INFOTEH-JAHORINA Vol. 11, March 2012.

Reverzibilne hidroelektrane

Jevto Simić
student prvog ciklusa studija
Univerzitet u Istočnom Sarajevu elektrotehnički fakultet
Istočno Sarajevo, Bosna i Hercegovina
simic89@gmail.com

Sadržaj—Reverzibilne hidroelektrane predstavljaju sistem za
skladištenje električne energije koji nije skup prilikom izgradnje
i odžavanja, ima veliki stepen iskorišćenja, veliki kapacitet i dug
vek trajanja. U ovom radu je objašnjen sam princip rada
reverzibilnih hidroelektrana i četiri konkretna primera sa naših
prostora sa njihovim osnovnim osobinama.
gornje jezero a nakon toga u vreme kada su potrebe potrošača
za električnom energijom veće tu istu vodu koriste za
proizvodnju električne energije i prodaju je po skupljoj ceni.
Na slici 1 su prikazani grafički tokovi vode i energije u
pojedinim oblastima rada:

Ključne reči- skladištenje energije; pumpa; turbina; gornja

akumulacija; donja akumulacija;

I. UVOD
U elektroenergetskom sistemu uvek mora da postoji
ravnoteža između energije koju proizvode elektrane i energije
koja je potrebna potrošačima u svakom momentu.
Taj problem se rešava izgradnjom reverzibilnih
hidroelektrana koje troše višak električne energije u vreme
smanjene potrošnje a ulažu energiju u mrežu kada je potrošnja
najveća.

II. OSOBINE I ISTORIJSKI RAZVOJ

Reverzibilne hidroelektrane su hidroenergetski objekti koji
imaju mogućnost promene funkcije agregata pa isti uređaj
može da radi kao električni motor i pumpa, a potom kao
generator i turbina. U oba načina rada pretežno se koristi ista
voda jer su vlastiti prirodni dotoci minimalni. Kada sistem radi
kao pumpa, akumuliše vodu i pokreće ga motor koji se napaja
iz mreže. Tako akumulisanu vodu (energiju) isti sistem, ali u
drugom načinu rada, koristi za proizvodnju struje u doba
najveće potrošnje.
Reverzibilna hidroelektrana ima dva skladišta vodene
mase[1]:
- Gornja akumulacija- ima istu ulogu kao
akumulaciono jezero kod klasičnih hidroelektrana.
Gradnjom brane osigurava se akumulacija vode,
koja kada protiče kroz postrojenje ima za posledicu
proizvodnju električne nergije.
- Donja akumulacija- voda koja izlazi iz hidroelektrane
prelazi u drugo, donje, akumulaciono jezero i ne
vraća se u osnovni tok reke.
Pošto je teško upravljati proizvodnjom električne energije
koja se dobija iz termoelektrana i u poslednje vreme sve više
vetroelektrana onda se u doba manje potrošnje (obično noću)
javljaju viškovi električne energije pa to ima za posledicu
manju cenu struje u tom periodu. Reverzibilne hidroelektrane
plaćaju tu nižu cenu struje i koriste je da akumulišu vodu u
Slika 1. Šema reverzibilne hidroelektrane
U nekoliko slučajeva, kao što je u Kijevu (Kiev, Ukrajina),
Gestadu (Geestacht, Nemačka) i Rokon Mauntan (Raccoon
Mountain, USA), velike reke služe kao donji akumulacioni
bazen. [2]
Postoje postrojenja koja koriste napuštene rudnike kao
donji akumulacioni bazen, ali u većini slučajeva to su prirodni
bazeni ili iskopani bazeni. Čiste reverzibilne hidroelektrane
razmenjuju vodu između dva bazena, ali kombinovane
reverzibilne hidroelektrane ujedno generišu električnu energiju
kao konvekcione hidroelektrane kroz energiju toka vode. Za
elektrane koje koriste takozvani sistem napumpanog bazena
možemo reći da su konvencionalne hidroelektrane.
Konvencionalne hidroelektrane koje koriste akumulaciju vode
mogu imati sličnu ulogu u električnoj mreži kao one sa
sistemom napumpanog bazena, tako da odgađaju proizvodnju
električne energije sve dok to nije potrebno.
Uzimajući u obzir gubitke usled isparavanja akumulisane
vode i gubitke usled pretvaranja, približno 70% do 85%
električne energije koja se koristi za napumpavanje vode u viši
bazen može biti vraćeno. Ova tehnologija je trenutno
najisplativija u smislu čuvanja velike količine električne
energije, ali troškovi izgradnje i prisutnost problema pogodnog

