Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι

θρησκείες
Πρόγραμμα του κόσμου
επιμόρφωσης

«Κατάρτιση εκπαιδευτικών
στη διαπολιτισμική
εκπαίδευση για μαθητές με
προσφυγικό και
μεταναστευτικό υπόβαθρο»
1
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

Περιεχόμενα

......................................................................................................................................................... 1
......................................................................................................................................................... 1
Περιεχόμενα ............................................................................................................................... 2
Εισαγωγή...................................................................................................................................... 3
Ενότητα 1. Το ουδετερόθρησκο σχολείο και θρησκευτική εκπαίδευση ............ 5
1.Δραστηριότητα πρόκλησης δημοσίου διαλόγου ..................................................... 8
Ενότητα 2. Η νομιμοποίηση της Θρησκευτικής Εκπαίδευσης στο σύγχρονο
σχολείο.......................................................................................................................................... 8
2.1 Το πλαίσιο του προβληματισμού ........................................................................... 8
2.2 Θρησκευτικές παραδόσεις. Από τον ομογενοποιημένο λόγο στην
αλληλεπίδραση ................................................................................................................... 13
2.3 Το δημόσιο σχολείο και η θρησκευτική εκπαίδευση .................................... 15
2.4 Η κατοχύρωση της θρησκευτικής εκπαίδευσης στο δημόσιο σχολείο 16
Ενότητα 3. Ο θρησκευτικός γραμματισμός ................................................................. 19
3.1 Ο γραμματισμός στην εκπαίδευση ...................................................................... 19
3.2 Ο θρησκευτικός γραμματισμός: Άνοιγμα στις θρησκείες του κόσμου . 21
Σύνοψη Ενότητας ................................................................................................................... 24
Βιβλιογραφία ............................................................................................................................ 25

2
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

Εισαγωγή
Τις τελευταίες δεκαετίες όλο και περισσότερο πληθαίνουν οι συζητήσεις για
το ρόλο της θρησκείας στον δημόσιο χώρο και κατ’ επέκταση του μαθήματος
των θρησκευτικών στη δημόσια εκπαίδευση. Οι μετακινήσεις μεγάλων
πληθυσμών από χώρες της Ασίας και της Αφρικής προς τις δυτικές κοινωνίες
δημιούργησαν νέες συνθήκες κοινωνικής και οικονομικής ζωής στους τόπους
εγκατάστασης. Συγχρόνως όμως επανέφεραν στο προσκήνιο ζητήματα τα
οποία σχετίζονται με τη νομιμοποίηση της ιδιαίτερης πολιτισμικής
κληρονομιάς, στην οποία άλλωστε ανήκει και η θρησκεία.

Η κατανόηση της παρουσίας των θρησκειών δεν αποτελεί μονοσήμαντη

υπόθεση και οπωσδήποτε υπάρχουν διάφορες προσεγγίσεις. Η εμπλοκή του
σχολείου με τη θρησκευτική γνώση είτε άμεσα είτε έμμεσα θεωρείται
αναγκαία. Όμως στο σημείο αυτό ξεκινούν οι προβληματισμοί. Μπορεί η
θρησκευτική εκπαίδευση να είναι υποχρεωτική στο σχολείο; Κι αν ναι, ποιος
είναι ο χαρακτήρας της και οι σκοποί της; Με άλλα λόγια, μια πλουραλιστική
κοινωνία δικαιολογεί την αποκλειστική διδασκαλία μιας θρησκείας, ακόμη
και της επικρατούσας; Από την άλλη, αρκεί η μετάδοση πληροφοριών σχετικά
με την πίστη άλλων θρησκειών; Ποια μπορεί να είναι τα χαρακτηριστικά που
νομιμοποιούν τη θρησκευτική εκπαίδευση για όλους τους μαθητές/όλες τις
μαθήτριες ενός δημόσιου σχολείου, ανεξάρτητα από τη θρησκευτική ή τη μη
θρησκευτική τους πίστη; Με ποιες προϋποθέσεις μπορεί ένας μαθητής άθεος
ή μια μαθήτρια μουσουλμάνα να συμμετάσχουν στη θρησκευτική
εκπαίδευση;

Οι απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα θα μας απασχολήσουν σε αυτή τη

συνεδρία. Όμως πρώτα θα ξεκινήσουμε τις αναζητήσεις μας για τον
χαρακτήρα που πρέπει να έχει το σχολείο στη σύγχρονη κοινωνία.

3
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

Προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα

Μετά το πέρας της συνεδρίας θα είσαστε σε θέση να:

• γνωρίζετε τους λόγους για τους οποίους η Θρησκευτική Εκπαίδευση είναι

απαραίτητη για όλους τους μαθητές/όλες τις μαθήτριες στην εκπαιδευτική
διαδικασία στο ελληνικό σχολείο.
• κατανοήσετε και να αποτιμήσετε τις ιδεολογικές παραμέτρους που
σχετίζονται με την ύπαρξη της Θρησκευτικής Εκπαίδευσης
• ανακαλύψετε τη σημασία των όρων «ουδετερόθρησκο σχολείο»,
«επιστημονικός γραμματισμός» και θρησκευτικός γραμματισμός»

Έννοιες κλειδιά: Δημόσιο σχολείο, Θρησκευτικός γραμματισμός, Θρησκευτική

εκπαίδευση, Θρησκευτική παράδοση, μετανάστες, πρόσφυγες,.

4
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

Ενότητα 1. Το ουδετερόθρησκο σχολείο και θρησκευτική

εκπαίδευση
Στις δυτικές κοινωνίες παρόλο που οι εκπαιδευτικοί θεσμοί φαίνεται να
χάνουν τον πρωταγωνιστικό τους ρόλο όσον αφορά την κοινωνικοποίηση
των παιδιών, το εκπαιδευτικό σύστημα αποτελεί το μόνο θεσμικό φορέα της
κοινωνίας που περιλαμβάνει την πλειονότητα του πληθυσμού κατά τη
διάρκεια της διαμορφωτικής περιόδου της ζωής του (Skeie, 2009: 319). Γι’
αυτό διατυπώνονται πολλές απόψεις για τον χαρακτήρα, τους σκοπούς και
τον προσανατολισμό του σύγχρονου σχολείου. Η αναφορά όλων αυτών των
απόψεων είναι εκτός των ορίων αυτής της συνεδρίας. Αυτό όμως που μπορεί
να υποστηρίξει κανείς με βεβαιότητα είναι ότι το σχολείο στις μέρες μας
οφείλει να ακολουθεί τις σύγχρονες επιστημονικές κατακτήσεις και
κοινωνικές εξελίξεις. Έτσι σε καμία περίπτωση το δημόσιο σχολείο δεν πρέπει
να προβάλλει μια συγκεκριμένη πολιτισμική κατασκευή ή ιδεολογία. Αντίθετα
οφείλει να ωθεί τους μαθητές/τις μαθήτριες να προσεγγίζουν ολότελα,
ερευνητικά και κριτικά τις ποικίλες πτυχές της έρευνας και να ανακαλύπτουν
τη γνώση (Kalantzis &Cope, 2013: 25).

Κατά ανάλογο τρόπο ισχύει και για την προβολή μιας θρησκείας στο σχολικό
περιβάλλον. Η απόδοση της μοναδικότητας σε μία θρησκευτική, γλωσσική,
εθνική, πολιτισμική ταυτότητα στον παγκοσμιοποιημένο κοινωνικό χώρο
αποτελεί φενάκη. Η κάθε θρησκευτική πίστη, ανεξάρτητα από τον αριθμό
πιστών, αποτελεί ένα τμήμα στον πλανήτη. Αυτό που τελικά κυριαρχεί είναι
η διαφορετικότητα. Η ετερότητα άλλωστε νομιμοποιεί και τη μοναδικότητα
της κάθε θρησκείας (Καραμούζης, 2007: 52).

Ποιος όμως είναι ο ρόλος του σχολείου στη μελέτη της θρησκευτικής
πραγματικότητας; Έχει το δικαίωμα το σχολείο να παρουσιάζει τη
μονοδιάστατη αντίληψη μιας κυρίαρχης θρησκευτικής παράδοσης, όταν
πλέον στην κοινότητά του μετέχουν ετερόθρησκοι ή θρησκευτικά αδιάφοροι
μαθητές/μαθήτριες; Ή μήπως πρέπει για τα παιδιά των
μεταναστών/προσφύγων να δημιουργηθούν ξεχωριστά σχολεία, όπως
συμβαίνει στις περιοχές της μουσουλμανικής κοινότητας της Δυτικής Θράκης;
Όπως στα μειονοτικά δημόσια σχολεία της Δυτικής Θράκης η θρησκευτική
εκπαίδευση γίνεται στην τουρκική γλώσσα, με έντονο το χαρακτήρα της
κατήχησης στις διδαχές της ισλαμικής θεολογικής παράδοσης, έτσι και στα

5
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

σχολεία των μεταναστών/προσφύγων να διδάσκονται τη θρησκεία τους

στην εθνική τους γλώσσα.

