1.

Γενικά
Οι οδοντωτοί τροχοί 1 είναι στοιχεία μετάδοσης κίνησης μέσω της διαμόρφωσής τους.
Συγκεκριμένα οι οδοντωτοί τροχοί, οι οποίοι χρησιμοποιούνται σε ζεύγη, φέρουν κατάλληλες
οδοντώσεις, διά μέσου των επιφανειών των οποίων μεταδίδονται οι δυνάμεις (σχ 1α).
Οι άτρακτοι, στους οποίους συνδέονται οι
οδοντωτοί τροχοί μπορούν να έχουν οποιαδήποτε
σχετική θέση στον χώρο. Μπορούν δηλαδή να
είναι είτε παράλληλοι, είτε να είναι συνεπίπεδοι
και να σχηματίζουν οποιαδήποτε γωνία μεταξύ
τους. Μπορούν τέλος να είναι ασύμβατοι.
Σε κάθε μία από τις παραπάνω περιπτώσεις
απαιτείται ιδιαίτερη μορφή των κατάλληλων
οδοντωτών τροχών έτσι ώστε να είναι δυνατή η
συνεργασία τους και η μετάδοση κίνησης.
Σχ. 1α. Μετάδοση κίνησης με οδοντωτούς
Διάφορα είδη οδοντωτών τροχών θα
τροχούς
παρουσιαστούν στην επόμενη ενότητα.
Διατάξεις μετάδοσης κίνησης με οδοντωτούς
τροχούς ονομάζονται μειωτήρες 2 (σχ. 1β), η
απλούστερη περίπτωση των οποίων περιλαμβάνει
ένα ζεύγος οδοντωτών τροχών.
Τα κυριότερα πλεονεκτήματα της μετάδοσης
κίνησης με οδοντωτούς τροχούς είναι συνοπτικά
τα εξής:
• Η μετάδοση κίνησης γίνεται με ακρίβεια.
• Είναι δυνατή η μετάδοση οσοδήποτε
μεγάλης ισχύος και μάλιστα ανεξάρτητα
από τον αριθμό στροφών λειτουργίας.
Σχ. 1β. Μειωτήρας
• Ο αναγκαίος όγκος της κατασκευής είναι μικρός (μικρότερος σε σχέση με τις άλλες
δυνατότητες μετάδοσης κίνησης) σε συνάρτηση με την μεταφερόμενη ισχύ.

1
Οδοντωτός τροχός = gear (αγγλικά), zahnrad (γερμανικά)
2
Μειωτήρας οδοντωτών τροχών = gearbox (αγγλικά), getriebe (γερμανικά)

1
 Το κόστος 3 και η αδυναμία απόσβεσης κρουστικών φορτίων μπορούν να θεωρηθούν ως
τα μόνα σημαντικά μειονεκτήματα της μετάδοσης κίνησης με οδοντωτούς τροχούς.

2. Είδη οδοντωτών τροχών

Όπως ήδη αναφέρθηκε υπάρχουν πολλά είδη οδοντωτών τροχών, τα οποία συνδυάζονται σε
μειωτήρες, απλές περιπτώσεις των οποίων παρουσιάζονται στην παρακάτω εικόνα (Σχ. 2)

Σχ.2 Ενδεικτικά συστήματα οδοντωτών τροχών

Ανάλογα με την εξωτερική τους μορφή, οι οδοντωτοί τροχοί διακρίνονται σε:

• Μετωπικούς οδοντωτούς τροχούς
• Κωνικούς οδοντωτούς τροχούς
• Κυλινδρικούς κοχλιοειδείς τροχούς
• Ατέρμονες κοχλίες
Παρακάτω παρουσιάζονται αναλυτικότερα οι χαρακτηριστικότερες περιπτώσεις.

3
Τα τελευταία χρόνια η μαζική παραγωγή μειωτήρων από εξειδικευμένους κατασκευαστές οδήγησε σε
σημαντικότατη μείωση του κόστους προμήθειας και ενσωμάτωσης μειωτήρων στις διάφορες
μηχανολογικές κατασκευές.

