Βυζαντινά Σύμμεικτα

Τομ. 5, 1983

Προσωπογραφικὰ βυζαντινῆς Πελοποννήσου καὶ

ξενοκρατούμενου ἑλληνικοῦ χώρου (μὲ ἀφορμὴ
τὸν φάκελο Foscari τῆς Βενετίας)

ΜΑΛΤΕΖΟΥ Χρύσα
https://doi.org/10.12681/byzsym.677

Copyright © 2014

To cite this article:

ΜΑΛΤΕΖΟΥ, Χ. (1983). Προσωπογραφικὰ βυζαντινῆς Πελοποννήσου καὶ ξενοκρατούμενου ἑλληνικοῦ χώρου (μὲ
ἀφορμὴ τὸν φάκελο Foscari τῆς Βενετίας). Βυζαντινά Σύμμεικτα, 5, 1-27. doi:https://doi.org/10.12681/byzsym.677

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

 ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΚΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ
ΚΑΙ ΞΕΝΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ
( με αφορμή τον φάκελο Foscari της Βενετίας )

Ή εξασφάλιση κυριαρχικών δικαιωμάτων στα εδάφη του ελληνικού χώρου

πού επέτυχε μετά την τέταρτη σταυροφορία σημαντικός αριθμός Βενετών
υπηκόων μέ ανεξάρτητες άπο τη μητρόπολη ενέργειες, άλλα με την επίσημη
προτροπή ή την ανεπίσημη έ'γκρισή της, εξυπηρετούσε τα πολιτικά καί εμπορικά
συμφέροντα της Βενετικής Πολιτείας, ή οποία κατόρθωνε μ' αυτόν τον τρόπο
να ελέγχει έμμεσα περιοχές πού δεν είχαν περιληφθεί στη δικαιοδοσία της.
Συγχρόνως, όμως, έδινε διέξοδο στις φιλοδοξίες των κατοίκων της λιμνοθά­
λασσας, οι όποιοι ως domini loci αποκτούσαν έκτος άπο οικονομικά οφέλη
καί κοινωνική αίγλη Χ . 'Εκπρόσωποι, λοιπόν, της βενετικής αριστοκρατίας
Ιλαβαν ενεργό μέρος στο επεκτατικό πρόγραμμα της Γαληνότατης στην Ανα­
τολή, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για τη μελλοντική οικονομική, κοινω­
νική καί πολιτική άνοδο τών οικογενειών τους 2 . Στην κατηγορία αυτή ανήκει
ή οικογένεια τών Foscari. Γιατί, Αν ή πολιτική δύναμη της οικογένειας έφτασε
στο κορύφωμα της μέ την ανάρρηση του Φραγκίσκου Foscari στον δογικο
θρόνο (1423 - 1457), ή οικονομική καί κοινωνική της ακμή χρονολογείται
έναν τουλάχιστον αιώνα νωρίτερα 3 .
Ή εξάπλωση τών Foscari στή Ρωμανία ως αποίκων, διοικητικών υπαλλή­
λων, ιερωμένων καί ηγεμόνων μαρτυρεΐται άπο τις αρχές ήδη του 13ου αιώνα.
Στην Κρήτη, μεταξύ τών αποίκων πού έστειλε ή Βενετία το 1222 καί 1252

1. Για την εξέλιξη της βενετικής αριστοκρατίας βλ. γενικά G. L u z z a t t o , Les

noblesses: les activités économiques du patriciat vénitien, Annales d'histoire écono-
mique et sociale 9 (1937), σελ. 25 - 57.
2. Τα παραδείγματα είναι πολλά καί γνωστά. 'Αναφέρω ενδεικτικά τήν περίπτωση τοΰ
Μάρκου Σανούδου, άνηψιοϋ τοϋ δόγη, ό όποιος στις αρχές τοΰ 13ου ai. fatta compagnia
con alcuni altri Venetiani et anche con alcuni forastieri, tutti insieme deliberorno - con
buona licenza pero del dose - d'assaltar cadaun d'essi privatamente e con le sue forze
proprie et particular l'isole del Levante (Χρονικό Daniele Barbaro : τμηματική έκδ.
R. - J . L o e n e r t z , Les Ghisi, dynastes vénitiens dans l'archipel, 1207 -1390, Φλω­
ρεντία 1975, σελ. 314).
3. Μονογραφία για τήν οικογένεια Foscari: V. L a z z a r i n i , / Foscari, conti e
signori feudali, Πάντοβα 1895.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

2 Χ Ρ Τ Σ Α Σ Α. ΜΑΛΤΕΖΟΤ

μνημονεύονται, αντίστοιχα, δ Margaritone Foscari de Santa Fosca και δ

1
'Ιωάννης Foscari de San Polo . Στή Λήμνο, οι Foscari εμφανίζονται ώς ηγε­
μόνες του νησιού μαζί μέ τους Navigaioso καί τους Gradenigo άπδ το 1260
ώς το 1277, δπότε δ Λικάριος κατέλυσε στο όνομα τοΰ Βυζαντινού αυτοκρά­
τορα τήν κυριαρχία τους 2 . Στις τελευταίες δεκαετίες τοΰ επόμενου αιώνα, το
1375, δ Παύλος Foscari ανέρχεται στο αρχιεπισκοπικό αξίωμα τών Πατρών,
ασκώντας ώς Βενετός υπήκοος φιλοβενετική πολιτική 3 , ένώ τήν ίδια περίπου
εποχή ό Φραγκίσκος (Franciscus ή Franci) Foscari, θείος τοΰ ομώνυμου
δόγη, γίνεται κύριος τοΰ κάστρου τοΰ Δραγαμέστου (σημ. Αστακού) στην
4
Αιτωλοακαρνανία .
'Αρχειακή συλλογή τών Κρατικών 'Αρχείων της Βενετίας περιλαμβάνει
σειρά εγγράφων, τά όποια αναφέρονται στή διαφορά πού ανέκυψε ανάμεσα
στον Βενετό Φραγκίσκο Foscari καί στον Κάρολο Τόκκο, κόμητα της Κεφαλ­
5
ληνίας, ώς προς τήν κυριότητα τοΰ Δραγαμέστου . Ή έ'ρευνα στο αρχειακό
αυτό υλικό, άπο δπου ο Κ.Δ. Μέρτζιος σταχυολόγησε καί δημοσίευσε τέσσερα
έγγραφα 6 , οδήγησε στή διακρίβωση ποικίλων προσωπογραφικών θεμάτων

1. G. L. F r . Τ a f e 1 - G. M. T h o m a s , Urkunden zur älteren Handels - und

Staatsgeschichte der Republik Venedig, τόμ. Β', Βιέννη 1856 (φωτοτυπική έπανέκδ.
A m s t e r d a m 1964), σελ. 240, 477* πρβλ. Κ. H o p f , Veneto-Byzantinische Analekten,
Βιέννη 1856 (φωτοτυπική έπανέκδ. A m s t e r d a m 1964), σελ. 135.
2. H o p f, 8.π.— R . - J . L O e n e r t z, Les seigneurs tierciers de Négreponl de
1205 à 1280, B y z a n t i o n 35 (1965), σελ. 262 ( = Byzantina et Franco-Graeca, series al­
tera, Ρ ώ μ η 1978, σελ. 169 ) . — Πρβλ. Α. Μ ο σ χ ί δ ο υ, Ή Λήμνος ήτοι ιστορικόν δοκί-
μίον τής νήσου ταύτης. . . , τεϋχος Α', 'Αλεξάνδρεια 1907, σελ. 145 - 146.
3. G. F e d a 11 ο, La chiesa latina in Oriente, τόμ. A', Βερόνα 1973, σελ. 303 - 306.
4. Για τίς οχυρώσεις τοϋ μεσαιωνικού κάστρου βλ. Ι. Σ φ η κ ο π ο ύ λ ο υ, Μεσαιω­
νικά κάστρα και πύργοι στή Ρούμελη, 'Αθήνα 1981, σελ. 1 6 7 - 1 7 3 . — Για τή σλαβική
προέλευση τοΰ τοπωνυμίου πού σημαίνει «Καλή θέση» βλ. Α. Σ π υ ρ ο π ο ύ λ ο υ , 'Ενδια­
φέροντα Ιστορικά αφηγήματα για το Δραγαμέστο - Καραϊσκάκη, 'Αθήνα 1967, σελ. 9,
σημ. 1.— Ή περιοχή περιγράφεται άπο τον P o u q u e v i l l e {Voyage de la Grèce,
τόμ. F , Ικδ. β', Παρίσι 1826, σελ. 468 - 469).
5. A.S.V., Santa Maria del Rosario, B. 29.
6. Ό Μέρτζιος δημοσίευσε τρεϊς επιστολές τοϋ Καρόλου Α' Τόκκου (δύο προς τον
δόγη της Βενετίας τών ετών 1425 καί 1427 καί μία προς τον Φραγκίσκο L o r e d a n , μεσο­
λαβητή τής διαφοράς μεταξύ τών Τόκκων καί τών Foscari, τοδ έτους 1428) καί μία επι­
στολή τοϋ Καρόλου Β' Τόκκου (προς τον Φίλιππο Foscari, γιο τοΰ Φραγκίσκου, τοΰ έτους
1430)· βλ. Κ. Δ. Μ έ ρ τ ζ ι ο υ, Μία ανέκδοτος επιστολή τοΰ Καρόλου Α' τοϋ Τόκκου
προς τον Δόγην Βενετίας γραφείσα έξ 'Ιωαννίνων το 1425, Πεπραγμένα τοΰ Θ' Διεθνούς
Βυζαντινολογικοϋ Συνεδρίου (Θεσσαλονίκη 1953), τόμ. Β', 'Αθήνα 1956, σελ. 5 5 6 - 5 5 9
(παρακάτω ώς 'Επιστολή),— Τ ο ΰ ' ί δ ι ο υ , Trois lettres inédites de Charles Tocco en
1427, 1428 et 1432, A k t e n des XI I n t e r n a t i o n a l e n Byzantistenkongresses (München
1958), Μόναχο 1960, σελ. 352 - 354 (παρακάτω ώς Trois lettres).—Cronaca dei Tocco
di Cefalonia di anonimo, εκδ. G. S C h i r ò, Ρ ώ μ η 1975, σελ. 39, σημ. 1, δπου διόρθωση
σέ 1430 της χρονολογίας της επιστολής τοΰ 1432 (παρακάτω ώς Cronaca dei Tocco).

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

 ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ TON ΦΑΚΕΑΟ FOSCARI ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ 3

πού άφοροΰν, κυρίως, τον αλβανικό οίκο τών Σπάτα, καθώς, επίσης, καί τον
ιταλικό οίκο τών Τόκκων, οί όποιοι συνέδεσαν το δνομά τους μέ τήν ιστορία
τοΰ δεσποτάτου τής "Αρτας καί τών νησιών τοΰ 'Ιονίου. Παράλληλα, είχε
ώς αποτέλεσμα τήν επισήμανση επιστολής τοΰ Θωμά Παλαιολόγου Ράλη,
άγνωστης ώς τώρα κεφαλής Παλαιών Πατρών, προς τον Φίλιππο, γιο τοΰ
Φραγκίσκου Foscari. Tò ενδιαφέρον, επομένως, πού παρουσιάζει δ φάκελος
Foscari - - δπως θα αποκαλείται παρακάτω ή αρχειακή αυτή ενότητα — είναι
πολλαπλό. Μέ τις νέες ειδήσεις πού προσκομίζει, συμβάλλει α) στή μελέτη τής
ιστορίας τής Αιτωλοακαρνανίας στή διάρκεια τοΰ Μου καί 15ου αιώνα, καί
β) στον εμπλουτισμό τόσο τής πελοποννησιακής προσωπογραφίας στα τελευ­
ταία χρόνια ζωής τοΰ δεσποτάτου τοΰ Μορέως οσο καί τής προσωπογραφίας
τών ξένων κυριάρχων τοΰ έλληνικοΰ χώρου. 'Αποτελεί, ακόμη, πρόσφορη πηγή
για τή διερεύνηση τοΰ συσχετισμού τής οικονομικής δραστηριότητας τών Βε­
νετών ευγενών στις λατινοκρατούμενες ελληνικές περιοχές με τήν εξελικτική
πορεία πού γνώρισε άπο τον 13ο αιώνα ή βενετική αριστοκρατία.

