Urm01 88896 PDF

Mrežno računarstvo
Upravljanje računarskim mrežama

Predavanje 1
Uvod
Prof. Boris Damjanović
Boris Damjanović P 1.1

Programiranje
Ko sam ja?
• Profesor Boris Damjanović
– Background u programiranju
» Od ‘80-tih do danas
» Veliki broj programskih jezika
» I danas intenzivno programiram
Kriptografija
• Veoma ponosan na to
» Open srouce projekti, kriptogr. algoritmi,
ERP sistemi
– Background u operativnim sistemima
» Virtuelni kriptografski fajl sistem
» Adaptibilna primjena AES algoritma kod
savremenih operativnih sistema
– Background u računarskim mrežama
» Virtuelni fajl sistem kroz mrežu zauzimao resurse
OS
» 11 godina predajem Zaštitu rač.sistema i mreža
– Kriptografija
» Proširenja AES algoritma
» Proširenja kriptografskih načina rada
(modes of operation)
Kriptovalute
» Primjena paralelnog programiranja u kriptografiji
– Blockchain tehnologija i kriptovalute
» Cool, ali najmanje važno za ovaj kurs

Ciljevi predavanja
• Šta je računarska mreža?

– Ali i – šta nije računarska mreža?
• Šta je internet?
Interaktivnost je važna!
Postavljajte pitanja!
Primjedba: Slike i slajdovi su adaptacija

1. James F. Kurose, Keith W. Ross Umrežavanje računara: Od vrha
ka dnu
2. Andrew S. Tanenbaum, Računarske mreže

3. Mladen Veinović, Aleksandar Jevremović, Računarske mreže

Literatura
• Materijali sa predavanja
• James F. Kurose, Keith W. Ross Umrežavanje

računara: Od vrha ka dnu
• Glava 1. Sve
• Glava 2. Od 2.1 do 2.6 (Aplikativni)
• Glava 3. Od 3.1 do 3.6 (Transportni)
• Glava 4. Od 4.1 do 4.4, 4.6 i 4.7 (Mrežni sloj)
• Glava 5. Od 5.1 do 5.8 (Sloj veze)
• Glava 8. Sve (Sigurnost)

Ciljevi i teme predavanja
Ciljevi: Teme:
• Steći osjećaj i upoznati • Šta je Internet
terminologiju • Klijent/Server paradigma
• Više detalja tokom • Servisi
trajanja kursa
• Komutacija kola (govorna) i paketska
• Pristup: komutacija
– Internet kao osnovni • Pristupne mreže
primjer
• Fizički medijumi
• Internet/ISP struktura
• Performanse: gubici,kašnjenje
• Slojevi protokola i modeli servisa
• Modeliranje mreže

Ključne tehnologije u prethodna 3 vijeka
• 18 vijek – mehanički sistemi i Industrijska revolucija
• 19 vijek – vijek parne mašine
• 20 vijek – ključne tehnologije vezane za

prikupljanje, obradu i distribuciju informacija
– Telefonske linije, radio, TV, računarska industrija,
komunikacioni sateliti

Današnji internet
• Današnji internet
– Milioni računara, linkova, komutatora
– Milijarde korisnika
» Povezuju se putem računara, pametnih telefona ali i
» Veb kamera, igraćih konzola pa i
» Veš mašina, tostera…
• U uvodnim predavanjima samo širi pregled

– Umrežavanja i interneta

Računarska mreža
• Spajanje računara
– Izmijenilo način na koji se oni organizuju
• Nekadašnji model:
– jedan računar i terminali
– Jedna organizacija
• Današnji model:
– Veliki broj međusobno povezanih računara obavlja
posao

Računarska mreža
• Računarska mreža je
– skup računara koji su
– povezani (interconnected) pomoću iste tehnologije
• Za računare se kaže da su
– povezani ako mogu da međusobno
– razmjenjuju informacije
• Nešto šira definicija:
• Računarska mreža je
– skup računara i drugih uređaja
– koji međusobno mogu da šalju podatke i
– primaju ih više ili manje u realnom vremenu

Šta je internet?
• Na pitanje šta je internet možemo dati dva

odgovora
• Možemo dati praktičan opis interneta
• Možemo prikazati infrastrukturu za umrežavanje

koja pruža usluge za druge aplikacije

Šta je internet- Prakričan opis
• Internet je
– računarska mreža koja
– međusobno povezuje
– milione računarskih uređaja širom svijeta.
• Do nedavno
– Tradicionalni PC računari, radne stanice, serveri
(server za veb stranice, za e-poštu)
• Od nedavno
– Prenosivi računari, mobilni telefoni, tableti, TV
uređaji, veb kamere, automobili, senzori, okviri za
slike, alarm uređaji…

Broj korisnika interneta u 2016. godini
• Broj korisnika interneta u 2016. godini prema ITU
• https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/stat/default.aspx
• International Telecommunication Union

Broj korisnika interneta u 2019. godini
• Broj korisnika interneta u 2019. godini
• https://www.internetworldstats.com/top20.htm

Termini i Gradivni elementi
• Izraz računarska mreža

– djeluje pomalo zastajelo
– netradicionalni uređaji preovladavaju
• U žargonu računarskih mreža

– svi uređaji spojeni na mrežu su
» matični računari (eng. host) ili
» krajnji sistemi (eng. end systems)
• Vodite računa
– matični računar = krajnji sistem
– host = end system

Neki brojevi
• U julu 2017. godine

– milijardu i 75 miliona (1,074,971,748)
– krajnjih sistema (hostova) povezano na internet
• A u januaru 2019. godine
– milijardu i 12 miliona 1,012,695,272 (manje)
» I to bez mobilnih telefona, prenosivih računara i
drugih uređaja koji se povremeno povezuju
• Procjena je da je u 2016. godini bilo oko

– 3 milijarde i 385 miliona internet korisnika

Gradivni elementi
• Međusobne veze krajnjih sistema (hostova)

– komunikacionim linkovima (eng. communication links) i
– komutatorima paketa (eng. packet switches).
• Različiti tipovi linkova

– Prave se pomoću različitih fizičkih medijuma za
prenos
» koaksijalni kablovi, bakarni provodnici, optički kablovi i
radio talasi
• Različite brzine linkova

– brzina prenosa (eng. transmission rate) linka
– mjeri brojem bita u sekundi

Princip slanja – zaglavlje i paket
• Kada jedan host šalje podatke drugom

– Podatke podijeli na manje dijelove
– Dodaje im nekoliko bajta (zaglavlje, eng. header)
• Dijelovi se nazivaju paketi (eng. packets)
• Na odredišnom hostu (krajnjem sistemu)

– se ponovo restaurira originalni podatak

Komutatori paketa
• Komutator paketa (eng. packet switch)

– Preuzima paket sa jedng linka
– Preusmjerava ga na drugi link
• Više vrsta komutarora

– Najčešći su
» usmjerivači (ruteri, eng. routers) i
» komutatori sloja veze (svičevi, eng. link-layer
switches).

Komutatori paketa
• Za pristupne mreže koriste se

– Komutatori sloja veze (svičevi)
» Komutiraju prema MAC (Media Access Control) adresi
• Ponekad i habovi (hub)
– bez komutacije paketa
– jednostavno šalju pakete svim uređajima
• Za jezgro mreže
– Usmjerivači (ruteri)
• Od polaznog do krajnjeg hosta (krajnjeg sistema)

– Paket prolazi kroz
– Niz komunikacionih linkova i komutatora paketa
– Ovaj niz naziva se ruta (putanja)

Obim saobraćaja
• Obim saobraćaja
• Kompanija Cisko procjenjuje

– Za 2016. godinu 73.1 egzabaja mjesečno,
– Za 2017. godinu 96 egzabaja mjesečno,
– Za 2021. godinu će biti 235.7 egzabaja po mjesecu
• Jedan Exabyte (egzabajt) jednak je

– 1018 decimalno ili 260 binarno

Mreže sa komutiranjem paketa
• Mreže sa komutiranjem paketa

– (eng. packet-switched networks)
– Slične saobraćajnim mrežama
• Primjer:
• Fabrika – isporuka velike količine tereta
– Teret se po kategorijama razdvaja na manje dijelove
– Utovara na više kamiona
• Svaki kamion putuje kroz
– mrežu autoputeva, saobraćajnica, raskrsnica
– do odredišnog skladišta
• U skladištu
– Teret se istovara i grupiše u kategorije

Mreže sa komutiranjem paketa
• Sličnosti
– Paketi – slični kamionima
– Komunikacioni linkovi – autoputevi
– Komutatori paketa – raskrsnice
– Krajnji sistemi – zgrade (skladišta)
• Kao što kamioni putuju putnom mrežom,

– paketi putuju računarskom mrežom.

Gradivni elementi
• Milioni povezanih krajnjih

računara (hostovi) koji ruter
radna stanica
izvršavaju mrežne aplikacije
server
• Internet kao: mobilna
– Globalna komunikaciona lokalni ISP
infrastruktura (hardver)
– Globalni distribuirani
informacioni sistem
• Komunikacione veze regionalni ISP
– Optičko vlakno(fiber), bakar,
radio, satelit
– Brzina prenosa = propusnost
u bps
• Ruteri i Link-layer svičevi:
proslijeđuju pakete (dijelove Kompanijska mreža
podataka)

Pristup internetu
Dobavljači internet usluga - ISP
• Hostovi: moraju da dobiju Pristup internetu
– Ovu uslugu im pružaju
• dobavljači internet usluga (internet Service
Provider, ISP).
• Vrste
– Usluge domaćinstvima
» (residential ISPs),
» kablovski operateri ili telefonske kompanije
– dobavljači za preduzeća i univerzitete
» (corporate ISPs, university ISPs),
» na aerodromima, u hotelima, kafeima i na drugim javnim
mjestima.
– Često se prepliću dobavljači za domaćinstva i
kompanijie
Pristup internetu
• Svaki ISP
– Mreža komutatora paketa
– Komunikacionih linkova
• Dobavljači (ISP)
– Nude različite načine pristupa
– Hostovima (krajnjim sistemima)
» širokopojasni (broadband) pristup
• kablovskim ili DSL modemima,
» preko lokalne računarske mreže
» bežični pristup
» modemski pristup brzine 56 Kb/s

Pristup internetu
• Dobavljači (ISP)
– Nude različite načine pristupa
– Davaocima sadržaja
– (content providers)
» Povezuju veb sajtove na internet
• Suština - povezivanje
– I dobavljači (ISP)
» treba da budu povezani
– Da bi i krajnji sistemi
» mogli da budu povezani
• Dobavljači nižeg reda

– Povezani preko nacionalnih ISP
– U SAD - „AT&T“, „Sprint“ i „NTT“.

Pristup internetu
• Dobavljači višeg reda sačinjeni od
– Veći broj rutera velike brzine
– Optički kablovi za vezu
– (fiber-optic links)
• Svaki ISP
• Nezavisno upravljanje
– Oni su komercijalne kompanije
• IP protokol
• Pravila za raspodjelu naziva i adresa.

Protokoli
• Host računari (krajnji sistemi),

• Komutatori paketa i
• Ostale komponente interneta
• Koriste protokole
• Protokoli
– kontrolišu slanje i
– prijem informacija preko interneta

Protokoli
• Dva najvažnija:
• Protokol za kontrolu prenosa

– TCP (Transmission Control Protocol)
• internet protokol
– IP (Internet Protocol)
• Poznati su pod nazivom TCP/IP.

Protokoli i standardi
• Za postojanje protokola neophodna

– Opšta saglasnost – šta tačno koji od njih radi
• Za to su zaduženi standardi
• Najvažnije tijelo (za internet)

• Tehnička radna grupa za internet
– (Internet Engineering Task Force, IETF)
• Kada su u pitanju mreže

• IEEE radna grupa
• IEEE 802 LAN/MAN Standards Committee
– standardizacija Ethernet i bežičnih Wi-Fi mreža

Protokoli i standardi
• IETF standardi nazivaju se RFC dokumenti

– (Request For Comments - zahtevi za komentarima)
– nastali su kao opšti zahtjevi za komentarima
• Definišu:
– TCP, IP, HTTP (za veb) i SMTP (za elektronsku poštu)
• U junu 2018. godine više od 8200 RFC dokumenata

• U junu 2019. godine više od 8400 RFC dokumenata

Gradivni elementi 2
• protokoli upravljaju ruter

slanjem i prijemom radna stanica
poruka server
mobilna
– TCP, IP, HTTP, FTP, PPP
lokalni ISP
• Internet: “mreža mreža”
– blaga hijerarhija
– javni Internet i privatni
intranet regionalni ISP
• Internet standardi
– Ljudi - IETF: Internet
Engineering Task Force
– Dokumenti - RFC: Request
for comments (cca 3500) Kompanijska mreža
– Ali, i: IEEE 802
LAN/MAN
Usluge koje internet pruža
• Prethodni dio materijala

– posmatrali smo komponente koje čine internet
• Može i drugačije
– Usluge koje internet pruža
• Posmatramo internet
– kao infrastrukturu koja određenim
– aplikacijama obezbjeđuje određene usluge

Usluge koje internet pruža
• U aplikacije ubrajamo
– elektronsku poštu,
– pretraživanje veba,
– društvene mreže,
– trenutnu razmjenu instant poruka (instant messaging),
– telefoniranje preko interneta (Voice over IP - VoIP),
– aplikacije koje koriste protok video zapisa (video streaming),
– distribuirane igrice,
– dijeljenje fajlova između ravnopravnih računara (peer-to-peer,
P2P),
– televizija preko interneta,
– udaljeni pristup (remote login)
– i još mnogo, mnogo toga.

Distribuirane aplikacije
• Ove aplikacije su
– Distribuirane aplikacije
– Izvršavaju se na više krajnjih sistema (host)
– Ne u komutatorima paketa
• Komutatori samo omogućavaju razmjenu paketa

– Ne vode računa o aplikacijama

Internet kao infrastruktura
• Internet kao infrastruktura

– koja određenim aplikacijama obezbjeđuje određene usluge.
• Primjer
• Ideja za novu sjajnu distribuiranu aplikaciju
– Pisanje dijelova programa za krajnje sisteme
– Java, C ili Python
• Kako da program
– sa hosta (krajnjeg sistema) br.1
• isporuči podatke
– hostu br.2?

Internet API
• Krajnji sistemi oslanjaju se na API

– aplikacioni programski interfejs
– (Application Programming Interface, API)
• koji omogućava da jedan program (na prvom hostu)
– isporuči podatke
• drugom programu (na drugom hostu)
• Internet API je
– skup pravila koji polazni program mora da poštuje,
– tako da internet određene podatke isporuči
– odredišnom programu.