2
2.1. Μετωπικοί οδοντωτοί τροχοί
Οι μετωπικοί οδοντωτοί τροχοί 4 είναι κυλινδρικά σώματα, στα οποία κατασκευάζεται η
οδόντωση. Ανάλογα με την διεύθυνση των οδόντων διακρίνονται σε μετωπικούς τροχούς
με ευθεία οδόντωση (σχ. 3α), με κεκλιμένη (πλάγια) οδόντωση (σχ. 3β) και με διπλή
κεκλιμένη οδόντωση (σχ. 3γ).
Οι τροχοί με ευθεία οδόντωση είναι οι απλούστεροι. Τα
δόντια έχουν διεύθυνση παράλληλη με αυτή του άξονα
περιστροφής των τροχών. Όπως είναι φυσικό μπορούν
να χρησιμοποιηθούν μόνο όταν οι άτρακτοι είναι
παράλληλες. Συνιστώνται για χαμηλές ταχύτητες
περιστροφής (< 5 m/s, διότι κατά την λειτουργία και
εξαιτίας της απότομα επιτυγχανόμενης επαφής μεταξύ
των οδόντων των συνεργαζόμενων τροχών παράγουν
έναν οξύ θόρυβο με ένταση ανάλογη με την ταχύτητα.
Σχ. 3α. Οδοντωτός τροχός με
Αντίθετα οι τροχοί με κεκλιμένη οδόντωση μπορούν να
ευθεία οδόντωση
χρησιμοποιηθούν τόσο σε παράλληλες όσο και σε
ατράκτους με ασύμβατους άξονες. Επειδή η επαφή
συνεργαζόμενων οδόντων είναι αρχικά σημειακή και
βαθμιαία γίνεται γραμμική, η λειτουργία τους είναι πιο
αθόρυβη από αυτή των τροχών με ευθεία οδόντωση. Το
μειονέκτημά τους όμως είναι, ότι προκαλούν αξονική
φόρτιση των εδράνων των τροχών. Αυτό το
μειονέκτημα αναιρείται στην περίπτωση των
Σχ. 3β. Οδοντωτός τροχός με οδοντωτών τροχών με διπλή κεκλιμένη οδόντωση, που
κεκλιμένη οδόντωση όμως είναι δυσκολότερο να κατασκευαστούν.
Στους τροχούς με κεκλιμένη οδόντωση και με υπό
γωνία ευρισκόμενες ατράκτους θα πρέπει να ληφθεί
υπόψη ότι οι δυνάμεις μεταδίδονται καθώς η μία
επιφάνεια γλιστρά πάνω στην άλλη και αυτό έχει ως
συνέπεια αυξημένη ανάγκη λίπανσης.

Σχ. 3γ. Οδοντωτός τροχός με διπλή

κεκλιμένη οδόντωση

4
Μετωπικός οδοντωτός τροχός = Spur gear (αγγλικά), Stirnrad (γερμανικά)

3
 Ειδική περίπτωση μετωπικών οδοντωτών τροχών
αποτελεί ο συνδυασμός τροχού με οδοντωτό κανόνα
(σχ. 3δ). Χρησιμοποιείται για την μετατροπή της
κυκλικής κίνησης σε περιστροφική (και το
Σχ. 3δ. Τροχός με οδοντωτό αντίστροφο). Ο τροχός ονομάζεται συχνά πινιόν.
κανόνα

2.2. Κωνικοί οδοντωτοί τροχοί

Οι κωνικοί οδοντωτοί τροχοί 5 προέρχονται από κωνικά σώματα, στον μανδύα των οποίων
κατασκευάζεται η οδόντωση, η οποία μπορεί να είναι ευθεία (Σχ. 4α) ή ελικοειδής (Σχ. 4β).
Μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την μετάδοση
κίνησης μεταξύ ατράκτων, των οποίων οι άξονες
τέμνονται υπό οιαδήποτε γωνία. Για πρακτικούς
λόγους (που έχουν να κάνουν περισσότερο με την
διαμόρφωση των εδράσεων των ατράκτων και όχι με
τους οδοντωτούς τροχούς) συνηθισμένη περίπτωση
είναι η μετάδοση κίνησης μεταξύ ατράκτων, των
οποίων οι άξονες τέμνονται με γωνία 90ο. Τα δόντια
στους τροχούς με ευθεία οδόντωση είναι παράλληλα
Σχ. 4α. Κωνικοί οδοντωτοί τροχοί με
στις γενέτειρες ευθείες του κώνου. Όπως και στους
ευθεία οδόντωση
μετωπικούς τροχούς, η κατασκευή της ευθείας
οδόντωσης είναι σχετικά εύκολη. Επειδή όμως η
ευθεία οδόντωση συνεπάγεται θόρυβο κατά την
λειτουργία, κωνικοί τροχοί με ευθεία οδόντωση
χρησιμοποιούνται σε μικρές ταχύτητες (περιφερειακή
ταχύτητα < 5 m/s ή λιγότερες από 1000 min-1 για
μικρούς τροχούς). Κατά συνέπεια στις περισσότερες
εφαρμογές χρησιμοποιούνται τροχοί με ελικοειδή
οδόντωση.
Ειδική περίπτωση αποτελούν οι υποειδείς τροχοί (Σχ.
Σχ. 4β Κωνικοί οδοντωτοί τροχοί με
4γ) των οποίων οι άξονες δεν τέμνονται αλλά είναι
ελικοειδή οδόντωση

