HỆ THỐNG RADAR TRONG NGÀNH HÀNG KHÔNG

Radar viết tắt của Radio Detection And Ranging là một thiết bị được phát minh
trong các thập kỷ đầu tiên của thế kỷ 20 dùng để nhận dạng từ xa và xác định cự ly
của các vật thể (như tàu thủy và máy bay) bằng các sóng điện từ. Nguyên lý bên
trong của radar được thí nghiệm lần đầu tiên bởi Hertz vào cuối thế kỷ 19. Cho đến
ngày nay, trải qua 2 thế kỷ, hệ thống Radar đã được ứng dụng vào rất nhiều lĩnh
vực của đời sống như điều khiển không lưu, định vị hàng hải, dự báo thời tiết, radar
phát hiện mỏ khoáng sản, mỏ dầu… radar kiểm tra các công trình xây dựng, radar
đo tốc độ xe lưu thông và các ứng dụng quân sự như giám sát, định vị, điều khiển,
và dẫn đường cho các loại vũ khí. Hệ thống Radar đã, đang và sẽ tiếp tục đóng vai
trò hết sức quan trọng trong ngành hàng hải, hàng không, quân sự và tìm kiếm cứu
nạn…
Trong ngành hàng không, hệ thống giám sát radar cung cấp thông tin cho kiểm soát
viên không lưu biết chính xác vị trí (tọa độ, độ cao) của từng tàu bay trên vùng trời.
Qua đó kiểm soát viên mới có thể kiểm soát và điều hành luồng không lưu một
cách an toàn, hiệu quả. Năng lực cung cấp dịch vụ điều hành không lưu trong
ngành hàng không phụ thuộc nhiều vào cơ sở hạ tầng hệ thống giám sát, trong đó
hệ thống Radar là hệ thống có độ tin cậy cao nhất.
Tại Việt Nam, việc đầu tư xây dựng các hệ thống radar tại Tân Sơn Nhất, Sơn Trà
(Đà Nẵng) và Vũng Chua (Quy Nhơn) nhằm kiểm soát tất cả vùng trời, nâng cao
năng lực điều hành không lưu khu vực phía Nam đã góp phần giúp Việt Nam giành
lại FIR Hồ Chí Minh năm 1994 - dấu mốc hết sức quan trọng nhằm khẳng định
năng lực điều hành không lưu và khẳng định chủ quyền của Việt Nam.
Hệ thống giám sát sử dụng Radar trong ngành hàng không có hai loại chính là
Radar giám sát sơ cấp (PSR) và Radar giám sát thứ cấp (SSR). Radar giám sát sơ
cấp phát xạ năng lượng sóng điện từ vào không gian, sau đó thu và xử lý các tín
hiệu quản xạ từ tàu bay để xác định vị trí của tàu bay đó theo cự ly và góc phương
vị mà không cần có tín hiệu trả lời. Radar giám sát sơ cấp (SSR) cũng sẽ phát một
tín hiệu sóng điện từ vào không gian gọi là tín hiệu hỏi, dựa vào tín hiệu trả lời từ
tàu bay (thông qua bộ phát đáp trên tàu) để xác định vị trí, định danh của tàu bay.
Trong các hệ thống giám sát, hệ thống Radar sơ cấp (PSR) là phương tiện duy nhất
phát hiện mục tiêu một cách chủ động, giúp định vị chính xác các mục tiêu không
hợp tác. Tuy nhiên, hạn chế của nó là chỉ có thông tin về cự ly và góc phương vị
trong khi tầm phủ hạn chế hơn các hệ thống giám sát các, tầm phủ lý thuyết chỉ đạt
