestiżowych. cultural codeswhich are developed, already from
Prawdopodobnie w niektórych przypadkach the Neolithic period, are accepted and adopted in
artefakty te towarzyszyły posiadaczom aż do a broad geographical area.
śmierci i następnie były wkładane do ich grobów,
co sugerowałoby, że społeczność interesowała
się losem zmarłego i „angażowała się” w jego
ideologię będącą odzwierciedleniem zbiorowych
wyobrażeń społeczności neolitycznych na temat
świata. Z drugiej strony warto zauważyć, że już
od neolitu istniały wspólne kulturowe kody, które
zostały zaakceptowane i zaadoptowane na szerszym
obszarze geograficznym.
Bibliografia: Grammenos 1991, 109, table 30.3- Bibliography: Grammenos 1991, 109, table 30.3-
4; Neolithic Culture 1996, no. 302 [Konstantinos 4; Neolithic Culture 1996, no. 302 [Konstantinos
Zachos]. Zachos].
Literatura: Dimakopoulou 1998: Δημακοπούλου References: Dimakopoulou 1998: Δημακοπούλου
Κ. Κοσμήματα της ελληνικής προϊστορίας. Ο Κ. Κοσμήματα της ελληνικής προϊστορίας. Ο
νεολιθικός θησαυρός, Εθνικό Αρχαιολογικό νεολιθικός θησαυρός, Εθνικό Αρχαιολογικό
Μουσείο, Αθήνα 1998. Grammenos 1991: Μουσείο, Αθήνα 1998. Grammenos 1991:
Γραμμένος, Δ. Νεολιθικές Έρευνες στην Κεντρική Γραμμένος, Δ. Νεολιθικές Έρευνες στην Κεντρική
και Ανατολική Μακεδονία, Βιβλιοθήκη της Εν και Ανατολική Μακεδονία, Βιβλιοθήκη της Εν
Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117, Αθήνα 1991. Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117, Αθήνα 1991.
Neolithic Culture 1996: Papathanassopoulos G. A. Neolithic Culture 1996: Papathanassopoulos G. A.
(ed.), Neolithic Culture in Greece, Athens 1996. (ed.), Neolithic Culture in Greece, Athens 1996.
Televantou 2006 Treuil 2010: Treuil R. Ειδώλια και Televantou 2006 Treuil 2010: Treuil R. Ειδώλια και
Ιδεολογία, in: Παπαδημητρίου Ν. & Τσιρτσώνη Ιδεολογία, in: Παπαδημητρίου Ν. & Τσιρτσώνη
Ζ. (eds.), Η Ελλάδα στο ευρύτερο πολιτισμικό Ζ. (eds.), Η Ελλάδα στο ευρύτερο πολιτισμικό
πλαίσιο των Βαλκανίων κατά την 5η και 4η χιλιετία πλαίσιο των Βαλκανίων κατά την 5η και 4η χιλιετία
π.Χ. Αθήνα 2010, 54–65. Zachos 2010: Ζάχος Κ. Η π.Χ. Αθήνα 2010, 54–65. Zachos 2010: Ζάχος Κ. Η
μεταλλουργία στην Ελλάδα και την ΝΑ Ευρώπη μεταλλουργία στην Ελλάδα και την ΝΑ Ευρώπη
κατά την 5η και 4η χιλιετία π.Χ. in: Παπαδημητρίου κατά την 5η και 4η χιλιετία π.Χ. in: Παπαδημητρίου
Ν. (ed.), H Ελλάδα στο ευρύτερο πολιτισμικό
πλαίσιο των Βαλκανίων κατά την 5η και 4η χιλιετία
π.Χ. Αθήνα 2010, 76–91.
Ν. (ed.), H Ελλάδα στο ευρύτερο πολιτισμικό
πλαίσιο των Βαλκανίων κατά την 5η και 4η χιλιετία
π.Χ. Αθήνα 2010, 76–91.
277
5 cm
0
278 220. F igurka 220. C lay figurine of
stojącej kobiety a standing female (?)

Stanowisko: Olint; przemieszany depozyt Provenance: Olynthus. Found in a much disturbed
area.
Chronologia: Neolit
(5YR, 5/6) ze śladami przepalenia, zawierająca Material: Clay reddish brown in colour (5YR, 5/6,
kilka rodzajów domieszki (mineralnej i miki); yellowish red), with traces of fire and containing
powierzchnia figurki jest nierównomierna several inclusions (mineral and mica). The figurine’s
kolorystycznie (odcienie od jasnobrązowego do surface bears dissimilarities in colour (from light
szarobrązowego) brown to gray-brown)
Stan zachowania: Przedmiot zachowany Preservation: Preserved in relatively good
w stosunkowo dobrym stanie, choć condition, though fragmentary. The head is missing
fragmentarycznie; brak głowy; jedna z nóg jest and one leg is slightly chipped.
nieznacznie wyszczerbiona.
Dimensions:
Wymiary: H. (preserved): 10.4 cm
Zachowana wysokosć 10,4 cm Max. w. 6.3 cm
maksymalna Grubość 2,3 cm
Opis: Schematyczna figurka stojącej kobiety (?) Description: Very schematic figurine of a standing
o spłaszczonym, owalnym w przekroju kształcie, female (?) figure. Its torso is flattened, ellipsoid in
z długą i szeroką szyją, ze stopniowo zwężającym section and gradually tapers towards the bottom,
się tułowiem zakończonym talią i z dwiema ending in a narrow waist and two minute, almost
niewielkich rozmiarów, niemal atroficznymi atrophic legs. The arms are schematically rendered,
nogami. Ramiona zostały przedstawione as triangular lugs, while the neck is tall and wide.
schematycznie jako trójkątne wypukłości. W górnej The upper part of the torso, at the height of the
części tułowia, na wysokości ramion, zachowały arms, preserves two slight, circular depressions,
się dwa niewielkie okrągłe zagłębienia, które mogą which might indicate the initial presence of plastic
stanowić pozostałości po plastycznie uformowanych breasts, now missing. The deep, vertical incision
piersiach. Głębokie, pionowe nacięcie (około (approximately 1 cm, in length) between the legs
1 cm długości) umiejscowione pomiędzy possibly denotes the figurine’s genitalia, supporting
nogami stanowi przypuszczalnie przedstawienie thus its possible identification as a female figure.
genitaliów, prawdopodobnie postaci kobiecej. Cała The surface is smoothed.
powierzchnia zabytku jest wygładzona.
Bibliography: Mylonas 1929, 57, fig. 75b.
Bibliografia: Mylonas 1929, 57, fig. 75b.
279
5 cm
0
221. Figurka zoomorficzna 221. Clay zoomorphic figurine

Stanowisko: Ajos Mamas; znalezisko przypadkowe Provenance: Agios Mamas. Chance finding.

Materiał: Glina o jasnobrązowej barwie (7.5Y, 6/4),
Material: Clay, light brown in colour (7.5Y, 6/4,
z drobną domieszką, w tym niewielką ilością miki light brown), relatively fine grained, with few mica
Stan zachowania: Figurka zachowana Preservation: The preservation status is
fragmentarycznie; głowa, plecy, nogi i ogon nie fragmented. The head, the back legs and the tail are
zachowały się. missing, cut off almost at their attachment to the
body.
Wymiary:
Długość 8,6 cm Dimensions:
Maksymalna zachowana wysokość 6,2 cm L. 8.6 cm
Max. preserved h. 6.2 cm
Opis: Schematyczna figurka zoomorficzna
przedstawiająca bydło lub konia. Dokładniejsza Description: Clay schematic animal figurine, which
identyfikacja gatunku jest niemożliwa z powodu represents either a cattle or a horse. A more precise
braku wyraźnych wyróżników, jak np. rogów, uszu, identification of the species is quite difficult as some
pyska, czy ogona. Zachowane fragmenty figurki necessary auxiliary identification elements are
(tułów, przednie nogi, szyja i fragment ogona) missing, e.g. horns, ears, snout or tail. The preserved
nie są na tyle charakterystyczne, aby umożliwić parts of the figurine (trunk, front legs, neck, and
ich interpretację. Figurka charakteryzuje się beginning of the tail) are not particularly helpful
cylindrycznym tułowiem i stożkowatymi, nieco in species identification, due to their schematic
różniącymi się od siebie nogami. Zdobiona formation. The trunk of the animal is cylindrical,
jest ornamentem malowanym w postaci while the front legs are almost conical in shape
czerwonawobrązowych pasów (7.5YR, 3/3) and slightly diverging. The figurine bears painted
pokrywających plecy, boki ciała, ogon oraz szyję banded decoration, dark reddish brown in colour
zwierzęcia. Powierzchnia artefaktu jest wygładzona. (7.5YR, 3/3, dark brown), which develops on the
back and the sides of the body, on the tail and on
the neck of the animal. The surface is burnished.
Uwagi: Figurka reprezentuje styl mykeński, Comments: The figurine is Mycenaean in style, as it
odwołując się pod względem kształtu do podobnych refers morphologically to respective examples from
egzemplarzy znalezionych w mykeńskich grobach, Mycenaean tombs, sanctuaries and settlements.
świątyniach i na osadach. Należy więc do grupy Thus it belongs to the group of objects-artefacts,
artefaktów, które – niezależnie od tego, czy były which – whether they are imported or comprise
importami, czy lokalnymi naśladownictwami – local imitations – verify the existence of exchange
poświadczają wymianę i więzi kulturowe pomiędzy relationships, contacts and cultural influences
macedońskimi społecznościami lokalnymi between the local communities of Macedonia and
a centrum świata mykeńskiego na południu south-central Greece, i.e. the core of the Mycenaean
Grecji. Przedstawienia bydła w postaci figurek world. In general, the representation of cattle in
oraz w innych formach sztuki w późnej epoce both figurines and other art forms of the Late
brązu jest dość powszechne. Przyczyny częstego Bronze Age is quite widespread. This is due to the
występowania tego typu przedstawień badacze great importance these animals had in the daily
upatrują w istotnym znaczeniu tych zwierząt life of the era, along with their multidimensional
w życiu codziennym neolitycznych społeczności, ideological-symbolic connotations. The depiction
a także w ich związkach ze sferą ideologiczno- of the horse is quite rare, although it played an
symboliczną. Wyobrażenia koni natomiast important role either as a means of circulation and
występują w plastyce figuralnej bardzo rzadko, choć transportation or dragging the chariot on the battle
zwierzę to niewątpliwie pełniło ważną rolę jako or hunting field.
środek transportu, albo jako zwierzę pociągowe.
Bibliografia: Heurtley 1939, 101, 231 fig. 104y;
Pilali-Papasteriou 1999, 104–105, Εικ. 1; Becker &
Bibliography: Heurtley 1939, 101, 231 fig. 104y;
Pilali-Papasteriou 1999, 104–105, Εικ. 1; Becker &
Kroll 2008, 164–166, Abb. 77.
281
Kroll 2008, 164–166, Abb. 77.
References: Becker & Kroll 2008: Becker C. & Kroll
Literatura: Becker & Kroll 2008: Becker C. & Kroll H. Das Prähistorische Olynth. Ausgrabungen in
H. Das Prähistorische Olynth. Ausgrabungen in der Toumba Agios Mamas 1994–1996. Ernährung
der Toumba Agios Mamas 1994–1996. Ernährung und Rohstoffhandel im Wandel, Prähistorische
und Rohstoffhandel im Wandel, Prähistorische Archäologie in Südosteuropa 22, Rahden/Westf.
Archäologie in Südosteuropa 22, Rahden/Westf. 2008. Heurtley 1939: Heurtley W. A. Prehistoric
2008. Heurtley 1939: Heurtley W. A. Prehistoric Macedonia. An archaeological reconnaissance
Macedonia. An archaeological reconnaissance of Greek Macedonia (west of the Struma) in the
of Greek Macedonia (west of the Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron Ages, Cambridge
Neolithic, Bronze, and Early Iron Ages, Cambridge 1939. Pilali-Papasteriou 1999: Πιλάλη-Παπαστερίου
1939. Pilali-Papasteriou 1999: Πιλάλη-Παπαστερίου Α. Η μυκηναϊκή παρουσία στη Μακεδονία.
Α. Η μυκηναϊκή παρουσία στη Μακεδονία. Προβλήματα και προοπτικές, in: Η περιφέρεια
Προβλήματα και προοπτικές, in: Η περιφέρεια του μυκηναϊκού κόσμου. Πρακτικά Α’ Διεθνούς
του μυκηναϊκού κόσμου. Πρακτικά Α’ Διεθνούς Διεπιστημονικού Συμποσίου, Λαμία 25–29
Διεπιστημονικού Συμποσίου, Λαμία 25–29 Σεπτεμβρίου 1994, Λαμία, 103–106.
Σεπτεμβρίου 1994, Λαμία, 103–106.
5 cm
0
282
222. F igurka 222. C lay figurine of
stojącej kobiety a standing female figure