5
Κωνικός οδοντωτός τροχός = bevel gear (αγγλικά), Kegelrad (γερμανικά)

4
 ασύμβατοι. Οι αρχικές τους επιφάνειες ομοιάζουν με
κώνους είναι ωστόσο υπερβολοειδείς. Γνωστή
εφαρμογή υποειδών τροχών είναι στο διαφορικό των
οχημάτων. Σε σύγκριση με τους κωνικούς τροχούς οι
υποειδείς λειτουργούν πιο ήσυχα και μπορούν να
μεταφέρουν μεγαλύτερη ισχύ. Επειδή ωστόσο κατά
την λειτουργία υπάρχει τριβή των εφαπτόμενων
επιφανειών προκύπτει μικρότερος συντελεστής
Σχ. 4γ. Υποειδείς τροχοί απόδοσης

2.3. Διάταξη ατέρμονα κοχλία – κορώνας

Στην διάταξη ατέρμονα κοχλία – κορώνας 6 ο ένας εκ των δύο τροχών έχει την μορφή κοχλία
και ο άλλος έχει την μορφή μετωπικού οδοντωτού με ευθεία οδόντωση (Σχ. 5). Ο δεύτερος
ονομάζεται κορώνα. Οι άξονες των ατράκτων είναι ασύμβατοι.
Ο ατέρμονας φέρει μικρό αριθμό παράλληλων
σπειρών (1 έως 8) και μία περιστροφή του προκαλεί
περιστροφή της κορώνας κατά ένα δόντι. Με τον
τρόπο αυτό επιτυγχάνονται πολύ μεγάλες σχέσεις
μετάδοσης. Επειδή όμως η ώθηση ενός δοντιού της
κορώνας επιτυγχάνεται από την με ολίσθηση επ’
αυτού κίνηση τμήματος της σπείρας, η απώλειες σε
τριβές είναι σχετικά μεγάλες. Κατά συνέπεια ο βαθμός
απόδοσης αυτής της διάταξης είναι μικρός σε σχέση
με τα άλλα είδη οδοντωτών τροχών. Θα πρέπει επίσης
Σχ. 5 Διάταξη ατέρμονα κοχλία -
να ληφθεί υπόψη ότι η επαρκής λίπανση ακριβώς
κορώνας
εξαιτίας των μεγάλων τριβών είναι μεγάλης σημασίας.
Όταν η γωνία κλίσης του σπειρώματος είναι μικρότερη από μία οριακή τιμή, τότε η διάταξη
επιτρέπει την μετάδοση κίνησης μόνο από τον κοχλία προς την κορώνα και όχι το
αντίστροφο. Επιτυγχάνεται δηλαδή ένα είδος αυτασφάλειας.

6
Διάταξη ατέρμονα κοχλία – κορώνας = worm gear (αγγλικά), Schneckengetriebe (γερμανικά)