- 1081 -
geografskog položaja (razlika u visini između bazena) su Napon 11 kV
kritični faktori u odluci o izgradnji. Faktor snage 0,95
Jedini način da stvorimo značajniju količinu električne Brzina obrtanja 428,6 ob/min
energije je taj da imamo veliku količinu vode na što većem Osobine motora
brdu iznad donjeg bazena. Na primer, 1000 kilograma vode (1
kubni metar) na vrhu 100 metara visokog tornja ima Snaga 310 MW
potencijalnu energiju od oko 0,272 KWh. Na nekim Napon 11 kV
područjima visinska razlika između donjeg i gornjeg bazena se Faktor snage 1,0
pojavljuje prirodno, a na nekim se pravi veštački.
Brzina obrtanja 428,6 ob/min
Sistem sa napumpanim bazenom prvi put je izveden 1890. Sinhroni start ,,back to back’’
Godine u Italiji u Švajcarskoj. Reverzibilne turbine su se Osobine generatora za start pumpe (postojećeg agregata HE
pojavile tek 1930. godine. Bajina Bašta)
Snaga 110 MVA
III. REVERZIBILNA HIDROELEKTRANA BAJINA BAŠTA Napon 15,65 kV
Reverzibilna hidroelektrana Bajina Bašta je po mnogo Faktor snage 0,95
čemu jedinstvena na celom svetu, na primer, ima najveću Brzina obrtanja 136,4 ob/min
akumulaciju od oko 150 miliona m3 vode na Tari a ima i jedan Preko sabirnica 220
od najvećih neto padova vode u svetu od 610 m. [3] Sinhroni start
kV
Osnovne tehničke osobine RHE Bajina Bašta prikazane su
u tabeli 1. Na slici 2 je prikazana panorama RHE Bajina Bašta.

TABELA I. OSNOVNE TEHNIČKE OSOBINE RHE BAJINA BAŠTA

Osnovni podaci
Korisna zapremina akumulacije 150 X 106 m3
Ukupna zapremina akumulacije 340 X 106 m3
Visina gornje akumulacije 880 m NM
Instalirani protok 126 m3/s
Instalirana snaga 594 MW
Prosečna proizvodnja 800 GWh godišnje
Maksimalni energetski sadržaj 190 GWh
Osobine pumpe
Visina pumpe 621,3-531,7 m
Učinak pumpnog rada (H=max) 36,7 m3/s
Učinak pumpnog rada (H=min) 50,8 m3/s
Maksimalna snaga 310 MW Slika 2. RHE Bajina Bašta-panorama
Brzina obrtanja 428,6 ob/min
IV. REVERZIBILNA HIDROELEKTRANA VELEBIT
Osobine turbine
Reverzibilna hidroelektrana Velebit (ranije Obrovac)
Neto pad (maksimalni) 609 m
izgrađena je na reci Zrmanji, a na Gračačkoj visoravni
Neto pad (normalni) 554,3 m prikuplja vode reka Ričice i Opsenice te potoka Otuče i
Neto pad (minimalni) 506,4 m Krivaka. U pumpnom pogonu, koristi noćni višak energije,
Snaga (pri maksimalnoj visini H) 315 MW
pumpa vodu iz donje akumulacije na Zrmanji u gornju
akumulaciju na Gračačkoj visoravni da bi se ta ista voda
Snaga (pri normalnoj visini H) 294 MW ponovo mogla koristiti za proizvodnju električne energije u
Snaga (pri minimalnoj visini H) 243 MW period povećane potražnje za njom. U RHE Velebit ugrađena
Brzina okretanja 428,6 ob/min su dva agregata koja mogu raditi u četiri načina rada:
generatorskom, motornom te u dva načina rada
Tip i proizvođač Francisova, Toshiba
kompenzatorskog rada. Mašinska prostorija elektrane se nalazi
Septembar 1982.
Vreme puštanja u pogon na 11,00 m NM, uzvodno od Obrovca. Izgradnja elektrane
godine
započela je 1978. godine i trajala je sedam godina pa je u
Osobine generatora
redovnom pogonu od 1984. godine. Elektrana godišnje radi
Proizvođač Končar oko 4000 do 4500 sati, od čega 50% vremena u turbinskom,
Snaga 315 MW oko 30% u pumpnom, a ostatak vremena u kompenzatorskom
načinu rada. [4]

- 1082 -
 Osnovne tehničke osobine RHE Velebit predstavljene su u
tabeli 2.