Internet API - poređenje
• Jednostavno poređenje – Poštanski API
• Alisa (A) šalje pismo poštom Bobu (B)

– Stavlja pismo u kovertu
– Upisuje Bobovo puno ime, adresu i poštanski broj
na koverti
– Zatvori kovertu
– Zalijepi markicu u gornji desni ugao koverte
– Ubaci kovertu u poštansko sanduče

Internet API - poređenje
• Poštanski API:
– skup pravila da bi pošta isporučila pismo
• Internet API:
– skup pravila koje programi moraju da poštuju da bi internet
isporučio podatke
• Poštanski API – različite usluge

– ekspresna isporuka, potvrda prijema …
• Razvoj aplikacija
– mogućnost korišćenja
– različitih usluga internet API-ja

Interesantna pitanja
• Dva opisa interneta

– Hardverski i softverski sastavni dijelovi
– Infrastruktura za distribuirane aplikacije
• Vjerovatno još uvijek imate brojna pitanja

– Šta je to komutiranje paketa (packet switching)
– Šta je to TCP/IP?
– Šta su ruteri?
– Koje se sve vrste komunikacionih linkova koriste unutar
interneta?
– Šta je distribuirana aplikacija?
– Kako i zbog čega bi se toster ili meteorološki senzor
povezivali sa internetom?
• U nastavku obrađujemo navedene pojmove.

Namjerno prazna stranica
• Namjerno prazna stranica

Šta je protokol?
• Najjednostavniji način je poređenje sa ljudima

• Jednostavno – treba da nekoga pitamo koliko je
sati?

Šta je protokol?
• Počinjemo komunikaciju pristojnim pozdravom

– Odgovor zdravo (ili sličan) znači da možemo da nastavimo
komunikaciju i pitamo koliko je sati
– Ljutit odgovor (ili nedostatak istog) znači da komunikaciju
ne treba da nastaviti

Šta je protokol?
• Poruke i postupci među ljudima utiču na komunikaciju

• Razlike u protokolu –
– npr. jedna osoba je vaspitana, a druga ne
– ili jedna govori jedan a druga drugi jezik
• Onemogućavaju komunikaciju

Šta je protokol?
• Primjer br. 2
• Na predavanju iz Upravljanja računarskim mrežama
– Predavač pita – Ima li pitanja? (poruka)

– Dižete ruku (poruka)
– Predavač kaže – Izvolite (poruka)
– Postavljate pitanje (poruka)
– Predavač odgovara (poruka)
• Sve zajedno čini protokol

Mrežni protokol
• Mrežni protokoli
– slični ljudskim ali…
» poruke razmjenjuju i određene postupke sprovode
» hardverske i softverske komponente nekog uređaja
• Sve komunikacije na internetu

– između dva ili više entiteta
– Upravljane su nekim protokolom
• Hardverski protokoli na mrežnim kartama (nic)

– Upravljaju tokovima bita

Mrežni protokol
• Protokoli za kontrolu zagušenja (congestion)

– Kontrolišu brzinu slanja paketa
• Protokoli u ruterima
– Utiču na putanju paketa
• Protokoli su na internetu svugdje prisutni!
• Primjer protokola smo već vidjeli

Mrežni protokol
• Vama vjerovatno poznat - Protokol za slanje zahtjeva veb serveru

– U čitač (pretraživač) veba upisali smo adresu
• Naš računar (pretraživač) šalje zahtjev za povezivanje
– (TCP connection request)
• Veb server prima zahtjev i (obično) odgovara da je povezivanje moguće
– (TCP connection reply)
• Naš računar (pretraživač) šalje GET zahtjev
– naziv stranice koju želi da preuzme
• Veb server šalje traženu datoteku

Mrežni protokol
• I u primjeru ljudskog protokola

• i u primjeru računarskog protokola
– razmjena poruka i
– akcije koje prate tu razmjenu su
– ključni elementi koji definišu neki protokol
• Protokol
– definiše format i redoslijed poruka
– koje se razmjenjuju
– između dva ili više entiteta
» koji međusobno komuniciraju,
– kao i postupke koji se preduzimaju
– tokom slanja i/ili prijema određenih poruka.

Mrežni protokol
Kodeks ili pravila ponašanja Mrežni protokoli:

ljudi: • Komuniciraju mašine
• Komuniciraju ljudi • Protokoli upravljaju svim
• Predstavljanje:“Kako komunikacionim
ste?”, “Drago mi je!” aktivnostima na Interenetu
• “Molim Vas, koliko je • Neki su jednostavni
sati?” • Neki veoma komplikovani
Protokoli određuju format,

… šalju se specifične redoslijed, kao i akcije
poruke koje se preduzimaju
… preduzimaju se prilikom predaje ili
specifične akcije nakon
prijema poruka ili prijema poruke između
nastupanja nekih mrežnih entiteta
događaja

Načini modulacije signala
• Amplitudna modulacija

Načini modulacije signala
• Frekventna modulacija

Obod mreže
• Obod mreže čine

• komponente koje dobro poznajemo
– računari,
– mobilni telefoni i
– drugi uređaji koje svakodnevno koristimo.
• Kasnije ćemo da posmatramo jezgro mreže

– komutiranje i rutiranje paketa

Obod mreže
• Vrtoglavo mnoštvo krajnjih sistema - IOT

• Ne tako davno obod mreže činili su
– Stoni računari i serveri
• Od kasnih devedesetih
– sve više interesantnih uređaja je na internetu
• Razlog
– Rasprostranjenost i sveprisutnost
– Dobro definisani protokoli
– Pristupačan hardver
• Uređaji
– konzole za video igre, internet televizija,
– digitalni okviri za slike
» preuzimaju i prikazuju digitalne fotografije,
– toster koji
» preuzima meteorološke informacije i na tost dodaje prognozu vremena
• Senzori prate
– Seizmičke pojave, divlje životinje, korita rijeka…
• Internet stvari - (eng. Internet of Things - IoT)

Obod mreže
• Stoni računari, pametni telefoni, prenosni računari

– Mrežni žargon – krajnji sistemi (end systems)
• Jer se nalaze na krajnjim tačkama (obodu mreže)

Obod mreže
• U krajnje sisteme interneta spadaju

– stoni računari (PC, Mac i Linux),
– serveri (tj. veb serveri i serveri za e-poštu) i
– prenosivi računari (tj.
» laptopi,
» mobilni telefoni i
» tableti).
• I sve više drugih uređaja
– IoT.

Obod mreže
• Krajnji sistemi
• Još i matični računari (eng. hosts)
– Predstavljaju domaćine (host-domaćin)

– za aplikacije npr.
» pretraživači veba (web browser),
» programi za distribuciju sadržaja na internetu
• veb serveri,
» programi za čitanje e-pošte
• klijent e-pošte
» ili programi za opsluživanje e-pošte
• serveri e-pošte.

Obod mreže
• Ravnopravni izrazi
– matični računar (host) i
– krajnji sistem (end system).
• Drugim riječima,
– matični računar = krajnji sistem
– host = end system.

Obod mreže
• Matični računari (hosts)

– Ponekad dvije vrste:
» klijenti i serveri.
• Klijenti
– Stoni ili prenosni
• Serveri
– moćniji računari
• Današnji serveri
– Data centri
• Google
– između 50 i 100 data centara
– 15 zaista velikih - 100 000 servera


Pristupne mreže
• Pristupne mreže:
– mreže koje fizički povezuju neki
– krajnji sistem sa prvim ruterom
» takođe se naziva i „ivični ruter"
• Mogu da budu različitih vrsta
• Nalaze se na početku putanje

– od jednog krajnjeg sistema ka nekom drugom

Pristupne mreže
• Istaknute plavom bojom

– Širokopojasna mobilna bežična mreža, kuća,
preduzeće

Pristup za domaćinstva
• U 1995. godini,
– samo 0.4% populacije je imalo pristup internetu
• U 2015. godini,
– 41% populacije je imalo pristup internetu
• U 2019. godini,
– više od 51% globalne populacije je imalo pristup internetu
• 31.decembra 2017
– od 7,634,758,428 ljudi na planeti
– bilo je 4,156,932,140 korisnika interneta ili 54%
– https://www.internetworldstats.com/stats.htm

• Već u 2011. godini

– 90% populacije je živjelo u područjima koja su pokrivena
2G signalom
• Danas 80% mlade populacije ima pristup internetu
• ITU - International Telecommunications Union

• ITU-ov magazin „ICT Facts and Figures“ iz 2017

– Pretplate na mobilne širokopojasne usluge
– u posljednjih pet godina
– rastu više od 20 posto godišnje
• U našem regionu je tokom 2017 godine

– u Crnoj Gori 71.27% pojedinaca imalo pristup internetu,
– u Srbiji 70.33%,
– u BiH 69.49%,
– dok je u Hrvatskoj 67.1% pojedinaca imalo pristup internetu.
• ITU - International Telecommunications Union

• Pristup za domaćinstva:
– DSL,
– kablovski,
– FTTH,
– Dial-Up i
– Satelitski
• Dva najrasprostranjenija pristupa (domaćinstva)

– digitalna pretplatnička linija (DSL) i
– kablovski sistemi prenosa

DSL linije i modemi
• Domaćinstvo obično dobija

– DSL (Digital Subscriber Line)
– Istovremeno sa telefonskim pristupom
• Modem koristi
– postojeću telefonsku liniju
• Internetu u centrali pristupa pomoću
– multipleksera koji pristupa digitalnoj pretplatničkoj liniji
– DSLAM - digital subscriber line access multiplexer

DSL linije i modemi
• Multiplekser koji pristupa digitalnoj pretplatničkoj liniji

» DSLAM - digital subscriber line access multiplexer
– Se nalazi u centrali
» (CO - central office)
– telekoma

DSL linije i modemi
• Kućni DSL prevodi

– digitalne podatke u
– visoko-frekventne tonove
• Tonovi se prenose do centrale (CO)
• Analogni signali se
– prevode nazad u digitalni format u DSLAM-u

DSL linije i modemi
• Telefonska linija nosi

– Podatke i
– Tradicionalne signale (govor)
– Na različitim frekvencijama
• nizvodni kanal (eng. downstream) velike brzine, u opsegu od 50 kHz do 1 MHz;

• uzvodni kanal (eng. upstream) srednje brzine, u opsegu od 4 kHz do 50 kHz;
• običan dvosmjerni telefonski kanal, u opsegu od 0 do 4 kHz.

DSL linije i modemi
• U okviru jednog DSL linka

– postoje tri zasebna linka
– Omogućava stovremeno telefonski razgovor i internet vezu
– Frekventno multipleksiranje
• Kod korisnika razdjeljnik (splitter)
– Razdvaja telefonski signal od podataka
• U telekomu (CO)
– DSLAM (digital subscriber line access multiplexer)
– razdvaja podatke od telefonskih signala i
– šalje podatke na internet.

DSL linije i modemi
• DSL standardi
• Brzine prenosa
• [ITU 1999]
– 12 Mb/s za nizvodni (downstream) protok i
– 2,5 Mb/s za uzvodni (upstream) protok,
• [ITU 2006].
– 55 Mb/s za nizvodni (downstream) protok i
– 15 Mb/s za uzvodni (upstream)
• Brzine prenosa podataka

– nizvodno i uzvodno različite,
– pristup je asimetričan

DSL linije i modemi
• Brzine mogu da budu ograničene

– namjerno (od strane ISP-a)
» različite brzine raspoložive po različitim cijenama
– udaljenošću domaćinstva od centrale (CO)
– prečnikom provodnika uprednih parica i
– nivoom električnih smetnji.
• DSL je konstruisan za male udaljenosti

• Generalno, ako je udaljenost veća od 2km
– Signal slabi i smanjuje se propusna moć
• Nakon 5.5km mora da se postavi repeater

Pristup od kuće: point-to-point pristup
• Kod nas ranije često korišćene tehnologije

• Dialup modem
– do 56Kbps direktan pristup
rubnom ruteru, često manje!
– Ne može se biti na Internetu i
telefonirati!
 ADSL: asymmetric digital subscriber line

 do 1 Mbps upstream (tipično do 256 kbps)
 do 8 Mbps downstream (tipično do 2 Mbps Mtel)
 VSDL IAD
 Very High Speed Digital Subscriber Line
 Integrated Access Device
 Već rečeno, 55/12Mb/s
Pristup od kuće: point-to-point pristup
• ISDN - Integrated Services Digital Network

• ISDN: mreža integrisanih digitalnih servisa
– Korišćenje standardne telefonske linije
» ISDN modem
– BRI (Basic Rate Interface) 2B+D
kanala
» B=64 kbps (bearer - nosialc)
» D=16 kbps (delta - kontrolni kanal)
» Ukupno 128 kbps
» Paralelelni pristup Internetu (64kbps) i
telefonskoj centrali (64 kbps), ili
» Dva paralelna telefonska razgovora, ili
» Pristup Internetu sa 128 kbps
Kablovski pristup internetu
• Kablovski pristup internetu
– Koristi postojeće linije kablovske TV
• Glavna stanica (Cable head end)

– Optičkim kablovima sa razdjeljnicima (Fiber node)
– Povezana sa dijelovima grada
• Na drugoj strani razdjeljnika – klasični koaksijalni kablovi

– Jedan razdjeljnik na 500-5000 kuća
• Ovo je Hibridni optičko-koaksijalni sistemi (HFC, engl. Hybrid fiber-coax).

• (CMTS - engl. cable modem termination system)

• Za Kablovski pristup internetu

– Potrebni su specijalni modemi
– Kablovski modemi
• Kablovski modemi
– Pomoću Eternet (Ethernet) priključka mogu da se povežu npr. na kućni PC.
• U glavnoj stanici
– Završni sistem kablovskog modema
– (CMTS - engl. cable modem termination system)
» pretvara analogni signal
» poslat iz kablovskih modema domaćinstava
» u digitalni format.
• I ovdje je pristup asimetričan

• Standard DOCSIS 2.0
– Data Over Cable Service Interface Specification
– Definiše 42,8 Mb/s za nizvodnu (downstream) i
– 30,7 Mb/s za uzvodnu brzinu (upstream).

