MEDICINA RADA 19 Print-2na11218749195577021289 PDF

UNIVERZITET U TUZLI
MEDICINSKI FAKULTET
P – MEDICINA RADA
MEDICINA RADA
ZAVRŠNI ISPIT
>> MEDICINA RADA – završni ispit <<
SADRŽAJ –
1. CILJEVI I ZADACI MEDICINE RADA: .............................................................. 3

2. HISTORIJSKI RAZVOJ MEDICINE RADA ........................................................... 5
SIGURNOST NA RADU I OBAVEZE POSLODAVACA: ........................................ 8
3. MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE: ................................................................. 9
TEMELJNA EU DIREKTIVA FD 321/89 ............................................................... 12
4. PSIHOLOGIJA RADA ...................................................................................... 13
5. FIZIOLOGIJA RADA: ....................................................................................... 16
6. HIGIJENA RADA: ............................................................................................ 19
7. OSNOVE TOKSIKOLOGIJE U MEDICINI RADA ............................................. 23
MAKSIMALNO DOZVOLJENA EKSPOZICIJA (PEL) .......................................... 26
8. VIBRACIJE; RUKA – ŠAKA SINDROM: ........................................................... 27
9. BUKA:............................................................................................................... 30
10. POVREDE NA RADU: .................................................................................... 33
11. ŽIVA .............................................................................................................. 37
12. OLOVO (Pb): ............................................................................................... 41
13. HLOR I ORGANOHLORNI SPOJEVI ............................................................ 45
14. ORGANSKE ISPARLJIVE SUPSTANCE: ......................................................... 48
15. PROFESIONALNE DERMATOZE, ALERGIJSKI DERMATITIS: ......................... 51
16. PROFESIONALNA ASTMA, DIJAGNOZA ASTME ........................................ 54
17. HIPERSENZITIVNI PNEUMONITIS: ................................................................. 57
18. REPRODUKCIJA: ........................................................................................... 58
19. SILIKOZA: ....................................................................................................... 61
20. PNEUMOKONIOZA: ...................................................................................... 63
21. STRES, DISTRES I UTICAJ PSIHOSOCIJALNIH FAKTORA: ............................. 64
22. BERILIJUM: ..................................................................................................... 70
23. PROFESIONALNI KARCINOMI : ................................................................... 72
24. KADMIJUM:................................................................................................... 75
25. KARPAL TUNEL SINDROM ............................................................................ 76
26. PROFESIONALNE BOLESTI ............................................................................ 79
2
B.H.
1. CILJEVI I ZADACI MEDICINE RADA
Zadaci medicine rada:

- Tradicionalni zadaci medicine rada su unapređenje i zastita
- Ona se bavi sprecavanjem i suzbijanjem profesionalnih bolesti i povreda
na radu
- Ukljucuje prevenciju, liječenje i rehabilitaciju drugih bolesti koje su
znacajne u morbiditetu radnika a koje su uzrok privremene nesposobnosti
za rad ili su uzrok smanjene ili trajne nesposobnosti za rad
- Bavi se sigurnosti na radi
- Izlazi iz kruga fabrike i radnog mjesta i bavi se zastitom okolisa
- Vazna zadaća u savremenom današnjem vremenu je promocija zdravlja na
radnom mjestu
A osnovni zadaci strategije razvoja medicine rada u nas su:

Smjernice za razvoj medicine rada u BIH postavljene su na I kongresu medicine
rada i one sadrzavaju:
1. Uskladjivanje Zakonske regulative prema ILO konvencijama i temeljnim
direktivama u EU
2. Izgradnja i rekonstrukcija institucija
3. Edukacija i istrazivanja
4. Kompetentnost inspekcije rada
5. Izgradnja sistema finansiranja i osiguranja
6. Javno zagovaranje i promocija zdravlja na jednom mjestu.
Katedra medicine rada - je glavna doktrinalna institucija, koja treba da otkriva

nove principe zdravlja i sigurnosti na radu. Predstavlja temelj edukacije i
istraživanja. Mora biti multidisciplinarna. Edukativni centar je ne samo
medicinarima rada nego i strucnjacima medicine rada i sigurnosti.
Zdravstvena zastita radnika - obuhvata ocuvanje fizickog i mentalnog zdravlja i

socijalne sigurnosti radnika u odnosu na rad i radnu okolinu, te prilagođavanje
covjeka radu kao i rada covjeku.
3
B.H.
Zdravstvenu zastitu radnika cine sledece discipline:

1. Fiziologija rada,
2. Psihologija rada,
3. Profesionalna patologija,
4. Profesionalna toksikologija,
5. Higijena rada,
6. Ocjenjivanje radne sposobnosti,
7. Profesionalna rehabilitacija,
8. Profesionalna orjentacija i selekcija,
9. Ekologija rada i zivotne okoline,
10. Ergonomija,
11. Sigurnost na radu,
12. Promocija zdravlja na radu.
4
B.H.
2. HISTORIJSKI RAZVOJ MEDICINE RADA
HISTORIJAT UOPŠTENO:
Prve spoznaje da rad i uslovi rada mogu uzrokovati bolest:
Prve spoznaje o odnosu između rada i bolesti javljaju se sa počecima ljudskog
roda. Vec prije 4000 godina u staroegipatskim papirusima spominju se štetni
efekti nekih zanimanja na zdravlje. Tu spadaju i Hipokratovi zapisi o trovanjima
osoba izlozenih olovu.
U srednjem vijeku arapski ljekar Avicena opisao je ''olovne kolike'' a detaljne
informacije o bolestima rudara i radnika zaposlenih u opasnim zanimanjima
poticu iz prve polovine XVI vijeka od Agricola i Paracelsiusa. Agricola opisuje sve
aspekte vadjenja rude, topljenja i prerade zlata, te potencijalne bolesti i mjere
njihove prevencije. Paracelsus je postavio teamelje eksperimentalne medicine i
u svojim djelima tumacio profesionalna oboljenja rudara i topionicara, opisao
kasalj, dispneu i kaheksiju u rudara te opisao akutne i hronicne simptome
trovanja zivom.
Osnivač moderne medicine:

Ocem moderne medicine rada smatra se Bernardo Ramazzini. Njegova knjiga:
,,De morbis artificum diatriba'' objavljena 1700 godine. Predstavljala je sintezu
iskustava i znanja o profesionalnim bolestima u doba feudalizma i sadrzavala je
oko 40 zemalja.
Zaštita zdravlja radnika - Industrijska revolucija:

Zaštita zdravlja radnika zapocinje sa industrijskom revolucijom. U pruskoj
uvedeno je socijalno osiguranje koje je bilo pravi preokret u zaštiti zdravlja
radnika koji se prosirio brzo na ostale dijelove Njemacke i svijeta.
U Engleskoj je 1802 godine uveden Zakon kojim je rad šegrta u fabrikama
pamučnih i vunenih proizvoda ograničen na 12h, zabranjen je noćni rad i
otpoćeli temelji higijene rada; zidovi fabrika su se morali prati 2x godisnje a
prostorije zraciti, a uvedena je i fabrička inspekcija. Fabričkim zakonom iz 1819.
godine utvrđuje se da je minimalna dob za zaposljavanje djece u fabrikama
tekstila 9 godina. Pocetkom XIX vijeka u Engleskoj se namjestaju stalni ljekovi u
fabrikama.
5
B.H.
Utemeljenje osnovnih odredbi zaštite i sigurnosti na radu:

1844. godine donosi se zakon o ogranicenom radnom vremenu za zene, a
fabricki inspektori su mogli postaviti ljekare za obavljanje preventivnih pregleda
mladih radnika i procjenu njihovog zdravlja. Za djecu mladju od 13 godina,
radno vrijeme je skraceno da bi im se omogucilo pohađanje skole i obuka.
Uvedena je obavezna zaštita radnika koji rade sa oparivim materijama kao i
zabrana ciscenja masina dok su u pokretu. Godine 1850. utvrđen je radni dan u
fabrikama tekstila u trajanju od 12h, uz napomenu da je 1,5h uključen za
uzimanje obroka. Zakon o opčim higijenskim normama donesen je 1867. godine
a cilj mu je zastita zdravlja radnika, određivanje uslova koji osiguravaju cistocu,
ventilaciju, temperaturu i osvjetljenost radnih povrsina. Obaveza periodičnih
pregledamladih radnika regulisana je Zakonom iz 1901. godine. Turner Thackrah
- osnivač moderne medicine rada u Engleskoj, napisao je knjigu gdje na 200
strana obradjuje efekte glavnih zanimanja, socijalnog polozaja, zivotnih navika
na zdravlje covjeka kao i mjere o sigurnosti i zastiti na radu.
ISTORIJAT NA NASIM PROSTORIMA:
Krajem XIX i pocetkom XX stoljeca u okviru austrougarskog zakona uradjeno je

drzavno osiguranje za slucaj povreda i bolesti na radu, za podrućje FBIH,
Dalmacije, Hrvatske i Slovenije.
Nakon osnivanja Jugoslavije 1921. godine donesen je Zakon o inspekciji rada a
1922. godine Zakon o zaštiti na radu (kojim je regulisano 8h dnevno; 48h
sedmicno vrijeme rada) i Zakon o osiguranju radnika (kojim je uvedeno
zdravstveno i socijalno osiguranje). U ovom periodu ozakonjena je prva lista
profesionalnih bolesti koja je sadrzavala samo 5 oboljenja, a nakon II Svjetskog
rata sadrzavala je 24 oboljenja uz razvijanje ekonomije, psihologije rada i zastite
na radu. Uvedeno je penzijsko invalidsko osiguranje. 1958 godine lista sadrzi 44
profesionalne bolesti i u ovom periodu organiziraju se prve radnicke ambulante.
Institut za medicinska ispitivanja i med rada:

Na inicijativu Andrije Štampara u Hrvatskoj je 1948 godine stvoren Institut za
higijenu rada u Zagrenu a kasnije je dobio ime-Institut za medicinska istrazivanja
i medicin rada, a skola koja je nosila njegovo ime izabačena je kao jedna od
sastavnih baza SZO za higijenu rada, ekologiju i medicinu rada.
6
B.H.
Institucije i događaji važni za med rada na našim prostorima:

1953. godine osniva se klinički centar za profesionalne bolesti (dr.Dragomir
Karajović) koji je prerastao u Institut za medicinu rada i radiolosku zastitu.
Specijalizacija je uvedena 60tih godina prošlog vijeka. Prvi časopis iz ove oblasti
„arhiv za higijenu rada“ počeo se štampati u Zagrebu 1950. god. Prvi
jugoslovenski kongres u Beogradu 1963 godine, kada su usvojeni principi
zdravstvene zastite radnika na nasim prostorima.
U BIH: 1966 godine-formirano Udruzenje ljekara medicine rada FBIH. Kao

zaseban predmet u nastavu uvedena je 1997 godine. Prvi kongres medicine
rada u BIH sa međunarodnim ucescem održan je 2003. god. u Tuzli.
MEDICINA KAO ZASEBNA NAUKA:

Medicina rada kao zasebna disciplina pojavila se krajem XIX i pocetkom XX
vijeka, onda su se u nauci nagomilala znanja o radu i profesiji kao mogucim
uzrocnicima bolesti. Prvi specijalizirani casopis stampao se u Becu 1893. godine.
Pocetkom XX vijeka u Franfurktu na Majni osnovan je prvi institut za medicinu
rada i profesionalne bolesti. 1910. godine osnovana je prva klinika za
profesionalne bolesti u Milanu.
Temelji razvoja medicine rada:

Prva međunarodna konferencija koja se bavi zastitom zdravlja radnika, održana
je u Berlinu 1890. godine.
- 1900.g. – osnovano Međunarodno udruženje za radno zakonodavstvo,
- 1906.g. – počeo raditi Međunarodni ured za radnička pitanja.
Kao najvažnija Međunarodna organizacija rada – ILO, osnovana je 1919. god. sa
sjedištem u Ženevi. Prvi međunarodni kongres za profesionalne bolesti održan
je u milanu 1906. god., kada je osnovana i stalna Međunarodna komisija za
medicinu rada – ICOH. Na VI. Međunarodnom kongresu ICOH-a, koji je održan u
Lionu 1929. god., usvojen je termin medicina rada za djelatnosti koja obuhvata
cjelokupnu problematiku zaštite zdravlja radnika. U SAD osnovan je
Međunarodni institut za sigurnost i zdravlje na radu - NIOSH.
Dokument međunarodnog prava – temelj budućeg razvoja Medicine rada?

Najznačajniji i najbrojniji izvori međunarodnog radnog prava su konvencije
međunarodne organizacije rada (konvencija 155., 161., ILO) od 1960.-1980. god.
konvencijom 155 se uređuju obaveze države da zakonima i drugim propisima,
ali tripartivno, uredi mjere nacionalne politike zaštite i sigurnosti na radu. Svim
7
B.H.
radnicima treba obezbjediti sigurnost i zdravlje na radu. Tripartivni sitem znači

da predstavnici Vlasti, poslodavac i radnik zajedno učestvuju u procesima
očuvanja zdravlja i sigurnosti na radu.
Koji dokument u skladu sa ILO konvencijama potpisuju članice EU?

U skladu sa ILO konvencijama clanice EU prihvataju i potpisuju konvencije kao
DOKUMENT O TEMELJNIM DIREKTIVAMA 1989 godine. (FD 391/89). On treba
da obezbjedi uređenje i razvoj medicine rada uniformno u EU. Ovaj dokument
svaka članica EU moze na osnovu svojih internih specifičnosti dopunjavati.
SIGURNOST NA RADU I OBAVEZE POSLODAVACA:
Sigurnosni sistem je onaj koji ima modernu ocjenu rizika. Ako se otkrije rizik
menađment je dužan ukloniti ga, te uvesti superviziju u prevenciji. Sistem
sigurnosti na radu mora imati multidisciplinaran pristup, treba ga činiti grupa
različitih eksperata. Radnici aktivno učestvuju u mreži informacija. Njih treba
obučiti i educirati za učešće u sistemu očuvanja zdravlja i sigurnosti na radu.
Obaveze poslodavca u sistemu sigurnosti i zdravlja:

Saradnja radnik – poslodavac je temelj organizacijskih i ostalih promjena na
nivou radne organizacije. Obaveze poslodavca u sigurnosti rada su:
- sigurnost – (bez opasnosti po zdravlje), radnih mjesta, mašina, opreme i
procesa rada.
- Uklanjanje rizika na rada metodologijom ocjene rizika (hemijskih,
bioloških, fizičkih, psiholoških),
- Provođenje testiranja alata i mašina po standardima,
- Osigurati zaštitnu odjeću i opremu,
- Otklanjanje opasnosti povrijeđivanja i oboljenja na radu,
- Obezbjediti preventivne zdravstvene preglede (pri zapošljavanju,
periodične, ciljane),
- Obezbjediti pružanje prve pomoći u slučaju povreda i hitnih stanja,
- Surađivati s radnicima u obavezama koje ima kao poslodavac
(informiranost o opasnostima na radu, edukacija o zaštiti i sigurnosti,
provodi obuku i trening),
- Omogućava radnim predstavnicima prijavu svake situacije za koju ima
objektivnih razloga da predstavlja neposrednu i ozbiljnu opasnost po život
i zdravlje.
8
B.H.
3. MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE
MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE SU:

- MEĐUNARODNA ORGANIZACIJA RADA (ILO)
- MEĐUNARODNA KOMISIJA ZA MEDICINU RADA (ICOH)
- MEĐUNARODNI INSTITUT ZA SIGURNOST I ZDRAVLJE NA RADU (NIOSH)
- WHO ( Svjetska zdravstvena organizacija)
I. MEĐUNARODNA ORGANIZACIJA RADA (ILO)

Osnovana je 1919. godine u Ženevi. Predstavlja vodeću agenciju koja se bavi
donošenjem međunarodnih standarda koji imaju oblik:
- Konvencija,
- Preporuka,
- Rezolucija.
BIH je kao članica ILO ratifikovala 69 konvencija i neke je ugradila u svoje
nacionalno zakonodavstvo. Ukoliko neka od ILO članica ne ratifikuje ILO
konvencije ima obavezu da podnese izvjestaj i navede razloge koji sprecavaju
ratifikaciju konvencije. Ukoliko se ratifikovana konvencija ne postuje ili je ne
postuje sindikat, poslodavac ili druga interna strana mogu podnijeti prigovor
ILO-u.
Najznacajnije ILO konvencije su:

1. Konvencija C121 (usvojena 1964, u nas ratifikovana 1993g)
- Odnosi se na davanja za slucaj povreda na radu i profesionalne bolesti,
- Obavezuje clanice da definisu profesionalne bolesti i utvrde listu
profesionalnih bolesti u skladu sa listom koju je predlozila ILO,
- Kod nas to nije učinjeno.
2. Konvencija C155 (usvojena 1981, u nas ratifikovana 1993g)

- Odnosi se na sigurnost na radu, zdravblje i radni ambijent,
- Cilj joj je smanjenje rizika na radnom mjestu koji mogu dovesti do povrede
na radu, profesionalnih bolestri, bolesti u vezi sa radom i drugih povreda i
bolesti. Konvencijom 155 se uređuju obaveze države da zakonom, ali
tripartivno uredi mjere nacionalne politike zaštite i sigurnosti na radu.
Tripartivni sistem znaci da predstavnici vlasti, poslodavac i radnik zajedno
učestvuju u procesima očuvanja zdravlja i sigurnosti na radu.
- Zahtjevaju se odgovarajuci sistemi nadzora i inspekcije a u sistemu
inspekcije treba predvidjeti odgovarajuce kazne za krsenje zakona i
propisa.
9
B.H.
3. Konvencija C161 (usvojena 1985, u nas ratifikovana 1993)

- Odnosi se na službe medicine rada,
- Definiše službu medicine rada kao instituciju koja se bavi preventivnom
zastitom, javnim zagovaranjem i promocijom zdravlja,
- Ova konvencija definise funkciju sluzbe, njenu organizaciju, uslove
funkcionisanja, nacin nadzora nad njenim radovima i obaveze drzave
prema njoj i međunarodnoj organizaciji rada
Pitanja koje regulišu konvencije ILO dijele se na:

a) Pitanje zastite pojedinih kategorija radnika (zene, djeca, omladina, invalidi,
stariji radnici)
b) Pitanje opcih uvjeta (prevencija povreda na radu, zastite zdravlja radnika,
službe med. rada itd)
c) Pitanja zastite radnika od posebnih rizika (fizicki, hemijski, bioloski, stres ui
socijalni problemi)
d) Pitanja zastite u pojedinim granama djelatnosti (industrija, građevina,
rudarstvo i dr.)
Preporuke ILO nemaju karakter međunarodnih ugovora vec sluze kao smjernice
prilikom utvrdjivanja racionalne strategije i regulisanja pojedinih pitanja u
nacionalnom zakonodavstvu.
II. MEĐUNARODNA KOMISIJA ZA MEDICINU RADA (ICOH)

- Osnovana 1906.g. u Milanu
- Tada je održan prvi međunarodni kongres za profesionalne bolesti
- Na VI kongresu, koji je održan u Lionu 1929. god. usvojen je termin
,,medicina rada'' za djelatnost koja obuhvata cjelokupnu problematiku
zastite zdravlja radnika.
- Ona je donijela 1996. godine ETICKI KODEKS za strucnjake medicine rada.
Ovim kodeksom su obuhvacena adekvatna pitanja medicine rada i
sigurnosti na radu, te propisana etička i deontoloska pravila za stručnjake
medicine rada.
10
B.H.
III. MEĐUNARODNI INSTITUT ZA SIGURNOST I ZDRAVLJE NA RADU

(NIOSH) - OSNOVAN U SAD-U.
U skladu sa ILO konvencijama clanice EU prihvataju i potpisuju

konvencije kao DOKUMENT O TEMELJNIM DIREKTIVAMA 1989 godine.
(FD 391/89).
On treba da obezbjedi uređenje i razvoj medicine rada uniformno u EU.
Ovaj dokument svaka članica EU moze na osnovu svojih internih
specifičnosti dopunjavati.
- Većina principa medicine rada i zastite na radu koji se nalaze u preko 70
konvencija ILO našla je mjesto u dokumentu o temeljnim direktivama EU.
On podrazumijeva uvođenje mjera za podsticanje unapređenja sigurnosti i
zdravlja na radu. Sve članice EU moraju postovati ove propise (utvrđeni
minimum).
IV. WHO ( Svjetska zdravstvena organizacija) - neposredno i preko svojih

organa angazuje se na problemima sigurnosti i zdravlja na radu kao i
saradnji sa centrima za saradnju u oblastima medicine rada.
Dokumenta WHO u oblasti medicine rada i zastite zdravlja na radu su:
- Deklaracija o zdravlju na radu za sve (usvojena 1996. godine)
- Internacionalna strategija medicine rada za sve iz Pekinga
Glavni cilj ovih dokumenata je razvoj službi medicine rada u svim
zemljama, sa krajnjim ciljem da njima budu obuhvaćeni svi radnici.
11
B.H.
TEMELJNA EU DIREKTIVA FD 321/89
U skladu s konvencijama članice Evropske Unije (EU) prihvataju i popisuju

konvencije kao o temeljnim direktivama 1989. godine, (engl. Framework
directive – FD, FD 391/89) koji treba da obezbjedi uređenje i razvoj medicine
rada uniformno u EU. Ovaj dokument svaka članica EU može na osnovu svojih
internih specifičnosti dopunjavati. Nadnacionalno zakonovodstvo Evropske
Unije sve više preuzima ulogu nacionalnih zakona zemalja članica. Većina
principa medicine rada i zaštite na radu koji se nalaze u preko u 70 konvencija
ILO našla je mjesto u dokumentu o temeljnim direktivama Evropske Unije. On
podrazumijeva uvođenje mjera za podsticanje unapređenja sigurnosti i zdravlja
na radu. Sve članice Evropske Unije moraju da poštuju ove propise (utvrđeni
minimum).
Koji dokument u skladu sa ILO konvencijama propisuju članice Evropske unije?