TABELA II. OSNOVNE TEHNIČKE OSOBINE RHE VELEBIT

Hidrološki podaci
Srednji protok 119,4 m3/s
Akumulaciono jezero- bazen Opsenica (gornji)
Zapremina 2,7 X 106 m3
Najveća visina nivoa 575,00 m NM
Akumulaciono jezero- bazen Štikada (gornji)
Zapremina 13,66 X 106 m3
Korisna zapremina 9,6 X 106 m3
Najveća radna visina nivoa 553,50 m NM
Najveća visina preljeva 554,00 m NM Slika 3. Položaj akumulacionih jezera RHE Velebit
Najniža radna visina nivoa 550,00 m NM
Akumulaciono jezero- bazen Razovac (donji) V. REVERZIBILNA HIDROELEKTRANA AVČE
Zapremina 1,84 X 106 m3 Reverzibilna hidroelektrana Avče u pogonu je od proleća
Najveća visina nivoa 9,00 m NM 2010. godine. Nalazi se na reci Soči, u neposrednoj blizini
slovensko-italijanske granice. Spojena je na 110 kV mrežu, što
Najniža visina nivoa 6,5 m NM
nije uobičajeno. To je, energetski gledano, objekt sa dve
Energetski podaci namene koji radi naizmenično, u generatorskom pa u
Najveći bruto pad 550,00 m NM motorskom režimu. U vlasništvu je firme Soške elektrane Nova
Instalirani protok u turbinskom Gorica (SENG) koja, pored nje, ima još pet većih i 21 manju
60,00 m3/s elektranu. Ukupna instalirana snaga svih njenih elektrana
radu
Instalirani protok elektrane u
40,00 m3/s
iznosila je 160 MW što je dodavanjem njenom sistemu RHE
pumpnom radu Avče, čija snaga iznosi 185 MW, udvostručeno. RHE Avče je
Instalirana snaga 276 MW jedna od najsavremenijih elektrane ove vrste u Evropi i ima
Prosečna godišnja proizvodnja 430 GWh izuzetno povoljne tehničke karakteristike. Omogućava i
Energetska vrednost pružanje nekih dodatnih usluga pa, na primer, može biti
akumulacije Štikada i 14,8 GWh sistemska rezerva, izvoditi kompenzaciju reaktivne snage,
Opsenica imati način rada automatske sekundarne regulacije (ASR).
Podaci o opremi- turbina Građenje je počelo u oktobru 2005. godine, a završeno u
Tip Jednostepena turbina-pumpa
oktobru 2009. godine, nakon čega su izvedeni još neki radovi
pa je celi objekat pušten u rad početkom aprila 2010. godine. U
Konstruktivni pad turbine 517,00 m generatorskom radu snaga agregata se postepeno menjati u
Konstruktivni pad pumpe 559,00 m rasponu 90-180 MW, a u motornom-pumpnom radu u rasponu
Snaga turbine 140 MW 90-180 MW, dok se ASR ostvaruje u opsegu ±10 MW. [5]
Instalirani protok turbine 2 X 138 m3/s Osnovne tehničke osobine o RHE Avče na jednom mestu
Instalirani protok pumpe 2 X 120 m /s3 dati su u tabeli 3.
Podaci o opremi- generator
TABELA III. OSNOVNE TEHNIČKE OSOBINE RHE AVČE
Tip Sinhroni generator-motor
Snaga generatora 2 X 138 MW Osnovni podaci
Maksimalni protok u generatorskom
Snaga motora-pumpe 2 X 120 MW 40 m3/s
radu
Srednji energetski ekvivalent 1,25 kWh/ m3 Maksimalni protok u pumpnom radu 34 m3/s
Faktor snage 0,89 Maksimalni bruto pad 521 m
-1
Broj obrtaja generatora 600 min Minimalni bruto pad 491 m
Srednji bruto pad za generatorski
498 m
Na slici 3 je prikazan položaj akumulacionih jezera RHE rad
Velebit. Početna instalirana snaga u
185 MW
generatorskom radu