• Kablovski pristup je
– Širokopojasni pristup
– Kabl je širokopojasni medijum
• Svaki paket poslat od strane glavne stanice (Cable head end)

– putuje nizvodnim (downstream) kanalom svakim linkom
• ka svakom domaćinstvu,
– a svaki paket poslat iz domaćinstva
» putuje uzvodnim (upstream) kanalom do glavne stanice.

• Ako više korisnika u istom momentu zatraži npr.

– više različitih video datoteka, svi ti podaci će
– putovati nizvodnim (downstream) kanalom svakim linkom
• Zbog toga će protok koji dobija jedan korisnik

– morati da se dijeli i
– stvarna brzina kojom se prenosi njegova video datoteka
– će biti mnogo manja od deklarisane.
• Ukoliko isti korisnici pretražuju veb

– svaki će dobiti punu brzinu
– jer je malo vjerovatno da će istovremeno
– tražiti svoje veb stranice

Optičke veze Fiber To The Home
• Tehnologija
– Fiber To The Home
– obećava još veće brzine
• U SAD termin Fiber To The X

– X je Home, Building, Office, Desktop…
• NGA - next-generation access
• FTTH koncept je jednostavan

– pruža optički put od CO direktno do domaćinstva

• Prenos optike od CO do kuće
• Konkurentne tehnologije
– direktno vlakno (engl. direct fiber),
» po jedno vlakno vodi iz CO u svako domaćinstvo
– dijeljeno vlakno
» dijeljeno sve dok ne bude relativno blizu domaćinstava
» onda se razvrstava u pojedinačna vlakna za korisnike
• Za razvrstavanje se koriste arhitekture

– AONs - active optical networks
– PONs - passive optical networks

– AONs - active optical networks

– PONs - passive optical networks
– Poređenje AON i PON. Kako je vidljivo, AON se

oslanja na ruter, a PON na razdjelnik (spliter).

PONs - passive optical networks
• Prikaz PON (passive optical network) mreže

• Skraćenice:
– ONT - terminator optičke mreže - eng. optical network
terminator
– OLT - terminator optičke linije - eng. optical line terminator

• Domaćinstvo
– Jedan Terminator optičke mreže (ONT)
– Povezan na internet pomoću namjenskog optičkog vlakna na
razdjelnik (splitter)

• Razdjelnik kombinuje određeni broj domaćinstava

– na dijeljeno optičko vlakno,
– koje se povezuje na OLT terminator optičke linije
» (OLT - engl. optical line terminator)
– u Centrali (CO) telekomunikacione kompanije.

• OLT omogućava konverziju

– između optičkih i elektronskih signala
– a povezuje se na internet
– preko rutera telekomunikacione kompanije.

• Procjene brzine internet pristupa u gigabitima po

sekundi
• www.thinkbroadband.com/
Udaljenost Preocjenjena downstream brzina Preocjenjena upstream brzina

(metara)
100m 100 Mbps 25 Mbps

900m 25 Mbps 9 Mbps

Preostale tehnologije prenosa
• U ruralnim područjima
• Pristup putem satelitskog linka

– 1 Mb/s
• Dial-up pristup
– 56 kb/s

Pristup za kompanije i domaćinstva:
Eternet i WiFi
• Za kompanije, univerziteti i domaćinstva
– lokalna računarska mreža
» (Local Area Network, LAN).
• Više vrsta LAN mreža
– Tehnologija Eternet (eng. Ethernet) je dominantna

Eternet
• Eternet koristi
– kablove sa upredenim bakarnim paricama
– za povezivanje sa Eternet komutatorom
• Eternet komutator, ili svič (Ethernet switch)

– Koristi se za vezu preko rutera na internet

Eternet
• Brzine
– Uobičajeno 100 Mb/s, nazivamo ih Fast Ethernet svičevi
– Ali i 1 Gb/s, nazivamo ih giagabitni
– ili čak 10 Gb/s, nazivamo ih deset gigabitni

Bežični (Wifi) pristup
• U bežičnoj LAN mreži,

– korisnici prenose i primaju pakete
– ka/od pristupne tačke
– koja je povezana u kompanijsku/kućnu mrežu
» (najčešće uključuje žičani Eternet)
• Korisnik bežične LAN tehnologije

– Može da bude udaljen najviše do nekoliko desetina metara
– Od pristupne tačke
• Bežični LAN pristup je sveprisutan

– zasnovan na IEEE 802.11 tehnologiji,
» kolokvijalno nazvanoj WiFi

• Stranica wigle.net prikazuje

– mapu 802.11 baznih stanica
• Teritorija Banja Luke 2018

• Iako su Ethernet i WiFi tehnologije

– Ranije postavljane u poslovnim okruženjima
– Danas se sve češće koriste u domaćinstvima
• kombinacijom širokopojasnog pristupa

– kablovskih ili DSL modema
– i bežične LAN tehnologije
– kreiraju moćne kućne mreže.

• Ovu kućnu mrežu čine

– jedan prenosivi računar i jedan ožičeni PC;
– bazna stanica
» (tačka bežičnog pristupa – eng. wireless access point)
» koja komunicira sa bežičnim računarom;
– ruter koji
» povezuje baznu stanicu i
» stacionarni računar sa kablovskim modemom.
– kablovski modem
» koji obezbjeđuje širokopojasni pristup internetu
• Na ilustraciju treba dodati nekoliko …
• pametnih telefona

Bežični pristup širokog opsega: 3G, 4G i LTE
• Prenosivi iPhone, BlackBerry i Android uređaji

– Za slanje elektronske pošte, pretraživanje veba,
tvitovanje i preuzimanje muzike
• u pokretu.
• Tehnologija koja se koristi u mobilnoj telefoniji

– Za razliku od WiFi tehnologije
– do nekoliko desetina kilometara

Bežični pristup širokog opsega: 3G, 4G i LTE
• 3G bežični pristup internetu

» sa komutiranjem paketa na širem prostoru
– pri brzinama pristupa većim od 1 Mb/s.
• 4G LTE
– pristup 10 Mb/s (između 4 i 12Mbps, u rijetkim
situacijama do 50 pa i 100Mbps)
– LTE (Long Term Evolution) loš akronim
• 5G mreže
– postavljene u maju mjesecu 2018 u
– Kataru i u
– pojedinim SAD gradovima koje
» pokriva američki dobavljač Verizon
– dostižu Gigabitne brzine (do 80-900 Mbps)
downstreama
Teoretske brzine više od stvarnih
Tip mreže Download Speed (Mbps) Upload Speed (Mbps)
3G 7.2 2
3G HSPA+ 42 22
4G LTE 150 50
4G LTE-Advanced 300 150
5G 20Gbps 10 Gbps
Download Speed
Tip mreže Upload Speed (Mbps)
(Mbps)
3G 3 0.4
3G HSPA+ 6 3
4G LTE 20 10
4G LTE-Advanced 42 25
5G 80 do 900 12 do 57
[1] High Speed Packet Access (HSPA) sastoji se od dva protokola - High Speed Downlink Packet Access (HSDPA) i High Speed Uplink Packet
Access (HSUPA)
[2] Long-Term Evolution (LTE) je standard zasnovan na GSM/EDGE i UMTS/HSPA tehnologijama.
Global System for Mobile Communications (GSM) je standard kreiran za 2G mreže. Ovaj standard je kasnije proširen za paketni prenos podataka
General Packet Radio Service (GPRS) i
Enhanced Data Rates for GSM Evolution (EDGE) koje su uvećale brzinu prenosa.
Universal Mobile Telecommunications System (UMTS) je standard treće generacije baziran na GSM standardu.
[3] https://www.lifewire.com/5g-speed-4180992

Bežični pristup
• Djeljiva bežična pristupna mreža

povezuje krajnji sistem s ruterom
– Bazna stanica je pristupna tačka
sistema ruter
• Bežični LAN:
– 802.11b (WiFi): 11 Mbps, 2.4 GHz bazna
– 802.11a : 54 Mbps, 5.GHz stanica
– 802.11g : 20+ Mbps, 2.4 GHz
– 802.15 : (WPAN) Blue Tooth, 721
Kbps, 2.4 GHz
• Pristupne mreže operatora mobilne
telefonije
– 2.5G GPRS, cca 140 kbps
Mobilne stanice
– 3G do 1Mbps
– 4G LTE do 100 Mbps
– 5G do 20Gbps!

Fizički medijumi
• U HFC (Hybrid fiber-coax) pristupnim mrežama

– dijelom koriste optički,
– a dijelom koaksijalni kablovi.
• DSL pristupne mreže i Eternet

– koriste kablove sa upredenim bakarnim paricama
• U mrežama sa mobilnim pristupom

– Se koriste radio talasi.

Šta je medijum za prenos?
• Jedan bit
• Putuje od Izvornog krajnjeg sistema (end system)
– Preko niza rutera
– Od predajnika do prijemnika pa ponovo…
• Za svaki par predajnika i prijemnika,

– bit se šalje prostiranjem
– elektromagnetnih talasa ili
– optičkih impulsa kroz neki fizički medijum.

• Primjeri fizičkih medijuma su

– kablovi sa upredenim bakarnim paricama,
– koaksijalni kablovi,
– kablovi sa multimodnim optičkim vlaknima (multimode
fiber-optic cable),
– zemaljski i
– satelitski radio talasi.

• Fizički medijumi
– vođeni i nevođeni medijumi.
• Kod vođenih
– talasi se vode kroz čvrsti medijum
» kablovi sa optičkim vlaknima,
» kablovi sa upredenim bakarnim paricama ili
» koaksijalni kablovi.
• Kod nevođenih medijuma

– talasi se prostiru
» kroz atmosferu ili kroz vasionski prostor,
– kao u slučaju bežičnih lokalnih mreža (LAN) ili
– ili digitalnih satelitskih kanala.

• Cijene
• Stvarna cijena fizičkog linka
– (npr. bakarnog ili optičkog kabla)
• obično je zanemarljiva
• Radna snaga je skuplja

– U novim zgradama instaliraju se optički i koaksijalni kablovi

Kablovi sa upredenim bakarnim paricama
• Najjeftiniji i najrasprostranjeniji usmjereni

prenosni medijum
– Kablovi sa upredenim bakarnim paricama
• Koriste se za više od 99 procenata

– žičanih linkova između
– telefonskog aparata i
– lokalnog telefonskog komutatora

• Dva ravnomjerno spiralno upredena

– izolovana bakarna provodnika,
– debljine oko 1 mm
• Više parica – jedan kabl

– Par žica = jedan komunikacioni link
• Kablovi sa neoklopljenim upredenim paricama

– (Unshielded twisted pair - UTP)
– Obično - u okviru iste zgrade
• Brzina prenosa
– od 10 Mb/s do 10 Gb/s.

• Mislilo se da je sa pojavom optičkih kablova

– UTP medijum završio karijeru
• Savremena tehnologija upredenih parica,

– kablovi kategorije 6a,
– brzine prenosa od 10 Gb/s
• najčešće - za LAN mreže velike brzine
• Univerzalnost kablova sa upredenim paricama

– I obični modem - brzine prenosa do 56 kb/s
– I DSL (Digital Subscriber Line) tehnologija - nekoliko desetina
Mb/s

Upredena parica (Twisted

• UTP spada u medije s Pair-TP)
ograničenim prostiranjem: • Dva izolovana bakrena
– Signali se prostiru kroz provodnika
prostor čvrstog medija: – Kategorija 3:
bakreni vod, optičko vlakno, tradicionalne telefonske
koaksijalni kabl žice, 10 Mbps Ethernet
• Medij sa slobodnim – Kategorija 5:
prostiranjem: 100Mbps Ethernet
– Signal se slobodno prostire u
prostoru, npr. radio

Koaksijalni kablovi
• I ovdje
– dva bakarna provodnika
• Provodnici su koncentrični umjesto paralelni
• Postojanje omotača i izolacije

– Omogućava veće brzine prenosa
– od nekoliko desetina Mb/s
• Obično Kablovska TV
• Predajnik preslikava digitalni signal

– u neki određeni analogni frekventni opseg,
• a dobijeni analogni signal
– šalje se prema jednom ili više prijemnika.

Optički kablovi
• Optički kablovi
• Optičko vlakno
– tanki, savitljivi medijum
– provodi svjetlosne impulse
– svaki impuls predstavlja jedan bit.
• Velike brzine prenosa

– nekoliko desetina pa i stotina gigabita po sekundi
– neznatno slabljenje signala do razdaljine
» do 100 kilometara
– veoma teško se prisluškuju.

Optički kablovi
• Tehnologija koja preovladava

• Telefonske mreže
• Okosnica interneta
• Ipak relativno visoka cijena uređaja

– predajnici, prijemnici i komutatori
– smanjuje njihovu upotrebljivost
» za kraća rastojanja
• Brzine prenosa
– od 51,8 Mb/s pa na više
» Oznake OC-n, gdje je brzina prenosa n x 51,8 Mb/s.
» OC-1, OC-3, OC-12, OC-24, OC-48, OC-192, OC-420,
OC-768, OC-1920 i OC-3840
Koaksijalni i optički kablovi
Koaksijalni kabl: Fiber optički kabl:

• Dva koncentrična  stakleni fiber prenosi
koaksijalna provodnika svjetlosne impulse, svaki
• Bidirekcionalni prenos impuls - bit
 Visoka brzina rada:
 Prenos od tačke do tačke
(npr. 5 Gbps)
 Mali broj grešaka u prenosu,
imuni na elektromegnetne
smetnje

Zemaljski radio talasi
• Zemaljski radio talasi
• Prenose signale
– koristeći elektromagnetni spektar
• Prednosti
– ne zahtijevaju postavljanje kablova,
– mogu da prolaze kroz zidove,
– obezbjeđuju povezivanje mobilnim korisnicima i
– signal mogu da prenesu na veće rastojanje.

• Karakteristike radio kanala

– zavise od sredine
– i od rastojanja
• Jačina signala se
– smanjuje sa povećanjem udaljenosti
» path loss
– prolaskom signala oko prepreka ili kroz njih
» shadow fading
– slabljenje uslijed višestrukih putanja
» path loss and multipath fading
– Uslijed međusobnih smetnji – interferencije
(interference)

• Zemaljski radio signali dijele se u tri grupe

– one koji se koriste na kraćim rastojanjima
» (od jednog do dva metra);
» Bežične slušalice, tastature…
– one koji se koriste u lokalnom okruženju,
» od deset do nekoliko stotina metara, i
» WiFi
– one koji se koriste na velikim rastojanjima
» do nekoliko desetina kilometara
» tehnologije za mobilni pristup

Satelitski radio kanali
• Komunikacioni sateliti povezuju

– dva ili više mikrotalasnih zemaljskih predajnika i
prijemnika,
– poznatih pod imenom zemaljske stanice
» ground stations
• Satelit prima signale

– u jednom frekventnom opsegu,
– zatim regeneriše primljeni signal
– pomoću repetitora
– i onda šalje signal na drugoj frekvenciji.