U skladu s ILO konvencijama članice Evropske unije (EU) prihvataju i potpisuju
konvencije kao dokument „Temeljne direktive medicine rada i Sigurnost i
zdravlje na radu“ (engl. Framework Directive – FD 391/89), po preporukama
ovog dokumenta treba urediti sistem medicine rada i sigurnosti na radu
uniformno u EU. Ovaj dokument, svaka članica EU, može u okviru FD, a na
osnovu svojih internih specifičnosti dopunjavati. Temeljne direktive obavezuju i
sve buduće članice EU da postupe po istom.
12
B.H.
4. PSIHOLOGIJA RADA
Proučava lični odnos psihičkih reakcija čovjeka i rada, odnosno proucava

probleme mentalne prilagodbe zahtjevima rada. Cilj joj je povećati
produktivnost rada ali i olaksati rad pojedincu. Osnovno podrucje koje povezuje
psihologiju i medicinu rada je STRES na radu. Uocena povezanost stresa sa
porastom bolovanja pokazuje veliki interes za identifikaciju psihosocijalnih
faktora (stresora) radnog mjesta koji igraju veliku ulogu u etiologiji zdravstvenih
poremecaja mentalnog i somatskog zdravlja, a istovremeno ugrozavaju
sigurnost na radu.
Važno podrucje psihologije rada je doprinos razumijevanju i resavanju problema
povreda na radu, alkoholizma i zloupotrebe droga na radnom mjestu kao i
analiza ponasanja radnika u slucaju pojave nekih bolesti na radu npr. AIDS.
Pitanje sa ispita: Šta mislite, da li se danas vise paznje posvecuje fiziologiji ili
psihologiji rada; sta je ispravno a sta ne, i sta je vaznije??
- Danas se i ne vodi toliko racuna o psihologiji a trebalo bi u smislu
povecanja produktivnosti radnika. Sama danasnja organizacija posla
(snaga je temeljena masinama, brisu se granice od rada na radnom mjestu
i rada od kuce, poslovi su kognitivno zahtjevniji, moguci rad na terenu, na
daljinu, fleksibilno radno vrijeme, sve su vise potrebnije posihomotorne
vjestine, senzorne i kognitivne sposobnosti, komunikacija, socijalne
interakcije i komunikacija su sve vaznije; dovodi nas do zakljucka da je
psihologija jako vazna i puno vaznija od fiziologije.
Problemi prilagodjavanja radu resavaju se izborom odgovarajuceg zaposlenika

za odgovarajuce radno mjesto i to na dva nacina:
1. Profesionalna selekcija:
- Izbor onih zaposlenika cija sposobnost, stecena znanja i vjestine, interes i
motivacija, osobine licnosti, omogucavaju uspjesno obavljanje posla
pogotovo ako se rad obavlja u uslovima koji mogu narusiri zdravlje i
dovesti do povrede.
2. Profesionalna orjentacija:
- Predstavlja profesionalno obrazovanje i trening za obavljanje odredjenih
radnih zadataka.
13
B.H.
U SAD-u se 1995. god. razvila mreza ,,O'NET'' (sistem za deskriptivnu analizu o

karakteristikama posla i zaposlenika) jer je nužan preduslov dobro provedene
orjentacije i selekcije analiza radnog mjesta i analiza sposobnosti samog
radnika. U analizi radnog mjesta procjenjuju se radni uslovi prema O'netu koji
ima 57 elemenata (ucestalost telefonskih razgovora, komuniciranja licem u lice,
elektronskom postom, javni nastupi, radom na otvorenom, konflikti, ekstremne
temperature, rizik povređivanja, opasni okolis, vibracje, trovanje, visina i mnogi
drugu).
U analizi psihickih sposobnosti radnika procjenjuju se:

1) Osobine licnosti (A i B tip, čvrstina, pet crta licnosti: ugodnost, savjesnost,
radoznalost, ekstraverzija, emocionalna stabilnost)
2) Kognitivne sposobnosti (usmeno i pismeno izrazavanje, razumijevanje
usmenih i pismenih informacija, originalnost, brzina zakljucivanja, paznja,
orjentacija, zakljucivanje, racunanje, pamcenje)
3) Psihomotorne aktivnost (mirnoća ruke i sake, spretnost ruku, spretnost
prstiju, koordinacija i brzina pokreta ekstremiteta, preciznost)
4) Fizicke sposobnosti (snaga, izdrzljivost, fleksibilnost istezanja koordinacija
i ravnoteza tijela)
5) Senzorne sposobnosti (vid na blizinu, daljinu, kolorni vid, sirina vidnog
polja, binokularni vid, adaptacija oka na tamu i bljesak, slusna paznja,
lokalizacija zvuka, razumijevanje govora, jasnoca govora, osjet mirisa i
ukusa)
BIOLOSKI RITMOVI:
Veliki broj funkcija u organizmu podliježu promjenama u skladu sa vremenskim
ciklusima. Ove periodicne promjene hemijskih bioloskih i psiholoskih funkcija
oganizma nazivaju se bioloskim ritmovima i neophodni su za zdravo
funkcionisanje organizma (ritam san/budnost). Osnovne karakteristike kojima
se može opisati i predstaviti neki biološki ritam su:
1. Period trajanja – vrijeme potrebno da neka pojava izvrši jedan ciklus,
2. Frekvencija ritma – broj ciklusa neke pojave koja se izvrši u određenoj jedinici vremena,
3. Amplituda ritma – otklon od nultog stanja do maksimalne vrijednosti u poz. ili neg. smjeru,
4. Faza ritma – dio ciklusa koja izražava trenutno stanje unutar nekog perioda,
5. Prosječna vrijednost ritma.
14
B.H.
O tome treba voditi racuna pri nocnom radu tj. smjenskom radu jer dolazi do
negativnih efekata:
- Poremećaj navike uzimanja hrane
- Poremećaj spavanja
- Poremećaj socijalnih relacija
- Mentalni poremećaji (anksioznost, depresija),
- Povećana ucestalost povreda na radu
- Manja produktivnost
Problemi:
a) Pospanost na radnom mjestu (najveca od ponoci do 8h ujutro ili po danu
13-17h). Zavisi od kvaliteta i duzine zadnjeg spavanja.
b) Pojava i pogorsanje sledecih bolesti:
- Astma, alergija, inflamatorni procesi
- Poremecaji spavanja
- Koronarne bolesti, hipertenzija
- Mentalni poremecaji (depresija, neuroticni poremecaji)
- Epilepsija
- GIT poremecaji
- Smjenski maladaptacioni sindrom
c) Pojacan umor:
Prevencija umora:
- Treba uzeti odmor prije nego se jave znaci umora
- Vise kratkih odmora je bolje nego jedan dugi
- Pasivni odmor (lezanje, spavanje)
- Aktivni odmor (nakon tezih zadataka ide kraci odmor).
Poremecaji jet lag (sy putne desinhronizacije)

- Piloti putuju kroz vremenske zone: umor, depresija, iscrpljenost,
pospanost, opstipacija, preporucuje se odmor 7-15 dana
15
B.H.
5. FIZIOLOGIJA RADA:
Fiziologija rada proučava uticaj rada na fizioloske procese u organizmu, odnosno

proucava funkcionalne i regulacijske mehanizme organa, organskih sistema i
organizma u cjelini neposredno prije rada, tokom rada te neposedno nakon
rada. Primjenjena fiziologija rada u osnovi se bavi proučavanjem opterečenja i
zahtjeva radnog mjesta, a profesionalne štetnosti poučava higijena rada.
Mjerenjem jedne ili vise fizioloskih varijabli koje se mjenjaju tokom rada, moze
se odrediti stepen opterecenja tj. fizioloski stres koji prouzrokuje određeni
napor ulozen u obavljanju nekog rada. Sposobnost za rad ovisi o:
1. Funkcionalnoj vrijednosti pojedinih organa,
2. Odgovarajucim organskim sistemima i tijelu kao cjeline,
3. Stepenu podnosljivosti napora,
4. Funkcionalnoj sposobnosti kompenzatornih fizioloskih mehanizama.
Tjelesna aktivnost je neposredni efekat aktivnosti osteomuskularnog sistema u

kojem oslobodjena energija u misicima djeluje na kosti.
Misicna celija omogucuje pretvaranje hemijske u mehanicku energiju i ona je
sposobna koristiti anaerobne i aerobne energetske procese.
ATP je osnovni izvor energije za mišićnu ćeliju ali je kolicina ATP-a mala i
potrosio bi se za 1-2 sekunde. Zato se ATP brzo obnavlja zahvaljujuci razgradnji
kreatin fosfata koji omogucava energiju za 20-30 sekundi. Onda nastupa proces
anaerobne glikolize, znaci razgrađuje se glukoza ali nastaje mlijećna kiselina koja
remeti homeostazu i prisiljava organizam da smanji ili zaustavi rad.
Obezbjedjuje energiju za 60-90 sekundi rada.
Resinteza ATP-a i CP-a je brz proces i omogucava daljnju intenzivnu aktivnost. U
mirovanju i pri aktivnosti koja ne prelazi sposobnost transportnog sistema za
kiseonik energija se obnavlja.
Krebsovim ciklusom aerobnim procesima pri cemu se stvara C02 i H20, a
oslobadjena energija se trosi za sintezu ATP-a, i CP-a te za oksidaciju mlijecne
kiseline. Kod opterecenja organizma iznad aerobnih granica, stvara se mlijecna
kiselina i tada je potrosnja O2 veca nego primitak 02 (kolicina 02 koji se trosi u
1min) tako da se samo dio metabolita oksidira i organizam radi sa DUGOM
KISIKA. Nadoknada duga se desava nakon zavrsetka rada.
DUG KISIKA - predstavlja razliku između energetske potrebe i potrosnje kisika na
pocetku rada. Vecina duga ovisi o intenzitetu i trajanju rada i za njega je vezan
energetski oporavak koji traje nakon prestanka aktivnosti, a kada se dug otplati
primitak kisika ne pada odmah na nivo bazalnog metabolizma zbog povećane
16
B.H.
aktivnosti srca i respiratornog sistema.

- Aerobni energetski kapacitet - maksimalni primitak 02 kojeg organizam
moze potrositi u 1 mninuti.
- Anaerobni energetski kapacitet - maksimalni dug 02 i ustvari kolicina
energije koju pojedinac moze osloboditi.
Uticaj treninga na mišiće:

- Hipertrofija (povećanje volumena mišicne mase),
- Povecanje ventilacije i alveolarne difuzije,
- Povecanje kolicine krvi koje srce izbacuje u cirkulaciju,
- Veci dio krvi ide u aktivna tkiva,
- Određene promjene u krvi koje olaksavaju transport i otpustanje 02.
Koristi adaptacije na rad:

1. Prva faza adaptacije na intenzivan rad pridonosi zastiti zdravlja i njegovom
unapredjenju, jer smanjuje potrebu miokarda za 02, adaptacijske
promjene dovode do smanjeja ili čak uklanjanja faktora rizika poput
hipertenzije, hiperlipidemije, hipergflikemije, adipoznost..
2. Druga faza adaptacije na rad: donosi promjene kardiopulmonalnih
dimenzija (povecanje MV, UV, povećanje krvi i hemoglobina, povecanje
iskoristljivosti 02, povecanje alveolarne difuzije i ventilacije, i dr.
Respiratorni sistem u radu:

MDV =DV x FD (Minutni Disajni Volumen, Disajni Volumen, Frekvenca Disanja)
a) Osnovna mjera velicine ventilacije je MDV i predstavlja kolicinu udahnutog
ili izdahnutog zraka u 1min.
MDV (6-10l/min) = DV (500ml) x FD(10-12 respiracija)
Netrenirane osobne povecavaju dubinu disanja; a trenirane osobe
povecavaju ventuilaciju na racun frekfrence (8-9 puta)
b) Ali zbog postojanja niskog pritiska u plucima bitna je kolicina 02 u
alveolama. To je ALVEOLARNA VENTILACIJA
AV = (DV(500ml) -MP(mrtvi prostor=150ml)) x FS
Kolicina proventiliranog zraka u donosu na pritisak 02 je ventilacioni
koeficijent. Sto je on manji, ucinak ventilacije je veci.
c) Kapacitet alveolarne difuzije za O2 je kolicina 02 koja prodje iz alveola u
kapilare pri razlici pritisaka od 1mmHg. U mirovanju iznosi
21ml02/min/mmHg. Kapacitet alv. difuzije za CO2 20X je veci. Kod
netreniranih osoba kapacitet alveolarne dif.pod maksimalnim
opterecenjem iznosi oko 60ml02/min/mmHg
17
B.H.
KVS u toku rada:

Srce se prilagodjava tako sto se prilagodjavaju njegovi parametri.
1. Velicina srca (hipertenzija, povecano punjenje lijeve komore;)
2. UV - kolicina krvi koju LK izbaci u cirkulaciju jednom kontrakcijom.
Zavisi od:
- Volumena venske krvi koja ulazi u srce (VP)
- Rastegljivost komora
- Kontraktilnost komora
- Pritisak u aorti (a.pulmonalis za DK)
Udarni volumen zavisi od toga da li je osoba trenirala ili ne:
- U mirovanju 55-75ml/max 80-110
- U treniranih 80-90ml/max 130-150
3. Frekfrenca srca:
Iznosi 60-80/min i zavisi od fizickog i psihickog stanja radnika. Pri
maksimalnom opterecenju postize se maksimalna frekfrenca.
F max= 220-dob u godinama.
Kod umora ona opada (u dvije faze, prva- kraća brzo opada, druga traje duže i
postepeno opada frekvenca) pa se rad mora smanjivati.
4. Minutni volumen:
MV je kolicina krvi koja se izbaci iz LK u cirkulaciju u 1min.
MV=UvxF. Povecava se sa opterecenjem.
U mirovanju 70ml x 70 = 5L/min
U treniranih 200ml x 200 = 40L/min
5. Prokrvljenost – povećana prokrvljenost doprema veće količine neregije
(kiseonka), odvija se:
a) Povecanjem kapilarizacije misica
b) Jacim otvaranjem postojecih kapilara u miru
c) Efikasna distribucija krvi
6. Povecanje kolicine krvi
Normalno je 5L krvi ali se kod treniranih povecava na 6.5-7L i na racun
povecanja krvne plazem, kroz dva mehanizma – prvi je povečano lučenje ADH
u treningu, a drugi drenažno povečanje proteina u plazmi čime je povečan njen
osmotski pritisak.
7. Arterijski krvni pritisak:
Dolazi do: KP,MV, srčana frekfrence.
18
B.H.
6. HIGIJENA RADA:
Higijena rada je disciplina koja je posvećena prevenciji profesionalnih oboljenja i

oboljenja u vezi sa radom. Ona se bavi prepoznavanjem, kontrolom i pračenjem
rizika radnog mjesta, a sve u cilju prevencije oboljenja koja nastaju kao
posledica ekspozicije hemikalijama, bioloskim i fizikalnim agensima i povredama
i stresu na radu. Prevencija se sastoji u liječenju radnog mjesta, eliminaciji rizika
radnog mjesta.
Postulate higijene rada postavio je Bernardo Ramazzini, a ocem moderne
higijene rada smatra se Erisman koji je 1877 godine izdao knjigu ,,Profesionalna
higijena i higijena fizickog i umnog rada''.
Higijena rada prema tome se ne bavi samo uslovima radnog mjesta nego i
radnom okolinom, prehranom, mentalnim zdravljem, uslovima odmora i
rekreacije, stanovanja i socijalnim aspektima vezanim za radni proces.
Aktivnostima higijene rada bavi se cijeli tim:
- Ergonomi, hemičari, fizičari, inzinjeri zastite na radu, biolozi, specijalisti
medicine rada, socijalni radnici, psiholozi, medicinske sestre; a prema
tripartivnom pristupu i predstavnik radnika i predstavnik poslodavaca.
Radni okolis (radna sredina; mjesto rada) obuhvata skup svih tehnickih,
tehnoloskih, hemijskih, bioloskih i psihosocijalnih faktora koji okruzuju covjeka i
prate ga u toku obavljanja zanimanja.
Radno mjesto - skup poslova koje obavlja zaposlenik tokom radnog vremena.
Specijalista medicine rada ima obavezu posjetiti radno mjesto uvijek kad sumnja
ili utvrdi da je bolest ili povreda u vezi sa zanimanjem ili štetnosti radnog
mjesta. Postoje tri glavna razloga posjete radnom mjestu:
- Otkriti uzrik pacijentove bolesti,
- Otkriti načine eliminacije štetnog agensa u radnom ambijentu,
- Otkriti druge radnike (pacijente) sa sličnim zdravstvenim problemima.
Osnovne faze prakticiranja higijene rada:

(postoje 4 nužne faze=uloge higijene rada)
1. Prepoznavanje štetnosti radnog mjesta ili radnog procesa,
2. Evaluacija ili mjerenje nivoa zagađenja ili stresora,
3. Kontrola o efikasnosti sigurnosti i zaštite,
4. Ergonomski dizajn i implementacija kontrolnih mjerenja prepoznate
štetnosti.
19
B.H.
1. Prepoznavanje štetnosti radnog mjesta ili radnog procesa

- Fizikalne stetnosti - buka i vibracije, vidljiva i ultravioletna zracenja,
mikrotalasi, jonizirajuce zracenje, toplinski okolis (temperatura, vlaznost,
kretanje vazduha i toplotno zracenje).
- Hemijske stetnosti (prasina, dimovi, gasovi, isparenja, mjesavine razlicitih
hemijskih agenasa. Ispitivanje hemijskih stetnosti u radnoj atmosferi
podrazumijeva uzorkovanje vazduha, identifikaciju supstance, itd.)
- Bioloski agensi (bioticki): mikroorganizmi, visestanicni organizmi ili njihovi
fragmenti koji mogu izazvati infekciju, otrovanje ili imuni odgovor.
Bioloska stetnost se odredjuje identifikacijom m.o..
- Psiholoske stetnosti: stres i njegovi pojavni oblici (mobing, burnout). Alat
za procjenu su adekvatni upitnici i intervju uz ergonomsku procjenu
psihickih i fizickih opterecenja radnog mjesta.
Opasnosti rezultiraju povredama a štetnosti koje dugo traju profesionalnim
bolestima ili bolestima vezanim uz rad.
2. Evaluacija ili mjerenje nivoa zagadjenja ili stresora

Glavne metode evaluacije u higijeni rada su:
a) Ambijentni monitoring: podrazumijeva sistematsko sakupljanje i analizu
uzoraka vazduha radne sredine na sadrzaj hemijskih ili bioloskih
supstanci kao i mjerenje intenziteta fizikalnih stetnosti.
b) Bioloski monitoring: odredjivanje koncentracije (doze) hemijskih
supstanci i njihovih metabolita ili mikrobioloska identifikacija bioloske
stetnosti u bioloskom materijalu radnika (krv, urin, kosa, nokti, majcino
mlijeko).
3. Kontrola o efikasnosti sigurnosti i zaštite