Στον ευρωπαϊκό χώρο οι προτεινόμενες λύσεις σε αυτό το ζήτημα

εξαρτώνται από τις σχέσεις της πολιτείας με το κράτος. Έτσι από τη μια
πλευρά έχουμε το παράδειγμα της Γαλλίας, όπου απουσιάζει η θρησκευτική
εκπαίδευση, και από την άλλη έχουμε την περίπτωση του Βελγίου, όπου
γίνεται ομολογιακό μάθημα (η κάθε θρησκευτική κοινότητα έχει τον δικό της
θεολόγο, που διδάσκει τα θρησκευτικά ως επιλεγόμενο το μάθημα). Επίσης,
υπάρχει και η περίπτωση της Ελλάδας, όπου μετά τις αλλαγές στα
Προγράμματα Σπουδών, το μάθημα είναι μονοθρησκευτικό αλλά όχι
κατηχητικό (το θέμα αυτό θα μας απασχολήσει σε επόμενη συνεδρία).

Εικόνα 1 - Τα νέα Προγράμματα Σπουδών στη Θρησκευτική Εκπαίδευση στην Ελλάδα

Στο ζήτημα αυτό οι συστάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς τις χώρες μέλη
της, με θέμα «Εκπαίδευση και θρησκεία» αναφέρουν ότι σε πολλά σύγχρονα
προβλήματα υπάρχει θρησκευτικό υπόβαθρο (Καραμούζης, 2007: 201-206).
Τέτοια προβλήματα είναι η ξενοφοβία, ο ρατσισμός, οι εθνικές συγκρούσεις,
οι τρομοκρατικές επιθέσεις κλπ. Όπως συνεχίζει το κείμενο στη συνέχεια, οι
μαθητές/μαθήτριες στερούνται των βασικών θρησκευτικών γνώσεων, ενώ η
οικογένεια έχει αναλάβει τη θρησκευτική αγωγή. Έτσι καταλήγει ότι οι
προκαταλήψεις και οι στερεοτυπικές αντιλήψεις σε ζητήματα με θρησκευτικό
υπόβαθρο δημιουργούνται λόγω άγνοιας. Η καταπολέμησή τους μπορεί να
γίνει στον χώρο του σχολείου με την καλλιέργεια της κριτικής ικανότητας
των μαθητών/μαθητριών και την ανάπτυξη του διαπολιτισμικού-
διαθρησκειακού διαλόγου.

Όμως για να πραγματοποιηθούν τέτοιες δράσεις απαιτείται το σχολείο να

μην προβάλλει κάποια θρησκευτική παράδοση. «Στο κοσμικό κράτος η

6
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

διάκριση μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας αποτελεί ουσιώδη

προϋπόθεση της λειτουργίας του. Ο δημόσιος χαρακτήρας του κράτους
οφείλει και πρέπει να κυριαρχείται από τους τυπικά και θεσμικά
οριοθετημένους όλους, ανεξάρτητα από τις υποκειμενικές ενορμήσεις των
υπηκόων του» (Καραμούζης, 2007: 55). Έτσι η πολιτική εξουσία για να είναι
πολιτική, οφείλει σε κάθε περίπτωση να μην είναι θρησκευτική, διότι «η
θρησκευτική ουδετερότητα του κράτους είναι επιταγή της δημοκρατίας
(Σταθόπουλος, 1993: 23). Μόνο τότε η λειτουργία του κράτους γίνεται
δημόσια υπόθεση και αφορά όλους τους πολίτες, χριστιανούς,
μουσουλμάνους, ιουδαίους, σιχ, αγνωστικιστές, άθεους.

Εικόνα 2 - Οι χώρες καταγωγής των μεταναστών και ηη θρησκευτική τους ταυτότητα (Paw
Research Center)

Ειδικά στην εποχή μας όπου παρατηρείται η πρωτοφανής μετακίνηση των

ανθρώπων εντός και εκτός των συνόρων τους, το κράτος οφείλει να
εξασφαλίσει την ισότιμη αποδοχή όλων των πολιτών κα επομένως τη
θρησκευτική ουδετερότητα ή «ουδετεροθρησκία». Με τον όρο αυτό
εννοούμε τη μη προβολή, μη επιβολή ή ακόμη και προσβολή οποιαδήποτε
θρησκευτικής ή μη θρησκευτικής αντίληψης των πολιτών. Στο σημείο αυτό
απαιτείται μια ουσιαστική διευκρίνιση. Σύμφωνα με τον Μιχαήλ Σταθόπουλο:
«Η θρησκευτική ουδετερότητα βεβαίως δεν σημαίνει ότι το κράτος δε μπορεί
να σέβεται το θρησκευτικό συναίσθημα των πολιτών και να το προστατεύει.
Οφείλει αντίθετα, να κατοχυρώνει τη θρησκευτική συνείδηση κάθε πολίτη
(άρα όποια κι αν είναι η θρησκεία του), καθώς και την άσκηση της

7
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

θρησκευτικής ελευθερίας και την ικανοποίηση των λατρευτικών και λοιπών

αναγκών του. Η προστασία αυτή είναι προστασία ατομικών δικαιωμάτων,
που τελικά καταλήγει να είναι προστασία κάθε θρησκείας» (Σταθόπουλος,
1993: 24).

Με βάση αυτές τις προϋποθέσεις, θεωρούμε ότι το δημόσιο σχολείο οφείλει

να είναι θρησκευτικά ουδέτερο. Συγχρόνως όμως απαιτείται να εγγυάται την
αντικειμενική μελέτη της θρησκείας μέσα από την επιστημονική διερεύνηση
με σύγχρονες παιδαγωγικές αντιλήψεις. Επομένως σε καμία περίπτωση δε
μπορεί να προβάλλει μια θρησκευτική παράδοση ως κυρίαρχη. «Εάν λοιπόν
η θρησκεία έχει σκοπό να δημιουργήσει σκεπτόμενους ανθρώπους, ο σκοπός
του σχολείου είναι να δημιουργήσει σκεπτόμενους πολίτες» (Καραμούζης,
2007: 58).

Στο σημείο όμως αυτό ξεκινάει και ο επόμενος προβληματισμός. Σε ένα

θρησκευτικά ουδέτερο σχολείο έχει θέση η θρησκευτική εκπαίδευση; Και αν
ναι, ποιος μπορεί να είναι ο χαρακτήρας, οι σκοποί και τα περιεχόμενα της
θρησκευτικής εκπαίδευσης;

1.Δραστηριότητα πρόκλησης δημοσίου διαλόγου

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΠΡΟΑΙΡΕΤΙΚΗ

1. Πριν προχωρήσετε στην μελέτη του επόμενου κεφαλαίου, συζητήστε

μεταξύ σας το ακόλουθο ερώτημα: Σε ένα θρησκευτικά ουδέτερο σχολείο
μπορεί να υπάρχει θρησκευτική εκπαίδευση; Να διατυπώστε τη θετική ή
αρνητική άποψή σας με επιχειρήματα στον αντίστοιχο χώρο συζητήσεων
στο Moodle (200 λέξεις).

Ενότητα 2. Η νομιμοποίηση της Θρησκευτικής Εκπαίδευσης

στο σύγχρονο σχολείο
2.1 Το πλαίσιο του προβληματισμού
Η μελέτη κάθε γνωστικού αντικειμένου προσδιορίζεται από βασικές
εκπαιδευτικές αρχές και σκοπούς, τα οποία αναλύουν συγκεκριμένα
περιεχόμενα. Σχετικά με τη θρησκευτική εκπαίδευση στο ουδετερόθρησκο
σχολείο, το ζήτημα που τίθεται αναφέρεται στις εκπαιδευτικές αρχές,

8
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

προϋποθέσεις και τους στόχους που θα μπορούσε να έχει η μελέτη της

θρησκείας σήμερα. Αν προσπαθήσει κανείς να μελετήσει τα μεγάλα και
ζωντανά θρησκεύματα, παρατηρεί εντελώς διαφορετικές θεολογικές
κατανοήσεις και κοσμολογίες, αλληλοσυγκρουόμενες θρησκευτικές
αντιλήψεις και ποικιλία τρόπων ζωής. Ακόμη όμως και στην ίδια θρησκεία
απαντούν ποικίλες θρησκευτικές παραδόσεις που ερμηνεύουν διαφορετικά
το κοινό δόγμα ή τη κοινή διδασκαλία καθώς και δοξασίες που μεταφέρουν
μη θρησκευτικές ή ακόμη και δεισιδαιμονικές αντιλήψεις.

Το θέμα όμως γίνεται ακόμη πιο σύνθετο, διότι στη σύγχρονη εποχή οι
δυτικού τύπου κοινωνίες, που παλιότερα χαρακτηρίζονταν από την
κυριαρχία μιας θρησκευτικής πολιτισμικής κατανόησης του κόσμου, της
χριστιανικής, πλέον έχουν εκκοσμικευτεί. Μάλιστα, αν αναλογιστεί κανείς ότι
οι ομάδες μεταναστών και προσφύγων συνέβαλαν στη μετάλλαξη αυτών των
κοινωνιών σε πολυθρησκευτικές και πολυπολιτισμικές, τότε το όλο ζήτημα
γίνεται ακόμη πιο περίπλοκο. Αναμφίβολα αυτός ο προβληματισμός
αναφέρεται και στον ελληνικό χώρο.