Početna instalirana snaga pumpe 180 MW

Godišnja proizvodnja električne
428 GWh
energije

- 1083 -
 Godišnja potreba električne energije elektroenergetskom sistemu JP Elektroprivreda Hrvatske
553 GWh zajednice Herceg Bosne, d.d. Mostar.
za pumpni rad

Stepen iskorišćenja elektrane 0,77 Elektrana koristi vode vlastitog slivnog područja nizvodno
Podaci o gornjem bazenu Kanalski vrh od brane Gorica do gornjeg kompenzatorskog bazena i viška
vode iz međudotoka između brane Grančarevo i brane Gorica,
Maksimalni nivo gornje vode 625 m NM
kao viška vode iz bazena Bileća. Njen rad u znatnoj meri utiče i
Minimalni nivo gornje vode 597 m NM na EES Hrvatske, naročito njegovog južnog dela. Taj uticaj
Korisna zapremina akumulacije 2,17 X 106 m3 najviše dolazi do izražaja ne međunarodnim vodovima u
čvorištima Ernestinovo, Konjsko i Zakučac, te Đakovo i
Podaci o donjem bazenu Ajba
Mraclin.
Maksimalni nivo donje vode 106,0 m NM
RHE Čapljina je puštena u rad 1979. To je proizvodna
Minimalni nivo donje vode 104,0 m NM
jedinica velike fleksibilnosti, kompenzatorskim radom na
Korisna zapremina donje temelju empirijskih podataka mogla je (do 1991. godine) u
0,42 X 106 m3
akumulacije
najbližoj transformatorskoj stanici promeniti napon do
Podaci o opremi
petnaestak kilovolti. U predratnim uslovima u posebnim
Francisova, okomita, situacijama elektrana se mogla vezati na mrežu za približno tri
Tip pumpne turbine
jednosistemska, reverzibilna minute što je olakšalo mnoge kritične situacije.
Nazivni broj obrtaja 600 min-1 (±4%) U tabeli 4 su prikazane osnovne tehničke osobine RHE
Nosivost dvoglave mosne dizalice 300 t Čapljina.[6]
Snaga asinhronog motora-generatora 195 MVA
Proizvođač asinhronog motora- TABELA IV. OSNOVNE TEHNIČKE OSOBINE RHE ČAPLJINA
Mitsubishi (Japan)
generatora
Osnovni podaci:
Snaga glavnog transformatora
200 MVA Broj agregata 2
(18/110 kV)
Instalirana snaga 420 MW
Sprega glavnog transformatora Dy Instalirani protok 225 m3/s
Zaštita električnog postrojenja Oklopljeno sa SF6 Tehnički minimum po agregatu 140 MW
Srednja godišnja proizvodnja 620 GWh
Na slici 4 je prikazan položaj pojedinih delova RHE Avče. Energija od 1 m3 vode 0,52 kWh
Količina vode za 1 kWh 1,93 m3
Ukupan stepen korisnog dejstva
74 %
(pumpa-turbina)
Energetska vrednost akumulacije 3,40 GWh
Zapremina akumulacije do nivoa
7,12 hm3
normalnolnog nivoa (ukupna)
Korisna zapremina akumulacije 6,5 hm3
Bruto pad- maksimalni 227,7 m
Bruto pad- minimalni 221 m
Nivo donje vode 3 m NM
Tip turbine Francis- reverzibilni
Maksimalni radni nivo 231,5 m NM
Minimalni radni nivo 224 m NM
Dužina dovodnog tunela 8,1 km
Prečnik dovodnog tunela 8m
Dužina cevi 310 m
Prečnik cevi 5,25 m
Dužina odvodnog tunela 630 m
Prečnik odvodnog tunela 9m
Zapremina donjeg akumulacionog
44 hm3 X 106
bazena- ukupna
Dužina dovodnog kanala Trebinje-
65 km
Hutovo
Nominalni protok dovodnog kanala 50 m3/s
Slika 4. Položaj delova RHE Avče Maksimalna visina jezera- turbinski
244 m NM
rad
Maksimalni nivo donjeg
VI. REVERZIBILNA HIDROELEKTRANA ČAPLJINA 2,3 m NM
akumulacionog bazena
Maksimalni nivo donjeg
Reverzibilna hidroelektrana Čapljina nalazi se u akumulacionog bazena
5,8 m NM
Hercegovačko-neretvanskoj županiji na donjem toku reke Dužina nasipa uz obodni kanal 5650 m
Trebišnjice. Ona se sa svojim pogonima i postrojenjima Dužina nasipa uz reku Krupu 1860 m
proteže na teritoriji tri opštine: Čapljine, Neuma i Ravnog. U Dužina pregradnog nasipa Ustava- Obodnog kanal
vreme kada je izgrađena bila je prva reverzibilna 1680 m
hidroelektrana na prostoru bivše Jugoslavije. Sada pripada