Kontrola radnog ambijenta (tehnicka zastita radnog mjesta) podrazumijeva
sledece glavne metode kontrole:
- Automatizacija i hermetizacija,
- Eliminacija i supstitucija,
- Promjene tehnološkog procesa,,
- Tehnička zaštita na mašinama i uređajima
- Segregacija,
- Opća i lokalna ventilacija,
- Lična zaštitna sredstva.
Automatizacija u kontroli radnog ambijenta - podrazumijeva planiranje i
konstrukciju industrijskih uredjaja tako da se eliminira najveci broj nepovoljnih
faktora, tako da druge mjere sanacije postanu nepotrebne.
20
B.H.
Hermetizacija - je proces sprecavanja prodora stetnosti koji bi mogli ugroziti

zdravlje radnika u radnu okolinu.
Eliminacija - proces kojim se stetni agens iz radne sredine potpuno eliminira.
Supstitucija - podrazumijeva zamjenu opasne materije manje opasnom
supstancom.
Promjene tehnoloskog procesa - podrazumijeva promjenu jednog dijela
tehnoloskog procesa koji predstavlja opasnost po sigurnost i zdravlje radnika
drugim, a kojim ce se eliminirati ili smanjiti opasnost.
Tehnicka zastita na masinama i uredjajima - upotreba ograda ili oklopa,
mehanickih uredjaja koji prisilno uklanjaju dijelove tijela iz opasnog prostora,
upotreba uredjaja koji automatski ogradjuju ili zaustavljaju pokretni dio masine;
upotreba uredjaja kojim se upravlja sa sigurne daljine ili prilagodba stroja za
upravljanje sa obje ruke, itd.
Segregacija - predstavlja izolaciju radnika iz opasnog radnog ambijenta na nacin
rasporedjivanja samo onih radnika u pogonu koji su neophodno potrebni za taj
dio tehnoloskog procesa.
Opca i lokalna ventilacija - Opca ventilacija se sastoji od uvođenja velikih
kolicina zraka u radnu prostoriju, a lokalna ventilacija - oko izvora oneciscenja
lokalnom ventilacijom se postize strujanje zraka takvog smjera i brzine da
oneciscenje nošeno tom strujom ne moze u znacajnoj opasnoj koncentraciji
doprijeti do izlozenog radnika.
Licna zastitna sredstva - predmeti i uređaji koje radnici nose na svom tijelu ili se
njima sluze u cilju zastite od stetnih faktora radne okoline.
4. Ergonomski dizajn i implementacija kontrolnih mjerenja prepoznate

štetnosti
ERGONOMIJA – je nauka koja istražuje primjenu prilagođavanja rada čovjeku i
čovjeka radu u interakciji s okolinom u cilju humanizacije rada i života. Ona
predviđa ograničenja za rad vezano za dizajn alata, mašina, sistema rada, radnih
zadataka i okolinskih uslova.
Antropometrija – je nauka koja se bavi mjerenjem ljudskog tijela (visinom,
masom, fizičkom snagom..). Kombiniranim statičkim i dinamičkim
antropometrijskim ispitivanjem može se u potpunosti ocijeniti prilagođenost
ljudskog tijela alatu, mašini ili prostoru te potrebe istih karakteristikama
ljudskog tijela.
21
B.H.
Uspješan ergonomski program uključuje:

- Pregled i analizu zdravstvenih poremećaja i mjera sigurnosti na radu,
- Analiza radnih zadataka u ocjeni izloženosti radnika ergonomskim rizicima,
- Dizajn rada koji dovodi do smanjenja ergonomskih rizika,
- Obuku uposlenika u identifikaciji i kontroli ergonmskih rizika,
- Medicinski menadžment radnika sa muskuloskeletnim poremećajima.
Ergonomski program mogu nadzirati:

- Direktor, Sef proizvodnje, Inzinjer sigurnosti na radu, Zdravstveni radnik,
Sef osiguranja, Ergonomski strucnjak.
Specijalista medicine rada bi trebao analizirati uz zdravstvene parametra i

radno mjesto, predloži ergonomski dizajn siguran po zdravlje.
Uvođenje ergonomskih programa predstavlja najbolju prevenciju od
ergonomskih oboljenja. Smanjenje muskuloskeletnih poremećaja se postiže na
osnovu principa:
- Radno mjesto s optimalnim ergonomskim dizajnom,
- Položaj tijela ne smije izazvati umor,
- Mijenjati negativne navike tokom radnih aktivnosti,
- Kreirati radne navike sa manje ponavljajućih operacija,
- Kreirati položaj koji smanjuje naprezanje i tonus,
- Reducirati nošenje i dizanje tereta.
Međunarodne org. koje daju preporuke zastite na radu su:

- EPA - agencija za zastitu radnog okolisa u Americi,
- OSHA - međunarodna org. za sigurnost i zastitu na radu.
22
B.H.
7. OSNOVE TOKSIKOLOGIJE U MEDICINI RADA
Otrovi su materije koje su s obzirom na kvalitet, kolicinu ili koncentraciju tijelu

strane, a unesene na bilo koji nacin u tijelo, djeluju hemijski ili fizikalno-hemijski
remeteci anatomsku strukturu i funkcionalni sklad organa. Hemijska supstanca
ili agens koji nastaje u ljudskom organizmiu a prirodno se ne nalazi u okolisu je
ksenobiotik. Osnova toksikološke doktorine određena je koncentracijom-dozom
otrova. Da bi otrovi imali toksican efekat moraju se apsorbovati i dospjeti u krv.
Kriterij za postavljanje granice između apsorpcije i otrovanja su pojava razlicitih
simptoma i znakova. Ulazna vrata otrova su: respiratorni sistem, probavni
sistem i koza. Nakon apsorpcije otrov se raspoređuje po tijelu. Neki otrovi se
ciljno zadrzavaju u odg. tkivima a vecina njih se mjenja u tijelu, dok samo mali
broj se izlucuje nepromjenjen. Neki se otrovi selektivno deponuju; jod u štitnoj
žlijezdi, olovo, flor, stroncij u kostima. Najcesci mehanizmi promjene tj.
biotransformacije otrova su: oksidacija, redukcija, sintetske i konjugacijske
reakcije. Otrovi se izlucuju putem ekskrecije kroz crijeva, pluca ili bubrege, jetru,
žlijezde slinovnice, znojnice, mlijećne žlijezde. Ako je brzina apsorpcije veća od
brzine izlučivanja, doći će do nakupljanja otrova u tijelu odnosno u različitim
tkivima – kumulativni učinak. Detoksifikacija se odvija u jetri (nalazi se enzim P-
450 monooksigenaza koja ima zadatak napadati otrove).
Monitoring profesionalne ekspozicije je procedura koja se koristi u ocjeni

ambijentnih i bioloskih indikatora (markera) profesionalne ekspozicije i
zdravstvenih rizika.
- Ambijentni monitoring predstavlja mjerenje koncentracije hemikalije za
koje se zna da, moze izazvati zdravstvene poremecaje obicno u zraku
radnog ambijenta. On je indikator okolisne izlozenosti ili ekspozicije
nekom agensu. Ambijentni monitoring se može određivati jednokratnim
ili kontinuiranim mjerenjem pomoću stacionarnih mjernih instrumenata ili
ličnim dozimetrima.
- Bioloski monitoring oznacava procjenu ukupne kolicine (interne doze)
hemijske supstance ili drugog stetnog okolisnog agensa ekspozicije u
određenom vremenskom periodu. Podrazumijeva određivanje njihove
koncentracije ili identifikaciju međuprodukata i krajnjih metabolita u
biološkim materijalima. Najčešće se hemijski agensi određuju u krvi, urinu,
izdahnutom zraku, kosi, noktima i majčinom mlijeku. Biološki monitoring
se provodi u cilju zaštite zdravlja, liječenja i prevencije rizičnih efekata
akutne i hronične prekomjerne ekspozicije hemijskom agensu.
23
B.H.
Maksimalno dozvoljena koncentracija hemikalije ili njenog metabolita u

biološkom materijalu ili biološke granične vrijednosti ekspozicije (BEI)
koriste se u svrhu predviđanja odgovarajućih kontrolnih aktivnosti ili
tretmana profesionalnih otrovanja.
Interna doza - znaci kolicinu vezane supstance u kriticnom organu ili tkivu (ciljna
doza ili bioloska efektivna doza). Anorganske tvari se mogu odrediti u krvi i
urinu, isparljive organske supstance (kao što je etil-alkohol) mogu se mjeriti u
izdahnutom zraku. U slučaju trovanja metalima koji se kumuliran u organizmu
kao što je olovo i kadmij, može se koristiti metod neutronske aktivacije i
fluoroscentne tehnika X-zracima.
Termin ocjene rizika ukljucuje regularnu procjenu zdravstvenih rizika (specificni

klinicki znaci) baziranu na ocjeni rizika utvrdjene doze hemikalije. Ocjena rizika,
ambijentna ekspozicija, i bioloski monitoring su komplementarne velicine.
Ocjena rizika sadrzi ocjenu interne doze, ocjena radnih bioloskih efekata i
potrebu preventivnih procedura ili lijecenja. Ocjena rizika se vrsi na osnovu
nivoa grupe izlozenih radnika i na individualnoj osnovi. Ocjena rizika koristi
maksimalno dozvoljene koncentracije (limite) ambijentnog i bioloskog
monitoringa.
Specifični poremecaji izazvani profesionalnom ekspozicijom:

- Angiosarkom jetre (povezan sa izloženošću - vinil hloridu),
- Hemoragicni cistitis (izloženost - hloriranim aminima),
- Mezoteliom (izloženost - azbestu).
Posebnu zaštitu treba obezbjediti radnicima kojima ekspozicija rizicima

predstavlja specijalni rizik: predhodna bolest, godine života i reproduktivni
status (radnici u reproduktivnom periodu, posebno trudnice u prva trimjeseca
trudnoće).
Latentni period profesionalnih oboljenja obično je dug (najmanje 5 godina
kontinuirane ekspozicije). Iznimno je period kraći za otrovanja izazvana
infektivnim agensima(npr. HIV, hepatitis B i C preko injekcione igle).
Biološko vrijeme izlučivanja predstavlja vrijeme koje je potrebno da se iz

organizma eliminiše 50% od ukupne količine toksične materije u organizmu.
24
B.H.
Međusobna interakcija toksičnih supstanci može imati za posljedicu efekte:

- Neovisni efekti
- Aditivni efekti
- Sinergistički efekti
- Efekti antagonističkog djelovanja
Slobodni radikali - su atomi, molekule, joni koji imaju jedan ili više nesparenih
elektrona zbog čega pokazuju veliku reaktivnost. Najvažniji slobodni radikali su:
superoksid, vodonik peroksid i hidroksilni-peroksid. Slobodni radikali mogu
oštetiti gotovo sve stanične dijelove, ali se najveća oštečenja javljaju na lipidnim
staničnim membranama.
Metalotioneini – su peptidi koi sadrže 61-68 aminokiselina, a najviše

aminokiseline cistena. Vezuju za sebe metale u stabilne komplekse. Sinteza
metalotioneina genetski je regulisana i povečava se u stresnim situacijama kao
što su: povišena koncentracija metala, glikokortikoida ili u uslovima ekspozicije
X zračenju.
Otrovi prema učinku na organizam se dijele:

1. Otrovi koji inhibiraju enzime (cijanidi, sumporvodonik, organski spojevi
fosfora, teški metali),
2. Otrovi koji djeluju na hemoglobin (ugljen monoksid, nitriti..),
3. Otrovi koji djeluju na krv i krvotvorne organe (olovo, benzen),
4. Otrovi koi djeluju na krvne žile (nitriti),
5. Otrovi koji oštečuju CNS i PNS (olovo, živa, halogeni ugljikovodonici),
6. Otrovi koji oštečuju jetru (arsen, fosfor, alkohol),
7. Otrovi koji oštečuju bubrege (olovo, živa, metilbromid),
8. Otrovi koji oštečuju kosti (flor, fosfor),
9. Otrovi koji oštečuju sluznice i kožu (kiseline, soli teških metala, azotni
oksidi, halogeni, nikl).
25
B.H.
MAKSIMALNO DOZVOLJENA EKSPOZICIJA (PEL)
Predstavlja specifičnu koncentraciju hemikalije u zraku radnog ambijenta koju

radnici mogu udisati za vrijeme osmočasovnog radnog vremena, a koja ne
utiče na zdravlje ili promjenu fizioloških funkcija organizma.
Osnovni principi u smanjenju ekspozicije hemikalijma koje izazivaju zdravstvene

efekte je smanjiti ambijentnu ekspoziciju prostora, filtracija zraka radnog
prostora i nadzora nad drugim higijenskim uslovima radnog prostora ili iznimno
potpuno isključivanje radne operacije koja uzrokuje otrovanja radnika.
Upotreba zaštitne opreme, zaštitne maske, respiratori, zaštitna radna odjeća
trebaju biti izrađeni od nepropusnih materijala i predstavljaju sekundarni
princip u borbi protiv profesionalnih oboljenja.
Radno mjesto treba ocjeniti ukoliko:

- Odsustvo uzroka pacijentove bolesti, a postoji mogućnost profesionalnog
rizika,
- Ako je uzrok profesionalni, predložiti mjere prevencije i mogučnost
eliminacije uzroka,
- Utvrditi da li postoje slična oštečenja zdravlja u drugih radnika.
Agensi koji najčešće dovode do otrovanja na radnom mjestu uključuju,

reaktivne hemikalije, metale, fibrogena vlakna i prašine, organofosforni
pesticidi, reaktivne hemikalije, nukleidi. Reaktivne hemikalije čine npr.
monomeri kao što je vinil hlorid koji se koristi u proizvodnji plastičnih masa.
Metali koji izazivaju najčešća otrovanja su; olovo, živa, berilijum, kadmijum,
arsen i najređe cink.
26
B.H.
8. VIBRACIJE; RUKA – ŠAKA SINDROM:
Vibracije predstavljaju oscilatorno kretanje cvrstih tijela ili cestica cvrstih tijela u
području infrazvucnih i djelimicno zvucnih frekfencija. Ispoljavaju se u oblliku
potresa konstrukcije masina, zgrada ili njihovih dijelova u obliku ritmicnih
kretanja dijelova masina i aparata.
Vibracije se mogu ispoljiti kao vibracije cijelog tijela i segmentalne vibracije.
Tesko je razlikovati jedne od drugih. Vibracije cijelog tijela se odnose na
vibracije prenesene na cijelo ljusko tijelo obicno preko potporne strukture npr.
industrijske platforme ili sjedala vozila. Kljucna anatomska mjesta rezonancije se
pojavljuju na relativno niskim frekfrencijama (na trupu na 5Hz, na glavi i
ramenima 20-30Hz.). Segmentalne ili šaka-ruka vibracije su povezane sa
specificnim klinickim lezijama, ukljucujuci prste, sake i rucne zglobove. Lezije na
gornjim ekstremitetima nastaju usled direktnog kontakta sa vibratornim alatima
i instrumentima (obicno posledica djelovanja višeprenosnih frekfrencija
vibracija alata (200-500Hz)) koje se apsorbuju ispod nivoa lakta.
Radnici koji su izlozeni segmentalnim vibracijama:

- Sjekaci motornim pilama
- Kopaci - mineri
- Radnici na nabijanju podloge (bušaci u kamenolomima, tunelogradnji,
cestogranji)
- Radnici pri masinskoj obradi metala
- Obucari, brušaci
Radnici koji su izlozeni vibracijama koje se prenose na cijelo tijelo:

- Vozaci prevoznih sredstava (piloti, soferi, traktoristi)
- Rukovodioci gradjevinskih masina
- Rukovodioci industrijskih masina koje same ili na podlozi vibriraju
Podjela bolesti koje nastaju djelovanjem vibracija na ljudski organizam ovisi od

mjesta prenosa vibracija na tijelo. Razlikujemo dva klinička oblika:
I. HAVS (hand arm vibration syndrom) = ruka šaka sindrom - nastaje
djelovanjem vibracija koje se prenose na tijelo preko ruku,
II. WBVS (Whole body vibration syndrome) = vibratorni sindrom cijelog
tijela - bolest koja nastaje djelovanjem vibracija koje se prenose preko
zdjelice i nogu.
27
B.H.
HAVS (šaka-ruka sindrom/vibratorna bolest bijelih prstiju):

Stalnom upotrebom ručnih vibratornih alata, nastaju neuroloski i vaskularni
znaci koji imaju znacaj u stvaranju radne nesposobnosti.
Ruka šaka sindrom ukljucuje sledeca ostecenja:
a) Ostecenje nemijeliziranih nocireceptora na vrhovima prstiju i na
mijeliziranim vecim nervnim vlaknima u prstima, rukama i rucnim
zglobovima
b) Vazospazam induciran hladnocom (Raynoldov fenomen - koji zahvata
prste /VWF - bijeli prsti uzrokovani hladnocom)
c) Bol mekog tkiva koji obicno zahvata podlaktice
Simptomi:
- Gubitak osjeta cula dodira (parestezije) = neuroloski deficit,
- Bol ruku, gubitk snage podlaktice i šake,
- Vaskularni efekat (vazokonstrikcija) = vaskularni deficit,
HAVS uzrokuje Karpal-tunel sindrom (kompresija rucnog zgloba).
VWF sindrom(Raynoldov fenomen/traumatska vazospasticna bolest):

U osnovi predstavlja oštečenje krvnih žila, odnosno traumatsku vazospastičnu
bolest ili profesionalni Raynaldov sindrom.
Misli se da oštečenje kapilarne i prekapilarne mreze može nastati direktnim
djelovanjem vibracija zbog ponovljenih mikrotrauma ili kao posljedica ostecenja
nervne inervacije malih krvnih sudova. To je inače najučestaliji poremećaj koji
se javlja u radnika koji rukuju vibrirajućim aparatima. Klinički se ispoljava kao
Raynaldov fenomen nakon podražaja hladnočom, vlagom strujanjam zraka i
naglim promjenama temperature u okolišu, oboljeli se žali na pojavu dobro
ograničene bjeline i izrazitog osjećaja hladnoče na vrhovima prstiju. Pored toga
može se javiti i trnjenje prstiju, gubitak snage drzanja ili obuhvatanja predmeta
kao i gubitak osjeta dodira i bola; periodicni napadi bijelih prstiju na hladnom.
Razvoj oboljenja je spor, potrebno vise mjeseci do godina da bi simptomi bili
izrazeni.
Razlike između VWF i HAVS sindroma je u vaskularnoj etiologiji. Termin šaka-
ruka vibratorni sindrom cini skup multiple tkivne patologije izazvane lokalnim
vibracijama. Termin vibracijom uzrokovani bijeli prsti (VWF) je potpuno
prihvatljiv samo ako se uzmu u obzir vazospasticne promjene na prstima.
Klinička sema uvedena 1987 godine ,,Štokholmska skala'', sadrzi odvojene
kriterije identifikacije vaskularnih i neuroloskih znaka i simptoma.
28
B.H.
Prema Štokholmskoj klasifikaciji postoje dvije podjele:

 Za hladnocom izazvane vaskularne simptome na prstima u VWF i HAVS-a
0- Nulti: nema napada vazokontrikcije
1- Blagi: zadesni napadi samo na vrhovima jednog ili vise prstiju
2- Umjereni: zadesni napadi koji zahvataju vrhove i srednje dijelovi prstiju, a
veoma rijetko dijelove prstiju u blizini dlana
3- Ozbiljni: ucestali napadi vazokonstrikcije koji zahvataju uglavnom prste
4- Veoma ozbiljni: isti simptomi kao i kod prethodnog sa degenerativnim
koznim promjenama vrhovima prstiju
 Za senzorineuralne promjene na prstima u HAVS-u

- OSN- Izlozen vibracijama bez simptoma
- 1SN- periodicna ukocenost, sa ili bez trnjenjaž
- 2SN-periodicna ili stalna ukocenost, redukovana senzorna percepcija
- 3SN-periodicna ili stalna ukocenost, redukovan osjet dodira i/ili ostecena
manipulativna spretnost.
Dijagnostika HAVS:
Najbolji kvantitativni test za evaluaciju vaskularne komponente saka-ruka
vibratornog sindroma je metoda pletizmografije koja registruje promjene u
zapremini krvi usled promjena u snabdjevanju nakon izlaganja hladnoci.
Tradicionalni vizuelni test (cold test) koji uključuje imerziju ekstremiteta u
ledenu vodu i posmatranje Raynaldovog fenomena vec duze nije u upotrebi.
Ispitivanja provodljivosti nerava EMNG – ostaje najbolji metod za evaluaciju
ozlede mijeliniziranih vlakana. Pored EMNG radi se ispitivanje senzibiliteta (za
bol, lagani dodir, razlikovanje dvije tačke, udaljenost između dviju tačka).
Stokholmska nevladina org. daje savjete za testiranje; prioritetan test je
vibrotaktilno testiranje na jednu ili vise frekfrencija.
Rukavice i zaštitini ručni omotači su dva najčešće korištena zaštitna sredstva.
HAVS i pušenje cigareta:

Pušenje ne uzrokuje HAVS, nikotin je vazokonstriktor sljedno tome pušenje
pogoršava vaskularne napade i povećava njihovu frekvenciju. Zbog sličnih
razloga B-blokatori koji se koriste kao antihipertenzivi mogu pogoršati napade
sindroma bijelih prstiju.
29
B.H.
9. BUKA:
PROFESIONALNO OŠTEĆENJE SLUHA:

Buka predstavlja neželjeni zvuk odnosno svaki neugodni zvuk koji ometa
covjekov rad, odmor i konacno zdravlje. Ona je najčesce nepravilan i statisticki
slucajan zvuk. (Robert Koch predosjetio štetna djelovanja buke).
Prevalenca oštečeja sluha u nekim industrijskim skupinama je velika, posebno u
rudara, radnika u livnici, građevinarstvu, pivnici, fabričkim halama.
Buka djeluje na organizam uobičajno na dva nacina:
- Auditivno (auralno) tj. djelovanje na culo sluha,
- Ekstraauditivno (ekstraauralno) tj. djelovanje sa posledicama na cijeli
organizam.
Buka u osnovi djeluje auditivno, a ekstraauditivne pojave mogu biti samo
indirektne posledice buke.
 Auditivno djelovanje buke:

Izrazava se preko direktnog ostecenja slusnog organa, a time i sluha.
Posledice auditivnog djelovanja buke su nagluhost i gluhoća:
1. Nagluhost
Moze da se ispolji kao konduktivna i perceptivna.
Konduktivna nagluhost za uzrok ima prekid prenosa zbucnih podrazaja do
senzornog receptora u unutrasnjem uhu, a nastaje zatvaranjem zvukovoda ili
mehanickom nepokretljivoscu bubnjica i slusnih koscica. (najveci gubitak
sluha ne prelazi 55d.B).
Perceptivna nagluhost je posledica degeneracije cilijarnih celija Cortijevog
organa i patologije slusnog zivca. Krivulja praga cujnosti se mjenja sa
godinama, postize se staroscu na visim frekfrencijama, sto znaci da se u tom
podrucju gubi sluh (Presbiacussis).
2. Gluhoća
Granica za zastitu organa sluha za 8h dnevno izlaganja buci je nivo zvuka do
90d.B. Ako prelazi taj nivo, mogu se ocekivati ostecenja sluha. Usled
eksplozije, i pucanja u oruzanim sukobima nastaje manje ili vece ostecenje
unutrasnjeg uha koje moze za posledicu imati mehanicko ostecenje bubnjica
i slusnih koscica (što se ubraja u blast povrede).
30
B.H.
 Ekstraauditivno djelovanje buke:

Buka djeluje indirektno podraživanjem simptikusa na autonomni nervni sistem.
Kad pređe nivo od 60dB javljaju se simptomi pojačane funkcije simpaticusa:
- Pojačana razdrazljivost, smetnje sna, poremecaj sna, zamor, glavobolja,
nervoza, opsta nelagoda, vrtoglavica, poremecaj ravnoteze i dr.
Ekstraauditivni učinci se ispoljavaju:

1. Poremecajima KVS sisitema (periferna vazokonstrikcija, tahikardija,
hipertenzija)
2. Poremecajima GIT trakta (spazam pilorusa, pojacana peristaltika i
sekrecija, pepticki ulcus)
3. Poremecajima endokrinog sistema (menstrualne smetnje, spontani
abortusi preko puta hipofiza/suprarenalne i spolne zlijezde)
AKUSTIČNA TRAUMA:
Akusticna trauma predstavlja ostecenje sluha industrijskom bukom koja je
sastavni dio uslova rada uz masine u toku odredjenih tehnoloskih procesa. Radi
se o leziji n.cochlearisa. Zbog trajnog prekomjernog zvucnog podrazaja dolazi do
velike podrazljivosti simpatikusa sa vegetatiovnim promenama, a sposobnost
prilagodjavanja na buku je neznatna ili odustna pa se reakcija na buku
povecava.
Patofiziologija: Proces se zbiva u unutrasnjem uhu, i to u nivou osjetilnih celija

Kortijeveg organa i perifernih nervnih zavrsetaka. Stezanje arteriola te povecan
otpor protoku krvi povrjedjuje najprije onaj dio puznice koji je bolje prokrvljen.
U ovoj fazi veca buka uzrokuje i vece vibracije u kruznici puznice i time vise
opterecenje dijelove Kortijevog organa. Sluh se ostecuje za tonove visih
frekfrencija, te se nagluhost u svakodnevom zivotu ne prepoznaje i ne uocava
na vrijeme. Radnik se i dalje izlaze buci, ostecenje napreduje, a onda dolazi do
ostecenja zvukova nizih frekfrencije i prelazi u tesku nagluhost.
Ostečenje shuha (nagluhost i gluhoća) se manifestuje tipičnim obostranim

skotomom u podrucju 4000Hz (1000-3000 Hz je govorno područje). U govornom
podrucju u pocetku ima subjektivnih simptoma, ali se vremenom siri i otezava
slusanje, govor svakog covjeka. U pravilu je obostran proces.
31
B.H.
Da bi se ostečenje sluha priznalo kao profesionalna bolest potrebno je:

- Da je radnik duze vrijeme radio na mjestu koje je izlozeno buci u puno
vecem od dozvoljenog (90d.B)
- Da postoji obostrano perceptivno ostecenje sluha ≥30%
- Da postoji dokaz koji iskljucuje upalne procese na usima, uzimanje
ototoksicnih lijekova i trauma glave
- Dokaz o nultom audiogramu (koji je uradjen pri prvom prethodnom
pregledu. U nedostatku nultog audiograma culo sluha se smatra ocuvanim
u momentu zaposljavanja).
Prevencija:
Provođenje periodicnih sistematskih pregleda sa audiometrijskim pracenjem
svake godine u zanimanjima gdje je nivo buke profesionalni rizik. Ako je bio
normalan pri zaposljavanju uraditi ga kroz 3-6 mjeseci ponovo pa onda nakon
toga 1 godisnje. To se odnosi na radnike koji prije nisu radili u buci. Ako jesu
pored audiometrije procjeniti i ostecenje sluha, kao i nalaz audiologa pri
uposljavanju. Ako je kod 3 ili vise radnika ostecen sluh to je mjesto potencijalno
rizicno. Profesionalno ostecenje sluha slabo se priznaje kada je ostecen sluh
obostran ≥30%. Kriterijum za zabranu rada u buci su izmjerena frekfrencija
ostecenja sluha na audiogramu od 1000Hz do 30d.B ili 2000Hz do na 50d.B u
uslovima višegodišnje ekspozicije radnika buci.
Izlaganje buci visokog inteziteta može potpuno zaglušiti uši i to u vrlo kratkom
vremenu, ali isto tako može da se popravi za nekoliko sati.
Efekte oštečenja mogu povečati neki ototoksični lijekovi kao što su
aminoglikozidi, diuretici, salicilati..
Kontraindikacije za rad u buci: trudnoća, osobe osjetljive na buku, osobe s

oštečenjem sluha perceptivnog tipa, Morbus Meiner i bolesti centralnog
nervnog sitema.
32
B.H.
10. POVREDE NA RADU:
Povreda na radu prema Zakonu o radu je povreda osiguranika koja se dogodi u

prostornoj, vremenskoj i uzrocnoj povezanosti sa obavljanjem posla na osnovu
kojeg je osiguran, prouzrokovana neposrednim i kratkotrajnim mehanickim,
fizicakim ili hemijskim dejstvom, naglim promjenama polozaja tijela, iznenadnim
opterečenjem tijela ili drugim promjenama fiziološkog stanja organizma.
Za priznavanje povrede na radu su bitna dva faktora:
- Da je do ostecenja sluha doslo naglo (akutno)
- Da je nastalo ostecenje vezano za obavljanje profesionalnih djelatnosti
To znaci da se i sva akutna trovanja prijavljuju kao povreda na radu, a hronicna

trovanja kao profesionalno oboljenje.
U povrede na radu spadaju:
1. Povrede pri obavljanju poslova na koje je radnik raspoređen sa punim
radnim vremenom
2. Povrede pri obavljanju posla na kojeg nije rasporedjen ali ga obavlja u
interesu poslodavca
3. Povrede pri dolasku ili povratku sa posla ako pri tome koristi najkraci put
4. Povrede na sluzbenom putu
5. Povrede u akcijama spašavanja od elementarnih nepogoda
6. Povrede na radnim akcijama
7. Povrede na radnom takmičenju
8. Povrede u vezi prava koristenja prekvalifikacije
Posledica povreda na radu su:

- Smanjenje ili skracenje radnog vijeka
- Smanjenje proizvodnje
- Apstentizam i bolovanja
- Direktni troskovi (lijecenja, osigiuranja, itd.)
- Indirektni troskovi (bol i patnja radnika i porodice)
- Zakasnjele posledice:
a) Neraspolozenje
b) PTSP
c) Promjene emocionalnog stanja
d) Psihosocijalni poremećaji
e) Kognitivni poremećaji
33
B.H.
Nezgoda ili nesreca na poslu – je širi pojam od povrede na radu i označava svaki
iznenadni, neocekivani događaj koji moze ali i ne mora imati za posledicu
povrede na radu ili materijalnu stetu. Nezgode na radu predstavlaju neočekivani
i neplanirani događaj, koji uključuje akt nasilja, koji je u neposrednoj vezi sa
obavljanjem posla.
Radna mjesta sklona povrijeđivanju

Pojedine industrijske grane kao što su rudarstvo, poljoprivreda, šumarstvo i
građevinarstvo imaju najveću stopu smrtnih nezgoda.
Frakture, modrice, posjekotine, kontuzije, ubodi stranih tijela, isčašenja i
istegnuća su najučestalije povrede u industriji. Prsti, ruke, stopala, oči, ramen i
noge su najčešće ugroženi dijelovi tijela. Usljed dejstva mehaničke energije
najčešće nastaju razderotine, prelomi, kontuzije, amputacije, povrede oka,
iščašenja ili uganuća, a ugrožena zanimanja su metalski radnici, mesari, radnici u
štampariji, krojači, sekaći, mineri radnici u livnici, proizvodnji stakla..
Uzroci nesreca i povreda na radu:

Mogu se uslovno podijeliti u dvije velike grupe, uzroci u kojima dominira ljudski
faktor i uzroci koji potiču iz radne i životne sredine.
1. Ljudski faktor:
a) Predispozicija i individualna sklonost povređivanju – sklonost ili afinitet
povređivanju je determinisana određenim faktorima u čijem djelovanju
i odnosima postoje zakonitosti. Varijable koje su u neposrednoj vezi s
nezgodama (radne navike, bolesti, krizna stanja, nekooperativnost,
neodgovornost, neopreznost, nepoštenje, impulsivnost),
b) Individualni faktor (dob, radno iskustvo, pol, zamor, tjelesne
karakteristike, intelektualne sposobnosti, motivacija, stav prema radu,
alkohol, bračno stanje, senzomotorne sposobnosti).
2. Faktori radne sredine:
a) Organizacija rada
b) Troskovi radnog ambijenta
c) Profesionalne nokse – neadekvatni klimatski i mikroklimatski uslovi
radne sredine, buka...
d) Socijalni faktori i međuljudski odnosi na radnom mjestu
e) Porodicni odnosi (zabrinutost na poslu)
34
B.H.
Povrede najčešće nastaju zbog:

 Padu sa visine  Pogresni potezi
 Pada predmeta  Izlaganje ili dodir sa
 Sudar sa predmetima temperaturom, strujom i
 Ukljestenje među predmete stetnim materijama.
 Prekomjerno naprezenje
Mjere prevencije:
I. Tehničke mjere:
a) Izbor bezbjednog tehnoloskog procesa
b) Izbor adekvatnog alata ili masine
c) Pravilno oznacavanje dijelova masina u ispravnom stanju
d) Nokse svesti pod minimum (buku, vibracije, hemijske nokse svesti
pod minimalne koncentracije)
e) Funkcionalan radni prostor
II. Organizacione
a) Adekvatan ritam rada i odnosa
b) Pauze i mikropauze
c) Stalno pratiti, analizirati podatke koji se odnose na povrede na
radu, uvodjenje registra povreda i iznalazenje uzroka povreda.
III. Socijalne
a) Adekvatna ishrana
b) Adekvatan prevoz
c) Razumjevanje međuljudskih odnosa
d) Rešavanje problema stanovanja, školovanja djece radnika
IV. Medicinske:
a) Profesionalna orjentacija i selekcija
b) Prethodni pregledi
c) Sistematski pregledi
d) Vanredni pregledi posle incidenta
e) Promocija zdravlja na radnom mjestu
f) Profesionalni trening, sticanje vjestina i obuka radnika
g) Stalna kontrola i analiza uslova rada radne sredine
h) Promjena licnih zastitnih sredstava
35
B.H.
Procjena radne sposobnosti ovisi o tipu povrede npr. unakaženost lica

sprečava radnika da obavlja posao koji zahtijeva komunikaciju sa ljudima,
akutna akustična trauma sprečava obavljanje poslova koji zahtijeva dobar
sluh, povreda oka dobar vid, povreda lokomotornog sistema onemogućava
obavljanje fizičkih poslova itd.
36
B.H.
11. ŽIVA
Živa je ekstremno jak otrov, metal, koji je na sobnoj temperaturi u tečnom

stanju. Nalazi se svuda oko na u različitim oblicima kao što su elementarna,
anorganski i organski spojevi žive. Živa gradi anorganske spojeve ili soli s
hlorom, sumporom, kiseonikom. Kovalentno se veže za ugljik formirajući
organske živine spojeve ka što su merkuri. Izvori metalne/ elementarne žive
su rudnici žive, u proizvodnji termometara, manometara, barometara.
Anorganski spojevi se koriste kao germicidi, insekticidi, antiseptici.. Organski

spojevi se upotrebljvaju kao adhezivi, dezificijensi, katalizatori u proizvodnji
poliuretana. Apsorpcija ovisi o njenom hemijskom obliku. Glavni put ulaska
metalnih živinih para je inhalacijom, jer ona isparava na sobnoj temperaturi.
Najveći dio inhalirane žive dospijeva u jetru i mozak.
Anorganska živa koja se apsorbuje preko GIT-a (10%) može razviti korozivnu
aktivnost koja povecava propustljivost u GIT-u i tako se povecava apsorpcija.
Ovi spojevi se mogu unijeti u organizam i preko kože. Organski spojevi žive se
unose preko respiratornog sistema i preko koze.
Toksicni ucinci para zive u svim njenim oblicima nastaju djelovanjem jonske
zive, jer elementarna ziva ne moze stvarati hemijske veze. U jonskom obliku
ziva se akumulira i zadrzava u organima kao sto su bubrezi (anorganska živa),
pluća, jetra, miokard i mozak. Nadalje se akumulira i zadrzava u cijelom
respiratornom traktu brojnim endokrinim organima (adrenalni kortex, štitna
zlijezda, žuto tijelo) te intersticijskim organima (testis, retina, hipofiza).
Najvece koncentracije žive se deponuju u MOZAK!! (palidum, talamus,
nigroidna supstanca, crebelum..).
Glavni organi u koje se odlaže živa su:

1. Mozak,
2. Bubrezi,
3. Plod – liposolubilnost.
Eliminacija žive: poslije ekspozicije metalnoj živi ona se izlučuje urinom i

fecesom, a jedan dio se eliminira izdisanjem preko pluća. Anorganska i
organska živa se izlučuje i u majčino mlijeko.
37
B.H.
Mehanizam dejstva:
- Prekid celijskog metabolizma koji vodi ćeliju u smrt. Ona ima afinitet
prema sulfhidrilnim grupama enzima (dehidrogenaze su bogate
sulfhidrilnim grupama; laktat dehidrogenaza, glutamat dehodrogenaza,
glukoza-6-fosfat dehidrogenaza), koje inaktivira i mijenja njihove
funkcije. Blokira membranski transport, deaktivira CoA, inhibira ulazak
glukoze u celiju, ima upliv u metabolizam glutationa i remeti procese
oksido-redukcije i detoksikacije.
- Direktno ostečenje ćelijskih konstituenata (fenotipske promjene)
Izlozenost živi moze biti u vidu:

a) Akutnog trovanja
b) Hronicne ekspozicije
AKUTNO TROVANJE:
Kod inhalacije ciljni organi su pluca, pa se javlja kasalj, dispnea, pritisak u
grudnom kosu. U ozbiljnim slucajevima razvija se pneumonitis, plucni edem,
lobarna pneumonija i fibroza pluca. Javlja se i stomatitis sa neugodnim
zadahom, mucninu i povracanje. Tremor je jako izrazen. U teškim slučajevima
može doći ido akutne bubrezna insuficijencija sa hematurijom, proteinurijom,
oligurijom praceno nekrozom u bubreznim tubulima.
Kod apsorpcije preko GIT-a ziva lokalno korozivno djeluje na zid crijeva,
izaziva koagulaciju proteina, javlja se muka, gađenje, povracanje, bol u
zelucu, metalni ukus u ustima, a stolice su krvavo sluzave sa tenezmima. U
teškim slučajevim razvija se sok i hepatorenalna insuficijencija koje mogu
zavrsiti i letalno.
HRONICNA EKSPOZICIJA:
1. Djelovanje na CNS=hronicni merkurializam:
a) Intencioni tremor (na prstima, jeziku, očnim kapcima, koji se
pojacava pri stresu i pri intencionim pokretima a prestaje u miru).
Vid se smanjuje i sluh. Neurološke smetnje: slabost, ukocenost,
parestezije, grcevi u misicima, atrofije, fascikulacije i gubitak
senzibiliteta, scikulacije i gubitak senzibiliteta,
b) Eretizam (promjene licnosti i ponasanja, strah, iritabilnost,
nesigurnost, pad pamcenja, nesanica)
c) Stomatogingivitis (metalni okus u ustima, hipersalivacija, bol u
ustima i promjene na desnima), zubi se klimaju i ispadaju.
38
B.H.
2. Bubrezi - mogu biti ostecene glomerularna filtracija i tubularna

reapsorpcija. Klinički znaci oštečenja bubrega javljaju se samo u
ozbiljnim intoksikacijama i čine ih znaci nefrotskog sindroma.
3. Reprodukcija: sterilitet, malformacije ploda
4. Atkinsonov znak- predstavlja braonkasti refleks ocnog sociva zbog
nakupljanja zive u njemu. Obicno ga otkrivamo ako ekspozicija parama
zive traje vise od 7 godina. Javlja se bilateralno i odrzava i vise godina
po prestanku ekspozicije.
Klinička slika intoksikacije metil-Hg:

Najraniji simptomi su parestezije, poremečaji kolornog vida, koncentrično
suženje vidnog polja, gubitak vida, dizartrija i ataksija.
Biomarkeri koje mozemo odrediti u slucaju ekspozicije i otrovanja zivom:

- Urin - nivo zive u urinu predstavlja kumuliranu kolicinu zive u bubrezima
(biološki maksimalno dozvoljena koncentracija 35mikrograma/g
kreatinina – izmjerena ujutru prije početka rada),
- Krv - nivo žive u krvi predstavlja akutnu intoksikaciju (biološki
dozvoljeno do 15 mikrograma/litru)
Maksimalno dozvoljena koncentracija žive u zraku radne sredine (PEL) za
osmočasovno radno vrijeme od 0.5 microg/ m3. Procjena radne sposobnosti
ovisi o posledicama ali se treba vrsiti kontrola koncentracije u krvi i urinu.
Tretman:
Zbog kratkog poluzivota, u slucajevima bez klinickih manifestacija dovoljan je
samo pregled ekspozicije. Ako se radi o akutnom trovanju preko GIT-a onda
se preporucuje gastricna lavaza koja ukljucuje osiromasene soli albuminima
ili formaldehid, također dolazi u obzir i peroralna upotreba medicinskog
ugljena. Ako se unese zivin oksid koji je potencijalno kaustican onda se moze
izazvati povracanje. Pri ozbiljnom akutnom trovanju sprovodi se i
simptomatska (helatni tretman) i antišok terapija.
U slučajevima akutnog otrovanja metalnom živom neophodno je ocjeniti
zdravstveni status respiratornog trakta.
Helatni agensi u terapiji:
- Dimerkaptopropanol
- D-penicilin amin
- Hemodijaliza s infuzionim helatorom (cistein, N-acetil cistein)
39
B.H.
Sposobost živom otrovane osobe za posao:

Ukoliko nakon tretmana ne zaostanu posljedice, radnik se može vratiti u
uslove ekspozicije uz kontinuiran biološki monitoring žive u urinu i krvi.
Neophodno je da sprovede zdravstvenu kontrolu za 3 mjeseca. Ako poslije
hroničnog otrovanja zaostanu specifična oštečenja organa ili sistema, radnik
trajno nije sposoban da radi u uslovima ekspozicije živi. Ako je koncentracija
žive u urinu ispod 100 microg/L uz odsustvo simptoma, radnik je sposoban za
rad. Ako koncentracija žive u urinu prelazi 100 microg/L, radnik se mora
izdvojiti iz ekspozicije i privremeno je nesposoban za posao. Akutna otrovanja
živom predstavljaju nesreću na radu, a trajni poremećaji zdravlja se smatraju
profesionalnim oboljenjem.
40
B.H.
12. OLOVO (Pb):
Olovo je sivkasto plavi metal, mekan, loš je provodnik elektriciteta i topline.