Stanowisko: Stawrupoli, Saloniki, Ulica Provenance: Stavroupoli, Thessaloniki, Oreokastrou
Oreokastrou 122. Street 122.
Materiał: Glina o jasnoczerwonawej barwie Material: Clay light reddish in colour with gray
surface
Stan zachowania: Figurka sklejona z dwóch
fragmentów; brak głowy i szyi. Preservation: Almost intact. The head and the neck
are missing. Mended from two parts.
Wymiary:
Maksymalna szerokość 7 cm H. 12.5 cm
Maksymalna Grubość 2 cm Max. w. 7 cm
Max. th. 2 cm
Opis: Schematyczna figurka stojącej kobiety
z płaskim trójkątnym ciałem (tułów i nogi), Description: Clay schematic figurine of a standing
z ramionami zgiętymi w łokciach i dłońmi female figure. The body (torso and legs) is flat and
spoczywającymi na brzuchu. Nogi oddzielone has a triangular shape. The hands are bent at the
są od reszty ciała głębokim nacięciem. Szczegóły elbows, with the palms meeting on the belly. The
anatomiczne i płeć figurki oddano za pomocą attached legs are separated by a deep incision. The
różnych środków: plastycznie ukształtowane piersi, anatomical details and the gender of the figure
zaznaczony trójkąt płciowy i pępek. Starannie are indicated by different techniques: the breast is
wykonane zdobienie na całym ciele z obu stron plastic shaped, the pubic triangle is incised, while
figurki stanowi przedstawienie stroju, natomiast the navel and the lumbar cavities are indicated with
dwa elementy plastyczne – jeden z tyłu i jeden tiny holes. Elaborate incised decoration throughout
na mostku – wskazują, że figurka ta mogła pełnić the body, both in the front and the rear side of the
funkcję zawieszki, guzika lub naszywanej biżuterii. figurine, probably indicates clothing, while two
plastic knobs – one on the back and one on the
Bibliografia: Grammenos & Kotsos 2002, 39, Πίν.
sternum – may point to pendants, buttons or sewn
15 δ-ε.
jewelry.
Literatura: Grammenos & Kotsos 2002: Γραμμένος
Bibliography: Grammenos & Kotsos 2002, 39, Πίν.
Δ. Β. & Κώτσος Σ. Σωστικές Ανασκαφές στο
15 δ-ε.
Νεολιθικό Οικισμό Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης.
Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου References: Grammenos & Kotsos 2002: Γραμμένος
Βόρειας Ελλάδας 2, Θεσσαλονίκη 2002. Δ. Β. & Κώτσος Σ. Σωστικές Ανασκαφές στο
Νεολιθικό Οικισμό Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης.
Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου
283
Βόρειας Ελλάδας 2, Θεσσαλονίκη 2002.
5 cm
0
223. Figurka zoomorficzna 223. Clay animal figurine
Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Ephorate of Antiquities of

w Salonikach, ΜΘ 27854 Region of Thessaloniki, ΜΘ 27854
Stanowisko: Nea Apolonia Provenance: Nea Apollonia
6/3); zawiera niewielką ilość domieszki mineralnej light brown). It contains several inclusions, mostly
oraz miki mineral and mica.
Stan zachowania: Figurka zachowana w połowie Preservation: The preservation status is fragmented.
swojej długości; brak tylnej części tułowia i tylnych Almost half of its length is preserved: the rear part of
nóg; na uszach i na spodniej stronie przednich nóg the trunk is missing, along with the rear legs, while
oraz na plecach zwierzęcia widoczne są odpryski. there are chips on the ears, on the underside of the
front legs and on the back of the animal.
Wymiary:
Maksymalna zachowana wysokość 7 cm Dimensions:
Maksymalna zachowana długość 7,4 cm Max. preserved h. 7 cm
Maksymalna szerokość 4,4 cm Max. preserved h. 7.4 cm
Max. w. 4.4 cm
Opis: Zoomorficzna schematyczna figurka gliniana
przedstawia zwierzę czworonożne o trudnym do Description: Clay figurine of a quadruped, the
ustalenia gatunku. Została wykonana w niewielkiej species of which is difficult to identify due to
bryłki gliny. Tułów ma przekroj owalny, nogi its fragmented preservation and its schematic
są stożkowate, głowa schematyczna z pyskiem formation. It is manufactured out of a compact
o trójkątnym kształcie i plastycznie uformowanymi clay lump, the trunk is ellipsoid in section and the
uszami. Szyja i głowa tworzą trójkąt. Oczy legs are conical in shape. The neck is not separated
284 zostały przedstawione za pomocą poziomego

wydłużonego i głębokiego nacięcia. Na plecach
zwierzęcia, niedaleko szyi, znajdował się pierwotnie
from the head and they form a single geometric
shape. The head is schematically formed, the snout
has the shape of a triangular lug and the ears are
uformowany guz, jednak uległ on wyszczerbieniu. plastically shaped, with their endings chipped. The
Jego obecność sugeruje, że figurka była połączona eyes are indicated with a horizontal elongate deep
z ładunkiem (?) albo naczyniem (?). Powierzchnia incision. On the back of the animal, very close to
figurki jest stosunkowo szorstka. W kilku miejscach, the neck, a lump is shaped, which is unfortunately
np. na szyi, na przedniej powierzchni nóg, na chipped. It possibly indicates the original existence
spodniej stronie tułowia i na głowie widoczne of an inherent load (?) or vessel (?). The surface is
są ślady różowego pigmentu (2.5YR, 6/4). Ten relatively coarse. Traces of pink colour (2.5YR, 6/4,
sam pigment zachował się dobrze w okolicy light reddish brown) are discerned on several spots
oczu i pomiędzy uszami. Nie jest jasne, czy ślady of the surface of the figurine, as the neck, the front
barwnika są pozostałościami angoby pokrywającej surface of the legs, the underside of the trunk and
całą powierzchnię figurki, czy też zdobień, które the head. However, they are well preserved on the
podkreślały jedynie niektóre szczegóły anatomiczne. area of the eyes and between the ears. It is not clear
W rejonie szyi oraz między dwiema nogami if it is some kind of slip covering the entire surface
widoczne są dwa niemal pionowe, równoległe, of the figurine or traces of some sort of painted
wąskie żłobki, które przypuszczalnie także stanowiły decoration that highlighted certain anatomical
element zdobniczy (?). details. The two almost vertical parallel fine grooves
vaguely distinguished in the area of the neck,
between the two legs, could be also interpreted as
Autor: Evangelia Tsangaraki a kind of decoration (?).
5 cm
0
224. F igurka 224. A nthropomorphic
antropomorficzna figurine
Muzeum/Nr inw.: Eforat Starożytności Regionu

Saloniki, Π 1993
Museum/Inf. no.: Ephorate of Antiquities of
Region of Thessaloniki, Π 1993 285
Stanowisko: Aretousa, Ajos Christoforos Provenance: Arethousa, Agios Christophoros
(znalezisko powierzchniowe) (surface collection)
Materiał: Glina o szarobrązowej barwie (5YR 4/2 – Material: Clay grayish brown in colour (5YR 4/2 –
4/3), z kilkoma rodzajami domieszki. 4/3 dark reddish gray – reddish brown), containing
few inclusions.
Stan zachowania: Brak głowy i jednej nogi.
Preservation: The head and one leg are missing.
Wymiary:
Maksymalna zachowana wysokość 10,2 cm Dimensions:
Maksymalna szerokość (w ramionach) 5,6 cm Max. preserved h. 10.2 cm
Grubość 1,1 cm (w ramionach) Max. w. (on the shoulders) 5.6 cm
3,6 cm (w pośladkach) Th. 1.1 cm (on the shoulders)
3.6 cm (on the rumps)
Opis: Figurka kobieca, z długą, owalną w przekroju
szyją, spłaszczonym ciałem, z ramionami Description: Female figurine. The neck is tall,
w kształcie trójkątnych występów oraz z plastycznie ellipsoid in section, and the body is flat with the
uformowanymi, stożkowatymi piersiami. arms shaped as triangular lugs. The breasts are
Ma uwydatniony brzuch w kształcie kulistej plastic and conical in form. The belly is accentuated,
wypukłości utworzonej z użyciem dodatkowej having the shape of a circular knob made by
gliny. Na figurce widoczne są odciski palców, attaching a clay piece, while the imprints of the
którymi przytwierdzano ten element. Taki kształt fingers that formed it are discerned. This particular
figurki budzi skojarzenia z wizerunkiem kobiety formation may refers to pregnancy. The lower
brzemiennej. Niższa partia ciała ma plastycznie part of the body (rumps, hips) is characterized by
zaznaczone pośladki i biodra. Nogi zostały zwężone. plasticity with the rumps projecting and the hips
Z tyłu, na wysokości miednicy, znajdują się dwa accented. The legs are tapered. On the rear side,
okrągłe zagłębienia. at the height of the pelvis, there are two circular
depressions.
Uwagi: Figurka o podobnym kształcie brzucha,
pochodząca z tego samego okresu została Comments: For a similar formation of the belly
zarejestrowana na osadzie Asiros 2 (Nanoglou see a figurine belonging to the same period from
2004, cat. no. I-17). Figurkę o zbliżonym kształcie the settlement Assiros 2 (Nanoglou 2004, cat. no.
tułowia odkryto na osadzie Wasilika C (Nanoglou I-17). A relatively similar formation of the torso
2004, cat. no. I-52). Okrągłe zagłębienia na tylnej is observed on a figurine from the settlement of
stronie miednicy zaobserwowano także na figurce Vasilika C (Nanoglou 2004, cat. no. I-52). The
z Paliambela (Nanoglou 2004, cat. no. I-101). circular depressions on the back of the pelvis
are also observed on a figurine from Paliambela
Bibliografia: Nanoglou 2004, cat. no. I-1.
(Nanoglou 2004, cat. no. I-101).
Literatura: Nanoglou 2004: Νανόγλου, Σ.,
Bibliography: Nanoglou 2004, cat. no. I-1.
Υποκείμενα και υλικός πολιτισμός στη Νεολιθική
της βόρειας Ελλάδας. Το παράδειγμα της References: Nanoglou 2004: Νανόγλου, Σ.,
ανθρωπόμορφης ειδωλοπλαστικής της κεντρικής Υποκείμενα και υλικός πολιτισμός στη Νεολιθική
Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, αδημοσίευτη της βόρειας Ελλάδας. Το παράδειγμα της
διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο ανθρωπόμορφης ειδωλοπλαστικής της κεντρικής
Θεσσαλονίκης. Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, αδημοσίευτη
286 Autor: Evangelia Stefani

διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης.
5 cm
0

Muzeum/Nr inw.: Eforat Starożytności Regionu Museum/Inf. no.: Ephorate of Antiquities of