• Dvije vrste satelita

– geostacionarni sateliti i
– sateliti sa niskim orbitama
» low-earth orbiting, LEO
• Geostacionarni sateliti
– trajno pozicionirani iznad iste tačke na Zemlji
– Nepromjenljivost položaja
» postavljanjem satelita u orbitu na visinu od 36000 kilometara
– Ogormna udaljenost
» Izaziva kašnjenje od 280 milisekundi.
• Često se koriste u oblastima gdje

– ne postoji mogućnost za DSL ili kablovski pristup internetu

• LEO - low-earth orbiting - sateliti

– mnogo bliže Zemlji
– nisu stalno iznad iste tačke
– rotiraju oko Zemlje (slično kao i Mjesec)
• Da bi neka oblast bila stalno pokrivena,

– potrebno je u orbitu poslati mnogo satelita

• Lojdova veb stranica o konstelaciji satelita

– sakuplja informacije o trenutnom položaju
• http://personal.ee.surrey.ac.uk/Personal/L.Wood/constellations/iridium.html

Radio talasi
Tipovi radio veza:

• Radiotalasi pripadaju  Terestrijalni mikrotalasni
elektromagnetnom linkovi
spektru  Npr. kanali do 45 Mbps
• Nema fizičkih žica  LAN (npr. Wifi)

 2Mbps, 11Mbps
• Bidirekcionalan prenos
 wide-area (npr. ćelijski -
• Okruženje utiče na cellular)
prostiranje!:  npr. 3G: stotine kbps
– Refleksija talasa
 satelit
– Objekti su prepreke
 Kanali do 50Mbps (ili
– Talasi se mešaju manjih kapaciteta)
 Geosinhroni vs.
Niskoorbitalni

Rekapitulacija
bliži pogled na strukturu mreže:
• Na rubu mreže:
aplikacije i hostovi
• Jezgro mreže:
– ruteri
– Mreža mreža
• Pristupne mreže,
fizički mediji:
komunikacione veze

Rekapitulacija - rub mreže
• Host računari (“klijenti i serveri”):

– Izvršavaju aplikacije, npr.
Web, email na rubu mreže
• Klijent/server programski model
– Program Klijent generiše zahtev
i šalje ga programu Serveru
– Server opslužuje zahtev,
generiše odgovor i vraća ga
klijentu
– Klijent interpteira odgovor
– Primer: Web browser/Web
server; email klijent/server
• “peer-peer” ili model ravnopravnih
entiteta:
– minimalna (ili bez!) upotrebe
namenskih servera
– Npr. KaZaA, BearShare,
Torrent
Jezgro mreže
• Jezgra mreže:
– komutatori paketa i linkovi
– međusobno povezuju krajnje sisteme
• Jegro mreže istaknuto
– Podebljanim linijama

Komutiranje paketa
• U mrežnim aplikacijama,
– krajnji sistemi
– međusobno razmjenjuju poruke
• Poruke mogu da budu
• kontrolne
– Zdravo (handshaking)
• da sadrže podatke
– E-pošta, JPEG, Mp3
• Na izvoru se dijele u fragmente - pakete

Komutiranje paketa
• Paketi prolaze kroz

– komunikacione linkove i
– komutatore paketa
» kao ruteri ili komutatori sloja veze (svičevi).
• Ako komutator šalje

– L bita
• Preko linka čija je brzina prenosa
– R bita/s
• vrijeme prenosa jednog paketa

– L/R sekundi. =


Brzina prenosa
• Brzina prenosa R nekog linka određena je tehničkim karakteristikama veze.
• Pogledaćemo slijedeći pojednostavljen primjer koji se veoma lako shvata.
• Na primjer, ako bi u okviru komunikacionog linka za prenos podataka koristili

amplitudnu modulaciju sa nosiocem određene frekvencije, brzina prenosa
podatka R zavisila bi od frekvencija osnovnog signala i nosioca.
• Signal nosilac koji je prikazan plavom bojom ima višu frekvenciju nego osnovni
signal koji je prikazan crvenom bojom.

Princip prenosa podataka
uskladišti pa proslijedi
• Većina komutatora koristi
– princip prenosa podataka
– uskladišti pa proslijedi
» store-and-forward transmission.
• Ovaj princip znači da

– komutator mora da primi čitav paket
– prije nego što počne
– da prenosi prvi bit tog paketa na izlazni link.

• Pretpostavimo
– ruter ima jednostavan zadatak da
– prenese paket od jednog (ulaznog) linka
– do drugog priključenog linka
• Pretpostavimo
– Izvor ima tri paketa koja šalje do odredišta,
» pri čemu se svaki sastoji od L bita
• Pretpostavimo da imamo situaciju kao na slici

– izvor je prenio dio paketa 1
• Ruter ne smije da prenosi podatke koje je primio

• Ruter
• bitove paketa smješta u bafer
– eng. buffer,
– odnosno prihvatnu memoriju
• Tek kada primi sve bitove paketa,
– može da počne sa prenošenjem
– na izlazni link.
• Interesuje nas
– koliko vremena protekne
– od momenta kada izvor počne da šalje paket,
– do momenta kada odredište prihvati cijeli ovaj paket.

• Izvor počinje sa slanjem u vremenu 0;
• U trenutku L/R sekundi,

– izvor je prenio cijeli paket,
– a ruter ga je primio i uskladištio u cjelosti
» jer nema kašnjenja uslijed prostiranja
» propagation delay
» duž žice, biti se kreću približno brzinom svjetlosti
• U trenutku L/R sekundi
– može započeti prenošenje paketa iz rutera
• u trenutku 2L/R,
– ruter je prenio cijeli paket na odredište
• Dakle, ukupno kašnjenje za jedan paket je 2L/R

• Izračunajmo vrijeme
– potrebno da odredište primi sva tri paketa.
• U trenutku L/R, ruter počinje da prosleđuje prvi paket.
– U trenutku L/R izvor počinje da šalje i drugi paket
• U trenutku 2L/R odredište je primilo prvi paket,

– a ruter je primio drugi paket.
• U trenutku 3L/R odredište je primilo prva dva paketa,

– a ruter je primio treći paket.
• Konačno, u trenutku 4L/R, odredište je primilo sva tri paketa!

• Posmatramo
– opšti slučaj slanja jednog paketa
– od izvora do odredišta
– duž putanje koja se sastoji
– od N linkova brzine R
» Znači - ima N-1 rutera između izvora i odredišta

=


Kašnjenje uslijed čekanja u redu
i gubitaka paketa
• Sada možete da odredite kašnjenje za P paketa poslatih preko niza od N
linkova.

• U momentu = prvi paket je stigao na odredište.

• U momentu = + drugi paket je stigao na odredište.

• = + 2 − 1 × .

• U momentu = + + treći paket je stigao na odredište.

• = + 3 − 1 ×

• U momentu = + + + četvrti paket je stigao na odredište.

• = + 4 − 1 × .

• Formulu dakle možemo da generalizujemo za P paketa poslanih preko niza od N
linkova:

• = + !−1 ×


i gubitaka paketa
• Komutatori paketa su obično
– povezani na više linkova.
• Za svaki priključeni link,

– komutator paketa ima,
» izlaznu privremenu memoriju - izlazni bafer,
• eng. output buffer,
» naziva se i izlazni red čekanja
• eng. output queue
– u kome se smještaju paketi
– koje će ruter da pošalje preko izlaznog linka.

i gubitaka paketa
• Izlazni bafer ima
– Ključnu ulogu u čekanju
• Ako je link kroz koji paket treba da putuje zauzet
– Paket čeka u izlaznom baferu
• Zbog toga, paketi trpe

– i kašnjenje zbog čekanja u izlaznom baferu
– queuing delays.

i gubitaka paketa
• Prostor u baferu je ograničen
– paket može da stigne u trenutku
– kada je bafer već potpuno popunjen
• U tom slučaju dolazi do gubitka paketa

– packet loss
• odbacuje se,
– ili upravo pristigli paket,
– ili jedan od onih koji čekaju u redu.
• Zbog toga se izgubljeni paket mora ponovo slati

– Na šta se gubi vrijeme

i gubitaka paketa
• Na slici
– paketi su predstavljeni trodimenzionalnim pločicama
– Sve pločice su iste - svi paketi su jednake dužine
• Pretpostavimo
– računari A i B šalju pakete računaru E.

i gubitaka paketa
• Računari A i B prvo šalju svoje pakete
– preko Eternet linkova
– brzine 10 Mb/s do prvog rutera.
• Ruter ih zatim preusmjerava
– na link čija je brzina 1,5 Mb/s.
• Ukoliko je brzina kojom paketi pristižu na ruter

– nadmašila brzinu od 1,5 Mb/s,
– doći će do zagušenja (congestion) na ruteru

Tabele prosljeđivanja (Forwarding Tables) i
protokoli za rutiranje
• Kako ruter određuje
– na koji link bi trebalo da prosljedi taj paket?
• U različitim računarskim mrežama

– prosljeđivanje paketa se obavlja
– na različite načine.
• Ovdje ćemo ukratko opisati

– rješenje koje se koristi na internetu.

• Svaki krajnji sistem karakteriše
– IP adresa (IP - internet protocol).
• Kada šalje pakete,
– izvor uključuje IP adresu odredišta
– u zaglavlje paketa.
• Kada paket stigne do nekog rutera u mreži,
– taj ruter ispituje dio odredišne adrese tog paketa
– i prosljeđuje ga susjednom ruteru.
• Svi ruteri imaju tabele prosljeđivanja

– kojima se odredišne adrese
» (ili dijelovi odredišne adrese)
– pridružuju na izlazne linkove

• Primjer:
• Postupak usmjeravanja
– može se porediti sa vozačem koji ne koristi auto-
kartu
– već pita za put na svakoj benzinskoj pumpi
• Kako se popunjavaju tabele proslijeđivanja?
• Internet ima brojne specijalne

– protokole za rutiranje
– koji se koriste za automatsko popunjavanje
– tabela proslijeđivanja.

• Kuda zaista putuju paketi?
• Program Traceroute (tracert)
– Online kompanija Monitis
– https://www.monitis.com/traceroute/
– Solar Winds i Open Visual TraceRoute


Mreže sa komutacijom kola
(circuit switching)
• Za prenos podataka kroz mrežu
• primjenjuju se dva osnovna pristupa:
– komutacija kola (circuit switching) i
– komutacija paketa (packet switching).
• U mrežama sa komutacijom kola,

– potrebni resursi duž putanje
» (baferi, kapacitet linka)
– za komunikaciju između dva krajnja sistema
– su rezervisani
– za vrijeme trajanja
– komunikacione sesije
– između krajnjih sistema.

(circuit switching)
• U mrežama sa komutacijom paketa,
– ovi resursi nisu rezervisani
– i poruke koje pripadaju sesiji
» koriste resurse na zahtjev,
– pa zato ponekad moraju da čekaju
» (stanu u red)
– na pristup komunikacionom linku.
• Primjer restorana
– Sa rezervacijama
– Bez rezervacija
• Tradicionalne telefonske mreže

– predstavljaju primjere mreža sa komutacijom kola.

(circuit switching)
• Tradicionalna telefonska linija
– mreža sa komutacijom kola.
• Pošiljalac šalje informacije
– Glas ili fax
• Najprije mora biti uspostavljena veza

– Prava veza, komutatori na putanji je uspostavljaju i
» održavaju stanje te veze
– Ova veza se u žargonu naziva KOLO
• Ova mreža rezerviše

– nepromjenljivu brzinu prenosa
– na linkovima mreže
– Pošiljalac može primaocu da prenosi podatke
» garantovanom konstantnom brzinom

(circuit switching)
• Na slici
– mreža sa komutacijom kola
– četiri komutaciona kola (circuit switches) su
– međusobno povezana preko četiri linka
• Svi računari su
– neposredno povezani sa jednim od komutatora

(circuit switching)
• Kada dva računara žele da komuniciraju,
– mreža između njih uspostavlja
– posvećenu vezu
» (dedicated end-to-end connection)
– od jednog do drugog kraja.
– U prvom (gornjem) linku

» Drugo kolo u prvom linku (Plava linija)
– U drugom (desnom)linku
» Četvrt kolo
• Pošto se link sastoji od 4 komutaciona kola
– Svaki link može da održava 4 veze istovremeno
– Veze dijele kapacitet – svaka dobija 1/4

(circuit switching)
• Pošto svaki link ima 4 kola,
– veza dobija jednu četvrtinu ukupnog kapaciteta linka
• Ako svaki link
– ima brzinu prenosa od 1 Mb/s,
– tada svaka veza sa komutiranjem kola
– dobija 250 kb/s posvećene brzine prenosa.
• Na suprot prikazanom, u mreži sa komutiranjem paketa,

– paket se prenosi preko niza komunikacionih linkova
– bez rezervisanja bilo kakvih resursa linka
• Ako je neki od linkova zagušen
– onda će paket morati da sačeka u baferu na predajnoj strani linka

Multipleksiranje u
mrežama sa komutacijom kola
• Kola u linku se realizuju
– dijeljenjem frekvencije
» Frequency- Division Multiplexing, FDM ili
– dijeljenjem vremena
» Time - Division Multiplesing, TDM.
• Kod FDM mreža,
– frekventni spektar se dijeli
– između veza koje su uspostavljene duž linka.
• Na TDM linkovima,
– vrijeme se dijeli na okvire (frame)
– A svaki okvir
– na vremenske odsječke (slot-ove).