Glavni su mu izvori na radnom mjestu olovne pare ili olovna prasina, dok
najvecu opasnost predstavlja izlozenost olovnim oksidima. Tek nakon
akumulacije toksičnih količina olova u organizmu razvijaju se kl. simptomi.
Izvori olova su: topionice, livnice, štamparije, proizvodni pogoni boja i lakova,
pri zavarivanju i u industriji akumulatora, olovne rude (galenit, cerusit). On je
kancerogen II reda.
Apsorpicaja olova:
1. Inhalacija
2. Ingestija
3. Olovo iz benzina se može direktno apsorbovati preko kože.
Nakon apsorpcije 97% olova veze se za membranu eritrocita ili hemoglobin, a

preostali dio se nalazi u plazmi vezan za proteine. Ciljni organi su mu: koštana
srz, jetra, bubrezi i mozak. Kostana srz predstavlja mjesto njegovog konacnog
nakupljanja i u njoj se nalazi oko 90% od njegove ukupne kolicine u
organizmu. Kumulirano olovo se u kostima zadržava sa poluživotom 20
godina.
Olovo se izlučuje iz organizma:
- 90% urinom, jedan dio preko stolice,
- Mali dio znojenjem, preko kose i nokata,
- Olovo prolazi placentu i može se naći u plodu od 12. – 14. nedjelje
gestacije.
Toksicnost olova:
Klinički su najučestaliji neurološki, hematopoetski, gastroenterološki,
kardiovaskularni i reproduktivnni poremećaji zdravlja. Olovna otrovanja su
često reverzibilna, ali usljed dugotrajne profesionalne ekspozicije olovu mogu
se razviti hronična, ireverziblna oštećenja ciljnih organa i sistema.
Trovanje olovom:
Trovanje olovom nastaje nakon ekspozicije velikim koncentracijama olova,
kada mu je koncentracija u krvi obicno 40-60 mikrograma/dl razvija se
klinička slika otrovanja.
41
B.H.
Simptomi trovanja su obicno nespecificni na pocetku, jedva primjetni i to su:

- CNS (apatija, umor, iritabilnost, glavobolja, smanjena koncentracija,
smanjen san, pad pritiska),
- GIT (abdominalne kolike, amenoreja, mucnina, konstipacija, diareja),
- Muskuloskeletni sistem (artralgija i mialgija).
Manje uobičajni simptomi - tremor, toksicni hepatitis i akutni artritis.
Otrovanja visokim koncentracijama uvode bolesnika u delirij, komu i
konvulzije i javlja se olovna encefalopatija.
HRONICNA EKSPOZICIJA:
1. Koštana srž: hemotoksicni efekti; izaziva mikrocitnu i hipohromnu anemiju.
Eritrociti postaju fragilni i kratkog su vijeka.
Tu nalazimo 2 procesa:
a. Skracen vijek eritrocita sa ubrzanom hemolizom
b. Poremecaj i inhibicija hemosinteze
Ove anemije se karakterisu blokadom sazrijevanja eritrocita, snizena je
sinteza hema i portoporfirina, zeljezo se manje ugrađuje a u centrar molekula
- ugrađuje se cink. Eritrocit koji sadrzi cink-protoporfirin ima sposobnost
fluoeresciranja koje se uocava na krvnom razmazu. Uz deficijenciju zeljeza
obicno ide i retikuloza sa bazofilnim punktacijama tj. javljaju se bazofilno
punktirani eritrociti. Otrovanost remeti i dehidrataza-gama-aminolevulonske
kiseline (ALAD) a to je enzim koji ubrzava stvaranje porfobilinogena iz dvije
molekule aminolevulonske kiseline. Ona se nakuplja i izlucuje u urinu.
Kaproporfinogen oksidaza i ferohelataza su takodjer smanjene sto dovodi do
depresije ugradjivanja zeljeza na portofirinsku strukturu. Olovna anemija je
blaga sa smanjenim brojem eritrocita, smanjen je hemoglobin i hematokrit,
eritrociti su mikrocitni, prisutni su bazofilno punktirani eritrociti i
retikulocitoza, i javlja se kada je koncentracija olova u krvi ≥80µg/L.
2. Mozak:
Pri koncentraciji od 100/L periferna neuropatija, a pri koncentraciji > 30
µg/dL usporena nervna provodljivost na gornjim ekstremitetima. Pri
koncentraciji od 30-50 µg/dl javljaju se sledeci simptomi:
- Produzeno vrijeme reakcije,
- poremecaj vizuelno-motorne koordinacije i
- poremecaj ponasanja, sto utice na radnu sposobnost i sigurnost na
radu.
42
B.H.
3. Bubrezi (hipertenzija)
Spazmogeno djelovanje olova na glatku muskulaturu krvnih sudova.
Ostecenje renin-angiotenzin sistema i povecan odgovor podrazenih alfa-2
adrenergickih receptora i beta adrenergickih i dopaminergickih receptora. To
dovodi do ostecenja srce, pa je rizik od KVS bolesti i mozdanog udara veca.
Moze doci i do gubitka renalne funkcije, a porastom vrijednosti uree i
kreatinina sto predstavlja olovnu nefropatiju. Javlja se fibroza intersticija,
disfunkcije tubula (može se ispoljiti povećanom koncentracijom mokračne
kiseline u krvi i taloženjem njenih kristala u tkivima – GIHT) i vaskularne
promjene na arterijama i arteriolama. Smanjena je resorpcija glukoze i
aminokiselina, a povecana koncentraciija mokracne kiseline u krvi gdje ona
talozi svoje kristale (olovni giht) i nastaje Fanconijev trijas:
- Hiperacidurija
- Glukozurija
- Hipofosfatiemija
4. Reprodukcija:
Stetni efekti olova na reprodukciju su sledeci:
1. Patoloska morfologija (teratospermija) i smanjen broj spermija
(hipospermija),
2. Impotencija
3. Astenospermija,
4. Poremecaji ovulacije, sterilitet, spontani poremećaji, amenoreja,
5. Rađanje prematurusa, mentalna retardacija
6. Kongenitalne malformacije
7. Usporen rast djeteta
8. Ostecenje sluha i vida
Dijagnoza ekspozicije ili otrovanja olovom:

Biomarkeri: određivanje koncentracije olova u krv, urin, vrijednosti
eritrocitnog protoporfirina, cink-protoporfirin, gama aminolevulonske
kiseline.
Ako je koncentracija olova u krvi ≥60mikrograma/dl ili srednja vrijednost u
predhodnih 6 mjeseci ≥50mikrograma/dl ili ako se utvrde zdr. poremecaji sa
rizicnim koncentracijamah olova u krvi radnika, treba izdvojiti iz ekspozicije.
Ako mu kontrolne koncentracije olova u krvi 2 x budu ≤40mikrograma/dl
moze se vratiti na radno mjesto ali mora opet mjeriti za jedan mjesec.
43
B.H.
Helatna terapija:
Upotreba helatne terapije je opravdana kada je koncentracije olova u krvi
>100µg/dL. Kontraindicirana je u trudnoći.
- Dimerkaptopropranol, D-penicilin amin, hemodijaliza sa infuzionim
helatorom.
Prevencija otrovanja s olovom:

Potrebna je kontinuirana kontola koncentracije olova u krvi izloženih radnika
svakih 6 mjeseci. Ako koncentracija olova u zraku radnog ambijenta prelazi
jednom izmjerenu koncentraciju 30 microg/m3, neophodno je uvesti
kontinuirani ambijentni monitoring na radnom mjestu. Zabranjuje se rad na
mjestu u kojem se srednja koncentracija 8–satne izloženosti olovu 30
microg/m3. Važno je istaći da je granična vrijednost za izdvajanje radnika iz
ekspozicije olovu pri koncentracijama olova u krvi 50 ili 60 microg/dl, a
povratak na radno mjesto dva puta utvrđena vrijednost ≤40 microg/dl.
Izvori olova u okolišu:

- Vodi za piće,
- Gotovo svakoj vodi i hrani kupljenoj u trgovini,
- Homeopatskim remedijima,
- Makrobiotskoj hrani.
44
B.H.
13. HLOR I ORGANOHLORNI SPOJEVI
Hlor je plin zuckastozelene boje, oštrog mirisa, tezi od vazduha, hemijski vrlo
aktivan, pod određenim uslovima može preći u tečni. Siroko se upotrebljava
u domacinstvima i industrijskoj proizvodnji. Najšira mu je upotreba za
dezinfekciju voda, a u domacinstvu za ciscenje i dezinfekciju. Pripada skupini
nadrazljivaca. Nadražljivci su spojevi koji u kontaktu sa sluznicama ociju i
respiratornog sistema izazivaju podražljive simptome konjuktiva, nosne
sluznice i traheje. Stoga radnik mora napustiti ekspoziciju.
Ekspozicija hloru i njegovim spojevima može biti ostvarena:

- Inhalacijom,
- Ingestijom,
- Preko kože.
Akutno trovanje:
Udisanje hlora refleksno remeti ritam disanja i ono postaje nepravilno,
konvulzivno. Hlor djelujuci na sluzokoze dovodi do otpustanja nascentnog
kisika koji zbog jakog oksidirajuceg dejstva postaje protoplazmatski otrov.
Plućni parenhim je ostecen i mora nastati hiperhloremična acidoza. Ozbiljna
trovanja mogu dovesti do refleksnog prestanka disanja i ugusenja.
Simptomi akutnog trovanja su:
- Kašalj, otežano disanje, gusenje
- Iritacija sluznice grla, bol u grudima, vrtoglavica
- Povračanje, pecenje i suzenje ociju, peckanje u nosu, abdominalna bol
Prekidom ekspozicije davanjem kisika i tecnosti simptomi se povuku u roku
od 6h.
Hronicna ekspozicija:
Ekspozicija hloru prvobitno rezultira akutnom slikom. Nakon akutnog
trovanja mogu ostati i trajni simptomi bolesti pluca, poput astme ili sindrom
reaktivne disfunkcije pluca (emfizem) pogotovo kod osoba koje su vec prije
imale bolesti na plucima. Hlor je potencijalni kancerogen i studije su pokazale
povezanost izmedju karcinoma mokracne besike, rektuma i kolona.
45
B.H.
ORGANOHLORNI SPOJEVI:
To su spojevi hlora i ugljikovodonika. Tu spadaju:
1. Polihlorirani bifenili
2. Dioksini i furani (nastaju u proizvodnji pesticida i pri izbjeljivanju
celuloze, papira i kartona).
Polihlorirani bifenili:
To su spojevi u kojima su 1 ili vise atoma H benzenskog prstena zamjenjeni
hlorom, bromom, jodom ili drugim halogenim elementom. Vrlo su zapaljivi i
hlapljivi, otporni i dobri su izolatori. Koriste se pri izradi plasticnih masa, za
podmazivanje, vakumske pumpe, boja, itd.
Apsorpcija je preko pluca inhalacijom a moze i preko koze, GIT-a, hranom i
cigaretama. Topiv je u mastima, prolazi barijere i ulazi u posteljicu i majcino
mlijeko. Okolisna ekspozicija je u kucama koje su blize industrijskih pogona,
elektrodistribucije, konzumiranja hranom (ribom).
Profesonalna izloženost PCB – radnici koji popravljaju transformatore i
radnici na čistoći tj. radnici koji uklanjaju štetni otpad.
Efekti: Akutna trovanja su rijetka ali nakon hronicne ekspozicije javljaju se:
mucnina, povracanje, umor, slabost, smanjenje apetita i tjelesne tezine,
iritabilnost, nesanica, glavobolja. Iritacija konjuktiva i respiratornog sistema,
na kozi se javljaju: edem, eritem i ekcem, hlorakne (zbog upale lojnih
zlijezda), i hiperpigmentracija, hiperkeratoza a na noktima diskoloracija, te
diskoloracija na licu. Hepatomegalija, povecana koncentracija serumskih
triacilglicerola, poviseni jetreni enzimi, poliuneuropatije, parestezije. Djeluju i
imunosupresivno, povećana je sklonost infekciji.
Potencijalni je kancerogenik (sumnja se da uzrokuje melanom, tumore mozga
i bubrega, izaziva pobacaj, kongenitalne anomalije, smanjenu porođajnu
tezinu, zastoj u rastu).
Iskustva epidemiooških incidenata uzrokovanih sa PCB:

YUSHO bolest – u Japanu u gradu Yushou došlo je do kontaminacije jestivog
ulja PCBs-om u pogonu prerade rižinog ulja. To je sindrom koji obuhvata,
disfunkciju jetre, hlorakne, metabolički poremečaji sa hiperlipidemijom i
simptomi od strane centralnog nervnog sistema. Zabilježeni su teratogeni
učinci u obliku hiperpigmentacije kože, displazije sluznica i konjuktiva.
U slučaju trovanja sprovode se sledeće mjere: gastrična lavaža, medicinski

ugalj, dekontaminacija kože te simptomatska terapija.
46
B.H.
Potrebno je zabraniti upotrebu PCB (Polihlorirani bifenil) jer zagađuju

okolinu, ulaze u lanac ishrane, unistavaju biljke i zivotinje i ponistavaju
ekosintezu. Dugo se kumuliraju u organizmu (oko 7 godina) ima uticaj na
potomstvo a nema specificne terapije da pospjesi izbacivanje iz organizma.
47
B.H.
14. ORGANSKE ISPARLJIVE SUPSTANCE:
Organski isparljive supstance su organske hemijske komponente koje su

veoma efektivno isparljive u odnosu na druge supstance. Nalaze se u tećnom
ili gasovitom obliku i isparavaju na sobnoj temperaturi. Lipofilne su pa
dovode do znakova otrovanja na koži, jetri PNS i CNS. Imaju sposobnost
bioaktivacije i indukcije enzima Citohrom P-450, vezuju se na ćelijske
makromolekule, proteine, lipide, DNA i RNA. Organski isparljive supstance
koriste se u skladistu, bojenju zidova, kucanstvu, olovnoj i papirnoj industriji,
u medicini kao anestetici, narkotici, u ciscenju i odrzavanju.
Ekspozicija:
1. Akutna trovanja:
Najcesce su to incidenti kratkotrajne izloženosti niskim koncentracijama
- koji izazivaju glavobolju, mucninu, povracanje, smanjenje vida, iritaciju
oka, nosa i ždrijela, visoke koncentracije izazivaju - konfuzija, dijareja,
otezano disanje i zamor, a kod vrlo visokih koncentracija - moze doci do
depresije CNS-a, srčane aritmije i kome. Dugotrajna ekspozicija na kozi
izaziva osipe, ekceme, i povecanu apsorpciju hemikalija preko koze.
2. Hronicna ekspozicija:
a) Hronicna toksicna profesionaln encefalopatija – dijagnosticifira se u
prisustvu perzistentnih simptoma: Perzistentna glavobolja, umor,
smanjenje koncentracije, konfuzija, smanjenje memorije. Ima 3
stadijuma:
- Tip I: prisutni samo simptomi,
- Tip II: simptomi + poremecaj ponasanja ili kognitivni poremecaji,
- Tip III: izrazena dismenoreja.
Simptomi i znaci koji upučuju na hroničnu toksičnu encefalopatiju:

- Senzitivni poremecaji: parestezije, smanjenje vida i sluha
- Psihički: poremecaj ličnosti, nervoza, depresija, apatija, iritabilnost
- Kognitivni poremecaji: smanjeno pamcenje, konfuzija,
dezorjentacija
- Poremecaji motorike: slabost u rukama, umor, tremor.
Rizik za razvoj HTPE se povećava ako predhodno postoji koronarna
srčana bolest, aritmija, alkoholizam, hepatitis, hronična obolj. kože.
48
B.H.
b) Reprodukcija – djelovanje na reprodukciju se ispoljava kao:

Promjene u menstrualnom ciklusu, spontani pobačaji, malformacije
ploda, smanjenje broja i pokretljivosti spermija, hipospadija,
kriptoehizam u novorođenčadi, češće pojavljivanje ektopičnih trudnoća.
c) Krv: Aplastična anemija, leukemija.
d) Urogenitalni: Glomerulonefritis.
e) Kancerogeno dejstvo:
- benzen, aromatski ugljovodonici: leukemija,
- vinil hlorid: angiosarkom jetre
- Benzidin: karcinom mokracne besike
- Formaldehid: karcinom paranazalnih sinusa
Najčešća otrovanja se dešavaju supstancama:

Metilni alkohol:
Trovanje-unosom on se slabo metabolizira i ne razgradjuje do C02 i H20 nego
na formaldehid i mravlju kiselinu, koji vode organizam u acidozu. Ima fazu
latencije 16-24h i to je opasno jer nastavlja radnik ekspoziciju, nema znakova
pijanstva. U najgorem slucaju javlja se edem mozga i paraliza disanja a njima
mogu predhoditi vrtoglavica, glavobolja, povračanje i bolovi u trbuhu. Metilni
alkohol ima selektivno djelovanje na retinu i vidni živac. U akutnoj
intoksikaciji javljaju se; fotofobija, magla pred očima, diplopije, bol u očnim
jabučicama. Terapija: dijaliza i pracenje acidobaznog statusa.
Alifatski ugljikovodici:
Skupina organskih hloriranih ili floriranih spojeva. Predstavnik je vinil hlorid
koji je jak otrov jetre. On je i kancerogen – uzrokuje angiosarkom jetre.
Uzrokuje vazoneurozu pa je kontraindiciran rad kod osoba sa Raynoldovim
sindromom i profesionalne vazoneuroze. Na respiratornom sistemu izaziva
redukciju plućne funkcije, dispneu i simptome slicne astmi. Fluorirani
hlorirani alifatski ugljikovodonici (freoni, frigeni) upotrebljavaju se kao potisni
gasovi u; lakovima za kosu, dezodoransima, sredstvima za čišćenje.
Aromatski ugljikovodici:
Predstavnik je benzen, prolazi barijere i ide u kozu, masno tkivo, mozak, jetru
i kostanu srz. Inhibiraju enzime jetre, imaju antimetabolicke i citogenske
efekte. Akutna otrovanja su rijetka. Ako se desi ekspozicija visokim
koncentracijama dolazi do epi napada, edema pluća, dugotrajne kome.
49
B.H.
Usljed hronične ekspozicije na kozi: eritem, hiperpigmentacije ponekad se

javljaju neuritisi, neuropatije.
Hronična ekspozicija može dovesti do progresivne anemije, leukopenije i
trombocitopenije. Vrtoglavica, glavobolje, mučnina, povračanje, krvarenja
gingiva i očne pozadine. U konačnici može se razviti aplastična anemija koja
dovodi do smrti.
Zaštita: lokalna mehanička ventilacija na radnom mjestu ili portable usisivači.