Σχέσεις τής οικογένειας Foscari μέ τ ο υ ς ξένους

ηγεμόνες τοΰ έλληνικοΰ χώρου

'Από τον γάμο του μέ τή Sterina, κόρη τοΰ 'Αλβανοΰ τοπάρχη Σγουροΰ
Μπούα Σπάτα, δ ευγενής Βενετός Φραγκίσκος Foscari έλαβε ώς προίκα
11.000 ύπέρπυρα, μαζί μέ το κάστρο τοΰ Δραγαμέστου, μία άπο τις κτήσεις
τοΰ πεθερού του Χ. "Αν, όμως, ή σκοπιμότητα τοΰ γάμου, σύμφωνα μέ τα έθι­
μα τής εποχής, ήταν νά εξασφαλίσουν οί διάδοχοι τοΰ Foscari φεουδαρχικά
δικαιώματα στα ελληνικά εδάφη, τά γεγονότα πού ακολούθησαν ανέτρεψαν
τους υπολογισμούς τής βενετικής οικογένειας 2 . Στις αρχές τοΰ 15ου αιώνα δ
Κάρολος Α' Τόκκος, επεκτείνοντας τήν κυριαρχία του άπο τα νησιά τοΰ 'Ιονίου
στην απέναντι ηπειρωτική ακτή, κατέλαβε πρώτα το κάστρο τοΰ Foscari
(1404- 1405) καί σε βραχύ χρονικό διάστημα το Άγγελόκαστρο (1407-1408),
3
τα'Ιωάννινα (1411) καί τήν Ά ρ τ α (1416) . Αρκετά χρόνια μετά τήν κλε­
ψιά τοϋ Δραγαμέστου, δπως χαρακτηριστικά τιτλοφορεί το σχετικό κεφάλαιο
δ ανώνυμος στιχουργός τοΰ Χρονικού τών Τόκκων, δ Φραγκίσκος καί ύστερα άπο
τον θάνατο του οί γιοί του προσπάθησαν νά διεκδικήσουν μέ ποικίλες ενέργειες
τά νόμιμα κυριαρχικά τους δικαιώματα. Για τήν επίλυση τής διαφοράς μεταξύ

1. Μ έ ρ τ ζ ι ο υ, 'Επιστολή, σελ. 556· πρβλ. παρακάτω, σελ. 4, 5 καί σημ. 1.

2. Για τήν τάση τών ευγενών να παντρεύονται γυναίκες μέ προικώα κτηματική περιου­
σία, εξασφαλίζοντας μ' αυτόν τον τρόπο τους απογόνους τους βλ. P. R a c i n e , La
noblesse italienne dans le royaume d'Italie du milieu du Xe siècle au milieu du XIIIe
siècle, L'information historique 43, 5(1981), σελ. 214.
3. Cronaca dei Tocco, σελ. 115 - 118.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

4 Χ Ρ Ϊ Σ Α Σ Α. ΜΑΛΤΕΖΟΪ

τών δύο οικογενειών, τών Τόκκων καί τών Foscari, ενδιαφέρθηκε άμεσα δ
ί'διος δ δόγης τής Βενετίας, Φραγκίσκος Foscari, χωρίς ωστόσο ή παρέμβαση
υπέρ τοΰ πρώην ηγεμόνα τοΰ Δραγαμέστου, δ δποΐος ήταν Βενετός υπήκοος
καί συγχρόνως στενός συγγενής του *, νά οδηγήσει σε θετικό αποτέλεσμα.
"Ο G. Schirò στο άρθρο του « Ή Γενεαλογία τών Σπάτα» συντάσσει με βάση
τά στοιχεία πού αντλεί άπο το Χρονικό τών Τόκκων το γενεαλογικό δένδρο
τών Σπάτα (1360 - 1430), ελέγχοντας σε πολλά σημεία τις λανθασμένες πλη­
ροφορίες τοΰ Κ. Hopf 2 . "Ομως, παραβλέποντας τά δημοσιευμένα άπο τον
Μέρτζιο έ'γγραφα, σύμφωνα μέ τά δποϊα δ Foscari ώς νόμιμος ηγεμόνας τοΰ
Δραγαμέστου διεκδικεί άπο τον Τόκκο τήν κυριότητα τοΰ κάστρου, καί θεω­
ρώντας δτι ή αναφορά τοΰ Hopf στον Βενετό φεουδάρχη οφείλεται σέ κάποιο
άπο τά συνηθισμένα σφάλματα τοΰ γνωστοΰ μεσαιωνοδίφη, αποσυνδέει το όνο­
μα τοΰ Foscari άπο το γενεαλογικό διαγραμμάτων Σπάτα, σημειώνει στή θέση
του το όνομα τοΰ Αλβανού Αάλθη καί αποκαλεί τον τελευταίο κύριο τοΰ Δρα­
γαμέστου 3 . Αργότερα, επανέρχεται μέ αφορμή τήν έ'κδοση τοΰ Χρονικού
τών Τόκκων στο ίδιο θέμα, άλλα, ενώ αυτή τή φορά έχει υπόψη του τήν έκδοση
τοΰ Μέρτζιου, εξακολουθεί νά αποδίδει στον Αάλθη τήν κυριότητα τοΰ κά­
στρου 4 . Ποιος ήταν, λοιπόν, δ Λάλθης καί γιατί το δνομά του συγχέεται μέ
αυτό τοΰ Foscari; Τήν απάντηση τή δίνουν τά έγγραφα τοΰ φακέλου Foscari
σέ συνδυασμό μέ τις ειδήσεις τοΰ Χρονικοΰ τών Τόκκων.
Ό τρόπος μέ τον όποιο το Δραγαμέστο περιήλθε στή δικαιοδοσία τοΰ F o ­
scari διευκρινίζεται σέ επεξηγηματικό σημείωμα, καταχωρισμένο στο φάκελο
τών Κρατικών 'Αρχείων τής Βενετίας:

Dominus Sgurus maritaçit dominant Sterinam, eius filiam, domino

Franscisco Foscari de Venetijs. Et idem domino Francisco dédit inter
cetera in dotem et dotis nomine dicte domine Sterine unum ipsium do-
mini Sguri castrum, çocatum el Drogamesto. Quod castrum ipse domi-
nus Franciscus postea tenuit et possedit per spatium X° anorum vél zir-
cha, sciente infascripto comité Zefalonie. Deinde dominus Franciscus,
iturus Venetias, dimissit dictum castrum in manibus dicti domini Sgu-
ri, ut ipse dominus Sgurus nomine dicti domini Francisci dictum cast-

1. Ό Βενετός φεουδάρχης ήταν θειος τοΰ δόγη : Pro certa differentia existente inter
magnificum dominum despotum Janine ex una parte et virum nobilem Franciscum
Foscari, barbanum nostrum, ex altera . . . (Φάκελος Foscari, Ιγγρ. άρ. 7 ).
2. G. S c h i r ò , La genealogia degli Sputa tra il XIV e XV sec. e due Bua sco-
nosciuti, Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici n.s. 8 - 9 (18 - 19) (1971 - 1972),
σελ. 6 7 - 8 5 .
3. "Ο.π., σελ. 78 καί γενεαλογικό δένδρο.
4. Cronaca dei Tocco, σελ. 38 - 39.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

 ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ TON ΦΑΚΕΛΟ FOSCARI ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ 5

rum teneret et custodirei, usque quo ipse dominus Franciscus rediret

de Venetijs. E sic dum dictus dominus Franciscus se absentasset a diclo
castro et esset Venetijs et eius nomine dictus dominus Sgurus teneret
dictum castrum et ipse domino Francisco miteret ad civitatem Venetie
reditus et introitus dicti castri, orla est guera inter dictum dominum
Sgurum ex una parte et comitem Zefalonie insule ex alia parte. In quo
bello dictus dominus Sgurus fuit interfectus et dictum castrum acceptum
fuit et occupatum per dictum comitem Zefalonie. Et etiam bona dicti
domini Sguri ipse dicte guère fuerint accepta et occupata per dictum
comitem. Qui comes postea dictum castrum ab inde annum (sic) tenuit
per spacium anorum XX vcl circha et de presenti tenet, modo dictus
dominus Franciscus petit dictum castrum sibi restituì per dictum do-
minum comitem Zefalonie, qui denegai sibi ipsum reslituere, modo
queritur an dictus dominus comes teneatur ad restituendum dicto domino
Francisco dictum castrum et masime an teneatur restituere con fruti-
bus et introitibus actenus per dictum comitem el dicto castro preceptis
et qui precepi potuerunt. Amen1.

Σύμφωνα μέ όσα εξιστορεί δ συντάκτης αύτοΰ τοΰ εγγράφου, δ Foscari

μέ τή σύζυγο του Sterina, κόρη τοΰ Σγουροΰ Μπούα, άδελφοΰ τοΰ δεσπότη
τής Άρτας Γκίν Σπάτα 2 , παρέμεινε στην προικώα κτήση του δέκα περίπου
χρόνια. "Εφυγε, έπειτα, στή Βενετία, αναθέτοντας τή φύλαξη τοΰ Δραγαμέ­
στου στον πεθερό του, Σγουρό, δ όποιος ανέλαβε nomine dicti domini Fran-
cisci να τοΰ στέλνει στή διάρκεια τής απουσίας του τα εισοδήματα. Πράγματι,
όπως μαθαίνουμε άπο συμβολαιογραφική πράξη του 1395, δ Foscari βρισκό­
ταν τή χρονιά εκείνη στή Βενετία, όπου καί φρόντισε νά μεταβιβάσει στή γυ­
ναίκα του τά 11.000 ύπέρπυρα τής προίκας της 3 . Μέ αφετηρία τή χρονολογία
αυτή καί γνωρίζοντας Οτι οί Foscari έζησαν στο Δραγαμέστο για μία περίπου
δεκαετία, εύκολα συμπεραίνουμε Οτι δ γάμος πρέπει να έ'γινε το 1386 καί Οχι

1. Φάκελος Foscari, εγγρ. άρ. 2. Βλ. καί επιστολή τοϋ Φιλίππου, γιου τοΰ Φραγκί­
σκου Foscari, προς τον Λεονάρδο Γ' Τόκκο τοΰ έτους 1457, βπου σημειώνεται: . . . Ια
quondam magnificha madona mìa madre fu dotata per lo illustre signor suo padre del
chastelo del Dragameslo con tute le suo iurisdition et pertinentie, el qual da poi la
morte dello illustre signor Sguro ne fo tolto per la recolenda memoria dello illustrissimo
signor despoti vostro barba. . . (Φάκελος Foscari, εγγρ. άρ. 30).
2. Πρβλ. Μ έ ρ τ ζ ι ο υ, 'Επιστολή, σελ. 556, δπου λανθασμένα αναφέρεται ώς πα­
τέρας τής Sterina ό Γκίν Μπούας Σπάτας.
3. V. L a ζ z a r i n i, L'acquisto di Lepanto (1407), Nuovo Archivio Veneto 15
(1898), σελ. 269 καί σημ. 3.— Τ ο ϋ ϊ δ ι ο υ, / Foscari, σελ. 11.— Μ έ ρ τ ζ ι ο υ, Επι­
στολή, σελ. 556 (χωρίς παραπομπή).

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

 6 ΧΡΤΣΑΣ Α. ΜΑΛΤΕΖΟΤ

1
το 1402, δπως αναφέρει, δίνοντας λανθασμένη παραπομπή, δ Hopf . Άλλα
στον πόλεμο πού ακολούθησε ανάμεσα στον Σγουρό και στον Κάρολο Λ' Τόκ-
κο, συνεχίζει δ συντάκτης τοΰ εγγράφου, δ Σγουρός σκοτώθηκε καί δ Τόκκος
κατέλαβε το Δραγαμέστο. Σύμφωνα τώρα μέ το Χρονικό τών Τόκκων, δταν
οί άνθρωποι τοΰ Καρόλου πήγαν νά καταπατήσουν νύκτα το κάστρο, βρήκαν
2
έκεϊ τον Αάλθη, γαμπρό τοΰ Σγουροΰ . Βασισμένος στην πληροφορία τοΰ
Χρονικοΰ, δ Schirò θεωρεί δτι δ Λάλθης ήταν τότε κύριος τοΰ Δραγαμέστου
καί δτι δ Foscari είχε ήδη άπωλέσει τά δικαιώματα τ ο υ 3 . Ό θάνατος, δμως,
τοΰ Σγουροΰ τοποθετείται άπο τον ανώνυμο χρονογράφο το 1403 καί ή κατά­
κτηση τοΰ Δραγαμέστου το 1 4 0 4 - 1 4 0 5 4 . Είναι, λοιπόν, προφανές δτι στο
μεσοδιάστημα ακριβώς αυτό, άπό τόν θάνατο δηλ. τοΰ Σγουροΰ ώς τήν κατά­
ληψη τοΰ κάστρου, τό τελευταίο είχε μείνει στα χέρια τοΰ Αάλθη, πού ήταν
γαμπρός τοΰ Σγουροΰ. Σέ άχρονολόγητο, εξάλλου, έγγραφο τοΰ φακέλου Fo­
scari, πού υπογράφει δ νομικός Madius de Madijs, σημειώνεται δτι άπο το
Δραγαμέστο per vim expulsus est dominus Sgurus, eius [τοΰ Φραγκίσκου
5
Foscari] progenitor vel qui eius nomine tenebat . Ά ρ α , άφοΰ δ Σγουρός
είχε σκοτωθεί στον πόλεμο, κρατοΰσε τό κάστρο eius nomine δ γαμπρός του
Λάλθης. "Ετσι εξηγείται, γιατί στο Χρονικό τών Τόκκων δεν μνημονεύεται
ούτε δ Foscari, δ όποιος απουσίαζε στή Βενετία, ούτε δ Σγουρός, δ όποιος
είχε ήδη σκοτωθεί, άλλα μόνο δ Αλβανός Αάλθης.
Ειδικό κεφάλαιο τοΰ Χρονικού μέ τον τίτλο Ή επαρσις τοϋ κάστρου άφιε-
ρώνεται στην κατάκτηση τοΰ Δραγαμέστου άπό τόν Τόκκο καί στην τύχη τοΰ
Αάλ.θη. "Οταν ο'ι Φράγκοι, διηγείται δ χρονογράφος, εισέβαλαν στο κάστρο,
κατευθύνθηκαν προς τό σπίτι τοΰ άρχοντα, πιστεύοντας δτι θα τόν βρουν εκεί.
Ό Λάλθης, δμως, εΐχεν εγκρεμνισθή από 'ένα παραθύρι καί οί εισβολείς βρή­
καν μονάχα τή γυναίκα του, τήν δποία ώς θυγατέραν αφεντος τιμητικά τήν
πιάνουν. "Οταν τό κατακτητικό τους έ'ργο τελείωσε, μετέφεραν τήν αρχόντισσα