80 Nm (148 km).
Hệ thống giám sát SSR giám sát mục tiêu một cách thụ động dựa vào nguyên lý hỏi
và nhận tín hiệu trả lời từ tàu bay. Mặc dù có hạn chế là không phát hiện mục tiêu
chủ động tuy nhiên lại có ưu điểm là công suất phát thấp hơn nhưng phát hiện mục
tiêu xa hơn, tầm phủ lý thuyết Radar SSR là 250Nm (460km). Hệ thống Radar SSR
cũ (Mode A/C) còn bộc lộ một hạn chế lớn về khả năng nhận dạng tàu bay (chỉ
nhận dạng được tối đa 4096 tàu bay trong khu vực tầm phủ). Trong điều kiện ngành
hàng không đang có sự tăng trưởng liên tục, số lượng chuyến bay ngày càng tăng
lên, hệ thống SSR Mode S đã được phát triển, đây là công cụ giám sát thích hợp
trong các khu vực mật độ cao, mỗi tàu bay sẽ được đăng ký một mã định danh duy
nhất có đội dài 24 bit theo tiêu chuẩn hàng không dân dụng ICAO. Chính vì những
ưu nhược điểm trái ngược nhau như vậy mà hệ thống giám sát sử dụng trong ngành
hàng không luôn được khuyến khích kết hợp giữa cả 2 loại Radar này.
Hiện nay còn nhiều hệ thống giám sát Radar tại Việt Nam đã sử dụng trong nhiều
năm, vẫn còn sử dụng công nghệ SSR thế hệ cũ (chỉ có Mode A/C). Do đó, để nâng
cao năng lực giám sát, bắt kịp với công nghệ tiên tiến của thế giới, chắc chắn trong
tương lai phải nâng cấp lên hệ thống Radar SSR Mode S.
Theo quy định tại chương XVI thông tư 19/2017/TT-BGTVT của Bộ Giao thông
vận tải và tổ chức ICAO, các hệ thống dẫn đường, giám sát hàng không phải được
bay kiểm tra, hiệu chuẩn định kỳ và bay hiệu chuẩn cơ bản đưa vào khai thác. Đối
với các hệ thống giám sát theo tài liệu ICAO Annex 10 tập IV và tài liệu ICAO
Doc8071 tập 3, hệ thống Radar (PSR, SSR) phải được bay kiểm tra, hiệu chuẩn lần
đầu trước khi đưa vào khai thác nhằm mục đích kiểm tra, đánh giá tính năng kỹ
thuật, chất lượng của hệ thống Radar trong điều kiện thực tế. Để đảm bảo khả năng
giám sát của bất cứ Radar nào không thể chỉ xử dụng các phân tích, đánh giá dưới
mặt đất. Chỉ thông qua việc sử dụng tàu bay trong điều kiện thực tế mới có thể
đánh giá chính xác nhất tầm phủ (phạm vi phát hiện mục tiêu của Radar) ở tất cả
các hướng, các mực bay khác nhau; kiểm tra tính chính xác các thông số giám sát
như cự ly, góc phương vị, độ cao và tốc độ của mục tiêu cho trước (tàu bay hiệu
chuẩn). Ngoài ra, bay kiểm tra, hiệu chuẩn hệ thống Radar cũng nhằm mục đích
kiểm tra các tính năng của hệ thống Radar (tính năng Mod A/C/S, khả năng cảnh
báo khi phát hiện tín hiệu khẩn nguy từ tàu bay...). Kết quả bay kiểm tra, hiệu chuẩn
đưa vào khai thác sẽ là cơ sở quan trọng để đánh giá hiệu năng giám sát của hệ
thống Radar, qua đó thiết lập các đường bay, phương án điều hành, quản lý luồng
không lưu một các an toàn, hiệu quả. Tại Việt Nam, hệ thống giám sát sử dụng
Radar SSR Mode S cũng đã được đưa vào sử dụng đầu tiên năm 2013 tại Cảng
hàng không Tân Sơn Nhất. Gần đây nhất hệ thống giám sát Radar SSR Mode S tại
đỉnh Sơn Trà (Đà Nẵng) cũng đã được triển khai đưa vào sử dụng từ năm 2016. Cả
hai hệ thống Radar này đã được bay kiểm tra đánh giá bởi Công ty TNHH Kỹ thuật
Quản lý bay. Hiện nay, Công ty TNHH Kỹ thuật Quản lý bay là đơn vị duy nhất có
đủ năng lực cung cấp dịch vụ bay kiểm tra, hiệu chuẩn hệ thống dẫn đường giám
sát Hàng không tại Việt Nam. Công ty TNHH Kỹ thuật Quản lý bay trong nhiều
năm qua đã thực hiện bay hiệu chuẩn tất cả các hệ thống dẫn đường, giám sát cho
Tổng Công ty Quản lý bay Việt Nam, Tổng Công ty Cảng hàng không Việt Nam...