5
3. Βασικές έννοιες οδοντώσεων

4. Μειωτήρες

4.1 Βασικές έννοιες

Όπως ήδη αναφέρθηκε οι μειωτήρες είναι σύνθετοι μηχανισμοί μετάδοσης περιστροφικής
κίνησης από την άτρακτο του κινητήρα στην άτρακτο της κινούμενη εργομηχανής. Η
μετάδοση της κίνησης γίνεται με ταυτόχρονη διαφοροποίηση των χαρακτηριστικών αυτής,
δηλαδή διαφοροποίηση της ταχύτητας περιστροφής και της ροπής στρέψης. Το μέγεθος της
διαφοροποίησης εξαρτάται από το είδος των χρησιμοποιούμενων οδοντωτών τροχών.
Στην καρδιά του μειωτήρα βρίσκεται ένα
τουλάχιστον ζεύγος οδοντωτών τροχών. Ο
ένας τροχός συνδέεται με την κινητήρια
άτρακτο και μεταδίδει την κίνηση στον
δεύτερο τροχό, ο οποίο συνδέεται σταθερά
με την κινούμενη άτρακτο. Όταν
επιδιώκεται μεγαλύτερη διαφοροποίηση
της ταχύτητας περιστροφή ή/και της ροπής
στρέψης από αυτή που μπορεί να
επιτευχθεί με ένα ζεύγος οδοντωτών
τροχών, τότε χρησιμοποιούνται
περισσότερα ζεύγη τροχών σε σειρά. Κάθε
ζεύγος οδοντωτών τροχών αποτελεί μία
Σχ. 6 Ενδεικτικό σχέδιο μειωτήρα
βαθμίδα.
Στο σχήμα 6 παρουσιάζεται ένας ενδεικτικός μειωτήρας, ο οποίος στην συγκεκριμένη
περίπτωση είναι απ’ ευθείας συνδεδεμένος με έναν ηλεκτροκινητήρα και ο οποίος
περιλαμβάνει δύο βαθμίδες. Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό για να λειτουργήσει ο μειωτήρας
εκτός των τροχών απαιτούνται και διάφορα άλλα στοιχεία μηχανών, από τα οποία τα
κυριότερα είναι τα εξής:
• Οι άτρακτοι, πάνω στους οποίους βρίσκονται οι οδοντωτοί τροχοί. Όταν οι τροχοί
είναι πολύ μικροί, τότε διαμορφώνονται απ’ ευθείας πάνω στην άτρακτο.
• Τα στοιχεία σύνδεσης των οδοντωτών τροχών με τις ατράκτους. Πρόκειται για
στοιχεία όπως σφήνες, πολύσφηνα κ.ά.
• Τα έδρανα των ατράκτων, που είναι κατά κανόνα έδρανα κύλισης (ρουλεμάν)
• Το κιβώτιο μέσα στο οποίο βρίσκονται οι τροχοί και στο οποίο διαμορφώνονται ο
θέσεις («φωλιές») των εδράνων. Επειδή για την λειτουργία των οδοντωτών τροχών

6
 είναι αναγκαία η καλή λίπανση, μέσα στα κιβώτια βρίσκεται κατάλληλη ποσότητα
λιπαντικού.
• Στεγανοποιητικά στοιχεία για την αποφυγή διαρροής του λιπαντικού ειδικά στις
θέσεις των ατράκτων εισόδου και εξόδου στις οποίες συνδέεται ο μειωτήρας με τον
ηλεκτροκινητήρα και την εργομηχανή αντίστοιχα.

7
ΠΡΟΕΠΙΛΟΓΗ
1. ΣΧΕΣΗ ΜΕΤΑΔΟΣΗΣ

2. ΙΣΧΥΣ ΣΤΗΝ ΕΙΣΟΔΟ ΤΟΥ ΜΕΙΩΤΗΡΑ

3. ΕΠΙΛΟΓΗ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΗ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ

cB = f s × f m

4. Με την βοήθεια των πινάκων του σχετικού καταλόγου, επιλογή του μειωτήρα έτσι
ώστε η ονομαστική ισχύς να είναι:

1
ΕΛΕΓΧΟΙ
1. ΚΡΟΥΣΤΙΚΑ ΦΟΡΤΙΑ (και για συχνές εκκινήσεις υπό πλήρες φορτίο)

ΜP : Στιγμιαία ροπή (αιχμή) εκκίνησης, που υπολογίζεται λαμβάνοντας υπόψη και τα

αδρανειακά φορτία

2. ΕΛΕΓΧΟΣ ΣΥΝΑΡΜΟΓΗΣ ΜΕ ΚΑΤΑΛΛΗΛΟ ΚΙΝΗΤΗΡΑ

Από αντίστοιχους πίνακες ελέγχεται η δυνατότητα συνδυασμού του επιλεγμένου
μειωτήρα με κατάλληλο ηλεκτροκινητήρα