1. Βλ. παραπάνω σημείωση. Ό H o p f (Geschichte Griechenlands vom Beginn

des Mittelalters bis auf unsere Zeit = J. S. E r s c h - J. G. G r u b e r, Allgemeine
Encyclopädie der Wissenschaf ton und Künste, τόμ. 85 - 86, Λιψία 1867 - 1868, σελ.
103) αναφέρεται στον γάμο της κόρης τοϋ Παύλου Σπάτα μέ τον Foscari, τοποθετώντας
ιον στο έτος 1402. Τήν πληροφορία τοΰ Hopf επαναλαμβάνει ό ' Ι . Ρ ω μ α ν ό ς ['Ιστορικά
έργα, έπιμ. Κ. Δ ά φ ν η , Κέρκυρα 1959, σελ. 8 4 - 8 5 ) . — Πρβλ. Cronaca dei Tocco,
σελ. 39 καί σημ. 3.
2. Cronaca dei Tocco, στ. 282 - 308 καί 1121 (δπου μνημονεύεται ώς Λάνθης).—
Πρβλ. καί Π. Γ. Ρ ο ν τ ο γ ι ά ν ν η , 'Ιστορία τής νήσου Λευκάδος, τόμ. Α', 'Αθήνα 1980,
σελ. 320, σημ. 2.
3. Cronaca dei Tocco, σελ. 38 - 39.
4. Ό . π . , σελ. 115.
5. "Ο Madius de Madijs υπογράφει ώς inter doctores legum minimus (Φάκδλος
Foscari, εγγρ. χ. αρ.).

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

 ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ TON ΦΑΚΕΑΟ FOSCARI ΤΗΣ ΒΕΝΚΤΙΑΣ 7

1
μέ πλοίο στή Λευκάδα . Αργότερα, δ γιος τοΰ Σγουροΰ, Παΰλος Σπάτας,
εξαγόρασε τήν αδελφή του με δώρα με χαρίσματα με εξαγοράν μεγάλψ2.
Αδυνατώντας, ωστόσο, ν' αντιμετωπίσει τόν Τόκκο, δ διάδοχος τοΰ Σπάτα,
αναγκάστηκε νά εκχωρήσει τό Άγγελόκαστρο στους Τούρκους (1406) καί νά
3
αποσυρθεί στή Ναύπακτο .
Είκοσι χρόνια μετά τήν εκδίωξη τών Σπάτα άπό τό Δραγαμέστο κι άφοΰ
δ Κάρολος Α' Τόκκος, δούκας τής Λευκάδας καί κόμης τής Κεφαλληνίας, εϊχε
εδραιώσει πια τήν κυριαρχία του στο δεσποτάτο τών 'Ιωαννίνων, δ Φραγκίσκος
Foscari, αποφάσισε νά διεκδικήσει τήν προικώα κτήση του, ζητο'^ντας τήν
παρέμβαση τοΰ συνονόματου άνηψιοΰ του, δόγη τής Βενετίας. Στις 3 Σεπτεμ­
βρίου 1424, οί βενετικές αρχές απευθύνονται στον βάιλο τής Κέρκυρας μέ τήν
εντολή νά διαπραγματευτεί τήν υπόθεση μέ τόν Τόκκο 4 . Ό τελευταίος, απο­
φεύγοντας νά δυσαρεστήσει τή Βενετική Πολιτεία, απάντησε Οτι ήταν πρόθυ­
μος να συζητήσει καί πρότεινε νά δριστοΰν ώς διαιτητές είτε τό στέμμα τής
Νεαπόλεως (sacra corona Neapolis) είτε δ Πάπας τής Ρώμης (Curia Ro­
5
mana Pontificie) . Οί διαπραγματεύσεις δέν φαίνεται νά σημείωσαν καμία
πρόοδο, γιατί τέσσερα χρόνια αργότερα, τόν 'Ιούνιο τοΰ 1428, καί μολονότι
είχε ήδη πεθάνει δ Φραγκίσκος 8 , ή Βενετία, χρησιμοποιώντας σκληρή διπλω­
ματική γλώσσα, απείλησε τόν Τόκκο ότι στην περίπτωση πού δέν δεχόταν
νά διευθετηθεί τό θέμα μέ τή διαιτησία τής Ρωμαϊκής Αυλής, θά δήμευε τήν
περιουσία, τή δική του καί τών υπηκόων του, γιά νά αποζημιώσει τον Foscari 7 .
Άλλα τόν επόμενο χρόνο πεθαίνει δ Κάρολος Τόκκος καί τό ενδιαφέρον τής
Γαληνότατης μετά τον θάνατο του άτονεΐ 8 . Τό ζήτημα, άλλωστε, τοΰ Δραγα­
μέστου δέν ήταν γι' αυτήν παρά μία άπό τις προφάσεις πού αναζητούσε, ώστε
νά μπορεί μέ κάθε τρόπο νά αντιτάσσεται στην ισχυρή προσωπικότητα τοΰ

1. Cronaca dei Tocco, στ. 299-322.

2. "Ο.π., στ. 415-417.
3. Ό.π., σελ. 51 - 52, στ. 474 - 475, 491 - 504.
4. Φάκελος Foscari, ε*γγρ. άρ. 7.
5. Μ έ ρ τ ζ ι ο υ, 'Επιστολή, σελ. 556 κέ.— Τ ο ϋ Î δ ι ο υ, Trois lettres, σελ.
352 κέ.
6. Στις 2'Ιουνίου 1425 ό Φραγκίσκος Foscari μαρτυρεϊται ώς olim (Φάκελος Foscari,
εγγρ. άρ. 6) - αρα, ό θάνατος του τοποθετείται στο χρονικό διάστημα μετά τόν Σεπτέμβριο
τοϋ 1424 καί πριν άπό τον 'Ιούνιο τοϋ 1425.
7. Et ex nunc sit captum. . . intromitti et accipi debeant de bonis suis seu subdito-
rum suorum ubicumque poterunt reperiri, usque ad valorem eius, quod habere debent
dicti civis nostri, quibus fiat solutio et salisfatio de bonis Ulis . . . (Κ. Σ ά θ α, Μνημεία
ελληνικής ιστορίας, τόμ. Γ', Παρίσι 1882, σελ. 334.— F. Τ h i r i e t, Régestes des
délibérations du Sénat de Venise concernant la Romanie, τόμ. Β', Παρίσι - Χάγη 1959,
σελ. 250, άρ. 2092).
8. Cronaca dei Tocco, σελ. 119.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

8 ΧΡΤΣΑΣ Α. ΜΑΛΤΕΖΟΤ

Τόκκου, δ όποιος μέ τις διάφορες ενέργειες του αποτελούσε κίνδυνο για τήν
εξωτερική της πολιτική 1.
Παρά τό γεγονός δτι οί δυο άμεσοι διεκδικητές τής κυριότητας τοΰ Δραγα­
μέστου εϊχαν πιά εκλείψει, ή προσπάθεια γιά τήν έπαναπόκτηση τοΰ κάστρου
άπό τήν πλευρά τής οικογένειας Foscari δέν σταμάτησε. Μετά τόν θάνατο τοΰ
πατέρα του, δ Φίλιππος Foscari, εκπροσωπώντας καί τά άλλα του αδέλφια,
αρχίζει νέες διαπραγματεύσεις μέ τόν 'Ηρακλή (τόν Έρκούλιο ή "Ερκουλα
τοΰ Χρονικοΰ), νόθο γιο τοΰ Καρόλου Α' Τόκκου, στον όποιο δ τελευταίος
είχε παραχωρήσει τις κτήσεις τών Αλβανών στην Αιτωλοακαρνανία. Ό 'Ηρα­
κλής, όμως, έκτος άπό ηγεμόνας τοΰ Άγγελόκαστρου καί τοΰ Δραγαμέστου 2 ,
ήταν, δπως θά δοΰμε αμέσως πιο κάτω, καί θειος τοΰ Φιλίππου Foscari.
'Επομένως ή διαμάχη άποκτα τώρα ένδοοικογενειακό χαρακτήρα, ενώ ταυτό­
χρονα γίνεται αιτία αντεκδικήσεων μεταξύ τών κληρονόμων τοΰ Καρόλου
Τόκκου.
Σύμφωνα μέ τό Χρονικό τών Τόκκων, δ Κάρολος, δταν έμαθε δτι ή οικογέ­
νεια τοΰ Σγουροΰ Σπάτα είχε μετά τήν απώλεια τών κτήσεων της εγκαταλει­
φθεί άπό τους συγγενείς της, έ'σπευσε νά τήν καλέσει στην αυλή του. Γιά νά
δείξει, μάλιστα, τή μεγαλοψυχία του πάντρεψε τόν γιό του 'Ηρακλή μέ τήν
3
κόρη τοϋ Σγουροΰ καί εκαμέν την και κυράν'ς τον τόπον τοϋ πατρός της .
Τό δνομα τής τελευταίας μνημονεύεται σέ άχρονολόγητη επιστολή τοΰ 'Ηρα­
κλή Τόκκου. La mia dopna Patronella, γράφει δ Τόκκος στον Φραγκίσκο
Foscari, συγχαίροντας τον γιά τόν γάμο τής κόρης του, saluta la magnifica
vostra dopna dopna Statira, soa sorella*. Ή Statira, λοιπόν, ή Sterina,
όπως αυτή μαρτυρεΐται σέ άλλα έγγραφα, καί ή Patronella ήταν κόρες τοΰ
Σγουροΰ Σπάτα - ή πρώτη παντρεύτηκε τόν Βενετό Φραγκίσκο Foscari καί
ή δεύτερη τόν 'Ηρακλή, πρωτότοκο γιο τοΰ Καρόλου Α' Τόκκου.
'Ενώ δ Φίλιππος είχε ήδη προχωρήσει τις διαπραγματεύσεις με τόν 'Ηρα­
κ λ ή 5 , τό 1433 έφτασε στή Βενετία δ Zorzi de Rayneroli da Pesaro, απε­
σταλμένος τοΰ Καρόλου Β' Τόκκου, άνηψιοΰ καί νόμιμου διαδόχου τοΰ Καρό-

1. Βλ. Τ h i r i e t, Régestes, τόμ. Β', σελ. 201 - 202, άρ. 1877, 208 - 209, άρ. 1901,
209, άρ. 1904 (δπου αποφάσεις της βενετικής συγκλήτου σχετικά μέ τή στάση τοϋ Τόκκου
απέναντι στους Τούρκους). Γιά τις σχέσεις Βενετίας καί Τόκκων βλ. G. S c h i r ò , 11
ducato di Leucade e Venezia fra il XIV e XV secolo, BF 5 (1977), σελ. 353 - 378.
2. . . . el Dragomesto el quale cera in posanza del dito signor Ercules . . . (Φά­
κελος Foscari, έγγρ. άρ. 30: επιστολή Φιλίππου Foscari προς Λεονάρδο Τόκκο τοϋ έτους
1457).
3. Cronaca dei Tocco, στ. 2630 - 2649" πρβλ. Ρ ο ν τ ο γ ι ά ν ν η , ο.π., σελ. 335.
4. Βλ. παρακάτω, σελ. 21, Ιγγρ. άρ. 1. Ό Foscari ήταν τήν εποχή πού γράφτηκε ή
επιστολή καπιτάνος τής Βερόνας.
5. . . . ei vedete chio son in praticha con el signor Ercules de haver el mio castelo
(Φάκελος Foscari, έγγρ. άρ. 30).