Materiał: Glina o brązowej barwie (10YR 5/3), Material: Clay brown in colour (10YR 5/3 brown),
zawierająca liczną drobną domieszkę, w tym mikę containing many small-sized inclusions and mica
Stan zachowania: Zachowała się głowa, szyja i część Preservation: the head, the neck and part of the
tułowia. torso are preserved.
maksymalna zachowana szerokość 6,7 cm Max. preserved width 6.7 cm
Opis: Figurka kobieca z długą szyją w formie Description: Female figurine. The tall neck, in the
spłaszczonego walca i z płaską u góry głową shape of a compressed cylinder, ends in a bird-
o ptasim kształcie. Zaznaczono na niej wydatny shaped head with a flat top. The nose is projecting
nos i oczy w postaci płytkich okrągłych zagłębień. and the eyes are placed on both sides, in the shape
Korpus figurki jest spłaszczony; zachowana pierś of shallow circular depressions. The body is flat and
ma formę półkulistej wypukłości. Wokół szyi the preserved breast has the form of a hemispherical
biegnie pozioma linia nacinana; inna linia znajduje lug. The arms were probably open on both sides in
się na klatce piersiowej i tworzy duży znak V. Od the form of triangular lugs. A horizontal incision
dołu głowy do mostka rozmieszczono pionowo runs around the neck and another lower one forms
grupę małych okrągłych zagłębień (guzików) a big V on the chest. A vertical series of small
wykonanych prawdopodobnie za pomocą cienkiej
łodygi roślinnej. Ramiona były prawdopodobnie
otwarte i miały kształt trójkątnych wypukłości.
circular depressions (buttons?), which were possibly
made with a thin plant stem, starts from the lower
head and ends in the sternum. On the rear side
287
Z tyłu jednego ramienia znajdują się trzy ukośne three oblique grooves cover the right shoulder.
żłobki. Przypuszczalnie zdobienia te przedstawiają These elements are assumed to indicate clothing or
strój lub tatuaż. tattoos.
Uwagi: Najbliższą analogią jest figurka znaleziona Comments: The closest parallel is found in another
na stanowisku Aretousa – Ajos Christophoros figurine from Arethousa – Agios Christophoros
(Nanoglou 2004, cat. no. I-9). Głowa o ptasim (Nanoglou 2004, cat. no. I-9). The bird-shaped
kształcie stanowi element stylistyczny często head is a common element regarding the formation
występujący u figurek neolitycznych. Zob. także of this particular anatomical feature of Neolithic
figurki z Asiros 2 i Termi B (Nanoglou 2004, cat. figurines. See also figurines from Assiros 2 and
no. I-27 i I-47). Podobnego rodzaju przedstawienia Thermi B (Nanoglou 2004, cat. no. I-27, I-47
stroju, z okrągłymi zagłębieniami na szyi, widoczne respectively). For similar indications of clothing,
są na figurkach z Paliambela (Nanoglou 2004, cat. with circular depressions on the neck, see figurines
no. I-120, 127, 128, 129). from Paliambela (Nanoglou 2004, cat. no. I-120,
127, 128, 129).
Υποκείμενα και υλικός πολιτισμός στη Νεολιθική References: Nanoglou 2004: Νανόγλου, Σ.,
της βόρειας Ελλάδας. Το παράδειγμα της Υποκείμενα και υλικός πολιτισμός στη Νεολιθική
ανθρωπόμορφης ειδωλοπλαστικής της κεντρικής της βόρειας Ελλάδας. Το παράδειγμα της
Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, αδημοσίευτη ανθρωπόμορφης ειδωλοπλαστικής της κεντρικής
διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, αδημοσίευτη
Θεσσαλονίκης. διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
5 cm
0
Museum/Inf. no.: Ephorate of Antiquities of

Muzeum/Nr inw.: Eforat Starożytności Regionu
Region of Thessaloniki, Π 2560
Saloniki, Π 2560
288
Provenance: Akropotamos (surface collection)
Stanowisko: Akropotamos (znalezisko
powierzchniowe) Dating: Late Neolithic
Chronologia: Późny neolit Material: Clay orange in colour (5YR 5/6 yellowish
red) with gray clouds and a gray core. It contains
Materiał: Glina o pomarańczowym kolorze (5YR
mica and inclusions of small and medium size.
5/6) z szarymi przebarwieniami i szarym rdzeniem;
zawiera domieszkę drobno- i średnioziarnistą, Preservation: the neck and the head are preserved.
w tym mikę. The nose is chipped.
Stan zachowania: Zachowała się szyja i głowa; nos Dimensions:
jest wyszczerbiony. Max. preserved h. 7.3 cm
Neck diam. 2.8 cm
Wymiary:
Maksymalna zachowana wysokość 7,3 cm Description: Part of an anthropomorphic figurine.
Średnica szyi 2,8 cm The cylindrical neck ends in a head with a flat top,
which has a circular outline and is slightly inclined
Opis: Fragment figurki antropomorficznej.
backwards. The nose is projecting and is almost
Cylindryczna szyja zwieńczona jest głową z płaskim
conical in shape and the eyes are placed on both
zakończeniem. Posiada ona okrągły zarys i jest
sides of the head, in the shape of elongated and
lekko odchylona do tyłu. Charakteryzuje się
relatively deep incisions. On the front of the neck
wystającym, stożkowatym nosem i oczami w postaci
two deep, converging incisions form a V. On the
dwóch wydłużonych, stosunkowo głębokich linii
rear side another two vertical incisions run along
nacinanych. Na przedniej stronie szyi znajdują się
almost the whole of the preserved height of the
dwa głębokie, łączące się w znak V nacięcia. Na
object. The lower surface of the figurine is concave,
stronie tylnej umiejscowiono z kolei dwa pionowe
indicating that the head was formed separately from
nacięcia przebiegające niemal przez całą zachowaną
the body.
długość figurki. Dolna powierzchnia figurki
jest wklęsła, co sugeruje, że głowę uformowano
oddzielnie od reszty ciała.
Uwagi: Analogiczne znaleziska, zob. Figurki Comments: For parallels see figurines from
z Asiros 2, Termi B i Paliambela (Nanoglou Assiros 2, Thermi B and Paliambela (Nanoglou
2004, cat. no. I-28, I 45 i 51, I 120, 128 i 138 2004, cat. no. I-28, I 45 and 51, I 120, 128 and 138
odpowiednio). Analogie z obszaru Tesalii, zob. respectively). From Thessaly see figurines from the
figurki ze stanowiska Mataraga, Sofades (Nanoglou site of Mataraga, Sofades (Nanoglou 2004, cat. no.
2004, cat. no. II-243) II-243).
Bibliografia: Grammenos 1991,136, no. 149, table Bibliography: Grammenos 1991,136, no. 149, table
27, 28; Nanoglou 2004, cat. no. I-77. 27, 28; Nanoglou 2004, cat. no. I-77.
Literatura: Nanoglou 2004: Νανόγλου, Σ., References: Nanoglou 2004: Νανόγλου, Σ.,
Υποκείμενα και υλικός πολιτισμός στη Νεολιθική Υποκείμενα και υλικός πολιτισμός στη Νεολιθική
της βόρειας Ελλάδας. Το παράδειγμα της της βόρειας Ελλάδας. Το παράδειγμα της
ανθρωπόμορφης ειδωλοπλαστικής της κεντρικής ανθρωπόμορφης ειδωλοπλαστικής της κεντρικής
Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, αδημοσίευτη Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, αδημοσίευτη
διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκης.
289
5 cm
0


Materiał: Glina o czerwonawej barwie (5YR 4/4), Material: Clay reddish in colour (5YR 4/4 reddish
z różnymi rodzajami domieszki, w tym miki brown), containing mica and other inclusions.
Stan zachowania: Zachowała się głowa i szyja; Preservation: the head and the neck are preserved.
w dolnej partii figurki i po jednej stronie głowy The lower end is chipped and there is also a chip on
widoczne są wyszczerbienia. the one side of the head.
Opis: Figurka antropomorficzna z długą, Description: Anthropomorphic figurine with
podwójnie wklęsłą szyją i niemal kulistą głową. a tall biconcave neck and an almost circular head.
Na długości od podstawy szyi do twarzy przebiega A vertical central rib starts from the base of the
pionowy centralnie umiejscowiony żłobek. Nos neck and ends on the face. The projecting nose has
został uformowany jako wypukłość; wypukłe, the form of a lug and the eyes of smaller conical
w mniejszym stopniu, są także oczy. Po obu elevations. On the sides of the head there are two
stronach głowy znajdują się dwie zaokrąglone curved lugs, formed by pulling the clay, which
wypustki (przypuszczalnie uszy) ukształtowane possibly indicate the ears. The base of the neck is
w tym samym kawałku gliny. U podstawy szyi marked by two deep and wide converging incisions.
umieszczono dwie głębokie i szerokie zbiegające się
linie nacinane.
References: Nanoglou 2004: Νανόγλου, Σ.,
Literatura: Nanoglou 2004: Νανόγλου, Σ., της βόρειας Ελλάδας. Το παράδειγμα της
Υποκείμενα και υλικός πολιτισμός στη Νεολιθική ανθρωπόμορφης ειδωλοπλαστικής της κεντρικής
της βόρειας Ελλάδας. Το παράδειγμα της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, αδημοσίευτη
290 ανθρωπόμορφης ειδωλοπλαστικής της κεντρικής

Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, αδημοσίευτη
5 cm
0


Stanowisko: Stiwos (znalezisko powierzchniowe) Provenance: Stivos (surface collection)
Materiał: Glina o szarawej barwie (7,5 YR 5/1 – Material: Clay grayish in colour (7,5 YR 5/1 –
4/1) z drobną miką; powierzchnia jest gładzona. 4/1 gray-dark gray) with fine mica, the surface is
burnished.
Stan zachowania: Zachowały się tułów i głowa; na
ramionach i po jednej stronie głowy widoczne są Preservation: the torso and the head are preserved.
wyszczerbienia. Part of one arm is chipped, there are small chips on
the other arm and on the one side of the head.
Wymiary:
Maksymalna zachowana wysokość 6,3 cm Dimensions:
Maksymalna szerokość 7 cm Max. preserved h. 6.3 cm
Grubość dolnej części 1,5 cm Max. w. 7 cm
Głowy 0,5 cm Th. of the lower part 1.5 cm
On the head 0.5 cm
Opis: Fragment figurki kobiecej bądź
antropomorficznego uchwytu naczynia. Korpus Description: Part of a female anthropomorphic
figurki jest szczupły i spłaszczone; piersi mają figurine or an anthropomorphic handle of a vessel.
formę małych półkulistych wypukłości. Ramiona The body is slim and flat, while the breasts have
są otwarte i przyjmują kształt łukowaty. Płaska the form of small hemispherical lugs. The arms are
głowa zwęża się ku górze. Jedynie nos jest wyraźnie outstretched on the sides and have an arched shape.
zaznaczony jako element plastyczny. Po obu The head is also flat, with a reduction in its width
stronach głowy znajdują się zaokrąglone wypustki upwards. Only the nose is plastic and accentuated.
(jedna jest wyszczerbiona) z dwoma otworami;
przypuszczalnie stanowią one przedstawienie uszu
bądź są elementami do zawieszenia figurki. W tym
On both sides of the head there are curved lugs (the
one chipped), perforated by a pair of holes, which
possibly indicated the ears, though they perhaps
291
drugim przypadku przedmiot mógł pełnić funkcję also served for suspending the figurine. In this case
zawieszki. the object could have been used as a pendant or was
generally suspended.
Uwagi: Podobnie ukształtowany tułów i ramiona
ma figurka z Paliambela (Nanoglou 2004, cat. no. Comments: For a similar formation of the torso
I-108). Przekłute wypustki po obu stronach głowy and arms see a figurine from Paliambela (Nanoglou
(prawdopodobnie w miejscu uszu) widoczne są 2004, cat. no. I-108). For perforated lugs on the
także na figurce z Paliambela (Nanoglou 2004, sides of the head (probably in the position of the
cat. no. I-143). Na figurce z Grewena w formie ears) see a figurine from Paliambela (the same
przekłutych wypustek przedstawiono ramiona cat. no. I-143), while on a figurine from the area
(Nanoglou 2004 cat. no. II-520). of Grevena the arms are shaped as pierced lugs
(Nanoglou 2004 cat. no. II-520).
Υποκείμενα και υλικός πολιτισμός στη Νεολιθική References: Nanoglou 2004: Νανόγλου, Σ.,
της βόρειας Ελλάδας. Το παράδειγμα της Υποκείμενα και υλικός πολιτισμός στη Νεολιθική
ανθρωπόμορφης ειδωλοπλαστικής της κεντρικής της βόρειας Ελλάδας. Το παράδειγμα της
Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, αδημοσίευτη ανθρωπόμορφης ειδωλοπλαστικής της κεντρικής
διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, αδημοσίευτη
Θεσσαλονίκης. διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
5 cm
0