Κατά μία άποψη, η θρησκευτική εκπαίδευση είναι αναγκαία, γιατί προωθεί

την κοινωνική ανεκτικότητα. Μέσα από συγκεκριμένες διδακτικές
προσεγγίσεις και κατάλληλα επιλεγμένα περιεχόμενα (δηλαδή ύλη του
μαθήματος) παρέχεται η δυνατότητα στους μαθητές/στις μαθήτριες να
κατανοήσουν τον πολυθρησκευτικό και πολυπολιτισμικό χαρακτήρα της
κοινωνίας.

Όμως πολλοί στέκονται με σκεπτικισμό απέναντι στην αποτελεσματικότητα

ενός τέτοιου εγχειρήματος στον σύγχρονο πλουραλιστικό κόσμο, ο οποίος
χαρακτηρίζεται από τη σύνθεση και την πάλη των ιδεών. Ο προβληματισμός
αυτός εστιάζει στην ίδια τη φύση των θρησκευτικών πεποιθήσεων αλλά και
στα πολιτικά χαρακτηριστικά που συνδέονται με το μάθημα των
θρησκευτικών. Η σύνδεση της γνώσης με την αναζήτηση της αλήθειας μέσα
από λογικά επιχειρήματα οδηγεί συχνά στην αμφισβήτηση των
θρησκευτικών πεποιθήσεων. Ειδικά εκείνων που προβάλλονται ως αλήθειες
εξ αποκαλύψεως. Με βάση αυτά τα δεδομένα και προκειμένου να αποφευχθεί
η επιλογή του λάθους ανάμεσα σε θέσεις που η εγκυρότητά τους δεν
ελέγχεται, διαμορφώνεται η αντίληψη ότι η μελέτη των θρησκειών θα πρέπει
να παραμείνει έξω από το σχολείο ή τουλάχιστον να μεταβληθεί στις
προϋποθέσεις της.

9
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

Εξάλλου, η θρησκευτική εκπαίδευση αμφισβητείται στη δημόσια παιδεία,

διότι συνδέεται με την ηθική (ή και ηθικιστική) αγωγή, την κοινωνική συνοχή
και τη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας μιας ομάδας ή κοινότητας. Αυτό
άλλωστε αποτελεί ένα στοιχείο που χαρακτηρίζει τους σκοπούς του
μαθήματος των θρησκευτικών τόσο στην Ελλάδα -από τη σύσταση του
Νεοελληνικού Κράτους μέχρι σχεδόν και σήμερα-, όσο και σε άλλες
ευρωπαϊκές χώρες μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. (Καραμούζης, 2004: 290-
298. Κουκουνάρας-Λιάγκης, 2019: 51-61).

Πλέον τα ερωτήματα που τίθενται και αφορούν τα περιεχόμενα της

θρησκευτικής εκπαίδευσης μπορούν να συνοψιστούν στα ακόλουθα: α) Πως
μπορούν να νομιμοποιηθούν οι μη θρησκευτικές αξίες της ζωής, όταν οι
μόνες νόμιμες είναι οι θρησκευτικές; β) Πως νομιμοποιούνται οι μη θεϊστικές
αντιλήψεις, όταν κυριαρχούν οι θεϊστικές; γ) Πως νομιμοποιείται η ίδια η
πολυμορφία της γνώσης, όταν προβάλλονται αποκλειστικά τα θετικά
χαρακτηριστικά των θρησκειών ή μόνο της κυρίαρχης θρησκείας, ενώ
αποφεύγονται η κριτική και τα αρνητικά τους στοιχεία; (White, 2004; 161-
162).

Η ύπαρξη πλέον πολλαπλών και ανεξαρτητοποιημένων θρησκευτικών

αντιλήψεων εξαιτίας της μετακίνησης πληθυσμών (μετανάστευση,
προσφυγιά, τουρισμός) και των δυνατοτήτων που προσφέρει η σύγχρονη
τεχνολογία (διαδίκτυο), καθιστά πλέον αδύναμους τους ισχυρισμούς των
θρησκειών για την αυτοτέλειά τους. Έτσι δε μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελεί
προνόμιο κάποιας συγκεκριμένης θρησκείας –ειδικά στον δυτικό κόσμο- η
διαχείριση μιας και μοναδικής αλήθειας που θα προσδιορίζει την εθνική και
πολιτική ταυτότητα και κατ’ επέκταση θα συμβάλλει με αυτόν τον τρόπο
στην κοινωνική συνοχή.

Με άλλα λόγια, αρχίζει και γίνεται κατανοητό ότι η θρησκεία δεν μπορεί να
αποτελεί τη βάση της κοινωνικής ενότητας, η οποία προκύπτει μέσα από την
τήρηση μιας μονοδιάστατης ηθικής συμπεριφοράς. Το αίτημα που
προβάλλεται πλέον σε όλον το δυτικό κόσμο –και με κάποια καθυστέρηση
και στη χώρα μας- είναι η αρμονική συνύπαρξη των ετεροτήτων στον ίδιο
τόπο. Και ο όρος «ετερότητες» αναφέρεται στους ανθρώπους ή τις ομάδες,
οι οποίες προσδιορίζονται από διαφορετικές θρησκευτικές, φυλετικές,
εθνικές και κοινωνικές αξίες και μετέχουν σε ξεχωριστές πολιτισμικές,
γλωσσικές και φυλετικές παραδόσεις. Κι αυτό άλλωστε χαρακτηρίζει ως επί

10
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

το πλείστον τους μετανάστες και τους πρόσφυγες που κατοικούν στον

ελληνικό και τον ευρωπαϊκό χώρο.

Η αντίληψη που επικρατεί στον δυτικό κόσμο είναι ότι η θρησκεία δεν
αποτελεί ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής ταυτότητας ή
αλλιώς την «πρώτη γλώσσα» της κοινωνίας. Σίγουρα αποτελεί ιδιαίτερο
στοιχείο της ταυτότητας ενός ατόμου ή μιας ομάδας. Είναι η «δεύτερη
γλώσσα» η οποία μιλιέται στο σπίτι, στη θρησκευτική κοινότητα και
οπωσδήποτε στα θρησκευτικά σχολεία. Επομένως τα κοσμικά σχολεία (μη
θρησκευτικά) δεν θα πρέπει να έχουν ως στόχο να διδάξουν αυτές τις
«δεύτερες γλώσσες». Για το κοσμικό ουδέτερο θρησκευτικά σχολείο προέχει
η διδασκαλία μιας «πρώτης γλώσσας» κοινής για όλους τους μαθητές/όλες
τις μαθήτριες, η οποία αναφέρεται στην αγωγή του πολίτη και στην
κοινωνικοπολιτική του ενσωμάτωση. Έτσι πολλοί υποστηρίζουν τον
διαχωρισμό των σχολείων σε δημόσια (εκκομικευμένα και ουδετερόθρησκα)
και θρησκευτικά. Στα πρώτα δεν πρέπει να υπάρχει καθόλου η θρησκευτική
εκπαίδευση, ενώ στα δεύτερα προσφέρεται μια ολοκληρωμένη θρησκευτική
εκπαίδευση με βάση το δόγμα, τις αρχές και τους ηθικούς κανόνες της
θρησκείας που υποστηρίζει το σχολείο.

Εικόνα 3 - Γαλλικό σκίτσο που φανερώνει την αναγκαιότητα της συνύπαρξης στο δημόσιο
σχολείο

Στο σημείο αυτό απαιτείται να αποσαφηνίσουμε παρενθετικά ότι

χρησιμοποιούμε τον όρο «δημόσιο» σχολείο για να τον διακρίνουμε από τα
θρησκευτικά σχολεία. Βέβαια στην Ελλάδα τα «Εκκλησιαστικά Γυμνάσια και
Λύκεια» είναι υπό κρατική μέριμνα και επιτήρηση. Η οικεία Μητρόπολη στην
οποία ανήκει εκκλησιαστικά το σχολείο, μεριμνά μόνο για τις πνευματικές-
λατρευτικές ανάγκες των μαθητών (τα σχολεία αυτά δέχονται μόνο άρρενες
μαθητές). Έτσι η επιλογή καθηγητών/καθηγητριών γίνεται από το Υπουργείο
Παιδείας και όχι από την οικεία εκκλησιαστική αρχή (Αρχιεπισκοπή ή

11
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

Μητρόπολη). Από την άλλη, στον υπόλοιπο δυτικό κόσμο τα θρησκευτικά

σχολεία συνήθως είναι ιδιωτικά και τελούν υπό τη μέριμνα της εκάστοτε
θρησκευτικής διοίκησης ή κοινότητας. Στην Ελλάδα εκκλησιαστικό σχολείο
ιδιωτικού δικαίου είχε ιδρύσει πριν μερικά χρόνια η Μητρόπολη
Δημητριάδος στον Βόλο. Το σχολείο αυτό πλέον δε λειτουργεί.