AD: Απ’ ευθείας σύνδεση του κινητήρα στον μειωτήρα

GL-GR: Σύνδεση του κινητήρα στον μειωτήρα μέω κατάλληλου συνδέσμου (π..χ.
συμπλέκτη)

2
ΠΡΟΣΟΧΗ!
Εξαιτίας της τυποποίησης η ισχύς του ηλεκτροκινητήρα μπορεί να είναι σημαντικά
μεγαλύτερη από την ισχύ που θα χρειαστεί στην εφαρμογή Pr1. Αν υπάρχουν
αμφιβολίες για την ακρίβεια των δεδομένων υπολογισμού, τότε ή θα πρέπει να
αναπροσαρμοστεί ο συντελεστής συνθηκών λειτουργίας ή να χρησιμοποιηθεί
συσκευή περιορισμού ροπής, προκειμένου να αποφευχθεί υπερβολική φθορά ή και
αστοχία του μειωτήρα.

3. ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΣΥΣΚΕΥΗΣ ΑΣΦΑΛΙΣΗΣ ΣΕ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ

ΠΕΡΙΣΤΡΟΦΗ
(Αν χρειάζεται και αν έχει ο μειωτήρας)

Αν ο μειωτήρας είναι εφοδιασμένος με συσκευή που εμποδίζει την αντιστροφή της

φοράς περιστροφής, τότε θα πρέπει να ελεγχθεί ότι η ροπή M2, που μπορεί να
εφαρμοστεί στην άτρακτο εξόδου του μειωτήρα και η οποία επιδιώκει να προκαλέσει
την αντίστροφη περιστροφή δεν θα είναι μεγαλύτερη από την M1MAX. Η σύγκριση
γίνεται με την βοήθεια της σχέσης
M
M 1 = 2 ≤ M 1MAX
i ⋅η

4. ΦΟΡΤΙΣΗ ΑΤΡΑΚΤΩΝ
Οι δείκτες 1 και 2 αναφέρονται στην άτρακτο εισόδου και εξόδου του μειωτήρα
αντίστοιχα.
Α) Έλεγχος εγκάρσιας στην άτρακτο δύναμης
Rc ≤ R x = R n × K
όπου Rn η επιτρεπόμενη εγκάρσια δύναμη και Rc η προκύπτουσα από την εκάστοτε
εφαρμογή.

3
4
Β) Έλεγχος αξονικής δύναμης
Ως συνιστώσα ακτινικής δύναμης είναι επιτρεπτή αξονική δύναμη An 2 ≤ 0,2 × Rn 2
Γενικά η εφαρμοζόμενη αξονική δύναμη θα πρέπει να είναι μικρότερη από τα
όρια, όπως αυτά δίνονται στους σχετικούς πίνακες.

5
 5. ΘΕΡΜΙΚΗ ΙΣΧΥΣ
Θερμική ισχύς PT ορίζεται ως η μέγιστη μηχανική ισχύς που μπορεί να μεταφερθεί
από τον μειωτήρα σε συνθήκες συνεχούς λειτουργίας και σε θερμοκρασία
περιβάλλοντος 20 οC χωρίς η θερμοκρασία στο εσωτερικό του μειωτήρα να φθάσει
σε τιμές που μπορεί να προκαλέσουν βλάβη σε κάποιο από τα στοιχεία του μειωτήρα.
Θα πρέπει να ισχύει:

Ο έλεγχος αυτός μπορεί να μην είναι απαραίτητος αν ο μειωτήρας λειτουργεί

συνεχώς για λιγότερες από 3h και μετά παραμένει εκτός λειτουργίας για χρονικό
διάστημα ικανό έτσι ώστε να αποκτήσει την θερμοκρασία περιβάλλοντος.
Είναι:

6
7
8
9
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ – ΕΦΑΡΜΟΓΗ

10
11
ΘΕΣΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ

ΑΤΡΑΚΤΟΙ ΕΙΣΟΔΟΥ – ΕΞΟΔΟΥ

12
Service factor fs

1
2
3
4
cB = f s × f m

5
Πίνακες επιλογής μειωτήρα με βάση την ονομαστική ισχύ

1
2
Πίνακες επιτρεπόμενων ακτινικών φορτίσεων ατράκτων

3
4
5
6
Πίνακες επιτρεπόμενων αξονικών φορτίσεων ατράκτων

7
8
9
10
11