Stanowisko: Stiwos (znalezisko powierzchniowe) Provenance: Stivos (surface collection)
292 Chronologia: Późny neolit

Materiał: Glina o ciemnoszarej barwie (10 YR 4/1 –
Dating: Late Neolithic Period
Material: Clay dark gray in colour (10 YR 4/1 – 3/1
3/1) z drobnoziarnistą miką; przednia powierzchnia dark gray – very dark gray) with very fine mica.
figurki została starannie wygładzona. The front surface is well burnished.
Stan zachowania: Brak głowy; widoczne Preservation: the head is missing, while part of the
są wyszczerbienia na fragmentach ramion arms and possibly a small part of the lower end are
i prawdopodobnie w dolnej części figurki, choć chipped, although the latter has a seating surface.
posiada ona równą spodnią powierzchnię.
Dimensions:
Wymiary: Max. preserved h. 5.7 cm
Maksymalna zachowana wysokość 5,7 cm Max. w. 4.2 cm (on the arms)
Maksymalna szerokośc 4,2 cm Body diam. 2.2 cm
Średnica ciała 2,2 cm Base diam. 2.9 cm
Średnica podstawy 2,9 cm
Description: Part of an anthropomorphic female
Opis: Fragment antropomorficznej figurki figurine. On the torso the almost spherical breasts
kobiecej. Na tułowiu zaznaczono kuliste plastyczne are slightly projecting, while a plastic navel is
piersi, a na lekko wystającym brzuchu – pępek. attached to the accentuated belly. The arms have
Ramiona mają formę otwartą w postaci trójkątnych the form of triangular lugs, stretched sideways. The
występów. Dolna część ciała posiada niemal lower body is almost cylindrical, compact, with the
cylindryczny kształt, zwężający się w kierunku width increasing downwards to form a ring-shaped
pierścieniowatej podstawy. base.
Uwagi: Podobny kształt ciała mają figurki z osad Comments: For a similar body formation see
Wasilika C i Akropotamos, natomiast podobną figurines from the settlement of Vasilika C and
formę dolnej części ciała – figurka z Paliambela Akropotamos, while for the shape of the lower body
(Nanoglou 2004, odpowiednio cat. no. I-59, I-76, see a figurine from Paliambela (Nanoglou 2004, cat.
I-108). no. I-59, I-76, I-108 respectively).
Bibliografia: Nanoglou 2004, cat. no. I-37. Bibliography: Nanoglou 2004, cat. no. I-37.
Literatura: Nanoglou 2004: Νανόγλου, Σ., References: Nanoglou 2004: Νανόγλου, Σ.,
Υποκείμενα και υλικός πολιτισμός στη Νεολιθική Υποκείμενα και υλικός πολιτισμός στη Νεολιθική
της βόρειας Ελλάδας. Το παράδειγμα της της βόρειας Ελλάδας. Το παράδειγμα της
ανθρωπόμορφης ειδωλοπλαστικής της κεντρικής ανθρωπόμορφης ειδωλοπλαστικής της κεντρικής
Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, αδημοσίευτη Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, αδημοσίευτη
διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκης.
5 cm
293
0
Muzeum/Nr inw.: Eforat Starożytności Regionu Museum/Inf. no.: Ephorate of Antiquities of Region
Saloniki, ΜΘ 27853 of Thessaloniki, ΜΘ 27853
Stanowisko: Profitis Langada (znalezisko Provenance: Profitis Langada (surface collection)
powierzchniowe)
Dating: Late Neolithic Period.0
Chronologia: Późny neolit
Material: Clay brown in colour, containing fine
Materiał: Glina o brązowej barwie, z niewielką mica and few inclusions (7,5 YR 5/4 brown).
ilością różnego rodzaju domieszki, w tym
Preservation: the head and the neck are preserved.
drobnoziarnistej miki (7,5 YR 5/4).
The upper surface of the head is chipped.
Stan zachowania: Zachowała się głowa i szyja;
Dimensions:
górna powierzchnia głowy jest wyszczerbiona.
Max. preserved h. 4.1 cm
Wymiary: Neck diam. 1.6 cm
Maksymalna zachowana wysokość 4,1 cm
Description: Part of an anthropomorphic
Średnica szyi 1,6 cm
figurine. The overall shape of the head and the
Opis: Fragment figurki antropomorficznej neck is cylindrical, slightly widening upwards. The
o cylindrycznym, lekko rozszerzającym się ku górze triangular nose is projecting, while the eyes are
kształcie. Na twarzy zaznaczono wystający nos oraz placed on either side of the head, in the form of
oczy mające postać wydłużonych linii nacinanych elongate incisions. The upper surface of the head is
po obu stronach głowy. Górna powierzchnia głowy flat. On the rear and the side faces five vertical wavy
jest płaska. Z tyłu i po bokach głowy zaznaczono bands of added clay indicate the hair.
pięć pionowych falowanych plastycznych pasów
Comments: For a similar cylindrical neck and
stanowiących wyobrażenie włosów.
head, triangular projecting nose and indication of
Uwagi: Podobną cylindryczną szyję, głowę, hair with added clay see a figurine from Thermi B
trójkątny wystający nos i wyobrażenie włosów za (Nanoglou 2004, cat. no. I-48).
pomocą dodatkowej warstwy gliny ma figurka ze
stanowiska Termi B (Nanoglou 2004, cat. no. I-48).
References: Nanoglou 2004: Νανόγλου, Σ.,
Literatura: Nanoglou 2004: Νανόγλου, Σ., της βόρειας Ελλάδας. Το παράδειγμα της
Υποκείμενα και υλικός πολιτισμός στη Νεολιθική ανθρωπόμορφης ειδωλοπλαστικής της κεντρικής
της βόρειας Ελλάδας. Το παράδειγμα της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, αδημοσίευτη
ανθρωπόμορφης ειδωλοπλαστικής της κεντρικής διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, αδημοσίευτη Θεσσαλονίκης.
294
5 cm
0
231. Figurka kobiety 231. Clay female figurine
Muzeum/Nr inw.: Eforat Starożytności Regionu Museum/Inf. no.: Ephorate of Antiquities of Region
Saloniki, ΜΘ 10235 of Thessaloniki, ΜΘ 10235
Stanowisko: Wasilika C, Saloniki Provenance: Vasilika C, Thessaloniki
Materiał: Glina o jasnobrązowej barwie (10ΥR, Material: Clay light brown in colour (10ΥR, 7/4,
7/4), z domieszką mineralną, w tym z miką very pale brown), containing inclusions (mineral
and mica)
Stan zachowania: Figurka zachowana w dobrym Preservation: Relatively good preservation,
stanie choć fragmentarycznie; nie zachowała although fragmentary. The neck and the head are
się głowa i szyja; podstawa jest nieznacznie missing. The figurine’s base is slightly chipped.
wyszczerbiona.
Dimensions:
Wymiary: H. 7.9 cm
Wysokość 7,9 cm Μax. w. 5.35 cm
Maksymalna szerokość 5,35 cm Μax. th. 3.6 cm
Description: Schematic figurine of a standing
Opis: Schematyczna figurka stojącej kobiety. female. The torso is flattented and ellipsoid in
Ma spłaszczony tułów o owalnym kształcie, section, without any indication of the legs. The
z zaznaczonymi ramionami i uformowanymi arms are rudimentarily shaped, as lugs, while the
plastycznie piersiami. Nogi nie zostały breasts are formed plastically. Two pairs of vertical
ukształtowane. Po obu węższych stronach tułowia perforated holes, approximately 0.3 cm, in diameter,
znajdują się dwie pary pionowych przekłutych are opened on both narrow sides of the torso,
otworów o średnicy około 0,3 cm, przecinających crossing the arm lugs and the lower part of the torso
ramiona i niższą część tułowia na wysokości talii. respectively, at the height of the waist. Another
Kolejna para pionowych otworów znajduje się pair of vertical holes is placed on the upper part
w górnej części pleców figurki. Wszystkie otwory of the figurine’s back. All three pairs of holes were
295
zostały wykonane intencjonalnie, prawdopodobnie obviously intentional, which probably facilitated
w celu zawieszenia figurki. Na powierzchni, głównie the figurine’s use through suspension. Scattered
na ramionach i na węższych bokach tułowia, traces of orange-red colour can be discerned on the
znajdują się ślady pomarańczowo-czerwonego surface, mostly on the shoulders and the narrow
pigmentu. sides of the torso.
Bibliografia: Grammenos 1991, 133, fig. 18.129. Bibliography: Grammenos 1991, 133, fig. 18.129.
5 cm
0
296 Muzeum/Nr inw.: Eforat Starożytności Regionu Museum/Inf. no.: Ephorate of Antiquities of
Stanowisko: Wasilika C, Saloniki Provenance: Vasilika C, Thessaloniki
6/4), z szarym przełomem i śladami przepalenia; light brown), with a gray core and traces of fire.
zawiera domieszkę, głównie mineralną, w tym mikę It contains inclusions, mostly mineral and mica
Stan zachowania: Figurka zachowana Preservation: Fragmentary. It preserves the head,
fragmentarycznie; zachowała się głowa, szyja the neck and part of the shoulder. Various parts of
i częściowo ramiona; na powierzchni widoczne są its surface are chipped (nose, shoulder etc.).
odpryski (okolice nosa, ramion i in.).
Dimensions:
Wymiary: H. 8.05 cm
Wysokość 8,05 cm Max. w. 4.95 cm
Description: Head and neck of a schematic,
Opis: Głowa i szyja schematycznej figurki anthropomorphic figurine. The upper part of
antropomorficznej. Górna część głowy jest the head is flat and triangular in shape, while the
spłaszczona i trójkątna, natomiast nos ma formę protruding nose is almost conical, allowing thus the
stożka, co pozwala na włączenie tej figurki do characterisation of the figurine as bird-shaped. The
grupy artefaktów opisywanych jako figurki kształcie eyes are indicated as incised lozenges. The neck is
ptaka. Oczy przedstawiono w postaci nacinanych cylindrical and irregular ellipsoid in section. Incised
rombów. Cylindryczna szyja ma nieregularnie decoration, which consists of angular and curved
owalny przekrój. Całą powierzchnię figurki z obu lines, covers almost the entire surface of the figurine
stron, a także na głowie pokrywa ornament both on the front and rear side, as well as on the
nacinany w postaci skośnych i wygiętych linii. top of the head. The incisions on the head possibly
Dekoracja głowy prawdopodobnie przedstawia denote hair, while the linear patterns on the neck,
włosy, natomiast wzory liniowe na szyi, szczególnie especially in the front, are very hard to interpret:
z przodu, są trudne do interpretacji: mogły być they may simply express the manufacturer’s
jedynie wyrazem zamysłu artystycznego twórcy lub decorative mood, or they could indicate skin
stanowić elementy dekoracji skóry, jak np. tatuaże decoration, either through tatooing or dyeing. The
lub barwniki. Powierzchnia figurki jest wygładzona. surface is smoothed.
Bibliografia: Grammenos 1991, 133, fig. 18.113. Bibliography: Grammenos 1991, 133, fig. 18.113.
5 cm
297
233. Figurka kobiety 233. Clay female figurine
Stanowisko: Wasilika C, Saloniki; sektor ΙΙ, Provenance: Vasilika C. Sector ΙΙ, excavation unit 7.
jednostka eksploracyjna 7
Dating: Late Neolithic II
Chronologia: Późny neolit II
Material: Clay light brown in colour (10YR, 6/3,
Materiał: Glina o jasnobrązowej barwie (10YR, 6/3) pale brown), with few gray clouds. It contains
z kilkoma przebarwieniami; zawiera domieszkę, inclusions, mainly mineral and mica
głównie mineralną i mikę
Stan zachowania: Figurka zachowana Preservation: Possibly intact. Minor chips on one
prawdopodobnie w całości; niewielkie odpryski breast, arms and lower body.
znajdują się na piersiach, ramionach i dolnej części
Dimensions:
ciała.
H. 5.07 cm
Wysokość 5,07 cm Max. th. 1.68 cm
Maksymalna szerokośc 3,16 cm
Description: Schematic female figurine. The head is
entirely stylized, with its upper end flat and its nose
Opis: Schematyczna figurka kobieca. Stylizowana formed as a simple triangular lug (bird-shaped). No
na ptasią głowę, charakeryzuje się płaskim other facial characteristics are rendered apart from
zwieńczeniem i nosem w formie trójkątnej the eyes, indicated as two horizontal incisions. The
wypukłości. Oprócz oczu (w postaci dwóch arms, though broken, must have been shaped as
poziomych nacięć) nie przedstawiono żadnych cech triangular lugs. Its torso is flattened and ellipsoid
twarzy. Tułów jest spłaszczony i owalny w przekroju, in section. The breasts are plastically rendered,
piersi zostały uformowane plastycznie jako dwie as two lugs. Its surface is smoothed. It bears
wypukłości. Powierzchnia figurki jest wygładzona elaborate incised decoration, which covers both
i pokryta starannie wykonanym ornament sides of the torso and indicates perhaps clothing,
nacinanym, który pokrywa dwie strony tułowia. body decoration, jewellery or anatomical details.
298
Przypuszczalnie przedstawia on strój, dekorację A central, vertical incision between the breasts,
ciała, biżuterię lub szczegóły anatomiczne. Pomiędzy a lozenge and two twin vertical zigzags cover the
piersiami przebiega centralnie umieszczona pionowa front of the figurine. The rear side is decorated with
linia, obok której znajdują się romb i dwa pionowe a lozenge, two groups of oblique parallel incisions
zygzaki. Na tylnej powierzchni figurki znajduje się on the shoulders and two pairs of vertical lines on
romb i dwie grupy pionowych linii po każdej stronie either side of a central vertical one, which might
centralnej linii pionowej; przypuszczalnie elementy indicate the spine. On the upper, flattened, surface
te stanowią przedstawienie kręgosłupa. Na górnej, of the head there is a vertical and three crossed
spłaszczonej powierzchni głowy wykonano jedno horizontal incisions, possibly denoting the hair.
pionowe i trzy krzyżujące się poziome nacięcia –
Comments: For typological parallels, regarding the
prawdopodobnie przedstawienie włosów.
figurine’s general shape, see: Grammenos 1997, 52,
Uwagi: Analogie typologiczne (odnośnie kształtu Pl. 36.17 (Dimitra, Late Νeolithic).
figurki), zob. Gramenos 1997, 52, Pl. 36.17
Bibliography: Grammenos 1991, 113, pl. 36,10
(Dimitra, Late Νeolithic).
(ΜΚ 10); Maragkou 1996, 151–152, 295 cat. no.
Bibliografia: Grammenos 1991, 113, pl. 36,10 (ΜΚ 196.
10); Maragkou 1996, 151–152, 295 cat. no. 196.
Αρχαιολογικής Εταιρείας 117, Αθήνα 1991. Grammenos 1997: Γραμμένος Δ. Β. Νεολιθική
Grammenos 1997: Γραμμένος Δ. Β. Νεολιθική Μακεδονία, Αθήνα 1997. Maragkou 1996: Μαραγκού
Μακεδονία, Αθήνα 1997. Maragkou 1996: Μαραγκού Χ. Ειδωλοπλαστική, in: Παπαθανασόπουλος Γ.Α.
Χ. Ειδωλοπλαστική, in: Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (eds.), Νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα, Αθήνα
(eds.), Νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα, Αθήνα 1996, 146–152, 293–297.
1996, 146–152, 293–297.
5 cm
0
234. Fragment figurki 234. Part of an
antropomorficznej anthropomorphic figurine