Επιστρέφοντας στον προβληματισμό για τη διατήρηση ή όχι της

θρησκευτικής εκπαίδευσης στο δημόσιο σχολείο, απαιτείται να προστεθούν
οι ποικίλες και αντιφατικές ερμηνείες των γονέων-κηδεμόνων σχετικά με τη
χρήση του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας. Πιο συγκεκριμένα,
ορισμένοι γονείς αντιτίθενται σε οποιαδήποτε μορφή θρησκευτικής
εκπαίδευσης. Θεωρούν ότι ένα τέτοιο μάθημα δεν πρέπει να υπάρχει στο
σχολείο, γιατί δεν περιέχει επιστημονική τεκμηρίωση. Επίσης πιστεύουν ότι
το μάθημα των θρησκευτικών θα επηρεάσει αρνητικά τα παιδιά τους και
πολύ πιθανόν να προσηλυτισθούν στην κυρίαρχη θρησκεία ή σε κάποια άλλη.
Μια άλλη ομάδα γονέων θεωρεί ότι η ολοκληρωμένη γνώση προσφέρεται
μέσα από τη γνωριμία και την κατανόηση των βασικών θρησκευτικών
αντιλήψεων που υπάρχουν στην τοπική κοινωνία. Μια τρίτη ομάδα γονέων
πιστεύει ότι η θρησκευτική εκπαίδευση είναι απαραίτητη, διότι προσδίδει στα
παιδιά τους τις βασικές ηθικές αρχές που απαιτείται να έχει κάθε νέος.
Αυτονόητο είναι ότι αυτή η μερίδα γονέων υποστηρίζει ότι η μόνη αληθινή
θρησκεία είναι εκείνη στην οποία πιστεύουν και μόνο αυτή η θρησκευτική
παράδοση πρέπει να διδάσκεται στο σχολείο. Ωστόσο, όπως υποστηρίζει ο
C. Evans, «υπό αυτές τις συνθήκες, δεν υπάρχει καμία λύση που να
συμβιβάζεται εύκολα με κάθε σοβαρή γονική πεποίθεση» (Evans, 2008: 458).

Με βάση όλα αυτά τα στοιχεία καταλήγουμε στη διαπίστωση ότι η

θρησκευτική εκπαίδευση μπορεί να είναι ανεπιθύμητη και επικίνδυνη για μια
μεγάλη ομάδα πολιτών. Όμως ισχύει και το αντίστροφο. Έτσι πολλοί γονείς
θεωρούν ότι το σχολείο δεν εκπληρώνει τον γνωστικό του ολιστικό
προορισμό, αν δεν περιλαμβάνει τη θρησκευτική εκπαίδευση. Έχει σημασία
από κοινωνιολογικής άποψης, ότι στην τελευταία ομάδα γονέων, μπορεί να
ανήκουν και μη ιδιαίτερα θρησκευόμενα άτομα. Αυτά τα άτομα αν και τυπικά
δηλώνουν θρησκευόμενοι, ωστόσο δε συμμετέχουν τακτικά στην κοινή
λατρεία και δεν ακολουθούν τις περισσότερες θρησκευτικές διατάξεις. Παρ’
όλα αυτά για λόγους παράδοσης ή συνήθειας, επιθυμούν ένα υποχρεωτικό
θρησκευτικό μάθημα.

12
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

2.2 Θρησκευτικές παραδόσεις. Από τον ομογενοποιημένο λόγο στην

αλληλεπίδραση

Η κριτική που ασκείται για τη θρησκευτική εκπαίδευση τόσο στα πλαίσια ενός
υποχρεωτικού μαθήματος όσο και στην απόρριψή του από το ωρολόγιο
πρόγραμμα των μαθημάτων, εστιάζει συνήθως σε κοινές αντιλήψεις. Αυτές
συνήθως κατανοούν τις θρησκείες ως ομοιόμορφες κοινωνικές και
πολιτισμικές κατασκευές.

Εικόνα 4 - Θρησκευτική σύνθεση των μεταναστών

Αυτό άλλωστε παρατηρείται πολύ συχνά σε οικογένειες (και στα μέλη όλων
των ηλικιών), όπου έχουν μεταναστεύσει και εγκατασταθεί σε κοινωνίες
εντελώς διαφορετικές όσον αφορά τη θρησκεία και τον πολιτισμό από τις
κοινωνίες καταγωγής (Jackson, 2005:64). Επομένως η αλληλεπίδραση είναι
αναπόφευκτη, ενώ ο άνθρωπος διαρκώς επιθυμεί να νοηματοδοτήσει τον
βίο του, ειδικά όταν επιζητά την ασφάλεια και τον τρόπο να υπερβεί τις
δυσκολίες της καθημερινής ζωής.

Για το ζήτημα αυτό ιδιαίτερη σημασία έχει η έρευνα του Bauman, ο οποίος
μελέτησε τη θρησκεία, την κοινότητα, την εθνότητα και τον πολιτισμό σε
ομάδες που δραστηριοποιούνται στο δυτικό Λονδίνο. Έτσι διέκρινε στις
ομάδες αυτές έναν «κυρίαρχο» και έναν «δημώδη» λόγο. Πιο συγκεκριμένα,
παρατηρεί ότι ο «κυρίαρχος» λόγος εμφανίζεται στις κοινότητες, οι οποίες
χαρακτηρίζονται από ισχυρή ομοιογένεια στην εθνική, θρησκευτική και
πολιτισμική ταυτότητα. Αυτή τη γλώσσα συνήθως χρησιμοποιούν οι
πολιτικοί, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αλλά και οι ίδιες οι κοινότητες, όταν

13
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

επιθυμούν να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους, π.χ. διεκδίκηση

κοινοτικών δικαιωμάτων.

Στο άλλο νοηματικό άκρο κατανοείται ο ορός «δημώδης» λόγος. Ο

«δημώδης» (λαϊκός) λόγος είναι η γλώσσα που εκφράζει και εκφράζεται με
την αλληλεπίδραση των πολιτισμών. Ουσιαστικά σε αυτή την γλώσσα
παράγεται ο πολιτισμός. Οι άνθρωποι διαφορετικών πολιτιστικών, εθνικών,
θρησκευτικών καταβολών, όπως οι μετανάστες/πρόσφυγες, χρησιμοποιούν
αυτή τη γλώσσα, όταν θέλουν να επικοινωνήσουν σε ένα ζήτημα κοινού
ενδιαφέροντος ή ανησυχίας, π.χ. μία κοινή γιορτή ή επίλυση προβλημάτων.

Εικόνα 5 - Αφίσα ενός προγράμματος του Martens Centre που προωθεί την ενότητα στις
πλουραλιστικές κοινωνίες της Ευρώπης

Με βάση αυτές τις παρατηρήσεις, αντιλαμβανόμαστε ότι ο όρος «πολιτισμός»

στον σύγχρονο κόσμο μπορεί να γίνει κατανοητός ως χαρακτηριστικό μιας
μονοπωλιακής θρησκευτικής ή εθνικής ταυτότητας αλλά και ως δυναμική
διαδικασία. Στη δεύτερη περίπτωση αναδεικνύεται η προσωπική ή ομαδική
δράση, στην οποία τα κοινοτικά όρια βρίσκονται υπό διαπραγμάτευση και
προσφέρεται η δυνατότητα επαναπροσδιορισμού του νοήματος της
κοινότητας/ομάδας, όταν υπάρχουν ειδικές περιπτώσεις (Baumann, 1996).
Επομένως υπάρχουν πολλές δυνατότητες για διάλογο, ανταλλαγή απόψεων,
διαπραγμάτευση ακόμη και συνεργασία στην καθημερινή ζωή μεταξύ
ανθρώπων από διαφορετικά πολιτισμικά ή θρησκευτικά περιβάλλοντα. Έτσι
αυτό που επείγει κάθε φορά είναι η ανάδειξη της πολυφωνίας των
παραδόσεων σε μια κοινωνία, όπως είδαμε σε προηγούμενη συνεδρία.

14
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

2.3 Το δημόσιο σχολείο και η θρησκευτική εκπαίδευση

Το δημόσιο σχολείο οφείλει να αναδείξει τη θρησκευτική, εθνική και

πολιτισμική πολυμορφία της κοινωνίας, διότι τα ίδια τα μέλη της σχολικής
κοινότητας είναι φορείς διαφόρων θρησκευτικών και εθνικών παραδόσεων.
Από την άλλη, η δυνατότητα επιβολής ξεχωριστών ταυτοτήτων γίνεται
κατανοητή μόνο στα θρησκευτικά σχολεία, τα οποία -αν επιθυμούν-
μπορούν να ενισχύσουν τις αντιπαραθέσεις των ετεροτήτων στον κοινωνικό
χώρο και να συνεχίζουν να αναπαράγουν τον κυρίαρχο ομογενοποιημένο
λόγο. Όμως η διάκριση και η διαίρεση των μαθητών/μαθητριών στο δημόσιο
σχολείο με κριτήριο τις θρησκευτικές και κοσμικές τους αντιλήψεις, όπου
εφαρμόσθηκε, θεωρήθηκε αντίθετη με την αρχή δημιουργίας ενός ενιαίου
σχολείου. Μάλιστα, χαρακτηρίστηκε και ως υποβάθμιση του ίδιου του
εκπαιδευτικού συστήματος (Leganger-Krogstod, 2005: 152).