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

 ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ TON ΦΑΚΕΛΟ FOSCARI ΤΗΣ BEN ΕΤΙ ΑΣ 9

1
λου A ' . Τά στοιχεία πού άκολουθοΰν, βασισμένα στα έγγραφα τοΰ φακέλου
Foscari, διαφωτίζουν τις ανταγωνιστικές σχέσεις μεταξύ τών δύο εξαδέλφων.
Επιδιώκοντας δ νέος δεσπότης τήν απομάκρυνση τοΰ εξαδέλφου του άπό τήν
περιοχή, εκμεταλλεύεται τήν εκκρεμότητα τοΰ Δραγαμέστου, γιά νά επιτύχει
τά σχέδια του. Άφοΰ πείθει τόν Φίλιππο Foscari δτι δ 'Ηρακλής ήταν επα­
ναστάτης καί σφετεριστής τοΰ κάστρου (è rebelo al mio signor, quello el
cerchasie de haver titolo in questo castelo), τοΰ προτείνει νά δεχθεί τήν
απαλλοτρίωση τοΰ Δραγαμέστου αντί τοΰ ποσοΰ τών 1700 δουκάτων, μέ τήν
υπόσχεση νά τοΰ εκχωρήσει τό κάστρο, όταν τό τελευταίο περιέλθει στή νό­
μιμη δικαιοδοσία του καί μέ τήν προϋπόθεση, βέβαια, νά επιστρέψει τότε δ
Foscari τό συμφωνημένο ποσό 2 . Et esso mio signore, σημειώνεται στό σχε­
τικό έγγραφο, sia tenuto che, se mai per alcuno tempo el dicto castello
pervenga liberamente ale soe mane, per modo che senza conlradition del gran
segnare de Turchi ο indignalione et scandolo de quello, esso segnare Karlo
concedeva el dicto castello al diclo misser Filipo per si e soi figlioli et heredi
de suo corpo legiptimamente descendenti cum tutti quelli honori, favori,
dignità, auctorità, podestà et tituli consueti in simile concessione, reservata
lacolta dei corazzi del provatonomi [προβατονομή], el sale et quelle altre
regalie et reservatione et consuetudine despotale. . . 3 . Οί προτάσεις τοΰ Κα­
ρόλου έγιναν δεκτές άπό τόν Foscari καί δ Τόκκος ώς νόμιμος πιά ηγεμόνας
τοΰ Δραγαμέστου δέν άργησε, στέλνοντας στρατεύματα εναντίον τοΰ 'Ηρακλή,
νά καταλάβει τό κάστρο*. Άλλα ή συμφωνία δέν τηρήθηκε καί τό Δραγα­
μέστο αντί νά επιστραφεί στον Foscari πέρασε στην κυριότητα τοϋ Λεονάρδου
Γ' Τόκκου, διαδόχου τοϋ Καρόλου Β ' . Τ ό 1457, μέ αναφορά του προς τον νέο
ηγεμόνα τοΰ κάστρου, δ Φίλιππος, άφοΰ εξηγεί τον τρόπο μέ τον όποιο τόν
εξαπάτησε δ Zorzi da Pesaro, διεκδικεί γιά μιαν ακόμη φορά τήν κυριότητα.
Είναι διατεθειμένος νά αποδώσει τά 1700 δουκάτα πού είχε λάβει άπό τόν
Κάρολο καί νά γίνει οχι μόνο servitor della vostra signoria, ma per servitore
de servitori de quella 5 . Μολονότι τό διάβημα δέν είχε αποτέλεσμα, δ Foscari
εξακολουθούσε νά εμμένει στις αξιώσεις του, ακόμα καί όταν τό κάστρο

1. Et mi Giorgio de Rayneroli da Pesaro corno procuratore et commesso del segnor

Karlo Secondo de l'Arta del despotato segnore. . . (Φάκελος Foscari, έγγρ. άρ. 34-
πρβλ. καί έγγρ. άρ. 15, 23). Στα έγγραφα τοΰ φακέλου Foscari ό Κάρολος Τόκκος μνημο­
νεύεται ώς Karolus Secundus και ό 'Ηρακλής ώς dominus (πρβλ. Cronaca dei Tocco,
σελ. 8 3 - 8 4 καί σημ. 1).
2. Φάκελος Foscari, έγγρ. άρ. 30.
3. Φάκελος Foscari, έγγρ. άρ. 34.
4. . . . la illustrissimo quondam padre della vostra Illustrissima Signoria mandò
la soa armata a pigliar lo dito castelo (Φάκελος Foscari, έγγρ. άρ. 30).
5. "Ο.π. Στο ίδιο έγγραφο αναφέρεται δτι ή διοίκηση τοΰ Δραγαμέστου ε!χε ανατεθεί
στον miser Guiduzo, el quai tegniva el Dragomesto.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

10 ΧΡΤΣΑΣ Α. ΜΑΑΤΕΖΟΓ

έπεσε τελικά στα χέρια τών Τούρκων. Τό 1473, δ Αεονάρδος μέ έγγραφο του
προς τόν Φίλιππο τόν διαβεβαίωσε δτι στην περίπτωση πού τό Δραγαμέστο
απελευθερωνόταν θά τοΰ τό έκχωροΰσε libero e senza alchuna chontradi-
cione1. Ό τουρκικός κίνδυνος, όμως, ήταν άμεσος. Τό 1478, δ Τόκκος
στέλνει εσπευσμένα τόν συγγενή του Bongordo di Tocco στή Βενετία, γιά
νά ειδοποιήσει τις βενετικές αρχές δτι questi canj et infedeli Turchi. . . fabri-
cano lo castello ala bacca deh gulf ο nostro de Γ Aria2. "Ενα χρόνο αργό­
τερα, τό 1479, οί Τοΰρκοι κατέλυσαν τήν κυριαρχία τών Τόκκων, διαψεύδοντας
οριστικά πια κάθε ελπίδα επιστροφής τής οικογένειας Foscari στην προικώα
κτήση της.
Ή προσπάθεια τών Foscari για αναγνώριση καταπατημένων εδαφικών δι­
καιωμάτων στον ελληνικό χώρο δέν περιορίστηκε στο Δραγαμέστο. ΟΊ βλέ­
ψεις τής οικογένειας, εκτός άπό τό κάστρο τής Ακαρνανίας, στράφηκαν καί
προς τή Ναύπακτο, διεκδικώντας τήν κυριότητα της άπό τήν ϊδια τή Βενετία.
Ή τύχη τής Ναυπάκτου, τήν δποία οί Σπάτα είχαν αποσπάσει τό 1375 άπό
3
τους Άνδεγαυούς , απασχολούσε τή Γαληνότατη άπό τις αρχές ήδη τοΰ 15ου
cd. Ά π ό φόβο, μήπως οί Τούρκοι καταλάβουν τό λιμάνι πού είχε στρατηγική
σημασία γιά τά εμπορικά της συμφέροντα, ή Βενετική Πολιτεία αποφάσισε νά
προσαρτήσει τήν περιοχή στην επικράτεια της. Ώ ς προς τόν τρόπο πού επέ­
λεξε ή Βενετία γιά νά επιτύχει τόν σκοπό της, υπάρχουν δύο εκδοχές: ή επί­
σημη, σύμφωνα μέ τήν δποία οί Βενετοί αγόρασαν τή Ναύπακτο άπό τόν Α λ ­
βανό ηγεμόνα Παΰλο Σπάτα καί ή ανεπίσημη, σύμφωνα, πάλι, μέ τήν οποία
οί Βενετοί τοΰ απέσπασαν βίαια τό κάστρο 4 .
ΟΊ μαρτυρίες άπό τά επίσημα κατάστιχα τής βενετικής καγκελλαρίας πού
αναφέρονται στην προσάρτηση τής Ναυπάκτου στο βενετικό κράτος είναι οί
ακόλουθες: Τό 1401, οί βενετικές αρχές έξουσιοδοτοΰν τόν Φραγκίσκο Foscari,
γαμπρό τοΰ ηγεμόνα τής Ναυπάκτου (qui est gener dicti domini loci Ne-
panti), νά μηνύσει στον πεθερό του νά μήν ενδώσει σέ τυχόν πιέσεις τών Τούρ­
κων πού επιδιώκουν νά καταλάβουν τις κτήσεις του καί νά μή συνάψει συμ­
φωνίες μαζί τους, άλλα νά προσπαθήσει γιά τό δικό του συμφέρον καί γιά τό

1. Φάκελος Foscari, έγγρ. άρ. 21.

2. Βλ. παρακάτω, σελ. 23, έγγρ. άρ. 3. Είναι χαρακτηριστικό δτι ό Λεονάρδος δια­
τηρεί τον τίτλο τοϋ δεσπότη της Άρτας καί μετά τήν πτώση τής τελευταίας στους Τούρκους
(1449)· πρβλ. Ρ ο ν τ ο γ ι ά ν ν η , 6,π., σελ. 341.
3. Cronaca dei Tocco, σελ. 31, σημ. 5.— Α. L u t t r e l l , Vonitza in Epirus and
its Lords, Î306 - 7377, Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici n.s. 1 (11) (1964) =
In memoria di Silvio G. Mercati, σελ. 140.
4. Γιά τήν κατάληψη της Ναυπάκτου άπο τους Βενετούς βλ. L a z ζ a r i il i, L'acquisto
di Lepanto, δ.π., σελ. 267 - 287.— Πρβλ. καί Ο ύ ί λ λ. Μ ί λ λ ε ρ, 'Ιστορία τής Φραγκο­
κρατίας εν 'Ελλάδι (1204-1566), μετάφρ. Σ π. Λ ά μ π ρ ο υ , τόμ. Β', 'Αθήνα 1909-
1910, σελ. 45.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

 ΜΕ ΑΦΟΡΜΙΤ TON ΦΑΚΕΛΟ FOSCARI ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ 11

συμφέρον τής χριστιανοσύνης (pro bono christianitatis et pro bono suo)

νά διατηρήσει τά εδάφη του* αν ο'ι Τοΰρκοι τόν ενοχλήσουν καί κρίνει δτι δέν
μπορεί νά αντισταθεί, νά ειδοποιήσει αμέσως τή Βενετία, ή δποία είναι πρό­
θυμη νά καταλάβει τή Ναύπακτο 1 . Τό 1402, αποφασίζεται νά σταλεί στον
Σπάτα, δ όποιος est in concordio et fecit parentelam cum Turchis, δ Πέ­
τρος Miani μέ εντολή νά διαπραγματευτεί τή μεταβίβαση τής κυριότητας τής
Ναυπάκτου 2 . Στις 27 Μαΐου 1407, ή Βενετική Πολιτεία, ανήσυχη άπό τήν
έκβαση τών πραγμ,άτων, διατάζει τόν Γενικό Καπιτάνο νά φροντίσει τό ταχύ­
τερο νά περιέλθει ή Ναύπακτος στην εξουσία της, χρησιμοποιώντας δποιο
μέσο έκρινε καλύτερο (de vus et modis, utilibus dextris et necessariis,
qui sibi videbuntur. . . ) 3 . Σέ βραχύτατο χρονικό διάστημα, δ Βενετός αξιω­
ματούχος διεκπεραίωσε μέ επιτυχία τήν αποστολή του καί ή Ναύπακτος προ­
σαρτήθηκε στή Δημοκρατία τοΰ Αγίου Μάρκου*. Τόν "Ιούλιο, τέλος, τοΰ
1408, στις διαμαρτυρίες τών Τούρκων γιά τήν κατάληψη τής Ναυπάκτου ή
Γαληνότατη απάντησε δτι ό Παΰλος Σπάτας ήταν Βενετός υπήκοος καί δτι
5
δ ΐδιος τής είχε πουλήσει τήν κτήση τ ο υ . Ή επίσημη, λοιπόν, εκδοχή είναι
δτι ή Βενετία αγόρασε τή Ναύπακτο άπό τόν Αλβανό, Βενετό υπήκοο, Παΰλο
Σπάτα.
Ή ανεπίσημη, δμως, εκδοχή, δπως αυτή εμφανίζεται στα έγγραφα τοΰ φα­
κέλου Foscari, φαίνεται δτι ανταποκρίνεται περισσότερο στην πραγματικό­
τητα. Τήν ϊδια περίπου εποχή πού άρχισε τά διαβήματα γιά τήν έπαναπόκτηση
τοΰ Δραγαμέστου, δ Φίλιππος Foscari μέ αί'τησή του προς τόν δόγη τής Βε­
νετίας, άφοΰ διηγείται πώς ο'ι Βενετοί είχαν αποσπάσει μέ δόλο καί βία τή
Ναύπακτο άπό τόν αδελφό τής μητέρας του, Ιΐαϋλο Σπάτα, αξιώνει ώς νόμι­
μος κληρονόμος νά τοΰ άναγνίοριστεΐ ή κυριότητα 8 . Σύμφωνα μέ τήν έξιστό-

1. Σ ά θ α, Μνημεία ελληνικής ιστορίας, τόμ. Β', Παρίσι 1881, σελ. 64.