Stanowisko: Aretousa Provenance: Arethousa
Materiał: Glina o czerwonawej barwie, zawierająca
drobnoziarnistą mikę
Material: Reddish clay with fine mica. The
one breast is chipped. Chippings on the plastic
299
protruding line
Stan zachowania: Brak głowy i ramion; jedna
z piersi jest ukruszona; widoczne odpryski na Preservation: The head and the arms are missing.
wystającym elemencie plastycznym. The one breast is chipped. Chippings on the plastic
protruding line.
Wymiary:
Zachowana wysokość: 9 cm Dimensions:
Zachowana szerokość 5 cm Pr. h. 9 cm
Zachowana grubość 1,5 cm Pr. w. 5 cm
Pr. th. 1.5 cm
Opis: Fragment figurki kobiecej o szczupłym
i spłaszczonym tułowiu, z piersiami w formie Description: Body of a female figurine. The body
małych półkulistych wypukłości. Poniżej brzucha, is slim and flat, while the breasts have the form of
po obu stronach, znajduje się wypukła listwa small hemispherical lugs. Under the belly plastic
plastyczna. Stopy nie zostały zaznaczone. Na tylnej protruding line on both sides. The feet are not
powierzchni, na wysokości miednicy umieszczono represented. In the rear side at the height of the
dwa okrągłe zagłębienia. Wąska, płaska podstawa pelvis two circular depressions. The narrow, flat base
sprawia, że figurka nie mogła być postawiona bez does not allow independent support.
podpórki.
Bibliography: Grammenos 1991, 140, fig. 16–17.
Bibliografia: Grammenos 1991, 140, fig. 16–17.
5 cm
0
235. Fragment figurki 235. P art of an
antropomorficznej anthropomorphic
figurine

Stanowisko: Aretousa Provenance: Arethousa
300 Materiał: Glina o szarej barwie, z szarym

przełomem; niekompletnie wypalona; wygładzona
Material: Grey clay with grey core. Incompletely
fired; burnished
Stan zachowania: Zachowana środkowa część Preservation: Only the mesial part of the body is
figurki; na tylnej powierzchni widoczne są odpryski. saved. Chippings on the rear side of the buttocks.
Zachowana wysokość 5 cm Pr. h. 5 cm
Zachowana szerokość 5 cm Pr. w. 5 cm
Zachowana grubość 2 cm Pr. th. 2 cm
Opis: Figurka z nieznacznie wystającą częścią Description: Slightly protruding belly. The slightly
brzuszną. Wypukłe pośladki oddzielone są od reszty protruding buttocks are separated by vertical
ciała pionowym nacięciem. Ornament nacinany incision. Incised decoration indicating probably
przedstawiający prawdopodobnie cechy anatomiczne, traces of anatomy, clothing or body decoration
strój lub dekorację ciała pokrywa figurkę z obu stron. covers both surfaces. In the upper surface horizontal
Z przodu, poniżej brzucha znajduje się poziomy stripe below the belly and arrow shaped incisions.
pas oraz nacięcia w kształcie strzałek. Na tylnej In the rear surface three vertical parallel lines and
powierzchni przedstawiono pionowe równoległe linie, oblique incisions on buttocks.
a na pośladkach skośne linie.
Bibliography: Grammenos 1991, 139–140.
Bibliografia: Grammenos 1991, 139–140.
5 cm
0

Materiał: Glina o brązowoszarej barwie, Material: Brown – grey clay with fine mica
301
z domieszką drobnoziarnistej miki
Preservation: Almost intact. The distal end of the
Stan zachowania: Zachowana prawie w całości; right triangular stump is broken. In the left side of
koniec dystalny prawej trójkątnej wypukłości jest the rear surface.
złamany.
Dimensions:
Wymiary: H. 8 cm
Wysokość 8 cm W. 4.1 cm
Grubość 1,5 cm
Description: Untreated surface slightly concave at
Opis: Figurka o niewygładzonej powierzchni, the rear side. The base is rounded. Head without
nieznacznie wklęsła w tylnej części, z zaokrągloną facial features. The arms are indicated by triangular
podstawą. Szczegóły anatomiczne twarzy nie zostały stumps. The feet are not mentioned. Sex unknown.
zaznaczone. Ramiona przedstawiono w formie
Comments: For Servia figurines: Phelps 2000.
trójkątnych wypukłości. Brak zarysowanych nóg.
Płeć niemożliwa do określenia. Bibliography: Heurtley 1939, 65, fig. 7 i.
Uwagi: Figurki ze stanowiska Serwia omawia References: Heurtley 1939: Heurtley W. A.

Phelps 2000. Prehistoric Macedonia. An archaeological
Bibliografia: Heurtley 1939, 65, fig. 7 i.
Literatura: Heurtley 1939: Heurtley W. A. Ages, Cambridge 1939. Phelps 2000: Phelps W. W.
Prehistoric Macedonia. An archaeological The Figurines, in: Ridley C. Wardle K. A. Mould C.
reconnaissance of Greek Macedonia (west of the (eds.), Servia I: Anglo-Hellenic Rescue Excavations
Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron 1971–1973 directed by K. Rhomiopoulou & C.
Ages, Cambridge 1939. Phelps 2000: Phelps W. W. Ridley: The Stratigraphy, Architecture, Small
The Figurines, in: Ridley C. Wardle K. A. Mould C.
(eds.), Serwia I: Anglo-Hellenic Rescue Excavations
1971–1973 directed by K. Rhomiopoulou & C.
Ridley: The Stratigraphy, Architecture, Small
Objects and Plant Remains, The Annual of the Objects and Plant Remains, The Annual of the
British School in Athens, Suppl. 32, London 2000, British School in Athens, Suppl. 32, London 2000,
192–206. 192–206.
5 cm
0
237. Fragment figurki 237. P art of an
antropomorficznej anthropomorphic
figurine
Materiał: Glina o ciemnoszarej barwie Material: Dark grey clay
Stan zachowania: Zachowana górna część figurki. Preservation: Only the upper part of the body is
saved.
Wymiary:
Zachowana wysokość 4,5 cm Dimensions:
Zachowana szerokość 2,5 cm Pr. h. 4.5 cm
Zachowana grubość 1,6 cm Pr. w. 2.5 cm
Pr. th. 1.6 cm
Opis: Fragment figurki w kształcie ptaka z długą
cylindryczną szyjką. Górna część głowy jest Description: Upper part of a bird shaped figurine
spłaszczona. W jej tylnej części przedstawiono with long cylindrical neck. The top of the head is
ornament w postaci czterech pionowych nacięć, flat. Above the front with four vertical incisions
wyobrażających prawdopodobnie włosy. Figurka and at rear side with horizontal parallel incisions
ma duży dziób; oczy oddane są za pomocą are possibly indicated the hair. Big beak-nose. The
poziomych nacinanych linii, a ramiona w formie eyes are mentioned with horizontal incisions. The
dwóch wypukłości zdobionych trzema nacinanymi arms consist of two protruding lugs and in each
równoległymi liniami poziomymi. Figurka shoulder three incised horizontal parallel lines are
wykonana została techniką „hollow inside”. distinguished. Made in “hollow inside” technique.
Uwagi: Figurki ze stanowiska Serwia omawia Comments: For Servia figurines: Phelps 2000.
Phelps 2000.
Bibliography: Heurtley 1939, 65, fig. 7 j.
Bibliografia: Heurtley 1939, 65, fig. 7 j.
Ages, Cambridge 1939. Phelps 2000: Phelps W. W. Ages, Cambridge 1939. Phelps 2000: Phelps W. W.
The Figurines, in: Ridley C. Wardle K. A. Mould C. The Figurines, in: Ridley C. Wardle K. A. Mould C.
(eds.), Serwia I: Anglo-Hellenic Rescue Excavations (eds.), Servia I: Anglo-Hellenic Rescue Excavations
1971–1973 directed by K. Rhomiopoulou & C. 1971–1973 directed by K. Rhomiopoulou & C.
Ridley: The Stratigraphy, Architecture, Small Ridley: The Stratigraphy, Architecture, Small
Objects and Plant Remains, The Annual of the Objects and Plant Remains, The Annual of the
British School in Athens, Suppl. 32, London 2000, British School in Athens, Suppl. 32, London 2000,
192–206. 192–206.
5 cm
303
0
238. Fragment figurki 238. Part of an
antropomorficznej anthropomorphic figurine