Έτσι η θρησκευτική εκπαίδευση διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη γνώση,

ως διαδικασία μάθησης που συμβάλει στη βαθειά κατανόηση και εξοικείωση
με τον πλουραλιστικό χαρακτήρα της κοινωνίας. Τα πλεονεκτήματα της
θρησκευτικής εκπαίδευσης στο δημόσιο σχολείο μπορεί να είναι πολλαπλά.
Ειδικότερα το σχολείο μπορεί να μεταλλαχθεί σε ένα πραγματικό forum
διαλόγου μεταξύ μαθητών/μαθητριών και εκπαιδευτικών από διαφορετικά
θρησκευτικά ή ακόμη και αδιάφορα θρησκευτικά περιβάλλοντα. Έτσι
καλλιεργούνται στην πράξη οι δεξιότητες για την εξερεύνηση, την
ερμηνευτική κατανόηση, τον στοχασμό και οπωσδήποτε την κριτική
αποτίμηση των διαφόρων θεάσεων του κόσμου.

Επιπρόσθετα τα δημόσια σχολεία οφείλουν να φιλοξενήσουν την εξερεύνηση

διαφορετικών αντιλήψεων και αντιπαραθέσεων που αφορούν τη θρησκεία,
τον πολιτισμό, την ηθική, τις τέχνες, την πολιτική, την οικονομία. Συγχρόνως
όμως παρέχεται η δυνατότητα ανταλλαγής απόψεων με ανθρώπους
διαφορετικών θρησκευτικών παραδόσεων και φιλοσοφικών ή ιδεολογικών
καταβολών. Ειδικά σε ένα σχολείο που φιλοξενεί παιδιά από όλον τον κόσμο
(παιδιά μεταναστών/προσφύγων), η θρησκευτική εκπαίδευση μπορεί να
συμβάλλει στη μετάλλαξη της σχολικής κοινότητας σε μια πραγματική
δημοκρατική κοινότητα. Με βάση τη θρησκευτική γνώση και τις κατάλληλες
διδακτικές προσεγγίσεις, το σχολείο γίνεται ο ιδανικός χώρος για να
εξερευνηθούν και να εξασκηθούν οι ιδέες της πολιτικής οργάνωσης και της

15
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

κοινωνίας. Έτσι η σχολική κοινότητα λειτουργεί ως προετοιμασία για την ίδια

τη ζωή.

Εικόνα 6 - Χαρακτηριστική εικόνα που προωθεί τη συνύπαρξη των ετεροτήτων μέσα από την
εκπαιδευτική διαδικασία στο ίδιο σχολείο

Αντίθετα η δημιουργία ξεχωριστών ή ειδικών σχολείων για

πρόσφυγες/μετανάστες ή ακόμη και η απαλλαγή τους από το μάθημα της
θρησκευτικής εκπαίδευσης δημιουργεί πιο πολλά προβλήματα. Η
απομόνωσή των παιδιών μεταναστών/προσφύγων σε ξεχωριστούς χώρους
ή αποχώρησή τους κατά τη διάρκεια της θρησκευτικής εκπαίδευσης οδηγεί
διαιρέσεις και ενδεχομένως διχασμούς που προκύπτουν από τη θρησκευτική
και εθνική ταυτότητα των μαθητών/μαθητριών. Επομένως οι γνώσεις που
μπορούν να ανακαλυφθούν και να χρησιμοποιηθούν στα πλαίσια της
θρησκευτικής εκπαίδευσης απαιτείται να είναι κοινές, να προσανατολίζουν
με βάση τις αρχές της δημοκρατίας στην ειρηνική συνύπαρξη και να
αναφέρονται οπωσδήποτε σε όλους τους μαθητές/τις μαθήτριες, ώστε να
είναι χρήσιμες και να αναδεικνύουν τον αποτελεσματικό ρόλο του δημόσιου
σχολείου.

Όμως μια τέτοια κατεύθυνση απαιτεί ανάλογα Προγράμματα Σπουδών. Τα

Προγράμματα Σπουδών στο μάθημα των θρησκευτικών και η κατάλληλη
επιμόρφωση των δασκάλων/καθηγητών είναι τελικά τα βασικά κριτήρια που
νομιμοποιούν τη θρησκευτική εκπαίδευση στο δημόσιο σχολείο μιας
πλουραλιστικής κοινωνίας;

2.4 Η κατοχύρωση της θρησκευτικής εκπαίδευσης στο δημόσιο σχολείο

Τα Προγράμματα Σπουδών, η οργάνωση και τα περιεχόμενα ανά τάξη στη

θρησκευτική εκπαίδευση διαφέρουν από χώρα σε χώρα. Στο σημείο αυτό
απαιτείται να σημειωθεί παρενθετικά ότι ο όρος «Προγράμματα Σπουδών»
16
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

αναφέρεται στους σκοπούς κατά εκπαιδευτική βαθμίδα και τάξη σε ένα

γνωστικό αντικείμενο και ειδικότερα στις κατευθυντήριες γραμμές, τους
στόχους, τα περιεχόμενα, τη διδακτέα ύλη και τη σειρά της καθώς και στην
αξιολόγησή τους. Η ποικιλία Προγραμμάτων Σπουδών στη θρησκευτική
εκπαίδευση των ευρωπαϊκών χωρών φανερώνει ότι το όλο θέμα είναι
σύνθετο και από τα πιο ευαίσθητα στον εκπαιδευτικό χώρο.

Οι παράγοντες που συντελούν στη διαμόρφωση ενός Προγράμματος

Σπουδών στη Θρησκευτική Εκπαίδευση ποικίλουν και εξαρτώνται: α) από τα
θρησκευτικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας, π.χ. μονοθρησκευτική ή
πολύθρησκευτική, β) από τη σχέση μεταξύ θρησκευτικού και κοσμικού
στοιχείου μέσα σε κάθε κοινωνία, γ) από την ιστορική παράδοση κάθε χώρας
και δ) από τις αντιλήψεις για τη φύση και το σκοπό της θρησκευτικής
εκπαίδευσης στα πλαίσια των κρατικών σχολείων (Καραμούζης &
Αθανασιάδης, 2011:35).

Εικόνα 7 – Η διδασκαλία των θρησκειών θα οδηγήσει σε μια σύγχρονη Βαβέλ επισημαίνουν

όσοι επιθυμούν την ομολογιακή-κατηχητική θρησκευτική εκπαίδευση
(Ο Πύργος της Βαβέλ, έργο του Pieter Brueghel, 1563)

Για παράδειγμα, η ελληνική κοινωνία σε μεγάλο βαθμό –κι όχι απόλυτα- μέχρι
και τις αρχές της δεκαετίας του ’90 μπορεί να χαρακτηρισθεί ως
μονοθρησκευτική. Ωστόσο, η μετανάστευση από διάφορες χώρες των
Βαλκανίων και ειδικά την Αλβανία αλλά και ο πόλεμος στο Ιράκ, τη Συρία, το
Αφγανιστάν καθώς και σε αφρικανικές περιοχές, οδήγησαν πολλούς
κατοίκους να αναζητήσουν καταφύγιο στη χώρα μας. Πλέον η Ελλάδα είναι
σε μεγάλο βαθμό πολυθρησκευτική, ενώ τα τελευταία χρόνια γίνονται
προσπάθειες για ένα πραγματικά εκκοσμικευμένο κράτος. Όσον αφορά το
μάθημα των θρησκευτικών διδάσκεται σε όλες τις τάξεις της Πρωτοβάθμιας
(εκτός της Πρώτης και της Δευτέρας Δημοτικού) και της Δευτεροβάθμιας
Εκπαίδευσης και είναι υποχρεωτικό για όλους τους μαθητές/όλες τις
17
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

μαθήτριες. Απαλλαγή από το μάθημα δικαιούνται όσοι/όσες ανήκουν σε

διαφορετική θρησκεία από την επικρατούσα που είναι η Ορθόδοξη
Χριστιανική Εκκλησία. Οι πρόσφατες αλλαγές στα Προγράμματα Σπουδών
της θρησκευτικής εκπαίδευσης επανέφεραν πιο έντονα τις συζητήσεις για τον
χαρακτήρα, τους σκοπούς και τα περιεχόμενα στο μάθημα των
θρησκευτικών. Αυτό όμως το θέμα θα μας απασχολήσει στην τρίτη συνεδρία
αυτής της ενότητας.