2. Σ ά 0 α, δ.π., τόμ. Α', ΙΙαρίσι 1880, σελ. 1-2 ( T h i r i e t , Régestes, τόμ. Β',
σελ. 26, άρ. 1052, 1053).
3. Σ ά θ α , δ.π., τόμ. Β', σελ. 172 - 173.
4. "Πδη στις 15 Ιουλίου τοϋ 1407 ή Ναύπακτος αναφέρεται, ώς aquìsiti et empti
( Σ ά θ α, ο.π., σελ. 180).
5. . . . quod Paulus Sguro et progenilores sui fuerunt et sunt nostri cives et per sa-
cramentum astrici] et obligatj nobis de fidelitate et sponte et de calumale sua vendait
capitaneo nostro Culfi nostro nomine dictum castrum Nepantj cum iuribus et iurisdi-
tionibus suis pro certa pecunie quantilate, ut apparet per publicam scriptuiam, scriptam
sua manu et bullatam suo sigillo. . . (A.S.V., Senato Misti, R. 48, φ. 23: Ν. Ι ο r g a,
Noteset extraits pour servir à l'histoire des croisades au XVe siècle, ROL 4 (1896),
σελ. 294 - 295.—L az z a r i ni, L'acquisto di Lepanto, σελ. 280.— Τ li i r i e t, Ré-
gestes, τόμ. Β', σελ. 78, άρ. 1311).
6. Βλ. έκδοση: L a z z a r i n i , L'acquisto di Lepanto, σελ. 285-287· πρβλ. καί
Μ έ ρ τ ζ ι ο υ, Επιστολή, σελ. 557, δπου περιληπτική αναφορά στο έγγραφο.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

12 ΧΡΤΣΑΣ Λ. ΜΑΛΤΕΖΟΤ

ρησή του, δ Βαρθολομαίος de Anselmis 1 καί δ Ανδρέας de Smaninis είχαν

παρουσιαστεί στις βενετικές αρχές καί εϊχαν αναφέρει δτι δ Σπάτας ήταν έτοι­
μος νά παραχωρήσει τήν κτήση του στους Τούρκους. Μόλις ή Βενετία πλη­
ροφορήθηκε τήν ε'ίδηση, έστειλε τόν F a n t i n Michiel, capitano de Culfo, μέ
πέντε γαλέρες στή Ναύπακτο. Ό Βενετός ναύαρχος πολιόρκησε τό κάστρο,
προκαλώντας πολλές ζημιές, άλλα επειδή οι άνθρωποι τοΰ Σπάτα, μετά τόν
πρώτο αιφνιδιασμό, άρχισαν τήν αντεπίθεση, δ Michiel ζήτησε νά συναντήσει
τόν αρχηγό τους, γιά νά τοΰ δώσει ορισμένες εξηγήσεις. Ό Παΰλος Σπάτας
δέχθηκε νά βγει άπό τό κάστρο, μέ τόν δρο νά τοΰ χορηγηθεί salvo condotto
(έγγραφο ελεύθερης επικοινωνίας) 2 . Ό Michiel τόν εφοδίασε αμέσως μέ δια­
βατήριο καί άφοΰ με αυτόν τόν τρόπο τόν έπεισε νά εγκαταλείψει τό κάστρο,
τοΰ ανακοίνωσε οτι ή Βενετία ήταν αποφασισμένη να καταλάβει τή Ναύπακτο
καί ότι έπρεπε νά συγκατατεθεί νά τήν πουλήσει αντί 1500 δουκάτων. "Οταν
ό Σπάτας αρνήθηκε καί θέλησε νά επιστρέψει στους δικούς του, δ Michiel
τόν εμπόδισε, άπείλώντας τον μέ αποκεφαλισμό. Τότε il meschin di mio
barba, γράφει δ Foscari, άφοΰ κατάλαβε δτι οΊ Βενετοί τόν είχαν εξαπατήσει,
χρησιμοποιώντας ώς δόλωμα τό salvo condotto, γιά νά τόν αναγκάσουν νά
απομακρυνθεί άπό τό κάστρο, παρακάλεσε νά τοΰ επιτρέψουν νά φύγει, παίρ­
νοντας μαζί του τή γυναίκα καί τήν αδελφή τ ο υ 3 . "Ετσι, δ F a n t i n Michiel
con dolo el fraude have quel castelo et per vim, sforzando la persona di
mio barba. Ά π ό τή Ναύπακτο, δ Παΰλος Σπάτας, νεώτατος 20 μόλις χρο­
νών, προωθήθηκε στην Πάτρα καί άπό κει κατέφυγε στην αυλή τοΰ πεθεροΰ
του Θεοδώρου Α' Παλαιολόγου, άδελφοΰ τοΰ αυτοκράτορα τής Κωνσταντινού­
πολης Μανουήλ Β' Παλαιολόγου, δπου και πέθανε δύο μόνο χρόνια μετά τήν
4
απώλεια τών κτήσεων τ ο υ .
Ή Βενετία, δπως ήταν φυσικό, δέν έλαβε σοβαρά υπόψη τις αμφισβητούμε­
νες αξιώσεις τοΰ υπηκόου της. Άλλα ούτε καί δ τελ.ευταΐος επανήλθε στο αί­
τημα του. Πιθανότατα είχε απευθυνθεί προς τις βενετικές αρχές, οχι τόσο

1. *0 Βαρθολομαίος de Anselmis είχε αναλάβει μετά τήν κατάληψη τής Ναυπάκτου

τή διοίκηση τοϋ ιχθυοτροφείου ( Σ ά θ α, δ.π., τόμ. Β', σελ. 187-189).
2. Βλ. γιά τή σημασία τοϋ δρου D. Ε. Q u e l l e r , The Office of Ambassador m
the Middle Ages, Princeton, New Jersey 1967, σελ. 46, 128-130, 179, 181, 227.
3. Πιθανότατα ή αδελφή, για τήν οποία γίνεται λόγος εδώ, ήταν ή γυναίκα τοϋ Αάλθη
πού είχε συλληφθεί άπο τους ανθρώπους τοΰ Καρόλου Τόκκου στή διάρκεια τής πολιορκίας
τοΰ Δραγαμέστου (βλ. παραπάνω, σελ. 6 - 7 ) .
4. Ell meschin de mio barba, zovene de elude de ani 20, andò in la Morea con le suo
done dal suoxero suo Porfirogenito, dispoto et fradelo de l'imperator quondam de Costanti-
nopoli, dove non paso do annj che el morite ( Ti a z z a r i n i, L'acquisto di Lepanto,
σελ. 287" πρβλ. καί Μ έ ρ τ ζ ι ο υ, 'Επιστολή, σελ. 557.— Α. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο υ ,
'Ιστορία τον Νέου 'Ελληνισμού, τόμ. Α', εκδ. β', Θεσσαλονίκη 1974, σελ. 3 3 - 3 4 ) .
'Από τον γάμο του μέ τή Βαρθολομαία, κόρη τοϋ Nerio Acciaiuoli, ό Θεόδωρος Α' IIa-

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

 ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ TON ΦΑΚΕΛΟ FOSCARI ΤΙΙΣ ΒΕΝΕΤ1ΛΣ 13

γιατί πίστευε σέ ενδεχόμενη διευθέτηση τοΰ ζητήματος δσο μέ τόν σκοπό νά

προκαλέσει τή Βενετία, γιά νά εξασφαλίσει τήν υποστήριξη της στην υπόθεση
τοΰ Δραγαμέστου. 'Εξάλλου, τό 1427, ή μητέρα τοΰ Φιλίππου, χήρα τοΰ Φραγ­
κίσκου Foscari, ζήτησε μέ απεσταλμένο της προς τόν βάιλο τής Κέρκυρας
νά τής καταβάλει τό βενετικό δημόσιο τό ποσό τών 400 δουκάτων πού υπο­
λειπόταν γιά νά εξοφληθούν τά 1500 δουκάτα, τά όποια χρωστούσαν οί Βενε­
τοί στον αδελφό της για τήν αγορά τής Ναυπάκτου (pro resto emptionis Ne-
panti). Πράγματι, δ Παΰλος Σπάτας είχε λάβει άπό τό συμφωνημένο ποσό
μόνο 1100 δουκάτα. Τά τελευταία, μάλιστα, όπως αναφέρεται στή σχετική
απάντηση τοΰ βαΐλου, είχαν προσφερθεί per Vacquisto di Nepanto, στις 20
'Ιουλίου 1407, άπό τόν Ανδρέα Lisimanini (de Smaninis) καί τόν Βαρθο­
λομαίο d'Anselmo Χ . Οί μαρτυρίες αυτές θα μπορούσαν νά οδηγήσουν στό
βιαστικό συμπέρασμα δτι ή Ναύπακτος είχε γίνει κτήμα τών Βενετών μετά
άπό πράξη αγοραπωλησίας, αν έγγραφο τοΰ 1448 δέν ενίσχυε μέ τις πληροφο­
ρίες του τήν ανεπίσημη εκδοχή οτι ή Ναύπακτος είχε αποσπαστεί βίαια άπό
τόν Παΰλο Σπάτα. Σύμφωνα μέ τό προνομιακό αυτό Ιγγραφο, ή Βενετία χο­
ρήγησε in pheudum στον Petrucio de Smaninis, γιο τοΰ ποτέ Ανδρέα,
κάτοικο τής Πάτρας, τό Σοπωτό έναντι τών υπηρεσιών πού είχε προσφέρει
δ 'ίδιος καί δ πατέρας του στή διάρκεια τών επιχειρήσεων γιά τήν κατάληψη
2
τής Ναυπάκτου . 'Εκτός άπό τά χρήματα πού είχαν δανείνει στό Γενικό Κα-
πιτάνο F a n t i n Michiel γιά τις ανάγκες του, ο'ι δύο 'Ιταλοί (πατέρας καί γιος)
είχαν σπεύσει νά λάβουν μέρος στην επιχείρηση τής πολιορκίας, μεταφέροντας
3
ακόμη καί τρόφιμα στους Βενετούς . Ή αναφορά στην πολιορκία τής Ναυ-

λαιολόγος δεν εϊχε αποκτήσει νόμιμα παιδιά. Ή γυναίκα τοϋ Παύλου Σπάτα πρέπει να
ήταν μία άπο τίς νόθες κόρες του (Α. P a p a d o p u l o s , Versuch einer Genealogie
der Palaiologen, 1259 - 1453, Amsterdam 1962, σελ. 56.— Δ. Ά . Ζ α κ υ θ η ν ο ü, Le
despotat grec de Morée, édition revue et augmentée, τόμ. Λ', Λονδίνο (Variorum)
1975, σελ. 165).
1. Φάκελος Foscari, Ιγγρ. άρ. 10, Ά ς σημειωθεί δτι λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1420,
ή δίλλη αδελφή τοϋ Σπάτα, ή Patronella, είχε διεκδικήσει άπο τή Βενετία το tSlio ποσό
( L a z z a r i n i , L'acquisto di Lepanto, σελ. 281).
2. . . . locum vocatum Sopoto districtus de iurisdictionis Nepanti cum omnibus suis
iuribus iurisditionibus, utilitatibus, prehencinentiis et prerogativis, dando pro recogni-
tione de censu annuali librae quinque cere singula anno ecclesie Sancii Marci de Nepanto
(Φάκελος Foscari, εγγρ. άρ. 41). Για τή γεωγραφική θέση τοΰ Σοπωτοΰ (επαρχία
Ναυπακτίας) βλ. I . E . Ν ο υ χ ά κ η , 'Ελληνική Χωρογραφία, εκδ. γ', 'Αθήνα 1901,
σελ. 274.
3. . . . quod locus Nepanti sub dominio nostro reduceretur et demum obsessus recu-
peraretur et conservaretur. Nam et mutuavit pecuniam Capitano Generali maris domino
Fantino Michael, quibus fecit solutionem et personaliter cum multis gentibus per arno-
rem et pecuniam conductis in ilium locum per mare inlravil el maximam quantitatem
victualium conduxit ad conservalionem dicti loci. Prefatus vero supplicans, imitando

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

14 ΧΡΤΣΑ.Σ Α. ΜΑΑΤΕΖΟΐ

πάκτου, δπως καί στή βοήθεια τών Βενετών υπηκόων τής Πάτρας προς τόν
Michiel είναι σαφής. Καί τό γεγονός δτι οί βενετικές αρχές παραχώρησαν τό
Σοπωτό ώς φέουδο στον Petrucio de Smaninis σέ αντάλλαγμα τών συγκεκρι­
μένων έκδουλεύσεων υποδηλώνει δτι ή Βενετία, ενώ στην αρχή προσπάθησε
έντεχνα νά καλύψει τή βίαιη προσάρτηση τής Ναυπάκτου στις κτήσεις της,
αργότερα δέν εϊχε κανένα λόγο νά καταφεύγει σέ προσχήματα.
Άλλα, παρά τις διάφορες —άλλοτε συνεχείς καί επίμονες καί άλλοτε πρόσ­
καιρες— ενέργειες τοΰ Foscari, τά αιτήματα του δέν είχαν ευνοϊκή κατάληξη.
"Ομως, ή περίπτωση τοΰ Βένετου υπηκόου, πού εϊχε προβάλει μέ αφορμή κά­
ποια κληρονομικά δικαιώματα αξιώσεις κυριότητας τοΰ Δραγαμέστου καί τής
Ναυπάκτου, καθώς καί ή ανάμιξη τών Σπάτα, τών Τόκκων καί τής Βενετίας
στην υπόθεση αυτή, εϊναι ενδεικτικές τοΰ τρόπου μέ τόν όποιο αντιμετώπιζαν
οι ξένοι παράγοντες τά εδάφη τής Ρωμανίας. Ά ν καί ή χρονική απόσταση
είναι μεγάλη, αξίζει νά αναφερθούμε εδώ στον Νικήτα Χωνιάτη, δ όποιος
δύο αιώνες περίπου νωρίτερα, έ'γραφε μέ διάθεση ειρωνική δτι οί Λατίνοι μοί­
ραζαν μεταξύ τους ώσει πατρφας κτήσεις τις περιοχές τής διαμελισμένης βυ­
ζαντινής αυτοκρατορίας *.