Multipleksiranje u
• Dakle - FDM mreža,
– frekventni spektar se dijeli
– između veza koje su uspostavljene duž linka.
• U telefonskim mrežama
– obično ima širinu od 4 kHz (4000 herca ili 4000 ciklusa u sekundi).
– Širina ovog opsega se naziva propusni opseg
• FM radio stanice
– FDM za dijeljenje frekventnog spektra
– između 88 MHz i 108 MHz
– svakoj stanici dodjeljuje
– određeni frekventni opseg

Multipleksiranje u
• Kako je rečeno
• Na TDM linkovima,
– vrijeme se dijeli na okvire (frame)
– A svaki okvir
– na vremenske odsječke (slot-ove).
• Jednoj vezi se
– dodjeljuje po
– jedan vremenski odsječak
– u svakom okviru.
• Ovi vremenski odsječci
– namijenjeni su samo za tu vezu,

Multipleksiranje u
• Kod FDM pristupa, za naš primjer,
– frekventni opseg podijeljen je
– na četiri podopsega od kojih svaki ima širinu od 4 kHz.
• Kod TDM pristupa, za naš primjer (kao na slici),
– vremenski opseg podijeljen je na
– okvire (frame) sa po četiri vremenska odsječka (slot) u svakom okviru;
• svakom kolu dodijeljen je
– isti vremenski odsječak u TDM okvirima

Multipleksiranje u
• Prednosti
– raspodjela resursa
– posvećena kola besposlena tokom perioda tišine
• Primjer:
– Telefonski razgovor
» kada jedna osoba prestane da priča,
» mrežne resurse nije moguće koristiti za drugu aktivnu vezu.

Multipleksiranje u
• Protivnici komutacije paketa
– komutacija paketa nije pogodna za usluge u realnom vremenu
» telefonski pozivi i video konferencije
– promjenljivo i nepredvidivo kašnjenje
– zbog čekanja u redu - queueing delay

Multipleksiranje u
• Zagovornici komutacije paketa tvrde da:
– (1) komutacija paketa obezbjeđuje
» bolju diobu kapaciteta prenosa;
– (2) da je komutacija paketa
» jednostavnije, efikasnije i jeftinije rješenje
» za implementaciju u odnosu na komutaciju kola.

Jezgro mreže
• Masa umreženih rutera

• Osnovno pitanje: kako se
podaci prenose kroz mrežu?
– circuit switching
(komutacija kolom):
namjensko kolo
uspostavljeno po pozivu:
telefonska mreža
– packet-switching
(paketska komutacija):
podaci se prenose kroz
mrežu kombinacijom više
nezavisnih paketa
podataka

Jezgro mreže (komut.kola) - circuit switching
Rezervisanje resursa na
poziv
od_kraja_do_kraja
• Kapacitet kanala ili sviča
(“centrale”)
• Zauzimanje određenog
dijela kapaciteta resursa :
nema dijeljenja sa drugim
korisnicima
• Garantovane performanse
• Zahtjeva se uspostava
veze

Jezgro mreže (komut.kola) - circuit switching
Mrežni resursi se dijele u  Podjela komunikacionog

“djeliće” (npr. propusni
opseg) kanala pomoću:
 Dijeljenja
• Dodjeljen resurs je
besposlen ako ga frekvencije (FDM)
korisnik nakon dodjele  Dijeljenja vremena
ne koristi! (TDM)

Jezgro mreže - circuit switching
Primjer:
FDM
4 korisnika
frekvencija
vrijeme
TDM
vrijeme
Jezgro mreže: Packet Switching/komut.paketa
Svaki niz korisničkih podataka Problemi u radu sa

de dijeli u pakete resursima:
• Paketi korisnika dijele  Zbirni zahtjevi u pogledu
mrežne resurse resursa prevazilaze
raspoloživ kapacitet
• Svaki paket koristi punu
brzinu prenosa kanala  Zagušenje: redovi paketa,
čekanje na komunikacioni
• Resursi se koriste kad kanal
zatreba  “store and forward”: paketi
se kreću u mreži skokom u
nekom trenutku
Podjela mrežmog resursa u
 Čvor mreže prima
“djeliće”
kompletan paket prije
Namjenska dodjela “djelića” prosleđivanja
resursa
Rezervisanje resursa
Jezgro mreže: Packet Switching /komut.paketa
• Zašto je komutacija paketa efikasnija

Packet switching dozvoljava većem broju korisnika da koristi mrežu!
• 1 Mb/s link – 10 korisnika
• Svaki korisnik:
– 100 kb/s kada je aktivan
– aktivan 10% vremena
• circuit-switching (1Mb/s):
– 10 korisnika
– 10 slotova po 100kb/s N korisnika
1 Mbps link
• packet switching:
– Do 35 korisnika, verovatnoća
da ih je > 10 aktivnih je manja
od .0004
– Ukupno opterećenje linka je
manje od 10x100Mb/s

Packet switching (komutacija paketa) dozvoljava većem broju

korisnika da koristi mrežu!
• Kada je aktivno < 10 korisnika

– Vjerovarnoća da je tako je
0.9996
• Ukupna brzina je manja od

• 1Mb/s (10x100) N korisnika
• Paketi se kreću bez kašnjenja 1 Mbps link
– Kao da se radi o mreži sa
komutacijom kola

Primjer broj 2: deset korisnika i veza 1Mb/s.

Jedan od njih generiše milion bita (1000 paketa po 1000 bita)
Ostali miruju (ne generišu saobraćaj)
• circuit sw. - TDM mreža:

– 10 odsječaka po okviru
» Jedan odsječak je 1000 bita
– Aktivni korisnik koristi samo jedan
odsječak
– 9 ih je neiskorišćeno
– Potrebno je 10 sekundi za prenos
milion bita N korisnika
• Packet switching 1 Mbps link
– pošto niko drugi ne emituje,
» Aktivni korisnik koristi puni
kapacitet linka (1Mb/s)
– Prenosti podatke za 1 sekundu


Mreža svih mreža
• Krajnji sistemi se
– povezuju na internet preko
– pristupnog dobavljača internet usluga (ISP).
– Tehnologije:
» DSL, kablovski sistem, FTTH, WiFi i mobilna mreža.
• Pristupni ISP je
– telekomunikaciona ili kablovska kompanija,
– univerzitet (za studente)
– kompanija (za zaposlene)
• Pristupni ISP
– moraju da budu povezani
– da bi internet kakvog danas poznajemo funkcionisao
• kreiranjem mreže svih mreža
– (network of networks)
Mreža svih mreža
• Najopštiji cilj interneta je povezivanje svih ISP.

• Primjer (ali loš) rješenja:
– svaki dobavljač (posrednik, ISP) internet usluga
– se direktno povezuje sa svim ostalim dobavljačima (ISP).
• Ovakav dizajn - veoma skup za dobavljače (ISP)
• Umjesto ovoga – slojevit dizajn

• Nagovještaj na slici

Mreža svih mreža
• Mrežna Struktura 1 (Network Structure 1),

– povezuje sve dobavljače (ISP) pomoću jednog
» (single global transit ISP)
– globalnog tranzitnog dobavljača
• Naš (zamišljeni) globalni tranzitni ISP
– prestavlja mrežu rutera i komunikacionih linkova koji se ne protežu samo
duž zemaljske kugle,
– već imaju barem jedan ruter
– u blizini svakog od stotinu hiljada običnih dobavljača (ISP).
• Ovaj globalni dobavljač mora da
– naplaćuje uslugu povezivanja svakom pristupnom ISP
• Pristupni ISP bi bio korisnik (customer),
• A globalni tranzitni ISP dobavljač (provider).

Mreža svih mreža
• Mrežna Struktura 2 (Network Structure 2)

• Ako bi prvi globalni tranzitni ISP bio profitabilan?
• Druge kompanije
– grade sopstvene globalne tranzitne dobavljače i
– takmiče se sa originalnim globalnim tranzitnim ISP-om.
• Mrežna struktura 2
– stotine hiljada pristupnih (običnih) ISP-ova
– i više od 10 globalnih tranzitnih dobavljača.
» U junu 2019. bilo je 16 globalnih ISP prvog reda
• Pristupni ISP sada biraju globalne tranzitne IPS

– Na osnovu cijene i usluge

Mreža svih mreža

• Prethodno opisana struktura bila bi dovoljna
– Kada bi globalni ISP bili prisutni u svakoj državi i regiji na planeti
• Umjesto toga vrlo često postoje regionalni ISP

– Regionalni na sebe preuzimaju dio saobraćaja (i zarade) u datom regionu
– Regionalni se povezuju na globalne ISP (i plaćaju za to)
• Posrednici prvog reda (globalni) ne plaćaju nikome
• U Kini postoje nekoliko nivoa

– Pristupni ISP se povezuju na ISP provincije
– ISP provincije se povezuje sa nacionalnim ISP
– Nacionalni se povezuju sa globalnim ISP

Mreža svih mreža

– Da bi Mrežna struktura 3
– počela da liči na današnji internet moramo joj dodati još (prva stranica)
» Pristupne tačke (PoP), Mreže sa višestrukim udomljavanjem (multi-homing),
Peering, internet tačke razmjene (IXP - Internet exchange point)
• Pristupne tačke (engl. points of presence - PoP)
– PoP je grupa od jednog ili više rutera (na istoj lokaciji)
– u mreži dobavljača višeg nivoa
– preko koje ISP nižeg nivoa (customer ISP) mogu
– da se povežu na ISP višeg nivoa

Mreža svih mreža

– počela da liči na današnji internet moramo joj dodati (2. stranica)
» Pristupne tačke (PoP), Mreže sa višestrukim udomljavanjem (multi-homing), Peering, internet tačke
razmjene (IXP)
• Mreže sa višestrukim udomljavanjem (multi-homing)

– Za host ili mrežu kaže se da koristi multi-home povezivanje
– ako je povezana na više ISP

Mreža svih mreža

– počela da liči na današnji internet moramo joj dodati (3. stranica)
» Pristupne tačke (PoP), Mreže sa višestrukim udomljavanjem (multi-homing), Peering, internet
tačke razmjene (IXP)
• Peering (uparivanje)
– Kada se nađe u ulozi korisnika ISP
» plaća svom ISP dobavljaču
» da obezbjedi globalnu internet povezanost.
– Radi smanjenja troškova
» ISP istog hijerarhijskog nivoa
» mogu da se upare (engl. peer),
» direktno da povezu svoje mreže
» i smanje troškove

Mreža svih mreža

– počela da liči na današnji internet moramo joj dodati (4. strana)
» Pristupne tačke (PoP), Mreže sa višestrukim udomljavanjem (multi-homing), Peering,
Internet tačke razmjene (IXP)
• Internet tačke razmjene (IXP- Internet exchange point)

• Neka kompanija (ne mora da bude provajder) može da kreira
– internet tačku razmjene
– IXP - eng. Internet Exchange Point,
• IXP predstavlja
– tačku susreta u kojoj
– više posrednika (dobavljača) može da se upari
– Danas na internetu postoji
» oko 300 IXP-a
» Mogu da budu organizovani kao vladina ili univerzitetska mreža, udruženje ISP-
ova isl.

Mreža svih mreža

• Da bi dobili strukturu koja opisuje današnji internet
– Moramo da proširimo Mrežnu Strukturu 4 --->5
– dodavanjem mreža davalaca sadržaja (engl. content provider networks).
– Davaoci sadržaja distribuiraju sadržaj poput
» blogova, videa, muzike ili aplikacija.
• Google je najveći primjer za ovakvu mrežu

– 50-100 zvaničnih centara podataka (Data Centers)
– i mnogo više nezvaničnih centara.
• Google-ova privatna mreža prenosi
– samo saobraćaj do/od Google-ovih servera.
• Google se uparuje (bez naknade)
– sa ISP-ovima nižeg reda
– Smanjuje troškove

Struktura interneta : mreža mreža
• Gruba hijerarhija
• U centru: Društvo ISP članova prvog reda koji čine okosnicu
Interneta, (“tier-1” ISPs, npr., Sprint, MCI, Level3,
AT&T,Quest, Cable&Wireless), nacionalno/međunarodno
pokrivanje
– Članovi su ravnpravni (peer to peer)
Tačke javnog
pristupa mreži
Privatna (NAP) ISP
veza ISP
Tier 1 ISP
NAP članova prvog
članova reda
prvog reda
Tier 1 ISP Tier 1 ISP
• NAP - network access point

Tier-1 ISP: npr. Sprint
Sprint-ova mrežna okosnica u SAD

• “Tier-2” ISP, član drugog reda: manji (često regionalni) ISP

(npr. AOL,MSN)
– Povezan sa jednim ili više ISP članova prvog reda, ali i sa
nekim članovima ISP drugog reda preko POP (Points of
Presence) pristupa
– Network Access Points, nezavisni ruteri sa gigantskim
saobraćajem
Tier-2 ISP je
takođe u
Tier-2 ISP Tier-2 ISP Tier-2 ISP ravnpravnoj
plaća tier-1 privatnoj vezi
ISP-u za Tier 1 ISP sa drugima, a
povezivanje sa NAP ima i pristup
ostatkom preko NAP-a
Interneta NAP - network access point
 tier-2 ISP je Tier 1 ISP Tier 1 ISP Tier-2 ISP

kupac
tier-1 ISP-a Tier-2 ISP Tier-2 ISP

• “Tier-3” ISP i lokalni ISP

– Mreža posljednjeg skoka ili pristupa, (najbliža krajnjim sistemima)
local
ISP Tier 3 local
local local
ISP ISP
ISP ISP
Lokalni tier- Tier-2 ISP Tier-2 ISP
3 ISP je
kupac višeg Tier 1 ISP
člana ISP NAP
preko kojeg je
povezan na
ostatak
Tier 1 ISP Tier 1 ISP Tier-2 ISP
Interneta.
Primer: local
Tier-2 ISP Tier-2 ISP
TELEKOM i ISP
local local local
lokalni ISP
ISP ISP ISP
• Paket prolazi kroz mnogo mreža!
local
ISP Tier 3 local
local local
ISP ISP
ISP ISP
Tier 1 ISP
NAP
Tier 1 ISP Tier 1 ISP Tier-2 ISP

local
ISP
local local local
ISP ISP ISP Računarske mreže i Internet 1-182

Kašnjenje, gubici i propusna moć u mrežama sa
komutiranjem paketa
• Internet može da se posmatra kao infrastruktura
– koja pruža usluge
– distribuiranim aplikacijama
• Želje i mogućnosti
• Želje
– Prenos podataka u količini koju želimo,
– kada želimo,
– bez gubitaka i kašnjenja
• Mogućnosti ograničene
– gubicima podataka,
– kašnjenjima
– propustnom moći

Pregled kašnjenja u mrežama sa komutiranjem
paketa
• Paket nastaje u izvornom (source host) računaru,
– prolazi kroz čitav niz rutera i
– putovanje završava u odredišnom (destination host)
računaru.
• Paket tokom puta
– može da zadesi nekoliko vrsta kašnjenja
» kašnjenje uslijed obrade čvora
• (nodal processing delay);
» kašnjenje uslijed čekanja u redu
• (queuing delay);
» kašnjenje uslijed prenosa
• (transmission delay) i
» kašnjenje uslijed prostiranja
• (propagation delay).