Επιστρέφοντας στο θέμα μας, απαιτείται να τονισθεί ότι η νομιμοποίηση της

θρησκευτικής εκπαίδευσης στο σύγχρονο σχολείο δεν αποτελεί σε κάθε
περίπτωση υπόθεση ανεξάρτητη των πολιτικών χαρακτηριστικών της
κοινωνικής κατασκευής και κατ’ επέκταση της εκπαιδευτικής πολιτικής που
ασκείται επίσημα για θέματα που αφορούν την θρησκεία. Δεν είναι επίσης
ανεξάρτητη των φορέων που εμπλέκονται στην εκπαιδευτική διαδικασία και
αποτελεί σε αρκετές περιπτώσεις πεδίο σύγκρουσης όλων των εμπλεκόμενων
πλευρών, όπως γονέων, παιδιών, δασκάλων, σχολείου, εκπαιδευτικών
αρχών θρησκευτικών και πολιτικών παραγόντων και γενικά της κοινωνίας.

Βέβαια, η παρουσία της θρησκευτικής εκπαίδευσης στην Πρωτοβάθμια

(Δημοτικό) και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση (Γυμνάσιο-Λύκειο) κρίνεται
απαραίτητη στο σύγχρονο σχολείο, όταν περιλαμβάνει σκοπούς,
περιεχόμενα και διδακτέα ύλη που σέβονται πλήρως και αναφέρονται σε όλες
τις θρησκείες και τα φιλοσοφικά συστήματα.

Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι και στα ελληνικά σχολεία φοιτούν

μαθητές/μαθήτριες από διαφορετικές θρησκευτικές παραδόσεις. Δεν έχει
καμία σημασία αν αριθμητικά είναι λιγότεροι. Σημασία έχει ότι αποτελούν
ισότιμα μέλη της κοινωνίας και κάθε μέλος έχει το δικαίωμα να ανήκει σε
όποια θρησκευτική παράδοση επιθυμεί ή να είναι θρησκευτικά
αδιάφορος/αδιάφορη. Γι’ αυτό κανένας/καμία δε μπορεί να εξαιρεθεί από το
σχολείο.

Αυτό που απαιτείται να γίνει είναι να δοθεί κάποια διακριτική ευχέρεια στα
σχολεία ή στις εκπαιδευτικές αρχές, ώστε να αναπτύξουν πρακτικές λύσεις
στα θέματα που αφορούν τη θρησκευτική εκπαίδευση. Μια τέτοια προοπτική
συνεπάγεται κατ’ επέκταση ότι για ορισμένες ομάδες ή για τους ίδιους τους
γονείς δεν θα πρέπει να επιτρέπεται η απλή και αναιτιολόγητη άσκηση «βέτο»
πάνω σε ότι τα παιδιά άλλων γονέων έχουν δικαίωμα να μάθουν (π.χ.,
αναφορές γονέων που συνοπτικά λένε: «είμαστε χριστιανοί και είμαστε οι

18
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

περισσότεροι, γι’ αυτό επιθυμούμε να μη διδάσκονται οι άλλες θρησκείες»). Η

αντίδραση των γονέων ή των φορέων που εμπλέκονται με την εκπαιδευτική
διαδικασία στην ένταξη της διευρυμένης θρησκευτικής εκπαίδευσης στη
διδακτέα ύλη, θα υπονόμευε όλες τις θεσμοθετημένες διδασκαλίες, οι οποίες
θα κινδύνευαν να αποδειχτούν ανέφικτες.

Τέλος το βασικό επιχείρημα για να ενσωματώσουν τα δημόσια σχολεία το

θρησκευτικό υλικό στη διδακτική ύλη είναι ότι οι μαθητές/μαθήτριες έχουν
το δικαίωμα σε μια εκπαίδευση που θα τα προετοιμάσει για να ζήσουν σε
κοινωνίες που γίνονται όλο και πιο πολύπλοκες. «Ο αποκλεισμός της
θρησκείας (από σεβασμό στις πεποιθήσεις των γονέων) μπορεί να
υπονομεύσει τα δικαιώματα των παιδιών για μια εκπαίδευση που θα τους
δώσει τη γνώση και τις ιδέες να καταλάβουν τις κοινωνίες τους και το ρόλο
της θρησκείας στον σύγχρονο κόσμο. Το Συμβούλιο της Ευρώπης σημειώνει
επίσης ότι χωρίς να γνωρίζουμε τίποτα για τις θρησκείες, θα ήταν εξαιρετικά
δύσκολο να καταλάβουμε και να απολαύσουμε το μεγαλύτερο μέρος της
τέχνης που έχει παραχθεί - και παράγεται σήμερα. Υπάρχουν τόσες πολλές
αναφορές, άμεσες και έμμεσες, στα κείμενα των θρησκειών και στις
θρησκευτικές παραδόσεις που αν δεν τις γνωρίζουμε θα είναι ένα είδος
πολιτιστικού αναλφαβητισμού. Η θρησκεία έχει αποτελέσει αναπόσπαστο
κομμάτι του πολιτισμού, της ιστορίας και της πολιτικής στα περισσότερα
μέρη του κόσμου για μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι μαθητές που δεν έχουν
την απαραίτητη “θρησκευτική παιδεία” θα αγωνιστούν ιδιαίτερα για να
κατανοήσουν όλα αυτά τα θέματα. Θα αγωνιστούν επίσης για να
κατανοήσουν πολλά που είναι ουσιώδη στην τρέχουσα πολιτική συζήτηση.
Καθώς η θρησκεία εμπλέκεται με ορισμένο τρόπο με την εθνική και διεθνή
πολιτική, γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο να υποστηριχθεί ότι τα σχολεία δεν
θα πρέπει να προετοιμάσουν τα παιδιά ώστε να κατανοήσουν τη θρησκεία»
(Evans, 2008: 460).

Ενότητα 3. Ο θρησκευτικός γραμματισμός

3.1 Ο γραμματισμός στην εκπαίδευση

Με βάση όσα αναπτύχθηκαν παραπάνω, αντιλαμβανόμαστε ότι το δημόσιο

σχολείο οφείλει να παρέχει ένα κατάλληλο επίπεδο θρησκευτικής μόρφωσης
στους μαθητές/στις μαθήτριες τους για να μπορέσουν ως αυριανοί πολίτες

19
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

να ζήσουν με κριτική αντίληψη και δημιουργική έκφραση στην κοινωνία. Γι’

αυτό άλλωστε η θρησκευτική μόρφωση απαιτείται –τουλάχιστον σε πρώτο
επίπεδο- να ανταποκρίνεται στις αναζητήσεις και τις ανάγκες μιας
πλουραλιστικής κοινωνίας. Έτσι το δημόσιο σχολείο μιας πολυφωνικής
κοινωνίας για να πετύχει τους στόχους του έχει την ανάγκη του
επιστημονικού γραμματισμού σε κάθε αντικείμενο. Και κατά συνέπεια και του
θρησκευτικού γραμματισμού.

Ας δούμε όμως τι σημαίνει η έννοια «γραμματισμός». Ο όρος είναι σχετικά

νέος στο ελληνικό λεξικό. Ουσιαστικά αποτελεί απόδοση στην ελληνική
γλώσσα του αγγλικού όρου «literacy», ο οποίος μεταφράζεται και ως
εγγραμματισμός. Με τον παραπάνω όρο δεν εννοείται μόνο ο αλφαβητισμός,
δηλαδή η ικανότητα του ατόμου να διαβάζει και να γράφει. Άλλωστε μια
τέτοια δεξιότητα μόνη της, σε καμία περίπτωση δεν καλύπτει τις ανάγκες των
μαθητών/μαθητριών σήμερα. Προφανώς ο γραμματισμός δηλώνει μια
έννοια πιο δυναμική (Ματσαγγούρας, 2007). Αναφέρεται στην ικανότητα του
μαθητή/της μαθήτριας «να επικοινωνεί ποικιλότροπα με διάφορα
περιβάλλοντα, όχι μόνο λεκτικά αλλά και με γλωσσικά κείμενα» (Ντίνας, 2002:
196). Αυτή η δεξιότητα περιλαμβάνει την κατανόηση και την επεξεργασία
ενός κειμένου και εν τέλει τη δυνατότητα ελέγχου του περιβάλλοντος
διαβίωσης.

Οι ευρύτερες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές μεταβολές (π.χ.

πολυπολιτισμικές κοινωνίες) οδήγησαν στην επιλογή του γραμματισμού στον
εκπαιδευτικό χώρο. Έτσι ο μαθητής/η μαθήτρια καλείται να καλλιεργήσει
νέες δεξιότητες γνωστικής μάθησης, ώστε να είναι ικανός/ικανή να
αντεπεξέλθει στη συγκεκριμένη κοινωνία, να την κατανοεί με κριτικό τρόπο
και να προσφέρει τη δημιουργική του πνοή. Ο γραμματισμός επεκτείνεται σε
όλα τα γνωστικά αντικείμενα, γιατί υπάρχουν πολλοί τρόποι παραγωγής
νοήματος, αλλά και σύνδεσης αυτών των νοημάτων. Έτσι ο γραμματισμός
ενθαρρύνει τους μαθητές/τις μαθήτριες να διερευνήσουν ένα αντικείμενο και
να αναρωτηθούν, να αμφισβητήσουν τον ρόλο του και να τοποθετηθούν
κριτικά, να προσθέσουν τις δικές τους παρεμβάσεις και να το αξιολογήσουν.