Materiał: Glina o szarej barwie Material: Grey clay
Stan zachowania: Zachowana głowa i szyja; figurka Preservation: Only the head and neck are saved.
złamana u podstawy szyi; na nosie i z tyłu głowy Broken at the base of the neck. It bears chips
widoczne są odpryski. to the nose and the back of the head. Scattered
incrustations/deposits.
Wymiary:
Zachowana wysokość 9,4 cm Dimensions:
Zachowana szerokość 4,9 cm Pr. h. 9.4 cm
Zachowana grubość 3,5 cm Pr. w. 4.9 cm
Pr. th. 3.5 cm
Opis: Figurka pokryta pierwotnie czerwonawym
pigmentem i wygładzona. Zachował się jedynie Description: Originally coated with reddish paint
jej lewy przód, strona tylna i głowa. Górna część and polished which now survives fragmented in
głowy jest spłaszczona i ma trójkątne zwieńczenie the left side of the front, the reverse side and the
przedstawiające prawdopodobnie fryzurę. Duży nos head. The top of the head is flat and triangular in
ma kształt dziobu; oczy oddane zostały za pomocą shape protruding on the crown indicating possibly
poziomych nacinanych linii. Poniżej nosa znajdują the hairstyle. Big beak nose. The eyes are indicated
się cztery odciśnięte, okrągłe otwory rozmieszczone with horizontal incised slits. Down the nose four
wzdłuż szyi. Podobne otwory wykonano u podstawy impressed roughly circular holes in a row along the
szyi. Z tyłu, na prawym ramieniu znajduje się long neck. Similar holes in the base of the neck. On
skierowany do środka żłobek, pod którym the right shoulder of the rear side starts a grooved
umiejscowione są odciskane otwory. Taki sam stripe directed towards the center. Down the stripe
ornament, jednak zachowany częściowo, widoczny jest impressed holes. Similar stripe on left shoulder, but
na lewym ramieniu. Żłobek umieszczony jest także na fragmentary survived. There is a stripe on the back.
plecach. Figurki ze stanowiska.
Comments: For Servia figurines: Phelps 2000
Uwagi: Figurki ze stanowiska Serwia omawia
Bibliography: Heurtley 1939, 78, fig. 35 k.
Phelps 2000.
Bibliografia: Heurtley 1939, 78, fig. 35 k.
reconnaissance of Greek Macedonia (west of the Ages, Cambridge 1939. Phelps 2000: Phelps W. W.
304 Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron

Ages, Cambridge 1939. Phelps 2000: Phelps W. W.
(eds.), Servia I: Anglo-Hellenic Rescue Excavations
1971–1973 directed by K. Rhomiopoulou & C.
(eds.), Serwia I: Anglo-Hellenic Rescue Excavations Ridley: The Stratigraphy, Architecture, Small
1971–1973 directed by K. Rhomiopoulou & C. Objects and Plant Remains, The Annual of the
Ridley: The Stratigraphy, Architecture, Small British School in Athens, Suppl. 32, London 2000,
Objects and Plant Remains, The Annual of the 192–206.
British School in Athens, Suppl. 32, London 2000,
192–206.
5 cm
0
239. Figurka antropomorficzna 239. Anthropomorfic figurine

Materiał: Marmur o białej barwie Material: White marble
Stan zachowania: Zachowana dolna część figurki Preservation: The lower part – below the waist –
(poniżej talii); barwa tylnej części zachowanego is preserved, the colour of the rear side has been
fragmentu uległa zmianom w wyniku procesów altered due to post-depositional effects.
podepozycyjnych.
Dimensions:
Wymiary: H. 5.7 cm
Wysokość, 5,7 cm W. 3.9 cm
Szerokość 3,9 cm Body diam. 2.2 cm
Średnica korpusu 2,2 cm
Description: The belly is enlarged and curved, the
Opis: Figurka z powiększonym i zaokrąglonym pelvis is wide and the pubic triangle is indicated
brzuchem, szeroką miednicą i zaznaczonym za with incision, while the legs are tall, robust and are
pomocą linii nacinanych trójkątem łonowym. separated with a biconvex deepening starting from
Długie i szerokie nogi zostały rozdzielone the pubic triangle. The rumps are schematically
wyraźnym pionowym wgłębieniem mającym swój shaped with a small volume, visible on the side face.
początek w okolicach trójkąta łonowego. Pośladki
Comments: The figurine belongs to the group
305
zostały przedstawione schematycznie; widoczne są
of Neolithic anthropomorphic marble sculpture,
po bokach figurki.
which is characterised by the naturalistic formation
Uwagi: Figurka ta reprezentuje grupę of the body. It is uncertain whether this trend was
zabytków neolitycznej rzeźby marmurowej, developed in an earlier phase (Early – Middle
która charakteryzuje się naturalistycznym Neolithic) than the other category of marble
przedstawianiem ciała ludzkiego. Nie jest pewne, figurines, the acroliths, which occur at the end
czy taki kierunek w przedstawieniach figuralnych of the Late Neolithic – Final Neolithic. Figurines
rozwinął się we wcześniejszych fazach neolitu similar to ΜΘ 27847 are located all over Greece
(wczesny-środkowy neolit), przed inną kategorią (see for a close parallel a figurine from Thessaly
figurek marmurowych, tj. akrolitów, które – Neolithic Culture in Greece, nr. 230), while in
wykonywano w późnym-schyłkowym neolicie. Macedonia an intact figurine of this category has
Figurki podobne do egzemplarza ΜΘ 27847 been found in Nea Nikomedeia. For a detailed
rejestrowane są na całym obszarze Grecji (bliską discussion of the known examples see Merousis
analogię stanowi figurka z Tesalii, zob. Neolithic 2014, 631–634, where the relevant bibliography is
Culture 1996, no 230); w Macedonii zachowana cited.
figurka tej kategorii została odkryta w Nea
Bibliography: Heurtley 1939, 78, fig. 34g, pl. IX.
Nikomidia. Szczegółowe omówienie znanych
dotychczas przykładów figurek podaje Merousis References: Heurtley 1939: Heurtley W. A.
2014, 631–634, gdzie przytaczana jest literatura Prehistoric Macedonia. An archaeological
przedmiotu. reconnaissance of Greek Macedonia (west of the
Bibliografia: Heurtley 1939, 78, fig. 34g, pl. IX.
Ages, Cambridge 1939. Merousis 2014. Neolithic
Literatura: Heurtley 1939: Heurtley W. A. Culture 1996: Papathanassopoulos G. A. (ed.),
Prehistoric Macedonia. An archaeological Neolithic Culture in Greece, Athens 1996.
Ages, Cambridge 1939. Merousis 2014
Neolithic Culture 1996: Papathanassopoulos G. A.
(ed.), Neolithic Culture in Greece, Athens 1996.
5 cm
0
240. Figurka antropomorficzna 240. Anthropomorfic figurine

Materiał: Marmur barwy białej Material: White marble
Stan zachowania: Dolny koniec jest wyszczerbiony; Preservation: The lower end is chipped, the rear
tylną stronę pokrywa gruba warstwa osadów. side is covered by a thick layer of sediments.
Minimalna średnica 2,2 cm Min. diam. 2.2 cm
Maksymalna średnica 3,5 cm Max. diam. 3.5 cm
Opis: Jest to zapewne abstrakcyjna forma figurki Description: Object which probably abstractly
antropomorficznej, składającej sie z dwóch ascribes the human form. It is formed by two
podobnych części. Górna, która ma nieco mniejszą successive parts with a similar elongated form,
szerokość i wyraźnie mniejszą wysokość, jest while the upper one has a slightly smaller width
prawdopodobnie wyobrażeniem głowy, natomiast and a clearly lesser height. The smaller probably
dolna – ciała. Zwężenie w miejscu styku dwóch indicated the head and the second the body, while
części może oznaczać szyję. Oczy zaznaczone są the area of reduced width between them could
za pomocą dwóch okrągłych zagłębień w górnej indicate the neck. The eyes are indicated with two
części figurki; piersi o podobnym kształcie circular depressions on the upper part, while the
zaznaczono w części dolnej. Nos, podobnie jak łono, breasts with another similar two placed lower. On
wyobrażono za pomocą znaku V. the upper flat surface of the head there is a circular
depression. The nose and the transition to the pubic
area are indicated with V-shaped incisions.
Uwagi: Forma omawianej figurki nie ma analogii Comments: The form of this figurine is not met
w żadnym zbiorze znalezisk neolitycznych. in the known assemblage of Neolithic figurines.
Inne figurki z obszaru Tesalii, które stanowią For other marble figurines from Thessaly that
schematyczne przedstawienia ciała ludzkiego, zob. schematically refer to the human body see Neolithic
Neolithic Culture 1996, no. 218, 219, 226, 227. Culture in Greece, no. 218, 219, 226, 227.
Bibliografia: Heurtley 1939, 78, fig. 34f, pl. IX. Bibliography: Heurtley 1939, 78, fig. 34f, pl. IX.
Ages, Cambridge 1939. Neolithic Culture 1996: Ages, Cambridge 1939. Neolithic Culture 1996:
Papathanassopoulos G. A. (ed.), Neolithic Culture Papathanassopoulos G. A. (ed.), Neolithic Culture
in Greece, Athens 1996. in Greece, Athens 1996.
5 cm
307
0
241. Stempel 241. Clay stamp

Materiał: Glina o czerwonawobrązowej Material: Clay reddish brown in colour (5YR, 6/4,
barwie(5YR, 6/4), z niewielką ilością domieszki, light reddish brown), with few inclusions and mica.
w tym miki. Powierzchnia pokryta jest osadami The surface is covered with sediments
Stan zachowania: Przedmiot zachowany prawie Preservation: Intact
w całości.
Dimensions:
Wymiary: H. 4.1 cm
Wysokośc 4,1 cm Base 5.8 x 2.3 cm
Podstawa 5,8 x 2,3 cm
Description: Stamp with an almost flat, elongate
Opis: Stempel z niemal płaską, wydłużoną i owalną and ellipsoid in shape base. It has a compact,
podstawą. Ma dołączony niewielki uchwyt inherent handle, almost conical in shape, without
o stożkowatym kształcie; brak jest otworu do a suspension hole. Its surface is coarse with minimal
zawierzenia. Powierzchnia stempla jest szorstka traces of smoothing. The “seal-face” of the stamp
i nosi nieznaczne ślady wygładzania. Ornament bears an incised decorative motif: dense, very fine
przedstawiony na stemplu: gęsto rozmieszczone, but relatively deep (1 to 1.5 mm) incisions on either
wątkie i stosunkowo głębokie (1–1,5 mm) nacięcia side of a central, fine incised line, which runs along
po każdej stronie, odchodzące od centralnie the longitudinal axis of the base.
umiejscowionej cienkiej linii nacinanej, która
Bibliography: Heurtley 1939, 165, fig. 35r, pl. X.
biegnie wzdłuż dłuższej osi podstawy.
Bibliografia: Heurtley 1939, 165, fig. 35r, pl. X.
5 cm
308
0

Materiał: Glina o szarawobrązowej barwie Material: Clay dark grayish brown in colour (7.5YR,
(7.5YR, 4 1-2), z niewielką ilością domieszki, 4 1-2, dark gray-brown), with few inclusions and
w tym miki; powierzchnia pokryta jest osadami mica. The surface is covered with sediments
Stan zachowania: Przedmiot zachowany prawie Preservation: Almost intact. Small chips on the
w całości; na powierzchni widoczne są niewielkie notched circumference of the base.
odpryski
Dimensions:
Wymiary: H. 3.15 cm
Wysokość 3,15 cm Base 5.45 x 2.2 cm
Description: The stamp has a flat, elongate
Opis: Stempel z płaską, wydłużoną podstawą base with a notched circumference and a solid,
z zębatym obwodem i z dołączonym jednolitym, inherent handle, almost circular in section, without
niemal okrągłym w przekroju uchwytem; brak a suspension hole. The surface of the base is
otworu do zawieszenia. Powierzchnia podstawy relatively smoothed, while the remaining surface of
jest wygładzona, natomiast pozostała powierzchnia the stamp is coarse. The underside of the base does
szorstka. Spód stempla nie ma żadnych nacinanych not bear any kind of incised or engraved design. In
czy żłobionych wzorów. W zasadzie „dekoracja” fact, the “decoration” of the stamp is limited to the
ogranicza się jedynie do zębatego uformowania notched formation of the circumference of its base:
obwodu podstawy, na które składa się sześć six serrations/triangular lugs on each long side.
żłobków/trójkątnych wypukłości na każdej
Comments: Such objects are regarded as unsuited
z dłuższych krawędzi.
to producing relief images when pressed into clay.
Uwagi: Badacze są zdania, że przedmioty tego Therefore, it is difficult to characterise them as seals,
typu nie nadawały się do wykonywania odcisków in the strict sense of the term. More probable is
w glinie, dlatego trudno przypisać im funkcję their use as pintaderas, i.e. for applying pigments
pieczęci w ścisłym znaczeniu tego słowa. Bardziej to leather, textiles or the human body, or even for
prawdopodobne jest, że służyły one jako pintadery stamping bread. Similar, concerning the general
– do nakładania pigmentów na ciało ludzkie shape and the notched formation of the base, is
albo do stemplowania brody. Podobny pod a clay Neolithic stamp (CMS V, no. 515) from
względem kształtu i formy podstawy jest gliniany Argissa Magoula. However, the base of the latter
stempel neolityczny z Argisa Magula (CMS V, no. bears a central deep lengthwise incision.
515), jednakże w jego podstawie jest centralnie
Bibliography: Heurtley 1939, 165, fig. 35s, pl. X.
umieszczone głębokie wzdłużne nacięcie.
References: CMS V: Corpus der minoischen
Bibliografia: Heurtley 1939, 165, fig. 35s, pl. X.
und mykenischen Siegel V, Kleinere griechische
Literatura: CMS V: Corpus der minoischen
und mykenischen Siegel V, Kleinere griechische
Sammlungen, Berlin 1975. Heurtley 1939: Heurtley
Sammlungen, Berlin 1975. Heurtley 1939: Heurtley
309
W. A. Prehistoric Macedonia. An archaeological Struma) in the Neolithic, Bronze, and Early Iron
5 cm
0