Οικογενειακό δένδρο Σγουροΰ Μπούα Σπάτα

Sterina (Statira) Να
οο Φραγκίσκος Foscari 00 Λάλθης

Παΰλος Patronella (Petronella)

οο θυγ. Θεοδώρου Α' Παλαιολόγου, ΟΟ 'Ηρακλής (Έρκούλιος) Τόκκος
δεσπότη τοϋ Μυστρα

paterna vestigia, in obsidione dicti loci personaliter cum multis personis illuc accessit
et victualia conduxit. . . (Φάκελος Foscari, δ.π.: L a z z a r i n i , L'acquisto di Le­
panto, σελ. 278). Στην έμ,πόλεμη κατάσταση πού επικράτησε πριν άπο τήν κατάληψη τής
Ναυπάκτου αναφέρονται καί τά βενετικά χρονικά ( L a z z a r i n i , δ.π., σελ. 282-
283).
1. Ν ι κ ή τ α Χ ω ν ι ά τ η , 'Ιστορία, εκδ. I.A. V a n D i e t e n, GFHB, τόμ.
ΧΙ/1, Βερολίνο 1975, σελ. 637.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

 ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ TON ΦΑΚΕΛΟ FOSCAR! Τ11Σ ΒΕΝΕΤΤΑΣ 15

Σχέσεις τοΰ Φιλίππου Foscari μέ τ ο υ ς βυζαν­

τινούς δ ι ο ι κ η τ έ ς τοΰ δ ε σ π ο τ ά τ ο υ τοΰ Μορέως

Δύο έγγραφα τοΰ φακέλου Foscari μέ πελοποννησιακή προέλευση αναφέ­

ρονται στις αμοιβαίες σχέσεις πού εϊχαν αναπτυχθεί μεταξύ τών μελών τής
βυζαντινής αριστοκρατίας καί τών εκπροσώπων τής αντίστοιχης βενετικής
κοινωνικής τάξης. Ανήκουν χρονολογικά στην υστεροβυζαντινή περίοδο τοΰ
δεσποτάτου τοΰ Μορέως καί μαρτυροΰν ειδικότερα τις σχέσεις τοΰ Φιλίππου
Foscari μέ τις κεφαλές τής Πελοποννήσου.
Κοινός αποδέκτης τών εγγράφων, πού έχουν καί τά δυό συνταχθεί στην
Πάτρα, εϊναι δ Φίλιππος Foscari. Τό πρώτο έγγραφο, τοΰ έ'τους 1441, εϊναι
πιστοποιητικό τών δικαστών τής Πάτρας (nos iudices Palras), οί όποιοι
βεβαιώνουν τή νοταριακή ιδιότητα τοΰ Νικολάου Νεαπολίτη καί τήν αυθεντι­
κότητα τοΰ πληρεξουσίου του. Σύμφωνα μέτό τελευταίο, δ Ιωάννης Καντακου­
ζηνός Παλαιολόγος εξουσιοδοτεί τόν Φίλιππο Foscari νά απαιτήσει καί νά
εισπράξει γιά λογαριασμό του οποιαδήποτε οφειλή εϊχε νά λάβει στή Βενετία
1
καί ιδιαίτερα άπό τόν λιμενάρχη (armirato) Βασίλειο Nigro . Τό δεύτερο,
πάλι, έ'γγραφο, γραμμένο κι αυτό στην Πάτρα τό καλοκαίρι τοΰ 1456, εϊναι
απαντητική επιστολή τοΰ Θωμά Παλαιολόγου Ράλη, κεφαλής Παλαιών Πα­
τρών, προς τόν Φίλιππο Foscari. Ό Βενετός ευγενής εϊχε γράψει στον Ράλη,
γιά νά τοΰ αναγγείλει τήν άφιξη τοΰ γιου του Ούρβανοΰ ώς συμβούλου (κου-
σουλιερίον) στό regimen τής Μεθώνης. Ό Ράλης τοΰ άπαντα, γιά νά τόν δια­
βεβαιώσει δτι θα έβλεπε τόν Ούρβανό ωσάν νίόν του, εκφράζοντας, συγχρόνως
τα αισθήματα αγάπης καί φιλίας πού έτρεφε προς αυτόν καί τήν οικογέ­
νεια του 2 .

Για τή ζωή καί τή δράση τοΰ 'Ιωάννου Καντακουζηνοΰ Παλαιολόγου, ό

όποιος διορίζει πληρεξούσιο του στή Βενετία τόν Φίλιππο Foscari, ή πληρο­
ί . Τό Ιγγραφο έχει δημοσιευτεί άπο τον Κ. Τ ρ ι α ν τ ά φ υ λ λ ο υ ("Εγγραφον εκ
Πατρών τοϋ 1441, Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά 1960, σελ. 168-169" πρβλ. τ ο ΰ
ί δ ι ο υ , 'Ιστορικόν Λεξικον τών Πατρών, Ικδ. β' αναθεωρημένη, ΙΙάτρα 1980, σελ. 180),
ό όποιος παρασύρεται άπο το δνομα τοϋ νοταρίου Νικολάου Νεαπολίτη (άπο το Ναύπλιο) καί
διατυπώνει, μολονότι τελικά δέν τήν αποδέχεται, τήν άποψη δτι ή συμβολαιογραφική πράξη
είχε συνταχθεί στό Ναύπλιο. "Ομως, ό Νικόλαος quondam Ioannis de Neapoli Romanie
είναι γνωστός νοτάριος της Πάτρας στον 15ο αι. (Ε. G e r l a n d , Neue Quellen zur
Geschichte des lateinischen Erzbistums Patras, Λιψία 1903, σελ. 216, 220, 226.—
Ζ α κ υ θ η ν ο ΰ , Le despotat grée de Morée, τόμ. Β', σελ. 127, σημ. 3). Γιά το δικαστή­
ριο στην Πάτρα βλ. G e r l a n d , δ.π., σελ. 97 - 100.— Ζ α κ υ θ η ν ο ΰ , δ.π., σελ. 127 -
128. Για τον ορο authenticum, καθώς καί για τήν αξιοπιστία, γενικά, τών νοταριακών
έγγραφων βλ. M. A m e 1 ο 11 i - G. C ο s t a m a g n a. Alle origini del notariato
italiano, Ρώμη 1975, σελ. 167, 198 - 199.
2. Βλ. παρακάτω, σελ. 21 - 22, εγγρ. άρ. 2.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

16 ΧΡΤΣΑΣ Α. ΜΑΛΤΕΖΟΤ

1
φόρησή μας εϊναι σχετικά επαρκής . "Ομως, τά στοιχεία τοΰ πατρινού έγ­
γραφου τοΰ 1441 σέ συσχετισμό μέ άλλες μαρτυρίες επιτρέπουν χρονολογικές
διασαφηνίσεις καί συμπληρώσεις. Ή πρώτη μνεία τοΰ Καντακουζηνοΰ στις
πηγές εϊναι τοΰ έ'τους 1436. Σέ δικαστική απόφαση τής 15ης Μαΐου 1436
μνημονεύεται ώς εξάδελφος τοΰ αυτοκράτορα 'Ιωάννου Η' Παλαιολόγου καί
εκδικάζει ώς πρόεδρος τοΰ δικαστηρίου τής Πάτρας διαφορά μεταξύ τοΰ ' Ε ­
2
βραίου Σολομώντος Άβραχά καί τοΰ Φράγκου Νικολάου ντε Λιονέσσα .
Τόν Σεπτέμβριο τοΰ 1437, συνοδεύει τόν δεσπότη Κωνσταντίνο Παλαιολόγο
στην Κωνσταντινούπολη, άλλα δέν πρέπει νά παρέμεινε στή βυζαντινή πρω­
τεύουσα γιά μεγάλο χρονικό διάστημα, γιατί τόν Αύγουστο τοΰ 1438 εντοπί­
ζεται καί πάλι στην Πάτρα, οπού μαζί μέ τόν Θεόδωρο Έραστόπουλο υπο­
γράφει δικαστική απόφαση ώς οοϋλος τοϋ άγιου ημών ανΟεντον τον πανεντν-
χεστάτου δεσπότη3. Τό 1441, σύμφωνα μέ τό παραπάνω πληρεξούσιο, εξα­
κολουθεί νά βρίσκεται στην Πάτρα, καί πιθανότατα εϊναι διοικητής, αν κρί­
νουμε άπό τά επίθετα spetabilis et egregius vir dominus πού συνοδεύουν τό
ονομά του στό έγγραφο. Τό 1443, τόν συναντά στην Πάτρα δ Κυριάκος Ά γ -
κωνίτης καί τόν ϊδιο χρόνο τοΰ γράφει ό Άλφόνσος Ε' τής Άραγώνος, γιά
νά τοΰ ζητήσει άδεια νά εγκαταστήσει προξενείο στην πόλη *. Τρία χρόνια
αργότερα, τό 1446, διορίζεται διοικητής Κορίνθου, ενώ τό κεφαλατίκιο τοΰ
Μυστρά καί τής Πάτρας αναλαμβάνουν, αντίστοιχα, δ Γεώργιος Φραντζής καί
δ Αλέξιος Λάσκαρις 5 . Στην Κόρινθο παραμένει ώς διοικητής τουλάχιστον
ώς τήν άνοιξη τοΰ 1448, δπως μας γνωστοποιεί δ Άγκωνίτης, δ όποιος τόν
6
επισκέφθηκε έκεϊ τόν Απρίλιο . Τόν Αύγουστο πάντως τοΰ 'ίδιου έτους έ'χει
πάψει νά άσκεϊ καθήκοντα κεφαλής, γιατί δ Άλφόνσος τής Άραγώνος σέ δεύ­
7
τερη επιστολή του τόν ονομάζει αυτοκρατορικό σύμβουλο καί δχι διοικητή .
"Ενα χρόνο αργότερα, τό 1449, εγκαταλείπει τό δεσποτάτο καί επιστρέφει

1. D. Μ. N i c o l , The Byzantine Family of Kantakouzenos (Cantacuzenus)

ca. 1100 - 1460. A Genealogical and Prosopographical Study, Washington 1968, σελ.
196 - 198, άρ. 80 (παρακάτω ώς Family).— Τ ο ΰ ϊ δ ι ο υ, The Byzantine Family of
Kantakouzenos. Some Addenda and Corrigenda, DOP 27 (1973), σελ. 313 (παρακάτω
ώς Addenda).— Prosopographisches Lexicon der Palaiologenzeit, τεΰχος 5, Βιέννη 1981,
σελ. 96, άρ. 10974.
2. G e r l a n d , δ.π., σελ. 218.— N i c o l , Family, σελ. 197.
3. ΙΙρβλ. N i c o l , Family, σελ. 197.— Τ ο ΰ ϊ δ ι ο υ, Addenda, σελ. 313.
4. N i c o l , δ.π.
5. N i c o l , Family, σελ. 1 9 7 . — Ζ α κ υ θ η ν ο ΰ , Le despotat grec de Morée,
τόμ. A', σελ. 213, 217. Για το πολυσυζητημένο δνομα τοΰ Φραντζή-Σφραντζή βλ. την
τελευταία μελέτη τοϋ Γ. Τ σ ά ρ α, Σφραντζής, Φιαλίτης ή Φραντζής ;, Βυζαντινά 9 (1977 ),
σελ. 123 - 139.
6. N i c o l , Family, σελ. 197.
7. V. L a u r e n t , BZ 65 (1972), σελ. 99.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

 ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ TON ΦΑΚΕΛΟ FOSCARI Τ Η Σ ΒΕΝΕΤΙΑΣ 17

στην Κωνσταντινούπολη μαζί μέ τόν νέο αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Παλαιο­