20
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

3.2 Ο θρησκευτικός γραμματισμός: Άνοιγμα στις θρησκείες του κόσμου

Ο θρησκευτικός γραμματισμός αποτελεί μέρος του ευρύτερου επιστημονικού

γραμματισμού (Kalantzis & Cope, 2001), ο οποίος περιλαμβάνει τους
«πολυγραμματισμούς», δηλαδή τον εγγραμματισμό σε διάφορα επιστητά,
όπως η Ιστορία, η Γεωγραφία, τα Μαθηματικά, η Φυσική κ.α. Βασική επιδίωξη
του θρησκευτικού γραμματισμού «είναι να βοηθήσει τους πολίτες να
συμμετέχουν πλήρως στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική ζωή του
έθνους και σε ένα κόσμο στον οποίο η θρησκεία μετράει» (Νικολούδης, 2010:
225).

Εικόνα 8 - Εικόνα από βίντεο που εξηγεί τις θρησκευτικές παρεξηγήσεις. Το βίντεο αυτό
χρησιμοποιήθηκε σε σειρά διαλέξεων στο Πανεπιστήμιο του Harvard

Έτσι δεν αρκεί μόνο η εγκυκλοπαιδική γνώση μιας ή περισσότερων

θρησκειών. Αυτό άλλωστε μπορεί κανείς εύκολα να το καταφέρει με τις
δυνατότητες που προσφέρει η σύγχρονη τεχνολογία των πληροφοριών,
ακόμη και με τη κινητή συσκευή του (Τσιρέβελος & Αθανασόπουλος, 2018).
Το πιο σημαντικό είναι ο μαθητής/η μαθήτρια να μάθει σε βάθος για το
θρησκευτικό φαινόμενο αλλά και τη δική του θρησκεία. Συγχρόνως όμως
απαιτείται να μάθει να σέβεται τη θρησκεία των άλλων, να τους αναγνωρίζει
ως ισότιμα μέλη και να αποδέχεται την προσφορά τους στον κοινωνικό
χώρο.

Έτσι η θρησκευτική εκπαίδευση στο σχολείο στοχεύει στην εκμάθηση μιας

«νέας» γλώσσας, που μπορεί να χαρακτηρισθεί ως θρησκευτική γλώσσα. Η
«γλώσσα» αυτή και η γραμματική της ξεκινάει από την απλή αναγνώριση και
κατανόηση των θρησκευτικών των όρων, του λεξιλογίου και των συμβόλων.
Έπειτα συνεχίζει –ανάλογα πάντα με την ηλικία των μαθητών/μαθητριών-
στη γνώση και ανάλυση της συνάφειας που ανέδειξε την ανάγκη χρήσης
αυτών των όρων, όπως και των συνεπειών τους για την ανθρώπινη ζωή.

21
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

Επιπρόσθετα, προτρέπει στην ανάπτυξη των δεξιοτήτων γνωριμίας,

επικοινωνίας, αλληλοκατανόησης και συνεργασίας μεταξύ των ανθρώπων
μιας πλουραλιστικής κοινωνίας. Έτσι ο μαθητής/η μαθήτρια αποκτά τη
δεξιότητα της ανακάλυψης και λειτουργικής κατανόησης των θρησκευτικών,
κοινωνικών και πολιτισμικών αναπαραστάσεων, αλλά και των εννοιών,
εικόνων, συμβόλων, τελετουργικών πράξεων και νοημάτων, που αφορούν
όχι μόνο τα θρησκευτικά μνημεία, αλλά κάθε είδους μνημεία και οπωσδήποτε
εκείνα που προάγουν τον τοπικό πολιτισμό και την τοπική θρησκευτική
παράδοση.

Οι δεξιότητες αυτές συμβάλλουν στην κατανόηση και ερμηνεία ιστορικών

γεγονότων, λογοτεχνικών κειμένων, οικονομικο-πολιτικών αποφάσεων,
πολιτισμικών αναπαραστάσεων και γενικά της ανθρώπινης ζωής. Κατά
αυτόν τον τρόπο, ο θρησκευτικός γραμματισμός προσφέρει πολύτιμα εφόδια
αυτογνωσίας, κοινωνικής αντίληψης και προσδιορισμού του/της κάθε
μαθητή/μαθήτριας με τον εαυτό του/της και τους άλλους (Γιαγκάζογλου,
2007).

Βέβαια ο θρησκευτικός γραμματισμός για να είναι αποτελεσματικός στους

στόχους του, οφείλει να λαμβάνει υπόψη του τη σύγχρονη παιδαγωγική
θεωρία και τις στρατηγικές διδασκαλίας. Με αυτόν τον τρόπο επιδιώκει στην
καλλιέργεια της θρησκευτικής συνείδησης (Καραμούζης, 20004:49) των
μαθητών/μαθητριών με τις γνώσεις, τις αξίες και τις στάσεις ζωής που
παρέχει για τις θρησκείες και από τις θρησκείες. Σε αυτό το πλαίσιο ο
μαθητής/η μαθήτρια καλείται να οικοδομήσει τη γνώση και να κατανοήσει
το νόημά της σε διαφορετικά πολιτισμικά, κοινωνικά και ιστορικά δεδομένα.

Έτσι απαιτείται περισσότερο μια διερευνητική και βιωματική μαθησιακή

προσέγγιση (Κουκουνάρας-Λιάγκης, 2019: 115) στο θρησκευτικό φαινόμενο,
τη διδασκαλία των θρησκειών και τις κοινωνικές και πολιτισμικές
αναπαραστάσεις τους. Μια τέτοια προσέγγιση περιλαμβάνει εξάλλου την
ειλικρινή αποτίμηση των έργων κάθε θρησκείας (οπωσδήποτε κι εκείνης των
μαθητών/μαθητριών) και της συνεισφοράς τους στην κοινωνική ζωή. Όμως
αυτή η διαδικασία μάθησης για να είναι ολοκληρωμένη χρειάζεται να ξεκινάει
από τις εμπειρίες των μαθητών/μαθητριών και αφού ερευνήσει το
θρησκευτικό φαινόμενο να επιστρέφει πάλι στην ζωή τους. Κατά αυτόν τον
τρόπο θα μπορέσουν να οδηγηθούν σε προσωπικές επιλογές και εφαρμογές
των γνώσεων και των δεξιοτήτων.

22
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

Έτσι, ο μαθητής/η μαθήτρια τοποθετείται στο κέντρο του θρησκευτικού

γραμματισμού. Το γεγονός αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για την ευρύτερη
αλλά και ειδικά για τη θρησκευτική εκπαίδευση των παιδιών των
μεταναστών/προσφύγων, διότι αναφέρεται σε μια εκπαιδευτική διαδικασία
που περιλαμβάνει τις προσωπικές τους εμπειρίες. Αυτές οι εμπειρίες μέσα από
κατάλληλες διδακτικές στρατηγικές και βιωματικές δράσεις, κοινοποιούνται
στην τάξη (όχι στα πλαίσια των προσωπικών δεδομένων), απασχολούν και
προβληματίζουν όλους τους μαθητές/όλες τις μαθήτριες και έτσι οδηγούν
στην καλλιέργεια της ενσυναίσθησης και μιας βαθειάς αλληλογνωριμίας με
απώτερο σκοπό την αρμονική συνύπαρξη.

Με άλλα λόγια, η νομιμοποίηση της θρησκευτικής εκπαίδευσης στο σχολείο

των πλουραλιστικών κοινωνιών σχετίζεται με τον θρησκευτικό γραμματισμό.
Η θρησκευτική μόρφωση στα πλαίσια ενός πλουραλιστικού κόσμου δε μπορεί
να περιοριστεί στη γνωστική ανακάλυψη μιας θρησκευτικής παράδοσης αλλά
περιλαμβάνει το θρησκευτικό φαινόμενο και τις υπόλοιπες θρησκευτικές
παραδόσεις. Κατά αυτόν τον τρόπο, το μάθημα των θρησκευτικών
απευθύνεται σε όλους τους μαθητές/όλες τις μαθήτριες, ανεξάρτητα από τη
θρησκευτική ή μη θρησκευτική πίστη τους. Ας μη λησμονούμε άλλωστε, ότι
ακόμη κι αν για πολλούς ανθρώπους μπορεί να μην υπάρχει θεός, κανείς δε
μπορεί να αρνηθεί ότι υπάρχουν θρησκευόμενοι άνθρωποι, οι οποίοι
συμμετέχουν ενεργά στην κοινωνική ζωή, καλλύνουν ή αμαυρώνουν τον
πολιτισμό και οπωσδήποτε συμβάλλουν στην ακμή ή την παρακμή της
ανθρωπότητας. Και οι θρησκείες σε όλα αυτά διαδραματίζουν σημαντικό
ρόλο, όπως αναπτύξαμε σε προηγούμενες συνεδρίες.