Saloniki, ΒΑΣ ΙΙ ΜΚ 62 Region of Thessaloniki, ΒΑΣ ΙΙ ΜΚ 62
Stanowisko: Wasilika, wykop II, jednostka Provenance: Vasilika, Thessaloniki. Trench II,
eksploracyjna 16 Excavation unit 16
Materiał: Glina o barwie ochry (10YR, 6/3), Material: Clay ocher in colour (10YR, 6/3, pale
z niewielką ilością domieszki, w tym miki brown), with few inclusions and mica.
Stan zachowania: Jeden koniec podstawy jest Preservation: One ending of the base is broken.
złamany; widoczne są szare przebarwienia Gray clouds (firing traces), mainly in the area of the
(ślady wypału), głównie w okolicach złamanego broken ending.
zakończenia.
Dimensions:
Wymiary: H. 3.75 cm
Wysokość 3,75 cm Base 4.4 x 1.5 cm
Description: Stamp with a flat, elongate and
Opis: Stempel z płaską, wydłużoną i owalną ellipsoid in shape base and a solid, inherent handle,
w kształcie podstawą oraz z dołączonym almost circular in section, without a suspension
uchwytem o niemal kolistym przekroju; brak hole. The surface of the stamp is smoothed. On the
otworu do zawieszenia. Powierzchnia stempla jest “seal-face” of the stamp there is a series of dense,
wygładzona. Na dolnej stronie znajduje się grupa fine, successive angled incisions, zigzag in shape.
gęsto rozmieszczonych, cienkich nacięć w postaci
Comments: Clay stamps bearing similar motifs,
zygzaków.
arranged either transversely or lengthwise on
Uwagi: Stemple gliniane z podobnymi motywami the “seal-face”, are also known from other sites of
umieszczonymi skośnie lub podłużnie na tłoku są Macedonia, although dated to the Early Neolithic
310 znane także z innych stanowisk Macedonii, choć

datowane są na wczesny neolit (np. Nea Nikomidia
(e.g. Nea Nikomedeia and Giannitsa B’).
Bibliography: CMS VS3, 9–10, 13–14, 594, 614
i Janitsa B’).
no. 424; Grammenos 1991, 111, Πίν. 33.62; Ancient
Bibliografia: CMS VS3, 9–10, 13–14, 594, 614 no. Macedonia,125 αρ. κατ. 17.
424; Grammenos 1991, 111, Πίν. 33.62; Ancient
References: Ancient Macedonia 1988: Αρχαία
Macedonia,125 αρ. κατ. 17.
Μακεδονία. Κατάλογος έκθεσης, Museum of
Literatura: Ancient Macedonia 1988: Αρχαία Victoria, Melbourne, 25 November 1988 – 19
Μακεδονία. Κατάλογος έκθεσης, Museum of February 1989. Queensland Museum, Brisbane,
Victoria, Melbourne, 25 November 1988 – 19 11 March – 30 April 1989. Australian Museum,
February 1989. Queensland Museum, Brisbane, Sydney, 20 May – 23 July 1989, Αθήνα 1988. CMS
11 March – 30 April 1989. Australian Museum, VS3: Corpus der minoischen und mykenischen
Sydney, 20 May – 23 July 1989, Αθήνα 1988. CMS Siegel V, Kleinere griechische Sammlungen, Suppl.
VS3: Corpus der minoischen und mykenischen 3, Neufunde aus Griechenland und westlichen
Siegel V, Kleinere griechische Sammlungen, Suppl. Türkei, Mainz 2004. Grammenos 1991: Γραμμένος,
3, Neufunde aus Griechenland und westlichen Δ. Νεολιθικές Έρευνες στην Κεντρική και
Türkei, Mainz 2004. Grammenos 1991: Γραμμένος, Ανατολική Μακεδονία, Βιβλιοθήκη της Εν Αθήναις
Δ. Νεολιθικές Έρευνες στην Κεντρική και Αρχαιολογικής Εταιρείας 117, Αθήνα 1991.
Ανατολική Μακεδονία, Βιβλιοθήκη της Εν Αθήναις
5 cm
0
244. Naczynie miniaturowe 244. Miniature vessel

Materiał: Glina o jasnoczerwonawobrązowej Material: Clay light reddish brown in colour, coarse
barwie, gruboziarnista
Stan zachowania: Krawędź i uszka są
wyszczerbione.
grained
Preservation: The rim and the lugs are chipped. 311
Dimensions:
Wymiary: H. 4.8 cm
Średnica podstawy 3,8 cm Wall th. 0.9 cm
Description: Bowl with a high and wide foot
Opis: Miseczka na wysokiej i szerokiej nóżce, with a flat base. It bore two diametrically placed
z płaskim dnem. Naprzeciwlegle umieszczone perforated horizontal lugs, possibly for its
są na niej dwa przekłute poziome uszka służące suspension. The surface is coarse, light reddish
prawdopodobnie do zawieszania. Powierzchnia jest brown in colour.
szorstka i ma barwę jasnoczerwonawobrazową.
Comments: Miniscule vessels are part of the
Uwagi: Małe naczynia stanowią część neolitycznego “miniature” Neolithic material world, together
miniaturowego świata kultury materialnej, obok with the zoomorphic and anthropomorphic
figurek zoomorficznych i antropomorficznych, representations, the models of houses and
modeli domostw i codziennych utensyliów household utensils and the miniature models of
czy narzędzi. Żaden z tych przedmiotów nie other artefacts, such as tools. Since none of these
ma praktycznego zastosowania, stąd pojawiło vessels can be used in everyday activities, there
się wiele interpretacji na ich temat. Według are many interpretations proposed for their use,
niektórych badaczy były to zabawki dziecięce e.g. that they were children’s toys or even creations
albo wytwory uczniów poznających tajniki of apprentice potters (they are commonly pinch
ceramicznego rzemiosła (często są one ulepione pots, handmade of a lump of clay). However, the
ręcznie z jednego kawałka gliny). Jednak według predominant view is that they are related to ritual
dominującej opinii, miały one związek z praktykami practices, either funeral, as they are often found as
rytualnymi, przypuszczalnie pogrzebowymi, na co offerings in burials, or household, as they are found
wskazywałoby ich częste występowanie w grobach in assemblages in domestic archaeological contexts,
lub w kontekstach mieszkalnych, jak to miało as is the case for the particular miniature vases from
miejsce w przypadku znalezisk z Olintu (por. Olynthus. For a discussion regarding miniature
dyskusja na temat naczyń miniaturowych: Perlès vessels see Perlès 2001, 267–270.
2001, 267–270).
Bibliography: Mylonas 1929, 27, fig. 41.1.
Bibliografia: Mylonas 1929, 27, fig. 41.1.
Excavations at Olynthus. Part I, The Neolithic Settlement, Baltimore 1929. Perlès 2001: Perlès C.
Settlement, Baltimore 1929. Perlès 2001: Perlès C. The Early Neolithic in Greece. The first farming
The Early Neolithic in Greece. The first farming communities in Europe, Cambridge 2001.
communities in Europe, Cambridge 2001.
5 cm
312
0

Materiał: Glina o szarawej barwie, średnioziarnista Material: Clay grayish in colour, medium
Stan zachowania: Wyszczerbiona krawędź; brak Preservation: The rim is chipped, one lug is broken.
jednego uszka.
Dimensions:
Wymiary: H. 3.7 cm
Description: Closed vessel with a convex base,
Opis: Wąskootworowe naczynie z wypukłym a cylindrical neck and a spherical body, on the
dnem, cylindryczną szyjką i kulistym brzuścem, na periphery of which five vertical perforated lugs are
krańcach którego umieszczono pięć przekłutych symmetrically placed, probably for its suspension.
pionowych uszek służących prawdopodobnie The surface is smoothed, brown, bearing
do zawieszania. Powierzchnia jest wygładzona, dissimilarities in colour.
brązowa, z przebarwieniami.
Literatura: Mylonas 1929: Mylonas G. E. Literatura: Mylonas 1929: Mylonas G. E.
Autor: Anastasia Dimoula Autor: Anastasia Dimoula
5 cm
0

Stanowisko: Olint
Provenance: Olynthus
313
Materiał: Glina o czerwonej barwie, Material: Clay red in colour, coarse grained
z gruboziarnistą domieszką
Preservation: Intact, worn
Stan zachowania: Naczynie zachowane w całości;
Dimensions:
ma ślady eksploatacji.
H. 3.1 cm
Wysokość 3,1 cm Base diam. 4 cm
Średnica dna 4 cm
Description: Broad and shallow basin with
a narrow flat base, a carinated body with a vertical
Opis: Szerokie i płytkie ostroprofilowe naczynie upper part and lip and thick walls. In the upper part
misowate z wąskim płaskim dnem, pionowym of the body a vertical lug is placed. The surface is
wylewem i grubymi ściankami. W górnej części red in colour, coarsely burnished on the exterior.
brzuśca znajduje się pionowe uszko. Zewnętrzna
powierzchnia nosi ślady przecierania.
Literatura: Mylonas 1929: Mylonas G. E. Settlement, Baltimore 1929.
5 cm
0
247. N aczynie 247. M iniature vessel with
minaturowe incised decoration

314
Materiał: Glina o czerwonawej barwie, Material: Clay reddish in colour, fine grained
Preservation: The rim and the handle are chipped.
Stan zachowania: Wyszczerbiona krawędź
Dimensions:
i uchwyt.
H. 4.2 cm
Wysokość 4,2 cm Base diam. 3 cm
Średnica dna 3 cm
Description: Closed vessel with a flat base,
a spherical body, a probably cylindrical neck and
Opis: Wąskootworowe naczynie z płaskim a vertical banded handle. The surface is red in
dnem, kulistym brzuścem, cylindryczną szyjką colour and polished, bearing incised decoration
i pionowym taśmowatym uchwytem. Powierzchnia with a sharp tool on the shoulder. There are
jest wypolerowana; na barku widoczny jest nacinany consecutive pairs of dots on the periphery and
ornament wykonany ostrym narzędziem. a continuous linear zigzag pattern on the shoulder.
Bibliografia: Mylonas 1929, 44, fig. 64. Bibliography: Mylonas 1929, 44, fig. 64.
5 cm
0