Vrste kašnjenja
• Da bi opisali vrste kašnjenja posmatramo

– slijedeći primjer.
• Paket se kroz ruter A
– šalje do rutera B.
• A ima izlazni link
– koji vodi ka ruteru B
• Linku prethodi red za čekanje
– (privremena memorija, bafer).

Vrste kašnjenja
• Po prijemu, Ruter A ispituje zaglavlje paketa

– da bi utvrdio kuda da ga pošalje
– (link ka ruteru B)
• Prenos paketa linkom moguć je samo
– ako se tim linkom trenutno ne prenosi ni jedan drugi paket i
– ako u redu za čekanje nema drugih paketa;
• Inače, novopristigli paket se pridodaje redu za čekanje.

Vrste kašnjenja
• Kašnjenje uslijed obrade (processing delay)

– Vrijeme koje je potrebno za ispitivanje zaglavlja paketa
– i određivanje gdje bi ga trebalo usmjeriti.
– Ovo kašnjenje obuhvata provjeru grešaka pri slanju na nivou bita
– Ono je reda veličine mikro-sekunde ili manje
• Kašnjenje uslijed čekanja u redu (Queuing Delay)
– zavisi od broja paketa koji su pristigli prije njega i koji stoje u redu, čekajući na
prenos putem linka.
– Ukoliko je red za čekanje prazan ovo kašnjenje jednako je nuli
– U praksi, reda je veličine od nekoliko mikrosekundi do nekoliko milisekundi

Vrste kašnjenja
• Kašnjenje uslijed prenosa (Transmission Delay)

• Ako je:
– L - dužina paketa u bitima;
– R - brzina prenosa (transfer rate) linka u bit/sec.
– jednako je L/R.
• To je vrijeme koje je potrebno
– da se svi biti određenog paketa
– propuste (tj. prenesu) na link.

Vrste kašnjenja

– je vrijeme koje je potrebno
– da host A emituje (izbaci)
– kompletan paket (sve njegove bite) na link.
• Transmission delay = L/R

Vrste kašnjenja
• Kašnjenje uslijed prostiranja (Propagation Delay)

– Je vrijeme potrebno za prelazak jednog bita
– od početka linka do rutera B
• Zavisi od fizičkog medijuma linka
2 ∗ 10$ %⁄sec
* 3 ∗ 10$ %⁄+ ,-
• Računa se kao P = D/S, pri čemu je
– D rastojanje rutera A i B, a
– S je brzina prostiranja linka

Vrste kašnjenja

• je vrijeme koje je potrebno jednom bitu da pređe
put od hosta A do hosta B.
Propagation delay = D/S.

Propagation speed (brzina) = S metara/sekundi.
Distance (udaljenost) = D metara

Poređenje kašnjenja uslijed prenosa i
kašnjenja uslijed prostiranja
– predstavlja vrijeme koje je ruteru potrebno
– da prenese paket;
– ono zavisi od dužine paketa i brzine prenosa linka,
» ali ne zavisi od rastojanja između dva rutera.

– predstavlja vrijeme potrebno za prenošenje bita
– od jednog do drugog rutera;
– ono zavisi od rastojanja između dva rutera,
» ali ne zavisi od dužine paketa ili brzine prenosa linka.

• Analogija:
• Ako imamo autoput koji
– na svakih 100 kilometara ima naplatnu rampu
– Dijelove autoputa poistovjetićemo sa linkovima,
» a naplatne rampe sa ruterima.
• Pretpostavimo 10 vozila putuje zajedno kao karavan,
– Pojedinačne automobile možemo poistovjetiti sa bitima,
» a cio karavan sa paketom.
• Automobili putuju brzinom od 100 km/h
• Naplatne rampe propuštaju 5 automobila/min (12 sekundi po autom.)

• Paketni prenos:
• Automobil (bit) koji prvi stigne do naplatne rampe,
– mora na ulazu sačekati dolazak svih 9 preostalih automobila (bita).
• Analogija kašnjenju uslijed prenosa (Transmission Delay)

• Vrijeme potrebno da naplatna rampa
– propusti čitav karavan na autoput iznosi:
•
. /0102
= 2%>?@AB .
34567879:;4/8:=56:

• Analogija kašnjenju uslijed prostiranja (Propagation Delay)
• Za prelazak puta između dvije naplatne rampe
– automobilima je potrebno:
•
.. 1
= 1 +BA.
..1/C

• Pretpostavimo da se automobili kreću brzinom od 1000 km/h,
– a da naplatna rampa opslužuje jedan automobil u minutu.
• Putovanje automobila trajalo bi 6 minuta,

» 100/1000=0.1 sat, odnosno 60*0.1=6 minuta
– a opsluživanje čitavog karavana 10 minuta.
• Nekoliko prvih automobila stiglo bi do druge naplatne rampe
– prije nego što posljednji automobil iz karavana
– napusti prvu rampu.
• Redovna situacija
– u mrežama sa komutiranjem paketa

• Ukupno kašnjenje čvora
– izračunava se na slijedeći način:
– dnodal = dproc + dqueue + dtrans + dprop

• ili
– dčvor = dobrada + dred + dprenos + dprostiranja
• Kašnjenje u čvoru je zbir

– kašnjenja uslijed obrade +
– čekanja u redu +
– prenosa +
– prostiranja

i gubici paketa
• Najsloženija i najzanimljivija komponenta
– ukupnog kašnjenja na čvoru
– jeste kašnjenje uslijed čekanja u redu,
– dqueue.
• Kašnjenje uslijed čekanja u redu se
– mijenja od paketa do paketa.
• Primjer,
– Ako 10 paketa istovremeno stigne u prazan red,
» prvi prenijeti paket neće imati kašnjenje,
» dok će posljednji prenijeti paket imati relativno veliko kašnjenje
» (pošto on čeka prenošenje prethodnih devet paketa).
• Za izračunavanje obično
– Statistika, varijansa i vjerovatnoća

• Uticaj kašnjenje uslijed čekanja u redu

– zavisi od intenziteta saobraćaja
– da li je ravnomjeran,
– ili je u naletima (in bursts).
• Posmatramo primjer:
• Ako sa a označimo prosječnu brzinu kojom
– paketi stižu u red za čekanje (packets/sec).
Avgpackets = a (packets/sec)
• Pretpostavićemo da se svi paketi
– sastoje od L bita.
• Prosječna brzina kojom
– biti stižu u red Avgbits = L*a (bits/sec)
– iznosi L*a bita u sekundi (bits/sec).
• Prisjetićemo se, R je brzina prenosa (transmission rate).
• Pretpostavićemo i da je red za čekanje

– veoma dugačak (beskonačno)

• Odnos

• (pros.brzina pristizanja bita u red)/(brzina prenosa)

H>AB
B !I*+K,č?B HIG>?B MI>+A>GB?KB >N> @NBG (
Q
+,P@?
>
= F?A,?G>A,A +B*HIBćBKB =
H>AB
RIG>?B P*?+AB?A?B MI,?*+B >N> >GNBG ( Q
+,P@?
>
– naziva se intenzitet saobraćaja (traffic intensity),
– igra veoma važnu ulogu
– u procjeni kašnjenja uslijed čekanja u redu.
• Ukoliko je

• >1

– onda prosječna brzina kojom
» biti dospijevaju u red za čekanje
» premašuje brzinu kojom se iznose iz tog reda.
– Red za čekanje bi se bezgranično produžavao,
– a kašnjenje uslijed čekanja u redu približilo bi se beskonačnosti!

• Ukoliko je

• <1

• na kašnjenje uslijed čekanja u redu

– utiče priroda pristižućeg saobraćaja.
• Ukoliko paketi stižu periodično - odnosno,

– jedan na svakih L/R sekundi
– svaki paket će zateći prazan red
• Ukoliko paketi stižu u naletima

– kašnjenje uslijed čekanja u redu može biti značajno.

• na primjer, ako N paketa stiže istovremeno svakih

• +,P@?
>

• Gdje je:
– L – broj bita u paketu,
– R - brzina prenosa (transmission rate),
– N - broj paketa.
• Tada se prvi paket prenosi bez kašnjenja,

• drugi sa kašnjenjem od L/R sekundi,
• treći sa kašnjenjem 2L/R
• ...
• a n-ti paket sa kašnjenjem od (n - 1)L/R sekundi.

• Zbir kašnjenja svih paketa bio bi

0+ + 2 + 3 +. . + −1 =

1 + 2 + ⋯+ − 1 =

−1
· =
2
• Koristili smo poznatu činjenicu da je

−1
1 + 2 +⋯+ − 1 =
2
• Prosječno kašnjenje je
−1
· −1 −1
!I*+K,č?* PBš?K,?K, MBP,AB = 2 = · =
2 2

• Na slici prikazana je
– zavisnost prosječnog kašnjenja uslijed čekanja u redu
– u odnosu na intenzitet saobraćaja.
• Približavanje intenziteta saobraćaja vrijednosti 1

• prouzrokuje da prosječno kašnjenje uslijed čekanja u redu
– veoma brzo raste.

Gubici paketa
• Red za čekanje
– ima ograničen kapacitet,
– Koji zavisi od izrade i cijene rutera.
• Ako se intenzitet saobraćaja
– približava vrijednosti 1
– pristigli paket može zateći popunjen red za čekanje.
» Pogledati Java applet!
» https://wps.pearsoned.com/ecs_kurose_compnetw_6/216/55463/14198700.cw
/index.html
• Ukoliko nema mjesta da se takav paket uskladišti,
– ruter odbacuje (drop) taj paket;
– paket se gubi.
• Izgubljeni paket može
– da se ponovo prenese
• Performanse određenog čvora
– mjere se ne samo kašnjenjem,
– već i vjerovatnoćom gubitka paketa

Kašnjenje od jednog do drugog kraja
• Sve do sada posmatrali smo jedan čvor

• Sada posmatramo kašnjenje sa kraja na kraj
• Pretpostavićemo da
– između izvornog i odredišnog računara (host)
– postoji N-1 rutera (N linkova)
– i da u mreži nema zagušenja
» (tako da su kašnjenja uslijed čekanja u redu zanemarljiva),
• Kašnjenja na nivou čvora se sabiraju i

– daju ukupno kašnjenje od jednog do drugog kraja
dend-end = N*(dproc + dtrans + dprop)=N* (dprocessing + dtransmission + dpropagation)
• N* (kašnjenja uslijed obrade + prenosa + prostiranja)

10 =

• Ovo je generalizacija ranije pominjane jednačine kašnjenja

=
XYX = = ×
10

Kašnjenja krajnjih sistema i aplikacija kao i
ostale vrste kašnjenja
• Dodatno kašnjenje može da nastane
– i u krajnjim sistemima.
– Krajnji sistem (end system)

» koji čeka na prenos paketa na dijeljeni medijum
» može namjerno da odloži slanje tog paketa
» kao rezultat rada protokola za dijeljenje prenosnog medijuma
• Npr. da bi izbjegao kolizije
• U VoIP aplikacijama,
– pošiljalac prvo mora da popuni paket digitalizovanim kodiranim glasom
» pa tek onda da pošalje taj paket na internet
– Vrijeme potrebno za popunjavanje paketa -
» nazvano je kašnjenje paketizacije
• Ovakva kašnjenja mogla bi se svrstati u grupu kašnjenja uslijed obrade dproc (dobrada)

Propusna moć računarskih mreža
• Posmatramo
– prenos velike datoteke
– sa računara A do računara B preko računarske
mreže.
• Trenutna propusna moć (instantaneous throughput)

– u bilo kom trenutku
– je brzina (u bitima u sekundi) pri kojoj
– računar B prima određenu datoteku.

• Pretpostavimo da se datoteka
– sastoji od F bita i
– da je računaru B potrebno T sekundi
– da primi sve te bitove
• Prosječna propusna moć (average throughput)
– pri prenosu tog fajla je F/T bita u sekundi.
• Internet telefonija - potrebno

– malo kašnjenje i
– trenutna propusna moć iznad npr. 24kbps
• Internet video
– malo kašnjenje i
– trenutna propusna moć iznad npr. 256kbps

• Posmatramo primjer na slici a.

– Klijent, server, dva komunikaciona linka i ruter
• Rs označava brzinu linka
– između servera i rutera,
• Rc brzinu linka
– između rutera i klijenta

• Analogija:
– bitove možemo zamislimo kao tečnost,
– a komunikacione linkove kao cijevi
• Server ne može
– da izbacuje bitove kroz link brzinom
» većom od Rs bita u sekundi,
– a ruter ne može
» da proslijeđuje bitove brže od Rc

• Ako je Rs < Rc
– onda će biti koje server izbaci „teći“ pravo kroz ruter i
– stizati do klijenta brzinom Rs bita u sekundi,
• što znači da je propusna moć (throughput) jednaka Rs bps.

• Ako je Rc<Rs (odnosno Rs > Rc)

– onda ruter neće moći da prosljeđuje bitove onom
– brzinom kojom ih prima
– biti će moći da napuštaju ruter brzinom Rc,
• što znači da je propusna moć (throughput) jednaka Rc bps.
• Prema tome, za ovu jednostavnu mrežu sa dva linka,

– propusna moć je min{Rc, Rs} to jest,
– jednaka je brzini prenosa linka koji
– predstavlja usko grlo (transmission rate of the bottleneck link).

