J.S.

Bach - XVI Fuga g-moll WtK I

4-głosowa fuga monotematyczna
1. Analiza tematu
Temat obejmuje 2 takty, rozpoczyna się na pierwszej, słabej części pierwszego taktu, a kończy - na trzeciej, mocnej mierze
taktu drugiego. Wykorzystuje diatoniczny materiał tonacji g-moll harmonicznej. Zaczyna się na V, a kończy na III stopniu tej
tonacji, jest jakby ornamentalnym opisem trójdźwięku tonicznego. (Ostatni dźwięk drugiego taktu <I stopień tonacji> nie został
dołączony do tematu, ponieważ jest on pomijany w późniejszych imitacjach.) Temat posiada stosunkowo niewielki ambitus
obejmujący interwał 7 zm. (es1-fis).
Temat składa się z 2 motywów oddzielonych pauzą: z motywu czołowego oraz kody. Motyw czołowy zawiera interwał
charakterystyczny oraz punkt kulminacyjny tematu. Interwałem charakterystycznym jest 6 m. (es 1-g) - jedyny skok
interwałowy w ramach tematu. Punkt kulminacyjny stanowi dźwięk „es 1”, jest on kulminacją wysokościową i wyrazową
równocześnie. Koda tematu opiera się wyłącznie na krokach sekundowych i jest zrytmizowana w oparciu o drobniejsze wartości
rytmiczne niż motyw czołowy. Temat posiada wyraziste ukształtowanie rytmiczno - melodyczne, dzięki czemu wyróżnia się w
splotach kilku równocześnie prowadzonych głosów.
2. Rodzaj odpowiedzi
W analizowanej fudze występuje odpowiedź tonalna, modulująca z tonacji g-moll do d-moll. (Pierwszy interwał tematu –
2 m. zamieniony został na 3 m. w odpowiedzi.) Ponieważ temat rozpoczynał V st. - odpowiedź rozpoczyna I st. Imitacja następuje
w interwale górnej 4 cz.
3. Kontrapunkty
W fudze występują 3 kontrapunkty. Tylko jeden z nich jest kontrapunktem stałym, linearnym, pozostałe dwa to
kontrapunkty zmienne, harmoniczne. Kontrapunkt stały nawiązuje do motywów tematu: pierwszy motyw stanowi inwersję
kody tematu, a drugi - ze względu na przewagę ruchu ósemkowego i charakterystyczny skok o interwał 6 - nawiązuje do czoła
tematu. Drugi motyw kontrapunktu bywa niekiedy pomijany. Kontrapunkt stały wprowadzany jest na słabej części taktu
równocześnie z zakończeniem czoła tematu, uzupełniając go rytmicznie.
4. Diagram i legenda
5. Budowa fugi
a) Przeprowadzenia
Fuga zbudowana jest z 4 przeprowadzeń. I przeprowadzenie czyli ekspozycja (t. 1-8) jest w tonacji głównej (g-moll) i w to-
nacji oD (d-moll). W II przeprowadzeniu (t. 13-19) przeważa tonacja paralelna (B-dur) i jej dominanty (F-dur) - zmiana trybu jest
ważnym środkiem kontrastu harmonicznego. W III przeprowadzeniu (t. 20-24) następuje wychylenie w stronę oS (c-moll).
Ostatnie przeprowadzenie (t. 28-33) wraca do tonacji głównej. (Wewnętrzne kadencje - z reguły słabe - nie osłabiają
ewolucjonizmu formy.)
Ekspozycja obejmuje 4 pokazy tematu i jest przeprowadzeniem kompletnym. Kolejność pokazów tematu w różnych głosach:
alt (g-moll), sopran (modulacja z g-moll do d-moll), bas (g-moll), tenor (modulacja z g-moll do d-moll).
II przeprowadzenie jest niekompletne, chociaż w alcie i basie następują aż 2 pokazy tematu, brak pokazu w tenorze. Kolejność
pokazów tematu w różnych głosach: alt (B-dur), bas i sopran (F-dur), bas (B-dur), alt (Es-dur).
Ostatnie 2 pokazy tematy tworzą podwójne stretto (temat strettuje w całości). II przeprowadzenie poprzedza cezura
podkreślona przez kadencję doskonałą w tonacji B-dur. Ponieważ pokazy tematu w kolejnych głosach następują po pauzach, ilość
głosów stopniowo powiększa się od 1 do 4 (jak w ekspozycji).
III przeprowadzenie również jest niekompletne, brak pokazu tematu w tenorze (w całym przeprowadzeniu głos tenorowy jest
wypauzowany). Kolejność pokazów tematu w różnych głosach: bas i sopran (c-moll), alt (g-moll).
IV przeprowadzenie jest kompletne. Głosy, w których następują pokazy tematu, to kolejno: sopran, tenor, bas, alt (g-moll).
Pierwsze 3 pokazy tematu tworzą stretto potrójne (temat strettuje w całości).
IV przeprowadzenie poprzedza kadencja zawieszona w g-moll, po której - podobnie jak w II przeprowadzeniu - pokazy
tematu w kolejnych głosach następują po pauzach, a ilość głosów stopniowo powiększa się od 1 do 4.
b) Coda
Ostatni pokaz tematu następuje w tenorze (w tonacji głównej) w ramach kody. Ze wzg. na powiększenie ilości głosów
stanowiących uzupełnienie harmoniczne - faktura zmienia się na homofonizującą. Nuta stała nie występuje. Kodę zamyka
kadencja doskonała w tonacji głównej. Końcowy akord toniczny zawiera (typową dla wielu utworów baroku) tercję pikardyjską.
c) Łączniki
W fudze występują 3 łączniki wewnętrzne oraz 3 łączniki zewnętrzne. Łączniki wewnętrzne są krótkie, natomiast ostatni -
bardziej rozbudowany łącznik zewnętrzny pełni funkcję epizodu. Głównym zadaniem łączników jest przeprowadzenie modulacji
do pokrewnych tonacji. Łączniki mają charakter tematyczny - opierają się najczęściej na motywie kody tematu.
Epizod jest łącznikiem 3-głosowym opartym na snuciu motywicznym. W basie powtarzany jest wielokrotnie motyw
zaczerpnięty z kody tematu, a wyższe głosy tworzą 2-głosowe imitacje następujące na przemian w ruchu prostym i w inwersji.
Wyższe głosy uzupełniają się rytmicznie do jednostajnego ruchu ósemkowego (następuje wzmożenie ruchu rytmicznego).
Wszystkie głosy tworzą opadającą progresję modulującą (g, Es, c, g). Wzór progresji obejmuje jeden takt i jest dwukrotnie
powtórzony.
6. Podsumowanie
W analizowanej fudze występują wyłącznie imitacje w ruchu prostym. Najbardziej aktywnym głosem jest alt i bas (po 5
pokazów tematu), najmniej aktywnym - tenor (3 pokazy tematu). Ponieważ występuje kontrapunkt stały - dużą rolę w konstrukcji
utworu odgrywa technika zamiany głosów (podwójnego kontrapunktu). Podwójne i potrójne stretto przyczynia się do wzrostu
napięcia polifonicznego, które punkt szczytowy osiąga w IV przeprowadzeniu. Łączniki powodują niewielki spadek napięcia. W
epizodzie natomiast napięcie polifoniczne zastępuje napięcie harmoniczne (szereg zboczeń modulacyjnych). Ze względu na dużą
jednolitość motywiczną fuga ma bardzo zawarty charakter.