315
Materiał: Glina o jasnoszarobrązowej barwie, Material: Clay light grayish brown in colour, coarse
gruboziarnista grained
Stan zachowania: Naczynie zachowane w całości; Preservation: Intact, one lug is chipped.
jeden z uchwytów jest wyszczerbiony.
Dimensions:
Wymiary: H. 3.8 cm
Średnica dna 2,3 cm Wall th. 0.6 cm
Description: Hole mouthed vessel, deep with a flat
Opis: Głębokie naczynie ostroprofilowe z płaskim base, a carinated body, a vertical rim and thick
dnem, pionowym wylewem i grubymi ściankami. walls. Two mastoid lugs are placed diametrically on
Na załomie brzuśca naprzeciwlegle umieszczono the carination. The surface is coarse, light grayish
dwa wystające uszka. Powierzchnia naczynia brown in colour and bears firing clouds.
jest szorstka, jasnoszarobrązowa i posiada
przebarwienia powstałe na skutek wypału.
Literatura: Mylonas 1929: Mylonas G. E. Settlement, Baltimore 1929.
5 cm
0
249. Dzban 249. Piriform juglet

Stanowisko: Gallikos (Salamanle) Provenance: Gallikos (Salamanle)
Materiał: Glina o ciemnobrązowej barwie (5 Material: Clay dark brown (5 YR 3/2 dark reddish
316 YR 3/2 ), z różnego rodzaju domieszką, w tym

z miką; zewnętrzna powierzchnia jest wygładzona,
brown) with mica and several inclusions. Burnished
outer surface, especially in the area of the neck.
zwłaszcza w okolicach szyjki.
Preservation: The handle is reconstructed.
Stan zachowania: Uchwyt naczynia został
Dimensions:
zrekonstruowany.
H. 9.3 cm
Wysokość 9,3 cm Base diam. approx. 3.9 cm
Średnica wylewu 3,8 cm Th. 0.5 cm
Średnica dna ok. 3,9 cm
Description: Piriform juglet with a vertical rim,
Grubość 0,5 cm 
which tends to acquire a spout due to a small
Opis: Dzban o gruszkowatym kształcie z pionowym volume of clay placed on its front. The neck is tall,
wylewem i z nieznacznie zaznaczonym dziobkiem. biconcave and opens slightly upwards. The body is
Posiada on wysoką, dwustożkowatą i rozszerzająca almost globular and the flat base is slightly concave.
się u góry szyjkę, kulisty brzusiec i nieznacznie The handle is vertical, possibly semicircular in
wklęsłe dno. Uchwyty, prawdopodobnie section, and is reconstructed as slightly raised
o okrągłym przekroju, zostały zrekonstruowane above the rim with an arched shape. On the base
w formie łuków nieznacznie wystających ponad of the neck there is a zone, formed by two parallel
krawędź. U podstawy szyjki znajduje się ornament incisions, in which a series of depressions is
w postaci dwóch równoległych nacięć, pomiędzy matriculated, either circular and regular in form
którymi umieszczono wgłębienia o regularnym or elongated and more irregular. The belly bears
lub nieregularnym i wydłużonym kształcie. Na incised decoration with as series of inverted, cross-
brzuścu umieszczono zdobienia w formie grup hatched triangles.
odwróconych, zaszrafowanych trójkątów.
Comments: For similar shape and decoration see:
Uwagi: Analogie dotyczące kształtu i ornamentu from Archondiko Deliopoulos 2010, 89, fig. 3, c.
pochodzą np. z Archondiko (Deliopoulos 2010, 89,
fig. 3, c).
Ages, Cambridge 1939. Deliopoulos 2010. Ages, Cambridge 1939. Deliopoulos 2010.
5 cm
0
317
250. N óżka i fragment 250. Table leg with incised
stolika decoration

Materiał: Glina o barwie brązowej, z gruboziarnistą Material: Clay brown in colour, coarse grained
domieszką
Preservation: The leg and small part of the body of
Stan zachowania: Zachowała się nóżka i niewielka the vessel are preserved.
część brzuśca.
Dimensions:
Wymiary: H. 9.5 cm
Wysokość 9,5 cm Base diam. 2.5 cm
Description: Cylindrical leg with a flat base that
Opis: Cylindryczna nóżka z płaską podstawą, widens toward its attachment to the body. The
rozszerzająca się w kierunku połączenia z brzuścem. surface is coarse and brown in colour, while its
Jej powierzchnia o brązowej barwie jest szorstka visible part is covered with incised decoration
i pokryta częściowo ornamentem nacinanym, with a sharp tool. The patterns are linear and form
wykonanym za pomocą ostrego narzędzia. successive angles and lozenges, occasionally with
Zdobienie składa się z motywów linearnych curved endings. The foot belonged to a table,
tworzących różne figury, w tym romby, niekiedy probably a tripod.
z wygiętymi zakończeniami.
Uwagi: Nóżki należące do naczyń typu trójnogi Comments: Legs belonging to tripod or tetrapod
lub czwórnogi, z płytkim brzuścem i pionowymi vessels with a wide and shallow body with vertical
ściankami, o trójkątnym lub kwadratowym walls, triangular or square in shape, and which
kształcie, które zazwyczaj mają starannie wykonaną usually bear on the exterior elaborate painted or
malowaną bądź nacinaną ornamentykę, znajdowane incised decoration, are located throughout the
są na stanowiskach neolitycznych na obszarze Neolithic in the Aegean and the Balkans. Vessels
Egei i Bałkanów. Naczynia tego typu określane są of this type are also known as “offering tables” or
często jako stoły ofiarne albo ołtarze, ponieważ ich “altars”, as their size and shape (small or medium
rozmiary i kształt (niewielkiej lub średniej wielkości; and shallow), in combination with the absence of
płytkie), a także brak śladów działania ognia na fire and use wear traces on their surface, excludes
powierzchni wykluczają możliwość użytkowania their use for everyday household activities, while
ich w codziennych domowych czynnościach. their decoration invests them with significant
Dodatkowo, ich znaczenie podkreślają zdobienia. meanings. Therefore they are considered as possibly
Stąd też artefakty te interpretowane są jako related to ritual practices, which probably took place
przedmioty związane z praktykami rytualnymi, in the context of the household, or social events
które prawdopodobnie miały miejsce w kontekście such as gatherings or meals. For parallels regarding
wydarzeń domowych lub społecznych, jak np. shape and decoration see Papadimitriou & Tsirtsoni
zgromadzenia lub spożywanie posiłków. Analogie 2010, no 42, Neolithic Culture in Greece, 330, no.
dotyczące morfologii i ornamentyki tego typu 269.
318 naczyń, zob. Papadimitriou & Tsirtsoni 2010, no 42;

Neolithic Culture 1996, 330, no. 269.
Literatura: Mylonas 1929: Mylonas G. E. Settlement, Baltimore 1929. Neolithic Culture 1996:
Excavations at Olynthus. Part I, The Neolithic Papathanassopoulos G. A. (ed.), Neolithic Culture
Settlement, Baltimore 1929. Neolithic Culture 1996: in Greece, Athens 1996. Papadimitriou & Tsirtsoni
Papathanassopoulos G. A. (ed.), Neolithic Culture 2010: Papadimitriou N. & Tsirtsoni Z. (eds), Greece
in Greece, Athens 1996. Papadimitriou & Tsirtsoni in the broader cultural context of the Balkans
2010: Papadimitriou N. & Tsirtsoni Z. (eds), Greece during the 5th and 4th millennia B.C., Museum of
in the broader cultural context of the Balkans Cycladic Art, Athens 2010, 93–103.
during the 5th and 4th millennia B.C., Museum of
Cycladic Art, Athens 2010, 93–103.
5 cm
0
251. N óżka i fragment 251. Table leg with incised
stolika decoration

Chronologia: Późny neolit
Materiał: Glina o czerwonej barwie, gruboziarnista
Dating: Late Neolithic
Material: Clay red in colour, coarse grained
319
Stan zachowania: Zachowała się nóżka i niewielka Preservation: The leg and small part of the body
część brzuśca. with the rim of the vessel are preserved.
Opis: Krótka nóżka o niemal stożkowatym Description: Short leg almost conical in shape,
kształcie, stanowiąca element płytkiego pionowego which belonged to a tripod or tetrapod table,
trójnogu lub czwórnogu z grubymi ściankami shallow, with vertical thick walls and rim. The
i krawędzią. Jej powierzchnia o jasnoczerwonej surface is light red in colour, smoothed on the
barwie jest wygładzona na zewnętrznej i szorstka na exterior and coarse on the interior, while its visible
wewnętrznej stronie. Zachowana część ma nacinany part bears incised decoration with a sharp tool. The
ornament wykonany ostrym narzędziem. Zdobienie patterns are linear with successive angles on the
składa sie z motywów linearnych rozmieszczonych body, and vertical, diagonal and curved lines on the
pod różnymi kątami na brzuścu i z pionowych, leg.
skośnych i zakrzywionych linii na nóżce.
Bibliography: Mylonas 1929, 41, fig. 60c.
Bibliografia: Mylonas 1929, 41, fig. 60c.
Kalindria
Gynaikokastro
Limnotopos
Akropotamos
Mandalo
Loutra Cave, Aridaia
Kastanas
Armenochori Aravissos Gefyra/Topcin
Archontiko
Episkopi Axos
Nea Anchialos
Giannitsa
Polyplatanos Sindos
Toumba Chatzinota Angelochori
Mavropigi Fyllotsairi
Nea Nikomedeia
Kleitos
Dispilio Xeropigado Paliambela Kolindrou
Avgi Methone
Kremasti Koiladas Kallipetra-Lefkopetra
Argos Orestiko Makriyalos
Ano Komi Paliambela, Roditis
Revenia Korinou
Platania/Boubousti Ritini
Vasilara Rachi
Servia
Aiani
Paliochano Spartou
Polemistra Aianis
Goules
Agios Dimitrios, (Spathes, Xerolaki)
Leivithra
Pigi Athinas
Platamonas
Pigi Artemidos
Patronat Honorowy
ISBN: 978-83-60109-45-8

Kat Maced Vol 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kat Maced Vol 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Promachonas-Topolnica Pot

Gallikos/Salamanle Maara Cave

Leivithra Sani Koukos Sykias

Toumba Chatzinota Angelochori

© Greek Ministry of Education, Culture and Religious Affairs

Autorzy tekstów Fotografie

Podziękowania dla dr Areti Hondrogianni, dr Dimitra Malamidou,

Authors of texts Translations

Many thanks to: Dr. Areti Hondrogianni, Dr. Dimitra Malamidou,

10 Author: Maria Pappa

5. P iecyk (Pyraunos) 5. B rasier (Pyraunos)

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

8. Naczynie kuchenne 8. Cooking pot

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

16 okresu są reprezentowane przez formy szeroko-

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

18 Chronologia: Późny neolit II

20 neolitycznym. Por. analogie: Dimoula et al. 2014,

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

13. N aczynie z dwoma 13. Two-handled

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

24 Chronologia: Wczesna epoka brązu

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

32 Chronologia: Wczesna epoka brązu

34 Prehistoric Macedonia. An archaeological

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

27. Dzban 27. J ug with painted

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

40 w postaci pasów rozmieszczonych na wylewie

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

29. Dzban 29. Juglet

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

30. Amfora 30. Amphora shaped vessel

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

44 części brzuśca. Wylew jest lekko rozchylony, szyjka

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

46 Autor: Evangelia Tsangaraki

32. Naczynie kuchenne 32. Clay cooking pot

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

35. P okrywka naczynia 35. L id of a storage

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

52 górnej wklęsłej powierzchni pokrywki, służył do

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

54 Stanowisko: Kastanas, warstwa 18

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

56 wnioskiem – opartym na analizie śladów zużycia

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

40. Ciężarek 40. Stone weight

Muzeum/Nr inw.: Muzeum Archeologiczne Museum/Inf. no.: Archaeological Museum of

5. P iecyk (Pyraunos) 5. B rasier (Pyraunos)

13. N aczynie z dwoma 13. Two-handled

27. Dzban 27. J ug with painted

35. P okrywka naczynia 35. L id of a storage

56. C iężarek z przewężeniami 56. Waisted weight

63. P rzęślik 63. C lay biconical

64. P rzęślik 64. C lay biconical

67. P rzęślik 67. Stone conical spindle

68. P rzęślik 68. C lay biconical

69. P rzęślik 69. Stone conical spindle

75. P rzęślik 75. C lay conical

76. P rzęślik 76. C lay biconical

77. P rzęślik 77. C lay biconical

78. R eutylizowany 78. R ecycled

79. Reutylizowany fragment 79. R ecycled rounded