• Vrijeme za prenos datoteke dužine F bita

_
• Vrijeme =
`abc,e
• Primjer:
• Velika MP3 datoteka od 32 000 000 bita
• Rs = 2Mbps i Rc = 1Mbps
32 · 10f 32 · 10f jhkl
= = 32 mno
• Vrijeme = 32 sekunde ghi 2 · 10f , 1 · 10f 1 · 10f jhk l⁄m no

• Posmatramo primjer na slici b.
• Brzine linkova su R1, R2, …, RN
• Propusna moć za prenos datoteke od servera do klijenta je

– min{R1, R2, …, RN}

• Primjer: U mreži na slici a) prikazana su

– dva krajnja sistema, server i klijent,
– povezani sa računarskom mrežom.
• Server je povezan pristupnim linkom
– brzine Rs
– a klijent povezan pristupnim linkom
– brzine Rc

• Svi linkovi u jezgru imaju

– Brzinu mnogo veću od Rs i Rc
• U mreži nema saobraćaja

– osim server – klijent
• Tada je propusna moć = min{Rc, Rs}.
• Usko grlo je
• Pristupna mreža

• Primjer: U mreži na slici b)

• 10 Servera su povezani pristupnim linkovima
– brzine Rs
• a 10 klijenata je povezano pristupnim linkovima
– brzine Rc
• Npr. u toku je 10 preuzimanja datoteka (10 parova klijent-server)
– Pretpostavimo da je tih 10 preuzimanja jedini saobraćaj u mreži

• Primjer slika b)
• Kolike su propusne moći za preuzimanje fajlova?
• Ako je brzina zajedničkog linka R velika
– (stotinu puta veća od Rs i Rc)
• tada će propusna moć za svako preuzimanje
– i ovoga puta biti min{Rc, Rs}.
• Ali, šta ako je brzina zajedničkog linka R
– približno ista kao Rs i Rc?
• Pretpostavimo da je
– Rs = 2 Mb/s,
– Rc = 1 Mb/s,
– R = 5 Mb/s
• I da zajednički link dijeli
– svoju brzinu prenosa
– podjednako na svih 10 linkova
• Tada usko grlo
• postaje dijeljeni link u jezgru
• Jer svim preuzimanjima nudi
• propusnu moć od samo 500 kb/s.
– (10*1Mbps / 5 Mbps)


Slojevitost protokola i njihovi modeli usluga
• Iz dosadašnjeg gradiva vidljivo je da je

– Internet izuzetno složen sistem.
• Mnoštvo dijelova:
– brojne aplikacije i protokoli,
– razni tipovi krajnjih sistema,
– komutatori paketa,
– različite vrsta medijuma koji se koriste za linkove

Slojevita arhitektura
• Još jedno poređenje – opis sistema avio prevoza

• Avio prevoz obuhvata:
– prodaju karata,
– provjeru prtljaga,
– osoblje na terminalima,
– pilote,
– avione,
– kontrolu leta i
– svjetski sistem za usmjeravanje aviona
• Jedan od načina za opisivanje
– da nabrojimo sve što bi trebalo da uradimo
– prilikom putovanja avionom

• Dakle, najprije kupujete kartu,

– predajete prtljag,
– odlazite na određeni terminal i
– konačno se ukrcavate u avion.
• Avion uzlijeće i zatim se usmjerava ka svom odredištu.
• Kada sleti,
– iskrcavate se,
– prolazite kroz terminal
– i preuzimate svoj prtljag.
• Ukoliko je let bio neprijatan,
– žalićete se agenciji
» od koje ste kupili kartu

• Uočavamo da
• na oba kraja postoji
– dio za prodaju karata;
• postoji i služba za preuzimanje/vraćanje prtljaga,
• kao i aktivnosti putnika na određenom ulazu/izlazu itd

• To nas navodi da navedene aktivnosti

– posmatramo u smislu horizontalne povezanosti
– kao na slici
• Aktivnosti smo
– podijelili na slojeve

• U svakom sloju se,

– u kombinaciji sa slojevima koji se nalaze ispod njega,
– vrši neka aktivnost
• Npr. sloj prodaje karata kombinujemo
– sa nižim slojevima,
– sa prevozom putnika

• Slojevita arhitektura omogućava

– izdvajanje pojedinih dobro definisanih,
– zasebnih dijelova
– iz velikog i složenog sistema.
• Time se postiže modularnost,
– lakše je izmijeniti implementaciju usluge koju određeni sloj obezbjeđuje.
– Izmjena implementacije nije isto što i izmjena usluge!
» Npr. primjena izvornog koda (neka optimizacija izvršenja, ubrzanje) ne utiče na
dobijene rezultate!

Slojevitost protokola
• Projektanti mreža organizuju protokole

– ali i mrežni hardver i softver
– koji primjenjuju te protokole
– po slojevima (layers).
– Svaki protokol pripada jednom sloju!
• Zanimaju nas usluge
– koje određeni sloj pruža
– sloju koji se nalazi iznad njega
» takozvani model usluga sloja
• service model of a layer.

• Svaki sloj pruža svoje usluge:

– (1) izvršavanjem određenih akcija unutar tog sloja i
– (2) korišćenjem usluga sloja koji se nalazi neposredno ispod
njega.
• Protokol u nekom sloju
– može da se realizuje
– u softveru, hardveru ili njihovom kombinacijom
• Protokoli aplikativnog sloja

– HTTP i SMTP - skoro uvijek se realizuju u softveru
• Fizički sloj i sloj veze podataka
– obično se realizuju na mrežnoj kartici
» dakle hardverski, Eternet ili Wi-Fi
• Protokoli na mrežnom sloju
– obično se realizuju kombinovano
– i hardverski i softverski.

• Kao što su aktivnosti u slojevitoj arhitekturi avionskog prevoza

– raspodijeljene (distribuirane) po slojevima
• i protokol u mrežnom sloju n
– takođe je distribuiran između krajnjih sistema
• Prednosti organizovanja protokola po slojevima

1. Slojevitost protokola omogućava (olakšava) objašnjenje strukture
2. Modularnost olakšava ažuriranje dijelova sistema
• Nedostaci
1. ponavljanje funkcionalnosti
» mnogi skupovi protokola nude oporavak od greške
2. neka funkcionalnost koja je potrebna jednom sloju
» može da se nalazi na nekom drugom sloju

• Svi zajedno, protokoli na raznim slojevima

– se nazivaju skup protokola (protocol stack).
• Internet skup protokola se sastoji od pet slojeva:
– fizički sloj,
– sloj veze,
– mrežni sloj,
– transportni sloj i
– aplikativni sloj, kao što je prikazano na slici (a).
• Ovdje koristimo pristup

– od vrha ka dnu
» (top-down approach),
– obrađujući prvo aplikativni sloj,
» a zatim produžavamo nadole

Aplikativni sloj
• Na aplikativnom sloju se nalaze

– mrežne aplikacije i
– njihovi protokoli iz aplikativnog sloja.
• Obuhvata veliki broj protokola:

– HTTP protokol, koji obezbjeđuje
» postavljanje zahtjeva za slanje (request)
» kao i slanje veb dokumenata (transfer),
– SMTP koji obezbjeđuje
» prenos elektronske pošte,
– FTP koji obezbjeđuje
» prenos datoteka između dva krajnja sistema itd.

Aplikativni sloj
• Prevođenje ljudima razumljivih naziva krajnjih sistema na internetu

» poput http://www.ietf.org
– u 32-bitne mrežne adrese
» izvršava se takođe pomoću protokola aplikativnog sloja
– DNS - Domain Name System - sistem imenovanja domena.
• Protokoli aplikativnog sloja i

– stovremeno se nalaze na više krajnjih sistema
• Aplikacija na jednom krajnjem sistemu
– koristi taj protokol
– za razmjenu paketa sa informacijama
– sa aplikacijom na drugom krajnjem sistemu
• Paket sa informacijama aplikativnog sloja

• naziva se poruka (message).
Aplikativni sloj
• Fizički, podaci putuju kroz sve slojeve.
• Virtuelno, izgleda kao da aplikativni sloj sa prvog hosta

– šalje podatke (poruku) aplikativnom sloju drugog hosta

Transportni sloj
• Transportni sloj
– prenosi poruke aplikativnog sloja
– između krajnjih tačaka aplikacije.
• Dva najvažnija transportna protokola su

• TCP i UDP,
– pri čemu se za prenošenje poruka aplikativnog
– sloja koristi jedan od njih.

Transportni sloj
• Protokol TCP aplikacijama,

– nudi uslugu sa uspostavljanjem veze
» connection-oriented service.
– Ova usluga podrazumijeva
» garantovanu isporuku poruka aplikativnog sloja
» i kontrolu toka
• usaglašavanje brzina pošiljaoca i primaoca
• Pored toga, protokol TCP

– dijeli duže poruke na kraće segmente
– te pruža mehanizam za kontrolu zagušenja

Transportni sloj
• Protokol UDP aplikacijama

– nudi uslugu bez uspostavljanja veze
» connectionless service.
• Ova usluga je uprošćena do krajnjih granica,

– bez obezbjeđenja pouzdanosti prenosa,
– bez kontrole toka i
– bez kontrole zagušenja.
• U ovoj knjizi pakete transportnog sloja

• nazivamo segmentima.

Mrežni (network, internet) sloj
• Mrežni sloj na internetu je odgovoran

– za prenošenje paketa mrežnog sloja
– poznatih kao datagrami
• Mrežni sloj (IP sloj)

– obezbjeđuje uslugu isporuke segmenta
» (TCP, UDP…)
– od transportnog sloja računara - izvora
– do transportnog sloja na odredišnom računaru.

Mrežni (network, internet) sloj
• Čuveni IP protokol
– se nalazi na mrežnom sloju interneta.
• IP protokol postoji u dvije verzije
– IpV4 i IpV6.
» Na IpV6 2018 godine otpada oko 20% prometa
• U mrežnom sloju se nalaze i
– Različiti protokoli za rutiranje
» Open Shortest Path First (OSPF)
» Routing Information Protocol (RIP)
» Intermediate System to Intermediate System (IS-IS)
» Enhanced Interior Gateway Routing Protocol (EIGRP)
• Ipak, često se kaže samo IP sloj

– Govori o značaju IP protokola
• Ovaj sloj se još naziva Internet sloj
– Treba reći da među različitim autorima postoje neslaganja oko imena ovog sloja, te da mrežni sloj
nije isto što i internet sloj.

Sloj veze
• Mrežni (network) sloj na čvoru koji šalje podatke

– Predaje datagram sloju veze
» Data link layer
– Sloj veze ga prenosi do slijedećeg čvora
• U slijedećem čvoru,
– ponovo ga prima sloj veze
– Predaje ga mrežnom sloju iznad njega
• Npr. od rutera do rutera

Sloj veze
• Sloj veze pruža različite usluge

– koje zavise od protokola koji se koristi. Npr.
» Eternet,
» Wi-Fi ili
» kablovski pristup sa upotrebom DOCSIS protokola
• Data Over Cable Service Interface Specification (DOCSIS),
• ponekad samo slovo D. Npr. D3 za DOCSIS 3
• Pakete sloja veze podataka
– nazivamo okvirima (frames).

• Okviri mogu da na različitim linkovima
– Koriste različite protokole sloja veze

Fizički sloj
• Zadatak fizičkog sloja

– Je prenošenje pojedinačnih bita
– I on posjeduje veći broj protokola
• Protokoli na fizičkom sloju zavise od

– vrste linka i prenosnog medijuma
• Npr. postoji nekoliko verzija Eternet (Ethernet) protokola

– Za kablove sa upredenim paricama
– Za koaksijalne kablove
– Za optičke kablove
• Za svaki od njih,
– biti se prenose na drugačiji način

OSI model
• Krajem sedamdesetih,
• Međunarodna organizacija za standardizaciju (ISO)
– je predložila organizaciju računarskih mreža
– u sedam slojeva
• Organizacija mreža je tada nazvana OSI

– Open System Interconnection
– otvoreni sistem za međusobno povezivanje
• OSI model

OSI model
• Sedam slojeva OSI modela

• Način rada pet od ovih sedam slojeva
– približno je istovjetan načinu rada
– njihovih slično nazvanih internet slojeva.

OSI model
• Sloj prezentacije
– omogućava aplikacijama da
– tumače značenje razmjenjenih podataka
– Komprimovanje podataka
– Šifrovanje
– Opisivanje formata

OSI model
• Sloj sesije
– omogućava sinhronizovanje podataka
– Olakšava oporavak u slučaju greške
• Kurose i Ross smatraju da
– programer odlučuje šta će se naći u njegovoj aplikaciji,
– pa Internet model ne poznaje
» Sloj prezentacije i sesije

Rekapitulacija
• Protokol je pravilo koje omogućava povezivanje, komunikaciju i prenos

podataka između računara.
• Paket je formatirana jedinica podataka
• Datagram je takođe formatirana jedinica podataka
– Kurose i Ross takođe koriste ovaj izraz da naglase razliku između mreža koje se
rutiraju kao virtualna kola i mreža koje koriste adresu odredišnog hosta, koje oni
nazivaju Datagram mreže.
Sloj Akcija Odgovornost

Aplikacioni Priprema poruke Interakcija sa korisnikom,
adresiranje
Transportni Pretvara poruke Sekvenciranje, integritet I
u pakete korekcija grešaka
Mrežni sloj Pretvara pakete Kontrola toka, rutiranje
u datagrame
Sloj veze podataka Pretvara Lokalna konekcija
datagrame u (interfejsi na istom linku)
okvire
Fizički Emituje podatke Prenos podataka
kao individualne
bite
Rekapitulacija
• Rekapitulacija

Enkapsulacija
• Saradnja između različitih protokola

– omogućena je zahvaljujući procesu enkapsulacije.
• Proces enkapsulacije omogućava da
– svaki naredni sloj
– apstrahuje podatke prethodnog sloja
– njihovim omotavanjem pomoću odgovarajućeg zaglavlja
» (i po potrebi, podnožja).
– Proces enkapsulacije može se opisati slijedećom slikom

Enkapsulacija
• Primjer
• Na izvorišnom računaru
– poruka aplikativnog sloja (M) se proslijeđuje transportnom sloju.
• Transportni sloj preuzima tu poruku i
– dodaje joj zaglavlje transportnog sloja; Ht
– Kreira se segment transportnog sloja
– segment transportnog sloja enkapsulira poruku aplikativnog sloja
» Dodatne inf. U zaglavlju – biti za korekciju greške, podaci specifični za aplikaciju koja šalje…

Enkapsulacija
• Transportni sloj
– proslijeđuje taj segment mrežnom sloju
• Mrežni sloj
– dodaje informacije zaglavlja mrežnog sloja (Hn)
– adrese izvornog i odredišnog krajnjeg sistema (IP adrese)
– Stvara datagram mrežnog sloja.

Enkapsulacija
• Mrežni sloj
– proslijeđuje datagram
– sloju veze koji dodaje svoje informacije
– zaglavlja sloja veze i napraviti okvir sloja veze.
• Na svakom sloju paketi imaju dvije vrste polja:

– polje zaglavlja i polje podataka.
» Polje podataka je (obično) paket sloja koji se nalazi iznad.