Ειδικά στην Ελλάδα, η θρησκευτική εκπαίδευση στο δημόσιο σχολείο δε

μπορεί να αναφέρεται μόνο στους Ορθόδοξους μαθητές/στις Ορθόδοξες
μαθήτριες αλλά σε όλους/όλες, ανεξάρτητα από εθνική καταγωγή ή
θρησκευτική και ομολογιακή ταυτότητα. Αναμφίβολα ο αποκλεισμός των
παιδιών μεταναστών/προσφύγων από τη θρησκευτική εκπαίδευση
δημιουργεί καταστάσεις γκέτο και σπέρνει τη διχόνοια.

Συνοψίζοντας, θα λέγαμε ότι η όλη διαδικασία της θρησκευτικής εκπαίδευσης

στο δημόσιο σχολείο και στα πλαίσια του γραμματισμού θα πρέπει: α) να
ευαισθητοποιήσει το μαθητή/τη μαθήτρια για τις κρυμμένες ή εν μέρει
ευκρινείς παραδόσεις ή κοσμοθεωρίες του, β) να βοηθήσει το μαθητή/τη
μαθήτρια να κινηθεί από αυτήν την αρχική κατανόηση στο διάλογο με τις

23
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

αφηγήσεις και τη γλώσσα και άλλων θρησκευτικών παραδόσεων, γ) να

ενθαρρύνει τον μαθητή/ τη μαθήτρια για νέες ερμηνευτικές προσεγγίσεις
τόσο των δικών του παραδόσεων, όσο και των άλλων στα πλαίσια
συνεξέτασης κοινών και διαφορετικών στοιχείων.

Σε κάθε περίπτωση το σχολείο είναι ο καταλληλότερος χώρος για την ύπαρξη

ενός υποχρεωτικού και αναβαθμισμένου μαθήματος θρησκευτικής
εκπαίδευσης, το οποίο όμως θα είναι εναρμονισμένο με τις απαιτήσεις των
καιρών και σε διαρκή διάλογο με την ίδια την κοινωνία.

Σύνοψη Ενότητας
Ο προβληματισμός για τη νομιμοποίηση της Θρησκευτικής Εκπαίδευσης στο
σύγχρονο σχολείο, που οφείλει να είναι ουδετερόθρησκο, περιλαμβάνει
διάφορες απόψεις. Το ένα άκρο θεωρεί ότι το μάθημα αυτό δε θα πρέπει να
υπάρχει, ενώ το άλλο υποστηρίζει ότι το μάθημα απαιτείται να είναι
υποχρεωτικό μόνο για Ορθόδοξους χριστιανούς τους μαθητές/όλες τις
μαθήτριες και κυρίως να έχει κατηχητικό χαρακτήρα, δηλαδή να διδάσκει τα

24
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

δόγματα και την πίστη της Ορθόδοξης Χριστιανικής Εκκλησίας, που είναι η
επικρατούσα στην Ελλάδα. Βέβαια μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι
ενδιάμεσες θέσεις.

Αν και η πλουραλιστική κοινωνία τοποθετεί τις θρησκευτικές αντιλήψεις στην

ιδιωτική σφαίρα της κοινωνικής ζωής, ωστόσο η θρησκευτική εκπαίδευση
οφείλει να είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι της εκπαιδευτικής διαδικασίας και
του ωρολογίου προγράμματος της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας
Εκπαίδευσης. Έτσι η θρησκευτική εκπαίδευση οφείλει να διεξάγεται στα
πλαίσια του θρησκευτικού γραμματισμού και να παρέχει στοιχεία και γνώσεις
για τον πολιτισμό των θρησκειών και διδακτικές προσεγγίσεις μέσω αυτού
του πολιτισμού. Ένα τέτοιο μάθημα είναι υποχρεωτικό για όλους τους
μαθητές και όλες τις μαθήτριες ανεξάρτητα από τη θρησκευτική ή μη πίστη
και οπωσδήποτε απευθύνεται σε μαθητές/μαθήτριες από οικογένειες
προσφύγων ή μεταναστών.

Έτσι η θρησκευτική εκπαίδευση στα πλαίσια του γραμματισμού οφείλει πολύ

περισσότερο να αναδεικνύει το σεβασμό στην ετερότητα, την καλλιέργεια
κριτικής σκέψης και την αξιοποίηση της διαπολιτισμικότητας. Όμως η
διαπολιτισμική προσέγγιση των θρησκευτικών παραδόσεων οδηγεί στη
διαθρησκειακή αγωγή, που αποτελεί και το θέμα της επόμενης συνεδρίας.

Βιβλιογραφία
Baumann, G (1996). Contesting Culture: Discourses of identity in multi-ethnic
London, Cambridge University Press.
Γιαγκάζογλου, Στ. (2007). Το μάθημα των Θρησκευτικών στη δημόσια
εκπαίδευση. Φυσιογνωμία, σκοποί, περιεχόμενο, νέα βιβλία,
διαθεματική προσέγγιση, ευρωπαϊκή προοπτική, θεολογία της
ετερότητας. Στα Πρακτικά της Επιστημονικής Ημερίδας, Τα
Θρησκευτικά στο σύγχρονο σχολείο. Απέναντι στις προκλήσεις των
καιρών, σσ. 34-108. Νεάπολη Θεσσαλονίκης: Ι. Μητροπόλεως
Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως.

25
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

Evans, J. (2008), “Religious Education in Public Schools: An International

human rights Perspective”, Human Rights Law Review 8, Oxford
University Press, p. 449-473.
Hull, J. (2008) «The Contribution of Religious Education to Religious Freedom:
A Global Perspective».
Jackson, R. (2005), :Citizenship as a replacement for Religious Education or
Religious Education to citizenship education?”, International
perspectives on Citizenship, Education and Religious Diversity, p 162-172.
Kalantzis, M. &Cope, B. (2013). Νέα μάθηση. Βασικές αρχές για την επιστήμη
της εκπαίδευσης, μτφρ. Γ. Χρηστίδης. Αθήνα: Κριτική.
Καραμούζης, Π. & Αθανασιάδης, Ηλ. (2011). Θρησκεία, Εκπαίδευσης,
Μετανεωτερικότητα. Η θρησκευτική αγωγή στο σύγχρονο σχολείο.
Αθήνα: Κριτική.
Καραμούζης. Π. (2004β). Κριτική φιλοσοφία της θρησκείας. Θρησκευτικός
αυταρχισμός και ανθρώπινη ελευθερία στο έργο του Έρχι Φρομ.
Αθήνα: Επέκταση.
Καραμούζης, Π. (2004). Κράτος, Εκκλησία και Εθνική Ιδεολογία στη Νεώτερη
Ελλάδα. Κλήρος, θεολόγοι και θρησκευτικές οργανώσεις στο
Μεσοπόλεμο. Διδακτορική διατριβή. Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο
Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών.
Κουκουνάρας-Λιάγκης, Μ. 2019. Τι Θρησκευτικά χρειάζεται η Εκπαίδευση
σήμερα;. Αθήνα: Gutenberg.
Leganger-Krogstod, 2005, “Dialogue among young citizens in a plurastic
religious education classroom”, p. 169-190.
Ματσαγγούρας, Ηλ. (2007), Σχολικός Εγγραμματισμός. Λειτουργικός,
Κριτικός, Επιστημονικός, Αθήνα: Γρηγόρη.
Ντίνας, Κ. (2004). Γραμματισμός - Πολυγραμματισμοί και διαπολιτισμική
γλωσσική διδασκαλία. Στο: Π. Γεωργογιάννης (Επιμ.). Διαπολιτισμική
Εκπαίδευση. 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο, σσ. 193-206. Πάτρα: Κέντρο
Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης.
Νικολούδης, Δ. (2010). Κριτική Παιδαγωγική και Γραμματισμός. Διδακτορική
διατριβή. Θεσσαλονίκη ΠΤΔΕ ΑΠΘ.
Skeie, G., (2009), «Plurality and Pluralism in Religious Education», στο M. de
Souza, International Handbook of the Religious, Moral and Spiritual
Dimensions in Education. Springer Science, σ. 317.
Σταθόπουλος, Μ. (1993), Σχέσεις πολιτείας και εκκλησίας. Αθήνα: Σάκκουλας.

26
 Το σύγχρονο σχολείο ως μέσο υποδοχής του διαφορετικού και οι
θρησκείες του κόσμου

Τσιρέβελος, Ν. & Αθανασόπουλος, Π. (2018). Διαθρησκειακοί ιστορικοί

περίπατοι στη Μεσαιωνική Πόλη της Ρόδου με τη χρήση κινητών
συσκευών, Πρακτικά 4ου Διεθνούς Συνεδρίου για την προώθηση της
Εκπαιδευτικής Καινοτομίας. Λάρισα: ΕΕΠΕΚ.
White, J (2004), “Should religious education be a compulsory school subject?”,
British Journal of Religious Education, Vol. 26, p. 158-179.
Fortune greece (2016). Γράφημα: Από ποιες χώρες έρχονται οι πρόσφυγες
στην Ελλάδα. 28/01/2016. Διαθέσιμο στο
http://www.fortunegreece.com/article/grafima-apo-pies-chores-
erchonte-i-prosfiges-stin-ellada/

27