Zaštitne naočare za oči, štitnici i maske su neophodne za rukovanje s ovim
supstancama. Za kratkotrajnu ekspoziciju određuje se STEL – dozvoljeni prag
nivo kratkotrajne izloženosti, obično ograničen na 15min.
50
B.H.
15. PROFESIONALNE DERMATOZE, ALERGIJSKI

DERMATITIS:
HEMIJSKE MATERIJE RADNOG MJESTA KOJE IZAZIVAJU OPEKOTINE:

Hemijske kiseline (organske i neorganske), baze i organska otapala izazivaju
akutne promjene označene kao hemijske opekotine. Opekotine su
lokalizovane na mjestu kontakta, a intezitet ovisi od vrste materije, vremena i
načina kontakta. U osnovi radi se i inflamaciji i nekrozi kože. Kiseline na
mjestu djelovanja izazivaju koagulacionu, a baze kolikvacionu nekrozu.
Akneformne promjene u profesionalnim uslovima

- ACNAE OLEOSA – nastaju u kontaktu sa sirovom naftom i derivatima,
razni uljima za podmazivanje, rezanje i hlađenje (parafinskim...)
- ACNAE PICEA –su izazvane djelovanjem katrana i njegovih derivata.
Promjene su lokalizovane na izloženim mjestima, posebno na rukama,
podlakticama i preponama i skrotumu u vidu keratotičnih promjena u
folikulima dlaka, komedoni i folikularna papulopustuloza.
- CHLOR ACNAE- halogene akne, nastaju u kontaktu sa polihloriranim ili
polibromiranim ugljikovodonicima, a mogu nastati i poslije udisanja
para hloriranih ugljikovodonika.
Vitiligo toxica – se ne razlikuje od idiopatskog vitiliga, ova depigmentacija

kože se javlja u radnika koji rade sa antioksidativnim sredstvima u proizvodnji
plastičnih masa, ljepka i solubilnih ljepila (derivati fenola, ketahola).
Dishromije – su promjene u boji kože koje nastaju pri poslovima impregnacije

kože i hroničnim intoksikacijama teškim metalima (srebro, živa, arsen).
Obično se razvijaju na mjestima izloženim sunčevoj svjetlosti.
Profesionalne stigme – su promjene kože i njenih adneksa koje nastaju kao

posljedica dužeg djelovanja štetnosti radnog mjesta, slabijeg inteziteta,
fizičke ili hemijske prirode ili kombinovnog djelovanja i jednih i drugih. Pojava
profesionalni stigmi zavisi od individualne reaktivne adaptilnosti kože, od
vrste agensa, njegovog inteziteta, učestalosti i trajanja. Mogu biti prolazne i
trajne. Prolazne stigme nestaju spontano nakon prestanka ekspozicije. Kod
mlinara i pekara to su naslage brašna, kod rudara i ložača taloženje uglja na
koži i oko nokatnih ploča. Prolazne stiigme nestaju upotrebom hemijskih
51
B.H.
mjera. Ukoliko je djelovanje dugotrajno i često se ponavlja, nastaju trajne

hiperkeratoze i hipertrofija kože.
1. ALERGIJSKI KONTAKTNI DERMATITIS:

To je upalna dermatoza alergijskog porijekla i posledica je senzibilitacije kože
tvarima male molekulske tezine (kontaktni alergeni, hapteni). Osnovni
mehanizam je preosjetljivost kasnog tipa (tip IV). Najcešći alergeni su metali
(Ni, Cr, Hg), sastojci plastike, guma, lateksa. Senzibilizacija na Nikl je češća u
zena. Najcesce su promjene na šakama, a moze i na licu, vratu, stopalima.
Sake su najizlozenije a ako se koriste rukavice alergija je onda jaca na
podlakticama. Javljaju se promjene i na kapcima u obliku edema. Na donjim
ekstremitetima glavni uzrok alergije su pesticidi, guma, cement pa i gumene
cizme.
Klinicka slika:
a. Akutni oblik: eritem, edem, papule, vezikule i bule. Prolazi kroz 1-4
sedmice.
b. Subakutni oblik: eritem, manji edem, vezikule, kruste,
c. Hronicni oblik: koza je suha, pomalo infiltrirana uz prisustvo skvama i
ragada, traje mjesecima i godinama sa periodima egzacerbacije.
Dijagnoza: PATCH test (standardni i specificni alergijski, alergeni),

određivanje kasne čelijske preosjetljivosti.
Terapija: borna kiselina rastvor 3%, kortikosteroidne kreme, ako ima
superinfekcija onda je potrebno ukljuciti i antibiotike.
2. ALERGIJA NA LATEKS:
Kada osoba dodje u kontakt sa proizvodom koji ga sadrzi, a kontakt moze biti
kožom, ustima, očima, genitalijama li debelim crijevom:
- Medicinski proizvodi: rukavice, gumeno posudje, lateks zavoji, injekcije,
infuzioni sistem, oprema za dispanzere
- Kucni proizvodi: dude varalice, gumice za brisanje, olovka, cipele,
patike, pelene.
Alergija na lateks se najcesce javlja kod zdravstvenih radnika, radnika u
proizvodnji guma, osoba na hirurskim zahvatima, itd.
Simptomi: Koza postaje suha, ljuskava, ostecena i kao takva olaksava ulazak
lateksa u tijelo. Nastaje crvenilo, mjehurovi, pucanje i ljustenjie koze, svrbež
52
B.H.
otok ili urtika. Mogu nastati i trenutne reakcije tipa 1, nastaju zbog masivne
reakcije tijela na lateks. Simptomi brze reakcije mogu biti lokalni - rinitis,
urtikarija, angioedem, grčevi, snižen krvni pritisak, anafilaksa, šok i smrt.
Dijagnoza: alergolog provodi kožne testove. Postavlja se otkrivanjem

antitijela u krvi povezanih s tipom I reakcijom na lateks.
Terapija: izbjegavanje kontakata sto je jako teško.
3. IRITANTNI KONTAKTNI DERMATITIS:

Jednokratno izlaganje iritansu, javlja se upalna reakcija jasno ogranicena od
zdrave koze, od eritema pa do edema inflamacije, vezikula, krusta, bula,
nekroze tkiva. Iritansi su goriva, nafta, dezinficijensi, kiseline, sapuni, alkohol,
deterdženti.
53
B.H.
16. PROFESIONALNA ASTMA, DIJAGNOZA ASTME
To je hronicna inflamatorna bolest disajnih puteva koja uzrokuje porast

reaktivnosti disajnih puteva sto dovodi do ponavljanih epizoda sviranja
gušenja i stezanja u grudnom kosu kao i kasalj pogotovo noću i u jutarnjim
satima. Ove opstrukcije su povezane sa varijabilnom opstrukcijom disajnih
puteva, a obično si reverzibilne.
Astma se prema nastanku obično dijeli se na dvije grupe:
1. alergijsku (imunolosku) i
2. nealergijsku (inflamatornu).
Rizikofaktori za nastanak astme su:

- predisponirajuci (atopija, bol)
- uzročni (unutrasnji alergeni, profesionalni i okolišni faktori, aspirin)
- doprinoseći (infekcije, ishrana, pusenje, aerozagađenje, prematuritet)
- pogorsavajuci (infekcije, alergeni, napor, lijekovi, hrana, aditivi)
Profesionalna astma je uzrokovana ili podstaknuta uslovima ili specifičnim

agensima radnog mjesta. Prema tome dijeli se na:
1. Alergijsku (senzibilizacija na specificni agens radnog mjesta koji
doprinosi razvoju hronične inflamacije disajnih puteva)
2. Nealergijsku (inhalacija iritanasa radnog mjesta ) i
3. Radom pogordana astma (vec postojeca bilo alergijska bilo nealergijska
astma koja se pogorsava faktorima radnog mjesta ).
Profesionalna astma se javlja na radnom mjestu i vazno je pitati da li se

simptomi smanjuju kod kuce, tokom vikenda, odmora. Ako se pogorsava na
poslu onda se zaista radi o prof. astmi. Mogu je uzrokovati :
1. Spojevi velike molekularne mase proteini polisaharidi i glikoproteini,
2. Spojevi niske MM npr. hapteni koji reaguju sa proteinima u tijelu i
dovode do povećane produkcije IgE (prašinske i skladišne grinje).
Dijagnoza:
 Da li se radi o astmi u vezi sa radom tj. o prof. Astmi (da li trpi astmu,
simptome, da li se simptomi pogorsavaju na radnom mjestu i
poboljsavaju van radnog mjesta, da li je postaknuta specifično
profesionalnom ekspozicijom (analiza radnog mjesta i analiza uzroka)).
Ovaj pristup se sprovodi na osnovu historije bolesti, radne anamneze,
54
B.H.
fizikalnog pregleda, spirometrije, alergoloskih testova,

bronhoprovokativni test metaholinom, eozinofili (upalni markeri) u krvi
i sputumu.
 Da li je bolest uzrokovana ili pokrenuta specificnom prof. ekspozicijom?
a) Stani - nastavi test tj. izdvojiti radnika iz radne sredine i provjeriti
pogoršanje nakon povratka na radno mjesto,
b) Spirometrija,
c) Mjerenje nespecificnog odgovora disajnih puteva,
d) Mjerenje upalnih markera ,
e) Intradermalni alergijski test (PRICK test).
Kriteriji za dijagnozu profesionalne astme.

Zlatni standard su specificni bronhoprovokativni testovi (inhaliranje alergena
s radnog mjesta praceno spirometrijom). Kod nas se to ne radi ali se
pridrzavamo sledecih kriterija:
A. Dg astme,
B. Napad simptoma na radnom mjestu,
C. Udruzenost simptoma astme i rada,
D. Prisutnost 1 ili vise od dole nabrojanih faktora:
1. Profesionalna ekspozicija agensu ili radnom uzroku koji moze
uzrokovati profesionalnu astmu,
2. Signifikantna promjena uzrokovana radom FEV 1 ili PEFŽ,
3. Signifikantna promjena nesfecificnih odg. disajnih puteva
uzrokovanih radom,
4. Pozitivan odgovor na jedan specificni inhalatorni agens radnog
mjesta,
5. Pojava napada asfme sa jasnom udruzenoscu sa ekspozicijom
jednom iritirajucem agensu radnog mjesta.
Rezultati:
A+C= radom pogorsana astma
A+B+C+D2 ili D3 ili D4 =alergijska prof.astma
A+B+C+D5=nealerg. prof. astma
Metaholinski test: Metaholin je farmakološki holinergički agonist koji se

ponaša kao bronhokonstriktivni agens. Asmatičari imaju hipersenzitivne
disajne puteve koji su uobičajni u bronhokonstrikciji. To stanje uzrokuje
udisanje malih količina metaholina što nije slućaj za neastmatičare
55
B.H.
Terapija:
 prekid ekspozicije  beta agonisti
 bronhodilatatori  inhalacioni kortikosteroidi
 antiinflamatorni lijekovi
Procjena radne sposobnosti:

Ona zavisi od klinicke slike, a ima dva kriterijuma za uklanjanje iz zone
ekspozicije. Prvi - Kada spirometrija pokaze znacajna ostecenja u 3
sukcesivna testa provedena u razmaku od najmanje sedam dana uprkos
optimalnoj medicinskoj terapiji tada se oboljela osoba proglasava
nesposobnom za rad. Drugi - Kada se javlja najmanje sest epizoda godisnje ili
jedna epizoda svaka dva mjeseca koji traze inhalaciju ili intravenoznu terapiju
u hitnoj med. pomoći uprkos optimalnoj terapiji.
56
B.H.
17. HIPERSENZITIVNI PNEUMONITIS:
Hipersenzitivni pneumonitis čini skupina imunološki uzrokovanih bolesti,

kojima je zajedničko da upalna reakcija alveola nastaje nakon predhodne
senzibilizacije i ponovnog udisanja prašine organskog porijekla. U toj prašini
se nalaze mikroorganizmi, hemijske supstance koje djeluju kao antigeni.
Patogenetski to je bolest imunokompleksa (tip III) koja je kombinovana sa
tipom I rane preosjetljivosti i tipom IV kasne preosjetljivosti.
Udahnuti antigen aktivira alternativni put komplementa zbog kojeg se

stvaraju hemotoksicni faktori za neutrofilne granulocite i razvoj neutrofilnog
alveolitisa. Aktiviranjem komplementa podsticu se alveolarni makrofazi na
proizvodnju monokina koji ucestvuju u stvaranju granuloma. Zbog
preosjetljivosti uzrokovane imunokompleksima dolazi do ostecenja plucnog
tkiva. U serumu su prisutna precipitirajuca antitijela klase IgG a preovladavaju
supresorsko-citotoksicni limfociti T-8.
Klinička slika:
a) Akutni oblik: 4-6h nakon udisanja antigena razvija se suhi kasalj,
otezano disanje, groznica, temperatura, umor, slabost. Simptomi se
povuku za 24-48h ako nema dalje eskpozicije.
b) Hronicni oblik: nastaje zbog dugotrajnije ekspozicije antigenu.
Posljedica ovog poremećaja je intersticijska fibroza pluca sa znacima
respiratorne insuficijencije i razvoja hronicnog plucnog bola.
Dijagnoza:
Plucni simptomi: dispneja, hipoksija, auskultatorni susnjevi, RTG infiltrati
(difuzno zasjenjenje slično plučnom edemu). RTG promjene su obično
reverzibilne i stanje se poboljsava nakon nekoliko dana. U hronicnom obliku
se razvija difuzna retikuloendotelna slika: dijagnoza se postavlja pomoću CT
pluca, seroloski nalazi (visok titar precipitirajućih antitijela u serumu).
Posljedica dugotrajne izloženosti entigenu je ireverzibilna intersticijska
fibroza sa znacima hronicne respiratorne insuficijencije. Funkcionalni plucni
testovi pokazuju restriktivne smetnje, smanjenje plucnog volumena i
redukcija difuznog kapaciteta.
57
B.H.
18. REPRODUKCIJA:
Reproduktivni organi su osjetljiviji na otrovanja u odnosu na druge organe i

tkiva, pa vrlo male kolicine pojedinih hemijskih materija mogu imati
nepovoljne ucinke u svakoj fazi reprodukcijskog lanca.
Faktori:
1) Hemikalije (pesticidi, gasovi, metali),
2) Fizikalni (zracenje, vibracije),
3) Bioloski (virusi, bakterije, gljivice, paraziti).
Njihovo djelovanje dijelimo na:

A. Na spermije: smanjen broj i promjenjena morfologija spermija
(jonizirajuće zračenje, kadmij, mikrovalno zracenje)
B. Na mestrualni ciklus (uzrokuje poremećaje duzine trajanja, obilnost
krvarenja i dr. kao posljedica mikrovalnog zračenja, vibracija,
formaldehida, otapala i žive).
C. Na plodnost - spontani pobacaji; olovo, živa, jonizirajuće zračenje,
D. Na ishod trudnoce:
a) Niska porođajna tezina: jonizirajuce zracenje, mikrovalno zracenje,
etilen oksid, formaldehid, otapala, polihlorirani bifenili, vinil
hlorid, kadmij, mangan, olovo, ziva)
b) Malformacije ploda (jonizirajuce zracenje, polihrorirani bifenili,
vinil hlorid, kadmij, olovo, ziva)
Mutageni ucinci na spolne stanice u odraslih buducih majki i očeva, otežavaju

zacece ili ga cine nemogucim. Klinicki se odrazavaju kao seksualne disfunkcije
(impotencija ili reducirani libido) te kao promjene u hormonskom statusu
partnera, promjene u spermoigramu i u pravilnostima ovulacije. Česce se
prepoznaju kao subfertilitet ili infertilirtet jednog ili oba partnera. Do
zeljenog zanosenja ne dolazi u razdoblju od 2 do najkasnije 5 godina.
Rizični čimbenici za reproduktivni sistem su materije ili stanja koja dovode do
oštećenja reproduktivnog sistema odraslih ili narušavaju intrauterini razvoj i
zdravlje djeteta. Postoje razne faze u kojoj izloženost rizičnim čimbenicima
može utjecati na reproduktivni proces. Reproduktivni sustav je vrlo složen i
njegovi mehanizmi nisu u potpunosti razumljivi. Izloženosti na radnom
mjestu mogu interferirati s hormonalnim sustavom žena i muškaraca,
menstrualnim ciklusom, razvojem i funkcijom spermija i jajnih stanica,
procesima oplodnje i implantacije, fetalnim rastom i razvojem te procesom
58
B.H.
dojenja. Prije samog začeća neke od opasnosti uključuju smanjenu mušku i/ili
žensku seksualnu želju ili funkciju, mušku i/ili žensku neplodnost te
menstrualne poremećaje. Tijekom trudnoće to su pobačaj, prerano rođeno
dijete ili dijete male porođajne težine te djeca rođena s urođenim manama ili
smetnjama u razvoju. Štetni utjecaji na radnom mjestu ovise o brojnim
čimbenicima poput vrste štetnosti, razini i intenzitetu izloženosti, trajanju te
izloženosti, osjetljivosti pojedinca, te demografskima, prehrambenim i
genetskim čimbenicima te zdravstvenom statusu same osobe.
Najosjetljivije razdoblje za razvoj djeteta za utjecaje toksičnih tvari je 17-56

dana nakon začeća, kada se svi glavni organski sustavi razvijaju. Izloženost
teratogenim tvarima između 1. do 17.dana može dovesti do gubitka ploda,
dok izloženost kasnije u trudnoći (dan 56), može dovesti do funkcionalnih
problema u novorođenčeta, a izloženost nekim opasnostima na radnom
mjestu može biti kancerogeno djelovanje na plod:
1. Metali: teški metali kao što su olovo, živa, kadmij, arsen, litij, antimon, bor,
nikal i mangan imaju štetne reproduktivne učinke u ljudi i životinja. Ostali
metali koji se mogu pojaviti na nekim radnim mjestima, kao što su krom,
bakar, nikal i selen, izazivaju oštećenja reproduktivnog sustava u životinja,
ali njihovi učinci u ljudi nisu dokazani. Izloženost visokoj razini olova prije i
za vrijeme trudnoće najčešće dovodi do neplodnosti, pobačaja,
prijevremenih poroda, niske porođajne težine, pojave bolesti u djeteta,
zakašnjelog razvoja i dojenčke smrti. Kod muškaraca uzrokuje neplodnost i
smanjen razvoj spermija. Ozbiljna oštećenja mozga, gubitak vida i sluha
pokazuju djeca majki izloženih živi. Profesionalna izloženost kadmiju
prvenstveno ide putem udisanja para kadmija. Kod muškaraca uzrokuje
testikularnu nekrozu, testikularne tumore, smanjenje pokretljivosti
spermija. U potomstvu tih muškaraca dokazani su teratogeni učinci. Kadmij
povećava i propusnost posteljice za različite tvari.
2. Pesticidi: Poljoprivredne i šumarske aktivnosti mogu imati značajne rizike

za reproduktivni sustav ukoliko se kemikalijama ne rukuje s pažnjom.
Postoje neki dokazi da izloženost pesticidima može uzrokovati pobačaj,
kongenitalne malformacije, oštećenja središnjeg živčanog sustava, oralne
rascjepe, mišićno-koštane defekte, kromosomske anomalije, prijevremene
porode, nisku porođajnu težinu i smanjenje udova .
59
B.H.
3. Organska otapala: Postoji povezanost između izloženosti organskim

otapalima, malformacija dojenčadi i pobačaja tijekom trudnoće. U
djelatnosti zdravstva izloženost otapalima može biti problem na različitim
odjelima: patologiji, kliničkim laboratorijima, endoskopiji, radiologiji,
sterilizacijskim jedinicama, itd. Potencijalni rizici su etilen-oksid,
glutaraldehid i formaldehid.
4. Anestetički plinovi - Istraživanja pokazuju jake dokaze o povezanosti

plinova koji se otpuštaju tijekom anestezije i loših reproduktivnih ishoda,
uključujući i mutagene i karcinogene učinake na plod. Najčešće uzročnik je
dušikov oksid.
5. Biološki čimbenici - Biološki čimbenici koji uzrokuju bakterijske, virusne,

gljivične i parazitske infekcije mogu predstavljati značajnu opasnost za
trudnice. Izvori bioloških opasnosti su ljudski, životinjski i biljni proizvodi.
Neki od njih mogu uzrokovati morbiditet majki a neki mogu imati izravne
učinke na plod, što može rezultirati pobačajem, intrauterinom smrću ploda
i urođenim manama: rubeola, citomegalovirus i hepatitis.
6. Ergonomski čimbenici - uključuju prilagodbu tijela te vrstu pokreta koji su

potrebni za obavljanje posla. Ako je radno mjesto dobro prilagođeno
fiziologiji žene, žena u trudnoći može raditi svoj dosadašnji posao, osim
zadnjih 6-8 tjedana, kad se očekuje pad radnog kapaciteta.
7. Fizikalni čimbenici - Izloženost prekomjernoj buci, ekstremnim

temperaturama, vibracijama i ionizirajućem zračenju utječe na
reprodukciju. Ovi fizikalni čimbenici utječu i na muškarce i žene, međutim,
posljedice koje izazivaju na reprodukciju se razlikuju.
8. Ionizirajuće zračenje - može imati teške i razorne učinke na reprodukciju.