Napadi na mrežu
• Oblast sigurnosti računarskih mreža bavi se

– ispitivanjem načina na koji loši momci
– mogu da napadnu računarske mreže i
– kako možemo da odbranimo mreže od tih napada ili
– da projektujemo nove arhitekture koje su
– imune na takve napade.
• Pogledaćemo
– Zašto su mreže ranjive i
– Koje su najčešće vrste napada

Napadači mogu da ubace zlonamjerni softver u
vaš računar preko interneta
• Povezujemo se na internet
– Radi dobrih stvari
– Šaljemo ili preuzimamo podatke
– veb stranice, poruke e-pošte, MP3 muzika, telefonski
pozivi, živi video snimci, rezultati pretraživača i tako
dalje
• Sa dobrim dobijamo i (neželjene) loše stvari

– Zlonamjerni softver

Loši momci mogu da ubace zlonamjerni softver
u vaš računar preko interneta
• Kada zarazi naš uređaj
• Različite zlonamjerne aktivnosti

– brisanje datoteka,
– instaliranje špijunskog softvera,
– kreiranje botnet-a (mreže otetih računara),
– slanje neželjenih e-poruka (spam poruka)
– distribuirani napad odbijanja usluge (DDos)

• Najvažnije vrste
– Virusi i crvi
• Najvažnija karakteristika virusa je

– da mu je potreban nosilac.
• Zbog ove karakteristike smatra se da je virus je

– najpodmuklija vrsta zlonamjernog softvera.
• Datoteka zaraženog programa najčešće se, po

otkrivanju virusa,
– mora obrisati sa sistema

• Osnovna karakteristika crva je
– da im nije potreban nosilac.
• Oni u zaraženom računaru mogu da obavljaju

– veoma širok spektar neželjenih aktivnosti
• U uređaj može da prodre

– i bez učešća korisnika
• Crv pretražuje internet, tražeći druge računare
– koji koriste ranjiv mrežni protokol.
• Savremeni zlonamjerni softver je

– veoma opasan i nanosi veliku štetu.
Napadači mogu da napadnu servere i mrežnu
infrastrukturu
• Najveći broj bezbjednosnih prijetnji spada u tzv.
– napade odbijanja usluge
» denial-of-service, DoS.
• Tri vrste
– Napad na ranjive dijelove mreže (Vulnerability attack)
• Ako napadnutoj aplikaciji pošalje pravi niz paketa,
odgovarajuća usluga može da prestane sa radom
– Zakrčenje propusnog opsega (Bandwidth flooding)
• Napadač preplavljuje metu tolikim brojem paketa
• da pristupni link napadnutog računara postane zagušen
– Plavljenje vezama (Connection flooding).
» Napadač uspostavlja veliki broj poluotvorenih ili potpuno otvorenih
TCP veza ka meti
» računar postaje prezauzet tim, lažnim vezama,

Napadači mogu da napadnu servere i mrežnu
infrastrukturu
• Ako server ima
– veliku pristupnu brzinu R (bita u sekundi)
– napad sa jednog mjesta neće biti dovoljan
• U Distribuiranom DOS napadu
– (DDoS - distributed denial-of-service attack),
• napadač kontroliše više izvora (često zloupotrebljenih)
– da zbirna brzina saobraćaja iz izvora koje napadač kontroliše
– bude približno jednaka brzini R

Napadači mogu da prisluškuju pakete
• Sveprisutni internet putem Wi-Fi mreža

– mobilnim korisnicima nudi čudesne nove aplikacije
– istovremeno je bezbednosno ranjiv
• Pasivni prijemnik
– prisluškivač paketa (packet sniffer)
– pravi kopije svih paketa koji prolaze pored njega

Napadači mogu da prisluškuju pakete
• Prisluškivači (sniffers)
– mogu da se koriste i u ožičenom okruženju.
• U Eternet lokalnoj mreži,
– prisluškivač paketa može da prikupi kopije svih paketa
– koji se šalju difuzno unutar lokalne računarske mreže.
• Ako dobiju pristup ruteru ili pristupnom linku

– Napadači mogu da kopiraju sve pakete
• Wireshark (open source) za ožičeni

• Vistumbler (open source) za Wi-Fi
• Acrylic Wi-Fi (besplatna i komercijalna verzija)

Napadači mogu da se maskiraju u nekoga kome
vjerujete
• Veoma je lako,
– da kreirate paket koji ima proizvoljnu izvorišnu adresu,
– sadržaja paketa i odredišnu adresu
– I da takav ručno napravljeni paket
» pošaljete na internet
• Ako imamo alate poput

– Nmap
– Različite Linux Distribucije (Kali i BlackArch)
» HideMyIP (free i komercijalni) čak i Chrome plugin

Napadači mogu da se maskiraju u nekoga kome
vjerujete
• Sposobnost ubacivanja paketa na internet
– sa lažnom izvorišnom adresom
– poznata je pod nazivom lažiranje IP adresa
– eng. IP spoofing
• i jedan je od brojnih načina na koji neki korisnik
– može da se maskira kao neko drugi.

Istorija umrežavanja računara i interneta
• Razvoj komutiranja paketa: 1961-1972
• Šezdesetih godina preovladavaju telefonske mreže

– koriste komutiranje kola
• Pojavljuju se računari sa dijeljenjem vremena
• Saobraćaj u naletima
– periodima aktivnosti (slanje komandi)
– praćeni periodima neaktivnosti - u čekanju na
odgovor

• Tri istraživačke grupe u različitim dijelovima

svijeta
– razvijaju komutiranje paketa
• Prvi objavljen rad

– Leonarda Klajnroka (Leonard Kleinrock) iz 1961., u
to vrijeme postdiplomca na MIT-u
• Tokom 1964. godine

– Pol Baran (Paul Baran)
– Donald Dejvis i Rodžer Skantlberi (Donald W.
Davies i Roger Scantlebury)
• razvijaju vlastite ideje o komutiranju paketa.

• Vlada SAD
– osniva ARPA-Advanced Research Projects Agency
• Praznik rada 1969. godine,

– instaliran prvi komutator paketa
– na Univerzitetu UCLA,
» pod nadzorom Leonarda Klajnroka
• 29. oktobra 1969. godine

– prvi put su povezana dva računara
– na univerzitetima UCLA i Stanford.
» LO (od login), nakon čega je sistem pao
– Mreža poznata pod imenom ARPANET,

» odmah pridružuju
» Univerzitet u Santa Barbari i Juta (Utah) univerzitet,
» a vremenom i mnogi drugi

• Privatne mreže i međusobno povezivanje mreža: 1972-1980

• Početkom i sredinom sedamdesetih godina
– pojavile su se i druge samostalne mreže
» ALOHAnet, povezivala univerzitete na Havajskim ostrvima,
» Telenet, komercijalna mreža sa komutiranjem paketa kompanije BBN
» Cyclades, francuska mreža sa komutiranjem paketa koju je osmislio Luj Puzan;
» IBM-ova mreža SNA (1969 - 1974), takođe urađena po uzoru na ARPAnet.
• Povezivanje navedenih mreža

– Zahtjevalo je stvaranje sveobuhvatne arhitekture
• Pionirski posao međusobnog povezivanja mreža

– Agencije za napredna istraživanja ministarstva odbrane
– (Defense Advanced Research Projects Agency, DARPA),
• DARPA kreće u stvaranje mreže svih mreža,

– Vinton Serf i Robert Kan (Vinton Cerf and Robert Kahn);
• tada je i skovan izraz internetting,
– kako bi se opisalo ono što se time radi.

• Ovi arhitektonski principi su bili ugrađeni u protokol TCP.
• Prve verzije protokola TCP

• sjedinjavale pouzdanu isporuku podataka i retransmisiju
– (dio današnjeg protokola TCP)
• zajedno sa funkcijama proslijeđivanja
– (što danas obavlja protokol IP).
• Ekspereimenti sa potrebom postojanja

– nepouzdanog prenosa bez kontrole toka
» (glas, UDP)
• I sa prenosom podataka sa kraja na kraj mreže (IP)
– dovode do izdvajanja IP i UDP protokola
• Suština tri ključna protokola savremenog interneta –

– TCP, UDP i IP
• Kreirana je krajem sedamdesetih godina

• Širenje mreža: 1980-1990
• Do kraja sedamdesetih godina

– ARPAnetom povezano oko dvije stotine računara.
• Krajem osamdesetih godina, broj računara povezanih

– savezom mreža u kojoj se nazirao današnji internet,
– dostigao je sto hiljada


• Prvog januara 1983. godine zvanično je pušten u rad
– protokol TCP/IP kao standardni protokol ove mreže
• Krajem osamdesetih su napravljena proširenja ovog protokola kojima

su omogućeni
– mehanizmi kontrole zagušenja na strani krajnjih sistema.
• Razvijen je i sistem imenovanja domena

– (Domain Name System, DNS)
• preslikavanje ljudima razumljivih internet naziva
– (na primjer: univerzitet-edu.eu)
• u odgovarajuće 32-bitne IP adrese.


• Početkom osamdesetih u Francuskoj je predstavljen
– projekat Minitel
• Sastojao se od javne mreže sa komutiranjem paketa
– (zasnovane na skupu protokola X.25)
• Minitel servera i jeftinih terminala
• francuska vlada ih je besplatno dijelila 1984.
• U ovoj mreži postojali su besplatni sajtovi

– i privatni komercijalni
• Mreža Minitel je nudila više od 20 000 različitih usluga

– od kućnog bankarstva,
– pa do specijalizovanih istraživačkih baza podataka
• 10 godina prije nego stoje većina Amerikanaca uopšte i čula za

internet

• U bivšoj državi (SFRJ) formirana je JUPAK mreža

– koja je 1989. godine povezivala 20 gradova,
– a koristio se i za vezu između jugoslovenskih univerziteta i biblioteka.
• Jugoslovenska javna mreža za prenos podataka

• s komutacijom paketa (JUPAK)
– bila je bazirana na X.25 protokolu,
– a podatke je prenosila brzinom od 19.2 kbps

• Eksplozija interneta: devedesete godine
• Glavni događaj devedesetih

– je bila pojava World Wide Web aplikacija
• Veb je između 1989. i 1991. godine

– u istraživačkom centru CERN izumio
– Tim Berners-Li (Tim Berners-Lee)
• na osnovu ideja proisteklih iz prethodnih radova o hipertekstu
– Vanevara Buša (Vannevar Bush) iz četrdesetih i
– Teda Nelsona (Ted Nelson) iz 1960- ih.
• Berners-Li i njegovi saradnici su razvili

– prve verzije HTML-a,
– HTTP-a,
– veb servera i
– pretraživača - četiri ključne komponente veba.

• Eksplozija interneta: devedesete godine
• 1993. nastaje „Mosaic Communications”, iz koje je kasnije nastala

kompanija
– „Netscape Communications Corporation”
– prvi pretraživač veba
• 1996. Microsoft je počeo da pravi svoje pretraživače
• Krajem milenijuma, internet je podržavao

• stotine popularnih aplikacija,
– među kojima i četiri ubistvene aplikacije za:
» e-poštu, uključujući priloge i pristupanje e-porakama preko veba;
» veb, uključujući pretraživanje veba i trgovinu putem interneta;
» trenutnu razmjenu poruka, sa kontakt listama;
» razmjenu MP3 fajlova između ravnopravnih korisnika, predvođenu programom
Napster.

• Novi milenijum (1)

• Posebnu pažnju zaslužuje razvoj sljedećih tehnologija
• Agresivan razvoj širokopojasnog pristupa internetu

– putem kablovskih modema i DSL-a, ali i putem optičkog vlakna do
domaćinstava
– teren za nove video aplikacije YouTube, NetFlix, Skype
• Brze javne Wi-Fi mreže te 3G i 4G mreže mobilne telefonije

– Dovode do pojave računara koji se drže u ruci (iPhone, Android )
– koji omogućavaju stalan i neograničen pristup internetu.

• Novi milenijum (2)

• Posebnu pažnju zaslužuje razvoj sljedećih tehnologija
• Onlajn društvene mreže poput Facebook-a i Twitter-a

– kreirale su ogromne mreže ljudi preko interneta.
• Davaoci usluga kao što su Google i Microsoft

– rasporedili sopstvene ekstenzivne privatne mreže
– se koriste za zaobilaženje interneta
• Mnoge kompanije imaju sada svoje aplikacije izvršavaju u „oblaku”

– Amazon-ov EC2, Google-ov Application Engine, ili Microsoft-ov Azure.

Urm01 88896 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Urm01 88896 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Urm01 88896 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mrežno računarstvo

Upravljanje računarskim mrežama

Prof. Boris Damjanović

Boris Damjanović P 1.1

Boris Damjanović P 1.2

• Šta je računarska mreža?

Primjedba: Slike i slajdovi su adaptacija

2. Andrew S. Tanenbaum, Računarske mreže

Boris Damjanović P 1.3

• James F. Kurose, Keith W. Ross Umrežavanje

Boris Damjanović P 1.4

Boris Damjanović P 1.5

• 18 vijek – mehanički sistemi i Industrijska revolucija

• 19 vijek – vijek parne mašine

• 20 vijek – ključne tehnologije vezane za

Boris Damjanović P 1.6

• U uvodnim predavanjima samo širi pregled

Boris Damjanović P 1.7

Boris Damjanović P 1.8

• Nešto šira definicija:

Boris Damjanović P 1.9

• Na pitanje šta je internet možemo dati dva

• Možemo dati praktičan opis interneta

• Možemo prikazati infrastrukturu za umrežavanje

Boris Damjanović P 1.10

Boris Damjanović P 1.11

• Broj korisnika interneta u 2016. godini prema ITU

Boris Damjanović P 1.12

• Broj korisnika interneta u 2019. godini

Boris Damjanović P 1.13

• Izraz računarska mreža

• U žargonu računarskih mreža

Boris Damjanović P 1.14

• U julu 2017. godine

• Procjena je da je u 2016. godini bilo oko

Boris Damjanović P 1.15

• Međusobne veze krajnjih sistema (hostova)

• Različiti tipovi linkova

• Različite brzine linkova

Boris Damjanović P 1.16

• Kada jedan host šalje podatke drugom

• Dijelovi se nazivaju paketi (eng. packets)

• Na odredišnom hostu (krajnjem sistemu)

Boris Damjanović P 1.17

• Komutator paketa (eng. packet switch)

• Više vrsta komutarora

Boris Damjanović P 1.18

• Za pristupne mreže koriste se

• Od polaznog do krajnjeg hosta (krajnjeg sistema)

Boris Damjanović P 1.19

• Kompanija Cisko procjenjuje

• Jedan Exabyte (egzabajt) jednak je

Boris Damjanović P 1.20

• Mreže sa komutiranjem paketa

Boris Damjanović P 1.21

• Kao što kamioni putuju putnom mrežom,

Boris Damjanović P 1.22

• Milioni povezanih krajnjih