- 1084 -
 Generatori VII. ZAKLJUČAK
Tip Trofazni sinhroni
Proizvođač AEG Reverzibilne hidroelektrane imaju veliku ulogu u
Godina stavljanja u pogon 1979 stabilizaciji napona i frekvencije u EES-u. One pomažu EES-u
Prividna snaga 240 MVA tako što od njega uzimaju energiju kada ona ,,nema svojih
Faktor snage 0,85 potrošača’’, a isto tako ulažu energiju u sistem kada je ona
Maksimalna reaktivna snaga- najpotrebnija, to jeste kada je potrošnja najveća. Nedostaci su
|160| MVAr
kompenzatorski pogon što je to specifična investicija i što je rok otplate uloženih
Nominalni stepen iskorištenja 98,5 %
Napon statora 15,75 kV
sredstava relativno dug. Relativno dug otplate uloženih
Napon pobude 344 V sredstava predstavlja glavnu prepreku privatnim investitorima
Struja pobude 1910 A kojima je na prvom mestu brza zarada. Takođe, u periodima
Nazivna struja 8798 A kada je visoke temperature voda isparava iz gornjeg jezera pa
Način hlađenja statora Vazduh- voda to dodatno pogoršava stepen iskorišćenja ovakvih elektrana.
Način hlađenja rotora Vazduh Rad agregata reverzibilnih hidroelektrana varira a to je upravo i
Broj polova 20 potrebno EES-u, jer je veoma teško menjati proizvodnju
Broj obrtaja 300 ob/min termoelektrana i vetroelektrana. Naime, EES-u je potrebno
Turbine- pumpe
menjanje proizvodnje zato što se i potrošnja menja u toku dana,
Tip Francis meseca ili godine, a već smo naglasili da između proizvodnje i
Proizvođač Riva- Calconi potrošnje mora da postoji ravnoteža.
Instalirana snaga 250 MW
Tehnički minimum 140 MW ZAHVALNICA
Broj obrtaja- nominalni 300 ob/min Istraživanja u ovom radu rađena su u sklopu izrade projekta
na osnovnom studiju na Elektrotehničkom fakultetu
Broj obrtaja- maksimalni 480 ob/min Univerziteta u Istočnom Sarajevu, pod mentorstvom prof. dr
Prečnik radnog kola 4 500 mm Čedomira Vujovića.
Nominalni protok- turbinski rad 112,5 m3/s
Nominalni protok- pumpni rad 85 m3/s LITERATURA
[1] Damir Rajković ,, Proizvodnja i pretvorba energije’’, Rudarsko-
Motor Geološko-Naftni Fakultet, Zagreb, 2011.
Nazivna snaga 225 MW [2] A. Ter-Gazarian ,, ENERGY STORAGE FOR POWER SYSTEMS’’,
Institution of Electrical Engineers, London, United Kingdom, 1994.
Faktor snage 0,9
[3] http://www.dlhe.rs/he_bajina_basta_rev.html
Vrsta zaleta asinhroni [4] http://www.obnovljivi.com/obnovljivi-izvori-energije-u-regiji/271-
reverzibilna-hidroelektrana-velebit?showall=1
Sva dužina toka je smeštena unutar sedimenta stene, pa [5] www.hsei.si
tako i nema slika panorame kao u prošlim slučajevima. Na [6] www.ephzhb.ba
slici 5. je prikazan spoljašnji izgled postrojenja.
ABSTRACT
Pumped hydroelectric stations is a system for electrical
energy storage that is set during the construction and
maintenance, has a high degree of efficiency, high capacity and
long life. In this paper is explained the principle of pumped
hydroelectric stations and four concrete examples from our
region with their basic properties
PUMPED HYDROELECTRIC STATIONS
Jevto Simić

Slika 5. Spoljašnji izgled RHE Čapljina

- 1085 -