λόγο 1 .
Στό πληρεξούσιο τοΰ 1441 δέν προσδιορίζεται τό εϊδος τών οικονομικών
συναλλαγών πού είχε δ Καντακουζηνός στή Βενετία, προφανώς δμως ό βυ­
ζαντινός διοικητής επιδιδόταν σέ εμπορικές υποθέσεις. Ή εμπορική, άλλωστε,
δραστηριότητα τής βυζαντινής αριστοκρατίας εϊναι εμφανής στις πηγές τοΰ
14ου καί 15ου α'. Με τά δηλωτικά επίθετα άρχοντες, οικείοι, κεφάλες ο'ι βυ­
ζαντινοί αριστοκράτες τόσο τής πρωτεύουσας δσο καί τής επαρχίας μαρτυ-
ροΰνται στους δύο τελευταίους αιώνες τής βυζαντινής αυτοκρατορίας μέ ενερ­
γό συμμετοχή στις εμπορικές επιχειρήσεις 2 . Στό δεσποτάτο τοΰ Μορέως,
αν κρίνει κανείς άπό τήν κατάθεση τοΰ Πλήθωνα Γεμιστοΰ, δ όποιος εϊχε
προτείνει νά απαγορευτεί στους κρατικούς λειτουργούς ή άσκηση τοΰ εμπο­
ρίου 3 , ή εμπορική ενασχόληση τών εκπροσώπων τής διοικητικής ιεραρχίας
πρέπει νά ήταν ιδιαίτερα έντονη. Ό 'Ιωάννης Καντακουζηνός, πρόσωπο τοΰ
οικείου περιβάλλοντος τοΰ αυτοκράτορα καί ανώτερος διοικητικός υπάλληλος,
δέν αποτελούσε εξαίρεση, άλλα, αντίθετα, άνηκε κι αυτός στην κατηγορία τών
αριστοκρατών πού εϊχαν εμπορικές δοσοληψίες μέ υπηκόους τής Βενετικής
Πολιτείας. Ή σχέση έτσι τοΰ Καντακουζηνού μέ τόν Βενετό nobilem et sa-
pientem virum, Φίλιππο Foscari, εντάσσεται στό ευρύτερο πλαίσιο τής επι­
κοινωνίας πού εϊχε αναπτυχθεί στον εμπορικό καί οικονομικό τομέα μεταξύ
τοΰ έλληνικοΰ καί τοΰ δυτικού στοιχείου στις παραμονές τής τουρκικής κατά­
κτησης τής Πελοποννήσου.
Ό Θωμάς Παλαιολόγος Ράλης ώς κεφαλή Παλαιών ΙΙατρών δέν εϊναι γνω­
στός άπό άλλες πηγές. Ή επιστολή του προς τόν Φίλιππο Foscari έ'χει γρα­
φτεί τήν 1η Αυγούστου τοΰ Ιτους 1456 4 , επομένως δ Ράλης ήταν δ τελευ­
ταίος διοικητής τής βυζαντινής Πάτρας. Τά στοιχεία πού διαθέτουμε γιά τους
Ράληδες τής περιόδου αυτής εϊναι περιορισμένα 5 . Ό Φραντζής μνημονεύει

1. Γιά τήν τύχη του μετά τήν άλωση τής Κωνσταντινούπολης βλ. N i c o l , Family,
σελ. 198.— Τ ο ΰ ί δ ι ο υ , Addenda, σελ. 313. — Prosopographisches Lexicon, δ.π.
2. Ν. Ο ί κ ο ν ο μ ί δ η, Hommes d'affaires grecs et latins à Constantinople (XlIIe -
XVe siècles), Μοντρεάλ-Παρίσι 1979, σελ. 120 κέ.
3. "Αρχοντι δε ο γε σπουδαίος νόμος δριεΐ μή έξεϊναι έμπορεύεσθαι, μηδέ καπηλεύειν,
μηδ' άλλου μηδενός απτεσθαι τών ανελεύθερων. . . Και τους άρχοντας δε διακαθάραι δει τών
καπηλενόντων, καί προειπεΐν μεν άπασι, μή καπηλεύειν μηδ' έμπορεύεσθαι τοϋ λοιπού. . .
(Μ i g n e , PG 160, στ. 849, 861· Ο ί κ ο ν ο μ ί δ η , δ.π., σελ. 122, σημ. 287).
4. Στην επιστολή αναγράφεται μόνο ή ημερομηνία, χωρίς ένδειξη έτους. Σέ σημείω­
μα, δμως, γραμμένο στο verso τοΰ εγγράφου, σώζεται μαζί μέ τήν ημερομηνία καί το έτος
παραλαβής τής επιστολής άπό τον Φίλιππο Foscari (26 Σεπτεμβρίου 1456)· βλ. παρα­
κάτω, σελ. 21, Ιγγρ. άρ. 2.
5. Βιβλιογραφία για τήν οικογένεια Ράλη: Α. Χ. Χ α τ ζ ή, Οί 'Ραονλ, 'Ράλ, 'Ράλαι
(1080 - 1800), Kirchhain 1909.— Ν. Α. Β έ η , (βιβλιοκρισία), Βυζαντίς 2(1911 - 1912).
2

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

 18 ΧΡΥΣΑΣ Α. ΜΑΛΤΕΖΟΐ

τόν Θωμά Ραούλ, πού επιχείρησε νά συλλάβει τό 1429 τόν άρχοντα τής Χαλάν-
δρίτσας, Ίωαννίκιο Βαλότα, μετά τήν παράδοση τοΰ κάστρου στους αδελφούς
Κωνσταντίνο καί Θωμά Παλαιολόγο 1. Δέν εϊναι βέβαιο, αν εϊναι δ ί'διος Θω­
μάς Ράλης, δ όποιος, τό 1458, στή διάρκεια τής τουρκικής εισβολής στην Πε­
λοπόννησο, προσπάθησε μαζί μέ τόν αδελφό του Γεώργιο, ευρισκόμενοι εις
τήν Γλαρέντζα εις το μοναστήριον τής Βλαχέρνας2, νά οργανώσουν αντίστα­
σ η 3 . Ό δεύτερος αυτός Θωμάς Ράλης πρέπει πάντως νά ταυτίζεται μέ τόν
Θωμά Παλαιολόγο Ράλη, κεφαλή Παλαιών Πατρών τό 1456. Μετά τήν επι­
κράτηση τών Τούρκων, δ διοικητής τής βυζαντινής Πάτρας, ακολουθώντας
τό παράδειγμα πολλών συναδέλφων του πού ζήτησαν άσυλο στις βενετοκρα­
τούμενες περιοχές, κατέφυγε πιθανότατα στή Μεθώνη, οπού εϊχε αποσυρθεί
καί ό αδελφός του Γεώργιος 4 , καί οπού θά ζήτησε τή συμπαράσταση τοΰ Ούρ-
βανοΰ Foscari. Γιατί, δπως προκύπτει άπό τήν ένθερμη επιστολή του προς
τόν πατέρα τοΰ Ούρβανοΰ, στενές φιλικές σχέσεις τόν συνέδεαν μέ τόν ευγενή
υπήκοο τής Δημοκρατίας τοΰ Α γ ί ο υ Μάρκου. Ό Βενετός Ούρβανός Foscari,
κουσουλιέριος τής Μεθώνης, μαρτυρεΐται, έξαλλου, σέ δύο έ'γγραφα τών ετών
1458 καί 1459. Μέ απόφαση τής βενετικής συγκλήτου τής 4ης Σεπτεμβρίου
1458, δ καστελλάνος τής Μεθώνης, Λουδοβίκος Contarmi, καί δ σύμβουλος,
Ούρβανός Foscari, όφειλαν νά λάβουν μέτρα ώς προς τήν ανεπίτρεπτη δια­
5
γωγή τοΰ άλλου συμβούλου, Βαρθολομαίου Erizzo . Τό 1459, πάλι, δ Ούρβανός
εντοπίζεται στή Λευκάδα, οπού συνάντησε τόν Λεονάρδο Τόκκο, στον όποιο
μετέφερε μήνυμα τοΰ πατέρα του σχετικό μέ τήν υπόθεση τοΰ Δραγαμέστου.
Στή διέλευση του άπό τό κάστρο τής Α γ ί α ς Μαύρας αναφέρεται δ ϊδιος δ Λεο-
νάρδος Τόκκος σέ επιστολή του τής 25ης Απριλίου 1459 προς τόν Φραγκίσκο
6
Foscari . Επιστρέφοντας στή Βενετία, προφανώς μετά τό τέλος τής θητείας
του, δ Ούρβανός θά διέκοψε τό ταξίδι, γιά νά επισκεφθεί τόν Λεονάρδο Τόκκο
7
στή Λευκάδα καί νά συζητήσει μαζί του τό επίμαχο θέμα τοΰ Δραγαμέστου .

σελ. 250 - 255.— Β. Α. Μ υ σ τ α κ ί δ ο υ, Οί Ράλ(λ)αι, ΕΕΒΣ 5 (1928), σελ. 257-

282.— D. Ρ o l e rn i s , The Doukai, Λονδίνο 1968, σελ. 172 - 173.— Σ. Φ α σ ο υ -
λ ά κ η , The Byzantine Family of Raoul Ral(l)es, 'Αθήνα 1973.
1. Φ α σ ο υ λ ά κ η , δ.π., σελ. 69, άρ. 57.
2. Βραχέα χρονικά, Ικδ. Ρ. S c h r e i n e r , τόμ. Α', Βιέννη 1975, σελ. 273-274,
άρ. 34/24, τόμ. Γ', Βιέννη 1979, σελ. 77 - 78 (μέ χρονολογία 1459).
3. Φ α σ ο υ λ ά κ η , δ.π., σελ. 69, άρ. 57, 70, άρ. 59.
4. "Ο.π., σελ. 70, άρ. 59.
5. Τ h i r i e t, Régestes, τόμ. Γ', Παρίσι - Χάγη 1961, σελ. 223, άρ. 3066.
6 . . . et come a baca ne mostra misser Urban, vostro fio, ben che de la fazenda vostra
che ne scrivesti et per qual a boca a nuy refferri el prefato misser Urban non sia stato
exequito lo vostro dex(ider)io (Φάκελος Foscari, έγγρ. άρ. 23).
7. 'Υπενθυμίζω δτι ή συνηθισμένη διάρκεια θητείας τών Βενετών αξιωματούχων πού
διόριζε ή Γαληνότατη στις διάφορες κτήσεις της ήταν διετής.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

 ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ TON ΦΑΚΕΛΟ FOSCARI ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ 19

Μέ βάση τις μαρτυρίες πού εξετάστηκαν παραπάνω, συνοψίζω τά νέα στοι­

χεία πού έφερε στό φώς ή έ'ρευνα στον φάκελο Foscari τών Κρατικών Αρχείων
τής Βενετίας:
1. Επισημαίνονται οί τάσεις μεμονωμένων Βενετών υπηκόων, καί συγκε­
κριμένα τής οικογένειας Foscari, γιά εξασφάλιση κυριαρχικών δικαιωμάτων
σέ εδάφη τοΰ έλληνικοΰ χώρου. Σχολιάζονται οί σχέσεις τής βενετικής οικο­
γένειας μέ τους Σπάτα, τους Τόκκους καί τους βυζαντινούς διοικητές τής Πε­
λοποννήσου.
2. Διαφωτίζονται κάποιες άγνωστες ή καί ατελώς γνωστές ιστορικές πτυ­
χές τοΰ Δραγαμέστου καί τής Ναυπάκτου στην ταραγμένη περίοδο τοΰ Μου
καί 15ου αιώνα.
3. Διευκρινίζονται προσωπογραφικά ζητήματα πού άφοροΰν τόν Αλβανό
τοπάρχη Σγουρό Μπούα Σπάτα, καθώς καί τους τελευταίους διοικητές τής
βυζαντινής Πάτρας, 'Ιωάννη Καντακουζηνό Παλαιολόγο καί Θωμά Παλαιο­
λόγο Ράλη.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

20 ΧΡΤΣΑΣ Λ. ΜΑΛΤΕΖΟΤ

ΤΑ ΕΓΓΡΑΦΑ

Στην έκδοση διορθώνεται ή στίξη, χωρίζονται οί λέξεις καί γράφονται μέ κεφαλαία

γράμματα τά κύρια ονόματα προσώπων καί τόπων.
Τά έγγραφα τοΰ φακέλου Foscari τά είχα μικροφωτογραφήσει πριν άπο αρκετά χρόνια.
"Οταν, δμως, πρόσφατα ζήτησα άπο τά Κρατικά 'Αρχεία τής Βενετίας νέες φωτογραφίες
τών εγγράφων πού εκδίδω, μέ πληροφόρησαν οτι το ελληνικό έγγραφο έχει παρατοποΟετηθεΐ
καί δέν βρίσκεται στον φάκελο του. Ή έκδοση, επομένως, τοΰ έγγραφου άρ. 2 βασίζεται
στην παλαιά φωτογραφία πού έχει τώρα θέση πρωτοτύπου. Ευχαριστώ καί άπο έδώ τους
φίλους κ. L. Lanfranchi, δεινό παλαιογράφο καί γνώστη τών Βενετικών 'Αρχείων, καί
τήν κ. Augusta D'Adderio, αρχειακή υπάλληλο, οί όποιοι είχαν τήν καλωσύνη νά ερευνή­
σουν διάφορες σειρές αρχειακού ύλικοΰ για τον εντοπισμό τοϋ παρατοποθετημένου τελικά
έγγραφου.

1. ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΗΡΑΚΛΗ ΤΟΚΚΟΪ, ΗΓΕΜΟΝΑ TOT ΑΓΓΕΛΟΚΑΣΤΡΟΥ,

ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΦΡΑΓΚΙΣΚΟ FOSCARI
Άρτα χ.χ.
Νοεμβρίου 22, ίνδ. 15

Πρωτότυπο (Α.S.V., Santa Maria del Rosario, Β. 29, άρ. 16, 17).—
Βλ. πίνακα, σελ. 24.
Χαρτί (χιλ. 140 Χ 220). Μελάνι καστανόχρωμο. — Διατήρηση καλή. Δι­
πλώσεις δύο κάθετες καί μία οριζόντια. "Ιχνη κέρινης σφραγίδας.
Στό verso τοΰ εγγράφου ή διεύθυνση τοΰ παραλήπτη μέ τό χέρι τοΰ Τόκ­
2
κου: Magnifico et spetabilj viro domino Francio | Fuscarj honorobili
3
Capitaneo Civitatis Veronensis et cetera | tamquam patri.

Magnifiée et spectabilis tamquam pater. Post recomendactionem noti-

fico alla magnificencia vostra, comof lo nobili homo sere Andrea de Guil-
lermis na informato delo optimo statu vostro, delà quai |3 cosa avimo avuta
quella consolacene che debitamente et dignamente debia avere. Ancora avifmo
intiso, corno la magnificencia vostra a maritato vostra figlia, delà quai io et
la dopna mia |5 simo statj mollo consolatj. Dio sia quello che prospera li
voti vostrj, secondo che vuy desiderate. Lo dicto f sere Andrea, amico mio
carissimo, ma referito tucto quello, lo quale vuy lo inponistivj, |7 super
le qual cose, agio informato lo dicto sere Andrea, che daga resposta alla
magnificencia j 8 vostra de tucta cosa. La magnifica dopna vostra mille fiate

6 μετά τή λ. Andrea γράφτηκε me test καί έπειτα διαγράφτηκε

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

 ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ TON ΦΑΚΕΛΟ FOSCARI ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ 21

9
per mia parte e de soa sorella piaccia | alla dieta magnificencia vostra salu­
tare. Se alcuna cosa de queste bande di qua per mi se pò fare, io | 10 sono
apparicchiato ad omne piacere delà magnificencia vostra, quam deus con-
servet féliciter et longueve.
I11 Datum in civitate Arte, die XXII mensis novembris, indinone XVa.
|12 La mia dopna Patronella saluta la magnifica vostra dopna dopna Sta-
tira, soa sorella, alla qual me recommendate.
|13 Hercules Castri Angeli dominus et cetera

2. ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΘΩΜΑ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ ΡΑΛΗ, ΚΕΦΑΛΗΣ

ΠΑΛΑΙΩΝ ΠΑΤΡΩΝ, ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΦΙΛΙΠΠΟ FOSCARI

Πάτρα [1456]
Αυγούστου 1

Πρωτότυπο (Α.S.V., Santa Maria del Rosario, Β. 29, χ. άρ. [28]). 'Ιτα­
λική μετάφραση (δ.π., έ'γγρ. άρ. 23). —Βλ. πίνακες, σελ. 25-26.
Χαρτί. Διατήρηση μέτρια (μία μεγάλη καί μία μικρότερη οπή αριστερά,
δύο μικρές οπές κάτω δεξιά). Στό πίσω μέρος χάρτινη ρομβοειδής σφραγίδα
επικολλημένη μέ κερί.
Στό verso τοΰ εγγράφου: α) ή διεύθυνση τοΰ παραλήπτη μέ τό χέρι τοΰ
Θωμά Παλαιολόγου Ράλη: f Tu) ενδοξωτάτω, φρονιμωτάτω και πάσης τι­
μής καί μεγαλοφρονίσεως αξία», | 2 εμόί ôè ανθέντη καί άδελφώ κυρ Φιλίππω
| 3 τω Φούσκαρη· β) σημείωμα τοΰ παραλήπτη: Recepta adj 26 Setembrio
1456 I2 da misser Thoma Ralj, signor | 3 dj Patraso- γ) στό κάτω δεξιά
μέρος δυσδιάκριτα γράμματα, ενώ στό πάνω αριστερά ό αριθμός 22.

f Ευγενέστατε, ενδοξότατε, φρονιμότατε, πάσης τιμής και μεγαλοφρονί-

σεως άξιε, εμοι δε αύθέντη και αδελφέ, τον θεον παρακαλώ τοϋ ύγειαίνειν τήν
ένψδοξώτη σου, ώσαν άποδέχετε. Γραφήν τής ενδοξώτη σου ελάβαμεν καί
εξ αυτής εγνωρίσαμεν, όπως ευεργέτη δ θεός και ήσθεν καλά | 3 κάί ευχαρί­
στησα μεν τό ελ[ε]ος [το]ϋ θεοϋ. "Ιδομεν και τάς αλλάς ώρδινίας, δπως ήλθεν
ό υιός μας κουσουλιέριος εις τήν Μεθώνην και δτι να |* εβλέπωμεν αυτόν ώς
υίον μα[ς] και τοϋτο καί χωρίς νά δεξώμεθα γραφήν τήν ενδοξώτη σου οφεί-
λωμεν να τον εβλέπωμεν ωσάν υ'ιόν μας. | 5 'Επειδή ούτε ή ενδοξώτη σου [ · · · · ] -
ένος άπεμας οντε ημείς άπο τήν ενδοξώτη σου. Τα παιδία τής ενδοξώτη σου
εΐναι παιδία Ιδικά μας, | 6 ωσπερ και τα Ιδικά μ[ας παιδί]α πάλιν τής ενδοξώτη
σου. Ό καιρός γοΰν ούδεν ήφερεν, δπου νά Ιδοϋμεν προσοίπικώς τή ενδοξώτη
σου, | 7 ουδέ ή ενδοξώτη σον δια [νά] Ιδής εμάς και άπο τούτον εχωμεν κό-

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

22 ΧΡΥΣΑΣ Α. ΜΑΛΤΕΖΟΥ

πον νά δεικννομεν τήν αδελφότητα και τήν άγάπην, δπου εχωμεν j 8 εις τήν
ενδοξώτη σον. "Αν γονν ε'ιχεν ενεργετήση ο Θεός να ήθελεν έλθουν ή ενδοξώτη
9
σον το μέρος τοντο με δουλείαν τής εκλαμπρωτάτης | αυθεντίας να ήχαμεν
Ιδεϊν προσωπικώς, ήθέλαμεν έχει και ολιγότερον κόπον εις τάς γραφάς καί
10
ήθέλαμεν γραφειν και πλατυτέρα. | "Ομως δε επειδή ενεργέτησεν δ θεός και
ήλθεν δ υιός μας δ μισερ Ούρμπάνος, θέλομεν Ιδεϊν εκείνον και θέλει χρίζη,
ώσπερ να εβλέπαμεν τήν | η ενδοξώτη σου και πάντας τους Ιδικούς μας. ,Ε-
φάνη μας γαρ το ελθοιμόν του πολλά καλλόν και τόσον καλλον δσον ουδέν δν-
12
ναμαι[ν]ά | γράφω τή ενδοξώτη σον. Και άμποτε δ θεός νά ευεργετήσει να
ενι καλλά και νά πληρώσει και το οφφίκιόν του, δπου τον ενεργέτησεν ή αυ­
θεντία, | 1 3 μετά τιμής και να επιστρέψει νά εϋρη καί τήν ενδοξώτη σου καλά
και πάντας τους ιδικούς μας και θέλει δηλ.ώσει, οπόταν ενεργετήση ί14 ό θεός
καί ελθοι τή ενδοξώτη σου, και το περί ημών. Παρακαλοϋμεν δε, οπόταν ερ-
χετ{αι) τινάς ενταύθα, νά ώρίζης να μας γράφουν να μαν\15θάνομεν τών
ύγειών σας, οποίον εχωμεν άναγκαϊον πάντων καί άλλον το χρίζης και αποδέ­
χεσαι νά το ποιου μεν με πάσαν αδελφότητα και άγάπην | 1 β καί δ θεός ποιήσει
τήν ενδοξώτη σου πολύχρονων.
| 1 7 Θωμά Παλαιολόγου τον Ράλη κεφαλή Παλαιών Πατρών
ανγούστον α'1
2 διάβαζε αποδέχεται

3. ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΛΕΟΝΑΡΔΟΥ Γ' ΤΟΚΚΟΥ. ΔΕΣΠΟΤΗ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ,

ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΦΙΛΙΠΠΟ FOSCARI

'Αγία Μαύρα 1478

Μαρτίου 31

Πρωτότυπο (A.S.V., Santa Maria del Rosario, Β. 29, άρ. 25, 2 6 ) . —

Βλ. πίνακα, σελ. 27.

Χαρτί (χιλ. 243 Χ 204). Μελάνι καστανόχρωμο.— Διατήρηση καλή. Διπλώ­

σεις τρεις κάθετες, τρεις οριζόντιες. Υπολείμματα κέρινης σφραγίδας.

Στό verso τοΰ έγγραφου ή διεύθυνση τοΰ παραλήπτη μέ τό χέρι τοΰ Τόκ­
κου: Magnifico et generoso | 2 domino Philippo Fuscari nobis \3 tam­
quam fratri honorabili. Επίσης, ή διεύθυνση στα ελληνικά: μισερ Φιλλίμπο
Φουσκαρι.

Magnifiée et generose domine, nobis tamquam frater honorabilis, salu-

tem. Considerando nuy li gran\2dissimj virtù et sapiencia di vostra magni-

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

 ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ TON ΦΑΚΕΛΟ FOSCARI ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ 23

licencia et la nostra amicicia et reciproca benivolenfcia, ne ha parso scrivere

la presente a quella, ala qualj advisamo per esser nuj cotifdiammente
stimulati de questi canj et infedelj Turchi, li qualj fabricano lo [5 castello
ala bacca delo gulfo nostro de VArta. Et considerando lo pericolo granfdi
che pò succedere de quista fabrica non solum alo stato nostro, ma edam
|7 alo stato delà Illustrissima Signoria et alla republica Christiana, ne
ha parso mandar |8 anbaxatorj nostro dola Illustrissima Signoria lo gentilo
homo nostro et consanguineo Bonfgordo di Toccho de notare a quella par-
ticularmente deli designj et\10 progressi de questa fabrica. Havimo etiam
conmiso alo dicto nostro an\nbaxatori che di ciò debia conferire con vostra
magnificencia, alo quali voglo dare |12 fé in dubio, quanto ala persona nostra
propria. Pregamo [. ρ . a] vostra | 1 3 magnificencia si digna adoperarse circa
14
li facti nostri con quello amore et | benevolencia, corno è la nostra spe-
15
ranza, la qual cosa a nuj sera\ molto gratissima, quanto cosa che inante
vostra magnificencia havisse adoperato per |16 nome nostro, offerentes nos
edam a tuctj honori et piacere de quello |17 paratissimi.
Datum in civitate nostra di Santa Maura, die \\ ultimo || marcij
MCCCCLXXVIII0.
|18 Leonardus Arte dispotus, dux |19 Leucate, comesque Cef aionie et cetera

8 - 9 Bongordo ανάγνωση αβέβαιη || 12 μετά τή λ. Pregamo λ. δυσανάγνωστη" πιθανό­

τατα συντομογραφημένη λανθασμένα ή λ. però

ΧΡΥΣΑ Α. ΜΑΛΤΕΖΟΥ

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

 ΧΡΥΣΑΣ Α. ΜΑΛΤΕΖΟΥ

4·
J 4 Ì «-<ÄJ4 t

f·

ff*""
. J

t i t o l i vì'X !

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

 ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ TON ΦΑΚΕΛΟ FOSCARI ΤΗΣ ΒΕΝΈΤΙΑΣ

υ.

3
-'S 8

Γ
ι ».

fi
»

.?-
V

.*

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

26 ΧΡΥΣΛΣ Λ. ΜΛΛΤΕΖΟΥ

Ι,Λ1>^ if ,

»%J*'m^*n,

9
ί
S
% Ι

. .*

Tò verso τής επιστολής τοϋ Θωμά Παλαιολόγου Ράλη, κεφαλής Παλαιών Πατρών.
Πρβλ. σελ. 21.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

 ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ TON ΦΑΚΕΛΟ FOSCARI ΤΗΣ ΒΕΝΛΤΙΛΣ

'Επιστολή Λεονάρδου Γ' Τόκκου, δεσπότη τής'Λρτας, προς τον Φίλιππο Foscari (1Ί78).
Πρβλ. σελ. 22.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |

 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 04/04/2020 00:31:14 |
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)