Ovi učinci imaju negativne ishode tijekom trudnoće ili tijekom dužeg
perioda u obliku genetskih ili kromosomskih mutacija. Izloženost
ionizirajućem zračenju može uzrokovati širok spektar bioloških učinaka.
Najkritičnija molekularna meta je DNK. Učinci ionizirajućeg zračenja
razlikuju se po prirodi i ozbiljnosti prema gestacijskoj dobi kada se izlaganje
dogodilo. Mogući ishodi su intrauterina smrt, kongenitalne abnormalnosti,
oštećenje rasta i živčanog sustava djeteta.
60
B.H.
19. SILIKOZA:
Silikoza predstavlja fibrozu pluća uzrokovana inhalacijom i akumulacijom

prasine slobodnog SiO2 u plucima. Glavni izvori SiO2 su kvarc, kristobalit,
tridimit. Profesionalni rizik imaju rudari, staklari, radnici u kamenolomu,
staklari. Oboljenje čine patohistološke i patoanatomske promjene:
hiperpigmentacija pluća, ćeste pleuralne adhezije, znaci emfizema, pojava
monocitnog alveolitisa, nodoznog alveolitisa i formiranja silikotičnih čvorića.
Nakon inhalacije cestica SiO2 se zadrzavaju u alveolama gdje izazivaju

inflamatorni odgovor. Makrofagi fagocitiraju te čestice ali nakon njihovog
raspadanja oslobadjaju se proteoliticki enzimi koji poticu destrukciju i upalu.
Aktiviraju se neutrofili i plazma celije. Proces se stalno ponavlja i rezultira
fibrozom pluca. Glavnu leziju cini silikoticni cvoric koji je izvrađen od
kolekcije makrofaga natovarenih prasinom i SiO2 a u intersticijumu su
prisutna retikulinska vlakna. U centar silikoticnih cvorica smjestaju se
kolagena vlakna. Ako je cvoric <1cm to je jednostavna silikoza a ako je >1cm
to je progresivna masivma fibroza. Pojava čvorića nije glavna karakteristika.
Sve te promjene dovode do ostečenja plucne funkcije i to restriktivnih
smetnji ali se mogu javiti i opstrukticne smetnje ventilacije zbog hronicnog
opstruktivnog bronhitisa i emfizema pluca.
Silikoza se prema toku dijeli na :

1. Akutnu silikozu: razvija se u roku od 2 godine nakon izlozenosti i obicno
smrtno zavrsi a najcesce se javlja kod radnika u tunelogradnji pri
ekspozociji granitne prasine.
2. Ubrzanu silikozu: otkrivamo je nakon 5 do 15 god. Izlozenosti.
3. Hronicnu silikozu: postaje evidentna nakon 20 godina izlozenosti.
Dijagnoza:
- Radna anamneza – profesionalna ekspozicija SiO2 u mladosti, radno
mjesto tokom radnog staža, pacijenti koji imaju jednostavnu silikozu,
mogu biti bez simptoma, a pacijenti sa razvijenim simptomima se žale
na dispneju i kašalj.
- Rtg pluća – silikozni čvorići su obićno locirani u gornjim lobusima.
Plućna masivna fibroza se na primjeru silikoze opisuje kao masa >1 cm.
Kavitacija večih masa je obično povezana sa tuberkulozom. Hilusni i
medijastinalni limfni čvorići su obično povećani i mogu kalcificirati.
61
B.H.
- Funkcionalni testovi pluca.
Komplikacije:
a) Tuberkuloza pluca najcesce
b) Karcinom pluca ,
c) Gljivicna oboljenja,
d) Sklerodermija,
e) Plucna hipertenzija i cor pul.
f) Bolesti bubrega
g) Glomerulonefritis
Terapija:
- prekid ekspozicije,
- prekid pusenja,
- kisik,
- lijekovi za srcanu insuficijemciju,
- tretirati tbc
Prognoza: Pacijenti koji boluju od jednostavne silikoze imaju dobru prognozu za

razliku od pacijenta sa masivnom fibrozom i drugim komplikacijama koji imaju
lošu prognozu.
62
B.H.
20. PNEUMOKONIOZA:
To je fibrozna bolest pluca uzrokovana inhalacijom ugljene prašine i drugih

ugljenih materija kao sto su grafit i čađ. Javlja se kod rudara, radnika u
kamenolomu, na separaciji.
Patofiziologija: alveolarni makrofazi igraju centralnu ulogu kao medijatori
upalnog procesa, pojačani neutrofilima. Mogu se otkriti brojni imunološki
poremećaji, uključujući povećan nivo IgA, IgG, komplementa, antinuklearnih
antitijela i reumatskog faktora.
Osnovna patološka lezija je ugljena sjena koja je građena od makrofaga koji su

ispunjeni ugljenom prasinom i kolagena koji se nalazi u zidovima respiratornih
bronhiola i alveola. Nastaje emfizem koji potice alveolarnu destrukciju zbog
oslobodjenih proteolitickih enzima iz inflamatornih celija.
U toj ugljenoj prasini budu i čestice Sio2 pa bolest slići silikozi. Nakon obicno 20
god ili vise od ekspozicije ugljenoj prašini se javljaju simptomi: kašalj koji je
osobitno provociran pušenjem, dispnea. Kod jednostavne pneumokonioze
simptoma nema.
Dijagnoza:
1. Radna anamneza – pacijent sa jednostavnom pneumokoniozom nemaju
simptoma, u razvijenoj kliničkoj slici žale se na dispneju i kašalj, koji je
osobito provociran pušenjem.
2. Rtg – otkriva okrugle cvorice u sredisnjim i donjim zonama pluca, ako su
promjene vece od 1cm radi se o masivnoj plucnoj fibrozi.
Moze doci i do nekroze pluca kao i do sekundarnih infekcija.
Reumatska pneumokonioza kopača uglja ili Kaplanov sindrom, gdje rtg otkriva
progresivno razvijene čvorice koji mogu prekriti pluća i mikroskopski ličiti na
reumatske čvorice. Moze a i ne mora da se javi artritis.
Komplikacije: opstruktivna bolest pluća, bronhitis i emfizem, tbc, karcinom.

Terapija:
- Prekid ekspozicije, prekid pusenja, ostalo kao i kod silikoze.
Prognoza: pacijenti sa masivnom fibrozom rizik od kardiopulmonalne

insuficijencije i infekcije.
63
B.H.
21. STRES, DISTRES I UTICAJ PSIHOSOCIJALNIH

FAKTORA:
Stres na radu je emotivna kognitivna bihejvioralna i psihološka reakcija na

neprijatne i štetne aspekte rada i radne okoline ili radne organizacije. Osnovna
karakteristika stresa je visok nivo distresa.
Reakcija organizma na stres:

Uključuje tahikardiju, povećan ritam disanja kao posljedicu povećanog priliva
krvi više u mišiće nego u druge organe. Povećano lučenje adrenalina i
noradrenalina utiče na porast glukoze, slobodnih masnih kiselina u krvnoj struji
što oslobađa veliku količinu energije. Vrlo brzo nakon akcidentalne situacije
organizam se vraća u u ravnotežu.
Fiziologija stresa:
Za fiziologiju stresa važno je poznavanje dvije neuro-endokrine osovine. U fazi
stresa luči se kortikotropin oslobađajući faktor (CRF), koji podstiće adenofizu na
lučenje adrenokortikotropina (ACTH). ACTH nadalje izaziva lučenje
adrenokortikalnih hormona iz kore nadbubrežne žlijezde od kojih je
najznačajniji kortizol. Stes u roku od nekoliko minuta dovodi do povećanja
lučenja kortizola i do 20 puta.
Funkcije kortizola u organizmu:

- Stimuliše glikoneogenezu u jetri, utičući na porast rezervi glikogena u jetri,
- Umjereno smanjuje korištenje glukoze u svim stanicama u organizmu
utičući na porast glukoze u krvi,
- Smanjuje zalihe proteina u skoro svim stanicama osim u jetri te na taj
način povećava koncentraciju proteina u krvi i jetri.
- Podstiče mobilizaciju masnih kiselina i njihovo korištenje za dobijanje
energije,
- Ima antiinflamatorno dejstvo i utiče na supresiju imunološkog sitema.
64
B.H.
Efekti aktivnosti simpatikusa u stresu:

1. Povećava se krvni pritisak,
2. Povećava se dotok krvi u aktivne mišiće, a smanjuje dotok krvi u organe
koji ne učestvuju u motornoj aktivnosti,
3. Porast staničnog metabolizma u cijelom organizmu,
4. Porast nivoa glukoze u krvi na račun glikolize u jetri i mišićima, a povećava
se snaga mišića i mentalna aktivnost.
Stres na radu je normalna pojava i moze djelovati provocirajuće ali ako je

intenzivan kontinuiran ili stalan osoba se ne moze nositi s njim i u odsustvu
podrske on postaje negativan fenomen koji dovodi do razvoja bolesti i
psiholoskih problema.
Takve osobe se osjecaju kao napuhani balon koji svakog trenutka moze puknuti.
Neki efekti su i depresija, nesanica, hronicni umor, anksioznost, gubitak
samopostovanja, emocionalna nestabilnost, zloupotreba alkohola i pušenja.
Ako stres duze traje – dolazi do hipertenzije sa prijetecim komplikacijama na

srce, cerebrovaskularnih oboljenja, muskuloskeletnih oboljenja, stres-peptickog
ulkusa, upale zucne kese.
Stres smanjuje imunitet pa radnik biva izlozen infekcijama pa cak i malignim

bolestima. Prema tom veliki je to zdravstveni problem, veliki su troskovi
lijecenja, dijagnostike, bolovanja, odsustva s posla, invaliditeta radnika pa cak i
prerane smrti.
Osjetljivost na stres:
Mnogobrojni faktori mogu povećati osjetljivost na stres, oni uključuju:
a) Dob – starije osobe i adolescenti se teže nose sa stresnim situacijama.
b) Spol - žene su osjetljivije.
c) Tip osobe A (prema Rosenmanu tip B osobe su mirne i ne vole rukovodeće
funkcije, dok su tip A agresivno usmjerene, željne lične afirmacije,
ambiciozne, pa su vise izlozene).
65
B.H.
Glavni stresori su:(13)

 Premorenost  Nedovoljno dobro radno
 Gubitak podrske nadređenih vrijeme
 Strah od gubitka posla  Nedovoljno odmora
 Nejasni radni zahtjevi  Preveliko opterecenje
 Prekidi i smetnje u radu  Losi medjuljudski odnosi
 Nedovoljni planovi rada  Diskriminacija po dobu ili
 Nedostatak sredstava spolu
 Nedostatak podrške kolega
Stres na radu ima dva pojavna oblika:

To su mobing i sindrom izgaranja.
1. MOBING:
Mobing je psihološki stresor na radnom mjestu i odnosi se na neprijateljsku i
neeticnu komunikaciju od stane 1 ili vise pojedinaca koja je usmjerena prema
jednom pojedincu. On biva gurnut u poziciju u kojoj je bespomocan i ne moze
se odbraniti. Te aktivnosti se desavaju barem jednom sedmicno i u duzem
periodu. Mobing ima za cilj da unisti zrtvu pa se kod nje javljaju mentalne,
psihosomatske i socijalne patnje.
Aspekti definicije mobinga:

1. Mobing je vrlo neprijateljska i neetična komunikacija,
2. Sistematično je usmjerena i planirana,
3. Ima svakosedmičnu učestalost u dužem periodu,
4. Ima vrlo jasan cilj: uništiti žrtvu (uzrokovati mentalne, psihosomatske i
socijalne patnje).
Prosječno vrijeme trpljenja mobinga do pojave reakcije žrtve je 15 mjeseci.

Mobing nije bolest vec oblik stresa na radu. Svrstava se u pet kategorija :
1) Pretnja prof. statusu
2) Pretnja licnom statusu
3) Izolacija
4) Prekomjerni rad
5) Destabilizacija
Osoba nema pravo da se zali, ne moze doci do rijeci, ismijavana je, isključuju se
iz društvenog života na poslu, kriju se od nje informacije, dobija besmislene
radne zadatke…
66
B.H.
Faze mobinga:
a) Prva faza - je najčešće nerazrijesen sukob među saradnicima tj.
poremeceni ljudski odnosi,
b) Druga faza - je potisnuta agresija koja prelazi u psihoteror. Osoba gubi
ljudsko i profesionalno dostojanstvo gubi ugled pravo glasa i podrski usljed
poniženja, prijetnji i psihičkog mućenja.
c) Treca faza, osoba postaje vreca za udarce i dezurni krivac za neuspjeh
kolektiva, obilježena je neprekidnim zlostavljenjem osobe,
d) Cetvrta očajnicka borba za opstanak i tada se javlja sindrom izgaranja,
odnosno sindrom hroničnog umora, psihosomatski i depresivni
poremećaji.
e) U petoj fazi uglavnom nakon višegodišnjeg teroroziranja, žrtve obole od
hronične bolesti, napuštaju posao i posežu za suicidalnim izlazom.
Zdravstveni efekti ekspozicije mobingu:

Klinička slika psihičkog poremećaja često odgovara trajnoj promjeni ličnosti.
Najviše se razvija po principu posttraumatskog stresnog poremećaja s prevagom
opsesivno-depresivnog sindroma, a obuhvata neprijateljstvo i nepovjerljivost
prema okolini, stalni osjećaj napetosti, iscrpljenost.
PTSD – postraumatski stresni poremećaj je odgođeni ili produženi stresni

odgovor na provokativnu situaciju ili događaj. Tipična obilježja uključuju epizode
ponovnog proživljavanja traume u kratkotrajnim sječanjima koja se nameću,
snovima ili noćnim morama, izbjegavanje aktivnosti ili okolnosti koja podsjećaju
na traumu, anksioznost i depresija.
2. SINDROM IZGARANJA:
Sindrom izgaranja je stanje tjelesne, emocionalne i psihicke iscrpljenosti, pojava
depersonalizacije i smanjen licni uspjeh u zanimanjima koja ukljucuju
svakodnevni odnos sa ljudima. Sagorijevanje na radnom mjestu se može svrstati
u vrstu „radne depresije“
Osnovne komponente su mu :
1. Emocionalna iscrpljenost (smanjen osjećaj samopostovanja, osjecaj
bespomocnosti, preosjetljivost, depresija, tuga, pesimizam)
2. Depersonalizacija (bezlicni odnos sa klijentom)
3. Gubitak radne sposobnosti (neuspjeh na poslu, neefikasnost,
bezvrijednost)..
67
B.H.
Simptomi sindroma izgaranja:

- Tjelesni simptomi (hronicni umor, nesanica, kvs simptomo, git problem…),
- Kognitivni simptomi (slaba koncentracija, smanjeno opazanje, pamcenje,
paznja; KVS simptomi, hipertenzija, glavobolja, bolovi u leđima, git-u,
naglo debljanje ili mrsavljenje, malaksalost, iscrpljenost itd.),
- Emocionalni simptomi (osječaj gubitka samopouzdanja, osječaj
bespomočnosti, hipersenzitivnost, pesimizam, razočarenje, strah od
odlaska na posao),
- Bihejvioralni simptomi (ljutnja nervoza impulsivnost frustriranost,
povecano uzimanje lijekova i alkohola problemi na poslu i u braku,
smanjen entuzijazam).
Posljedice:
a) Apsentizam
b) Veci broj povreda na radu
c) Smanjena produktivnost osobe
d) Smanjena radna organizacija
e) Povecani troskovi dg th i bolovanja
f) Padom radne efikasnosti i primaoci usluga nisu zadovoljni
Naziv burnout skovao je američki psiholog Herbert Freudenberger 70-ih godina

20. stoljeća. Tim nazivom opisivao je stanje koje nastaje kao posljedica teškog
stresa i visokih očekivanja kod osoba koje rade u tzv. pomagačkim profesijama.
Liječnici i medicinske sestre npr., koji se nesebično žrtvuju za svoje bolesnike,
često završe s „burnoutom“- iscrpljeni, ravnodušni uz potpuni krah adaptacijskih
mehanizama. Danas se termin ne koristi samo u „pomagačkim“ zanimanjima
već može pogoditi bilo koga tko radi na vrlo stresnom radnom mjestu.
Iznenađujuće je koliko je sindrom sagorijevanja zapravo vrlo učestao. Također

je zanimljivo da iako postoje različite definicije ovog sindroma zapravo ga je
teško definirati. Zbog toga postoje teškoće u dijagnosticiranju sindroma
sagorijevanja i teško je reći koliko je rasprostranjen. Smatra se da je i do 10%
zaposlenih osoba danas u određenoj mjeri izloženo sindromu sagorijevanja.
68
B.H.
Tri su glavne skupine simptoma burnouta:

- Emocionalno iscrpljenje osoba se osjeća iscijeđeno i iscrpljeno,
preopterećeno, prisutan je osjećaj kroničnog umora uz osjećaj manjka
energije. Mogu se javiti bolovi u trbuhu i probavne poteškoće.
- Otuđenje od aktivnosti povezanih s poslom: osoba doživljava svoj posao
krajnje negativnim i frustrirajućim. Mogu razviti cinični stav prema radnom
okružju i kolegama. Istovremeno se emocionalno isključuju i udaljuju od
posla kojeg rade. .
- Smanjena učinkovitost: burnout najčešće pogađa svakodnevne aktivnosti
na poslu, kod kuće ili kod skrbi za članove obitelji. Osobe sa sindromom
sagorijevanja su vrlo negativne prema svojim aktivnostima, teško se
koncentriraju, ravnodušni su i smanjeno su kreativni.
FAZE SINDROMA SAGORIJEVANJA:

1. Faza medenog mjeseca - Posao vas veseli, ispunjeni ste entuzijazmom,
osjećate se ispunjeno, nijedan zadatak vam nije pretežak.
2. Realnost - Uočavate da ipak nije sve tako savršeno, šef vam postavlja sve više
i sve teže zadatke. Vi se sve više trudite, radite napornije, razočarenje i
frustracija postaju svakodnevica. Započinju ogovaranja i podmetanja na radnom
mjestu, kući dolazite sve kasnije, a prekovremeni sati se ne plaćaju. Shvaćate da
vas posao ne zadovoljava ni socijalno ni financijski.
3. Faza razočaranja - Upali ste u zatvoreni krug - postajete umorni i nervozni,

naglo mršavite ili se debljate te imate problema sa spavanjem. Osjećate ljutnju i
krivite druge za ono što vam se događa. Otvoreno počinjete biti kritični prema
nadređenima i kolegama. Osjećate se bespomoćno. Anksioznost i depresija
postaju dio vaše svakodnevnice, često ste bolesni.
4. Alarmna faza - Iscrpljeni ste, vaše mentalne i fizičke rezerve su potrošene.

Imate osjećaj stalnog neuspjeha, gubite samopouzdanje i vjeru u sebe. Osjećate
se nesposobnima da napravite bilo kakve promjene u svom životu. Ova faza je
ozbiljna i ako ne potražite pomoć može ostaviti ozbiljne posljedice na vaše
zdravlje. Život vam se sada čini poprilično besmislenim i osjećate konstantni
očaj.
69
B.H.
22. BERILIJUM:
Berilij je metal ekstremno male težine a velike tvrdoče. Koristi se kao sredstvo u
rentgenskim cijevima i aparatima sa X zrakama, lampama i u proizvodnji
nuklearne energije i oruzja. Sa bakrom, niklom i aluminijem gradi tvrde legure
pa se koristi i u avioindustriji za izradu elektroda i stomatoloskih instrumenata.
Unosi se u organizam inhalacijom ingestijom i preko koze. Deponuje se u
plucima jetri i kostima, prolazi kroz placentu i izlucuje se preko bubrega.
Izaziva:
1. Berilijumsku bolest - koja se karakterise hronični kasalji i otežano disanje uz
naprezanje. Pacijent može imati gušenje, bol u prsima i zarenje, groznica,
slabost, umor, gubitak TT. Najosjetljiviji klinički test je poremečaj desaturacije
kiseonika, spirometrijski patološki test (opstrukcija ili restrikcija), nizak difuzioni
kapacitet a na rtg se također vide intersticijske promjene u vidu sitnozrnastih
zasjenjenja kao i bule pa lici na upalu pluca. Prisutna je hilarna adenoptija
obostrano. Razvija se samo kod onih bolesnika kod kojih se otkrije imuni
odgovor na berilijum posredovan ćelijskim imunitetom. Ovaj odgovor je
posredovan T helper celijama i mjeri se testiranjem berilijum limfocitne
proliferacije i upotrebom mononuklearnih stanica periferne krvi ili
bronhoalveolarne lavaze. U krvi je pouzdan 50% a u lavatu 100%.
Siguran kriterij za dijagnozu:

- Potvrda berilijumske inhibicije makrofaga,
- Potvrda blastne limfocitne transformacije.
Dijagnoza se uspostavlja bronhoskopski: biopsija pluća, u urinu i krvi se ponekad mogu naći
povišene vrijednosti Ca.
Dijagnoza:
1. Test berilijum inhibicije makrofaga i blastne limfocitne transformacije u
per. krvi ili lavatu,
2. Bronhoskopija (biopsija),
3. Rtg: Rtg se radi svake dvije god.nakon 5 god.ekspozicije.
70
B.H.
HRONIČNA BERILIJUMSKA BOLEST

Nije izlječiva. Ima faze egzacerbacije i smirivanja. Daje dobar terapijski odgovor
na kortikosteroide, većini pacijenata se daju doživotno.
Berilijum je moguci kancerogen – uzrokuje karcinom pluca.
Veliki broj radnika oboli i od:

2. Alergijski kontaktni dermatitis (akutni dermatitis, ulceracije i granulomi).
3. Nasofaringitis/ traheobronhitis/ pneumonitis/ karcinom pluća.
Suspektan uslov za razvoj hronične berilijumske bolesti:

U oko 80% slučajeva berilijumska bolest je udružena sa genskim markerom
HLA-DP glu69, koji se nalazi u 30 – 40% opće populacije u normalnoj varijanti.
Bolest se također javlja i kod osoba bez markera.
Maksimalno dozvoljene koncentracije ekspozicije za berilijum:

Maksimalno dozvoljena koncentracija za kumulativnu ambijentnu dozu iznosi 2
microg/L, za kratkotrajnu ekspoziciju 5 microg/L. Za biološki monitoring može se
primjeniti analiza berilija u urinu. Vrijednost >20 microg berilijuma/L potvrđuje
ekspoziciju berilijumu. „Normalna“ vrijednost berilijuma za neizloženu
populaciju je 1 microg berilijuma/L.
71
B.H.
23. PROFESIONALNI KARCINOMI :
Maligne neoplazme se pojavljuju u ljudi koji tokom obavljanja svog zanimanja

dolaze u kontakt sa raznim kancerogenima. To je oblik kasnog odloženog
djelovanja ekspozicije fizičkim ili hemijskim agensima (kancerogenicima).
Profesionalni karcinomi po svom histopatoloskom nalazi i klinickoj slici
odgovaraju tumorima koji su izazvani profesionalnim agensima.
Latentni period za nastanak raka koji je u vezi sa profesionalnim zanimanjem je
od 5-30 godina (glioblastom 5 godina, ostali 10 godina).
Profesionalni kancerogenik je svaka supstanca ili kombinacija supstanci koji
uzrokuju porast incidence benigne ili maligne neoplazme, ili bitno skraćuju
latentni period između ekspozicije i nastanka neoplazmi u 1 ili vise
eksperimentalnih vrsta sisara.
Individualni rizici mogu biti povezani sa:
- Dob, spol, rasa
- Pozitivnom porodičnom istorijom za rak
- Stilom življenja i ponašanja; ishrana, pušenje i konzumiranje alkohola,
- Izloženost kancerogenim agensima u okolišu
- Izloženost kancerogenim agensima na radnom mjestu.
Kancerogeni učinak hemikalija se moze ocijeniti:

1. Rezultati nastalih studija
2. Eksperimenti na zivotinjama
Prema međunarodnoj agencija za istrazivanje kancera (IARC-u) kancerogeni se

mogu svrstati:
1. 55 agensa iz okolisa je kancerogeno za ljude (dovoljno dokaza u
epidemiologiji i eksperimentalno),
2. 45 je vjerovatno kancerogeno (dovoljno dokaza eksperimentalno ali
nedovoljno razjasnjeno),
3. Moguci kancerogeni - 191 agens (dovoljno u eksperimenmtima
nedovoljno epidemioloski),
4. Bioloski kancerogeni (hepatitis B i C).
72
B.H.
Kancerogeni metali IARC (profesionalni i okolišni)

Metali i izvor Maligno oboljenje
Arsen
Rafinerija bakra Karcinom pluća
U pesticidima Limfomi, leukemije
U hemijskoj industriji Karcinomi kože
U pitkoj vodi (oralno) i dim cigarete Angiosarkom jetre
Kadmijum
Rafinerija kadmijuma Karcinom pluća
Hromovanje Karcinom prostate
Hromovani pigmenti Karcinom gastrointestinalnog trakta
Nikl
Rafinerija nikla Karcinom pluća
Karcinom nazofarinksa
Karcinom želuca i bubrega
Sarkome
Biološki profesionalni kancerogeni na IARC listi su virus hepatitisa B i C.
Kancerogeni ulaze u organizam kao proonkogeni (promotori) dovode do

metabolicke aktivacije i iniciraju onkogene. Nijedan od poznatih profesionalnih
kancerogena ne uzrokuje razvoj malignog tumora nekog posebnog histološkog
tipa, jedino se zna da azbest uzrokuje mezoteliom.
Profesionalni karcinomi i uzročnici:

1. Tumori RS-a: azbest, aktivno pusenje – latentni period 15-30 godina.
2. Mezoteliom: mezoteliomi tumori koji se razvijaju na poplućnici ili
peritoneumu uzrokovani izlaganju azbestu; izlozenost moze biti
dugotrajna ili kratkotrajna pa cak i pri 40 godina (brodogradilište). Rizik od
nastanka karcinom pluća peterostruko veća + pozitivan pušaćki status.
3. Rak sinusa, grla i PNS-a: formaldehid, nikl, drvena prašina, policiklični
aromatski ugljikovodonici.
4. Krv: za razvoj akutnih i hroničnih leukemija odgovorni su benzen i
jonizirajuće zračenje, latentni period 10-30 godina, jonizirajuće zračenje s
epovezuje sa natankom multiplog mijeloma.
5. Tumor mokracne bešike: aromatski amini, proizvodi nafte, azbest.
6. Rak bubrega: aromatski ugljovodonici
7. Rak stitne zlijezde: zracenje, papiralni i folikularni karcinom
73
B.H.
8. Rak jetre: arsen, vinil hlorid (angiosarkom jetre)

9. Rak GIT-a: prasina, azbest, guma (kolorektalni karcinom)
10. Rak koze: najčešće dijagnostificirani rak kože u profesionalnim uslovima je
bazocelularni i skvamozni rak. Maligni melanom se javlja kao posljedica
akumulacije zracenja. Kancerogenici koji se dovode sa promjenama na koži
su još; arsen, radij, katran, smola, ultravioletno zračenje, različita ulja.
11. Rak CNS-a: lipofilne materije, nafta, formaldehid, vinil hlorid.
12. Probavni trakt: profesionalna udruženost za rak jednjaka postoji u
ekspoziciji azbestu, te proizvodnji piva, gume, obuće i tekstila. Rizik
povećanju pušenje i konzumacija alkohola. Jonizujuće zračenje može
uzrokovati rak želuca.
74
B.H.
24. KADMIJUM:
Mekan, srebrenkastobijeli metal. Do profesionalne ekspozicije dolazi pri

proizvodnji kadmijuma, mali dio se nalazi u zemljinoj kori u obliku ruda. Najveći
dio kadmijumovh jedinjenja se koristi za zaštitu od korozije i proizvodnju nikl-
kadmijumskih baterija i akumulatora. Koristi se još u proizvodnji boja, lakova,
stakala, plastičnih masa, elektronskoj i nuklearnoj industriji.
Glavni put ulaska kadmijuma u organizam je inhalacijom, pored toga ulazi preko
git-a i kože. Najznačajniji depoi kadmijuma u organizmu jesu bubrezi, jetra i
mišići. U tkivima se kadmijum nalazi vezan za metalotioneine. Iz organizma se
eliminiše preko git-a i urinom. Biološki pluživot kadmijuma u ljudskom
organizmu je između 15 i 30 godina. Kadmijum ima veliki afinitet prema
sulfhidrilnim grupama, najpoznatiji je uticaj na enzime koje inaktivira. Oštečenje
bubrežnih funkcija najčešće su prva manifestacija toksičnih efekata Cd i
ispoljavaju se u oštečenjima glomerularne filtracije i tubularne resorpcije.
Klinička slika akutnog trovanja kadmijumom:

Inhalacija visokih koncentracija dimova kadmijuma uzrokuje kliničku sliku koja
podsjeća na metalnu groznicu (groznica, glavobolja, dispneja, bolovi u grudima,
kašalj. Konjuktivitis i rinitis). U blažim slučajevima bolesnik se brzo oporavlja.
Ako su koncetracije kadmijuma bile visoke nastaje klinička slika akutnog
pneumonitisa, bronhopneumonije i edema pluća, koju često prate muka,
gađenje i povračanje. Pri ingestiji kadmijuma javlja se muka, gađenje i bolovi u
trbuhu. U blažim slučajevima brzo prolazi, a u težim slučajevima javlja se
hepatorenalna i kardiovaskularna insuficijencija, nastupa šok i smrt nekoliko
dana nakon ingestije.
Klinička slika hroničnog trovanja kadmijumom:

Dugotrajna ekspozicija kadmijumu najčešće oštečuje bubrežne funkcije, što se
ispoljava kao asimptomatska proteinurija. U težim slučajevima nastaje
aminoacidurija, fosfaturija, kalciturija. Usljed dugotrajne izloženosti kadmijumu
mogu nasati promjene na kostima u vidu osteomalacije i osteoporoze.
Kadmijum je kancerogen I grupe: pojava kancera na plućima i prostati može se

povezati sa profesionalnoj izloženosti kadmijumu.
Procjena inteziteta ekspozicije– obavlja se određivanja kadmijuma u krvi i urinu.
Glavni izvori ekspozicije stanovništva kadmijumu, jeste kontaminirana hrana
(žitarice i riža), i pušenje cigara jer one sadrže od 1 do 2 mikrograma Cd.
75
B.H.
25. KARPAL TUNEL SINDROM
Karpal tunel sindrom je najčešća profesionalna kompresivna mononeuropatija i

jedan od vodecih uzroka radnog onesposobljenja. S obzirom da se karpalni,
fibrokostani kanal ne moze siriti, u slucaju povreda i kompresije u kanalu, npr
upalnog procesa na tetivama, raste hidrostatski pritisak u kanalu, prItiska n.
medijanus i razvija se karpal tunel sindrom - KTS.
Nervus medijanus i devet tetiva fleksora sake smjesteni su u karpalnom tunelu,
vezani na kostanu osnovu karpalnih ligamenata. Canalis carpalis sacinjavaju sa
donje i bocne strane kosti rucja, a njegovu gornju stranu cine poprecni karpalni
ligamenti s tetivama fleksornih misića podlaktice. Sindrom se događa prilikom
kompresije nervus medijanusa u karpalnom tunelu rucnog zgloba.
James Padget je 1854. godine prvi opisa KTS, nastao zbog hronicne kompresije
medijanusa nakn starog prijeloma palcane kosti u visini karpalnog tunela.
Najčešći uzroci kompresije su tenosinovitis tetiva fleksora, palmarne infekcije,
zadebljanje fleksornih tetiva, osteoarthritis i reumatoidni artritis rucnog zgloba,
posttraumatska kompresija, fraktura i luksacije rucnog zgloba. Moguci uzroci su
– profesionalna oštećenja, hormonalne promjene u graviditetu i menopauzi,
degenerativne promjene na zglobovima, dermatomiozitis, sklerodermija,
diabetes melitus. U nekim od ovih stanja nervus medianus je komprimiran
usljed hipertrofije ili edema susjednih mekih struktura ili se razvija difuzna
poineuropatija koja nervus medijanus cini osjetljivim na kompresiju.
Ovaj sindrom je povezan sa određenim radnim manipulacijama kao sto su

snazno stezanje saka, ponavljajuce manipulacije sa sakama, izlozenost ruku
vibraciji. Oboljenje je rasirenije u zena nego muskaraca, starijih (preko 55) nego
mlađih. Moze nastati unilateralno, najcesce je zahvacena dominantna ruka ili
bilateralno.
Profesionalni rizici za razvoj KTS:

1. Ponovljeni pokreti sake u zglobu,
2. Čvrsto stezanje sake
3. Prenaprezanje
4. Prinudan polozaj pri radu
5. Hladnoca
6. Vibracije
7. Kombinacija svih faktora.
76
B.H.
Rizicna zanimanja:
- Daktilograf - Muzicari
- Medicinske sestre - Domaćice
- Hirurzi - Pralje
- Stomatolozi - Građevinski radnici
- Mesari pekari - Razliciti manuelni radnici
Klinicki znaci KTS:

Klinicka slika u tipicnim slucajevima ukljucuje: parestezije, bol i utrnulost u
inervacionoj zoni medijanusa distalno od ručnog zgloba (palac, drugi i treci
prst), izrazenije nocu a osobito u jutarnjim satima sa atrofijom tenera u
odmaklim slucajevima. Obicno su prisutni i senzitivni ispadi, vise izrazeni na
kaziprstu i palcu. Simptomi se mogu pogorsati pri ucestalom koristenju sake, a
ispoljavaju se nekoliko sati nakon aktivnosti, pacijenti navode da ih budi bol
nocu uz osjecaj mravljenja u šaci. Nespretni pokreti palca mogu biti prvi znaci te
slabosti. Pojava trnaca i osjecaj pecenja na radijalnoj povrsini dlana i prva tri
prsta, moze se izazvati i perkusijom volarne strane rucnog zgloba, te forsiranim
pokretima fleksije i ekstenzije u rucnom zglibu (Hoffmann – Tinelov znak).
Diagnoza:
Dijagnoza se pored klasicnih simptoma postavlja pomocu
elektromioneurografske analize. Klasican EMNG nalaz je produzenje distalne
motorne i senzorne latence provodljivosti nervus medijanusa uz reakciju
amplitude M potencijala ili njegovu polifaziju.
Aktivnosti kao sto su drzanje dnevne štampe, voznja automobila, koristenje

alata kao sto su čekić ili busilica mogu uzrokovati eegzacerebaciju procesa.
Specificni znak – Phalenov test, dovodi do izazivanja parestezije za 1 min, ako
rucni zglob dovedemo u poziciju fleksije.
U slucaju KTS anamneza treba da sadrzi:

1. Licne karakteristike, ukljucujuci dob, spol i dominantnu ruku,
2. Prisutnost drugih muskuloskeletnih poremecaja,,
3. Ranije bolesti, radna anamneza
4. Porodicna historija,
5. Socijalna historija – konzumiranje alkohola i cigarete,
prisustvo emocionalnog stresa a radu.
77
B.H.
Liječenje – ovog sindroma zavisi od uzroka, te blagovremenom postavljanju

dijagnoze. Prednost treba dati etioloskom naspram simptomatskog lijecenja.
Ako je uzrok edem pomazu diuretici i kortikosteroidi. Kod akutne pojave
simptomatologije potrebno je provesti adekvatnu imobilizaciju rucnog zgloba
(lagana dorzalna fleksija) podlaktičnom longetom. Longeta se postavlja dorzalno
i ulnarno, a nosi se tri nedjelje stalno, a potom tri do cetiri nedjelje nocu. Mogu
biti korisne ciljane fizikalne procedure.
78
B.H.
26. PROFESIONALNE BOLESTI
Profesionalna bolest je bolest koja nastaje kao direktna i jedina posljedica

stetnostima/ rizicima radnog mjesta. Termin profesionalne bolesti vezan je za
etiolosku osobinu, a razvijene profesionalne bolesti po morfoloskim
karakteristikama bolesti i klinickoj slici su uglavnom identicne bolestima koje
nastaju i zbog drugih uzroka.
Profesionalne bolesti cine uglavnom mali, cesto podcjenjeni dio radnih

zadataka ljekara opce prakse, porodičnih ljekara i klinicara. Kada je radnik
bolestan, nije im svojstveno istrazivati uzrok njegove bolesti, vec se tretman
ogranicava samo na lijecenje. Vrlo cesto lijecenje u slucaju profesionalnih
oboljenja ne pokazuje uspjeh upravo zbog neoykrivanja uzroka koji je doveo do
bolesti, a od kojeg moze zavisiti adekvatan tretman. Izlijecen pacijent vracanjem
u radnu sresinu gdje postoji uzrocna profesionalna stetnost ima pogorsanje i
progresiju bolesti.
Lista profesionalni bolesti FBIH objavljena 2002. godine sadrzi 46 bolesti, među
kojima su bolesti izazvane otrovanjima, profesionalna oboljenja respiratornog
sistema, maligne neoplazme, bolesti kao posljedica buke i vibracija, ukljetenja
živaca, burzitisi zglobova.
Osnovni principi prevencije profesionalnih oboljenja:

- Promociju i podrška radnicima u svim zanimanjima,
- Obezbjeđenje zdravstvenog osiguranja svim radnicima,
- Davanje podrške radnicima u zaštiti zdravlja na način prilagođavanja
njihovog radnog alata i opreme,
- Ergonomsko prilagođavanje rada.
Kontrolom zdravstvenog rizikaradnog okoliša opada incidencija profesionalnih

oboljenja, povreda na radu i bolesti u vezi sa radom. Istovremeno raste
motiviranost za rad, opada apsentizam, raste uspješnost poslovanja i
produktivnost radne organizacije. Medicina rada je zadužena za prepoznavanje,
prevenciju i priznavanje profesionalnih oboljenja.
79
B.H.
Postupak istraživanja profesionalne bolesti podrazumijeva da specijalista

medicine rada poznaje toksikologije, hijenu rada i ergonomiju. Istraživanje
radnog mjesta ima za cilj otkriti štetnosti i smanjiti njegov rizik, a time i
profesionalna oboljenja.
Klsifikacija bolesti prema štetnosti radnog mjesta:

- Profesionalna bolest -> bolest je nastala kao direktna i jedina posljedica
izloženosti štetnostima na radnom mjestu.
- Bolest u vezi sa radom -> bolesti su kojima je štetnost radnog mjesta
samo jedan od mnogih uzročnih faktora.
Bolesti u vezi s radom se dijele na dvije skupine:

1. Bolesti u čijem nastanku, štetnosti s radnog mjesta nemaju nikakvu ulogu
(npr. Astma daktilografa izazvana polenom).
2. Bolesti koje mogu biti pogoršane na radu (npr. Pogoršanje astme koju
osoba boluje od djetinstva nadražljivcima radnog mjesta).
80
B.H.

MEDICINA RADA 19 Print-2na11218749195577021289 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

MEDICINA RADA 19 Print-2na11218749195577021289 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERZITET U TUZLI

1. CILJEVI I ZADACI MEDICINE RADA: .............................................................. 3

1. CILJEVI I ZADACI MEDICINE RADA

Zadaci medicine rada:

A osnovni zadaci strategije razvoja medicine rada u nas su:

Katedra medicine rada - je glavna doktrinalna institucija, koja treba da otkriva

Zdravstvena zastita radnika - obuhvata ocuvanje fizickog i mentalnog zdravlja i

Zdravstvenu zastitu radnika cine sledece discipline:

2. HISTORIJSKI RAZVOJ MEDICINE RADA

Osnivač moderne medicine:

Zaštita zdravlja radnika - Industrijska revolucija:

Utemeljenje osnovnih odredbi zaštite i sigurnosti na radu:

ISTORIJAT NA NASIM PROSTORIMA:

Krajem XIX i pocetkom XX stoljeca u okviru austrougarskog zakona uradjeno je

Institut za medicinska ispitivanja i med rada:

Institucije i događaji važni za med rada na našim prostorima:

U BIH: 1966 godine-formirano Udruzenje ljekara medicine rada FBIH. Kao

MEDICINA KAO ZASEBNA NAUKA:

Temelji razvoja medicine rada:

Dokument međunarodnog prava – temelj budućeg razvoja Medicine rada?

radnicima treba obezbjediti sigurnost i zdravlje na radu. Tripartivni sitem znači

Koji dokument u skladu sa ILO konvencijama potpisuju članice EU?

SIGURNOST NA RADU I OBAVEZE POSLODAVACA:

Obaveze poslodavca u sistemu sigurnosti i zdravlja:

MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE SU:

I. MEĐUNARODNA ORGANIZACIJA RADA (ILO)

Najznacajnije ILO konvencije su:

2. Konvencija C155 (usvojena 1981, u nas ratifikovana 1993g)

3. Konvencija C161 (usvojena 1985, u nas ratifikovana 1993)

Pitanja koje regulišu konvencije ILO dijele se na:

II. MEĐUNARODNA KOMISIJA ZA MEDICINU RADA (ICOH)

III. MEĐUNARODNI INSTITUT ZA SIGURNOST I ZDRAVLJE NA RADU

U skladu sa ILO konvencijama clanice EU prihvataju i potpisuju

IV. WHO ( Svjetska zdravstvena organizacija) - neposredno i preko svojih

TEMELJNA EU DIREKTIVA FD 321/89

U skladu s konvencijama članice Evropske Unije (EU) prihvataju i popisuju

Koji dokument u skladu sa ILO konvencijama propisuju članice Evropske unije?

Proučava lični odnos psihičkih reakcija čovjeka i rada, odnosno proucava

Problemi prilagodjavanja radu resavaju se izborom odgovarajuceg zaposlenika

U SAD-u se 1995. god. razvila mreza ,,O'NET'' (sistem za deskriptivnu analizu o

U analizi psihickih sposobnosti radnika procjenjuju se:

Poremecaji jet lag (sy putne desinhronizacije)

Fiziologija rada proučava uticaj rada na fizioloske procese u organizmu, odnosno

Tjelesna aktivnost je neposredni efekat aktivnosti osteomuskularnog sistema u

aktivnosti srca i respiratornog sistema.

Uticaj treninga na mišiće:

Koristi adaptacije na rad:

Respiratorni sistem u radu:

KVS u toku rada:

Higijena rada je disciplina koja je posvećena prevenciji profesionalnih oboljenja i

Osnovne faze prakticiranja higijene rada:

1. Prepoznavanje štetnosti radnog mjesta ili radnog procesa

2. Evaluacija ili mjerenje nivoa zagadjenja ili stresora

3. Kontrola o efikasnosti sigurnosti i zaštite

Hermetizacija - je proces sprecavanja prodora stetnosti koji bi mogli ugroziti

4. Ergonomski dizajn i implementacija kontrolnih mjerenja prepoznate

Uspješan ergonomski program uključuje:

Ergonomski program mogu nadzirati:

Specijalista medicine rada bi trebao analizirati uz zdravstvene parametra i

Međunarodne org. koje daju preporuke zastite na radu su:

7. OSNOVE TOKSIKOLOGIJE U MEDICINI RADA

Otrovi su materije koje su s obzirom na kvalitet, kolicinu ili koncentraciju tijelu

Monitoring profesionalne ekspozicije je procedura koja se koristi u ocjeni