3JMJOEBTJ
allegato a Basilicata Mezzogiorno

inserto di Basilicatanet.it 
RegJTUSB[JPOF N°
268/1999 Tribunale di Potenza.

Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

ARRESTIMI I QEMAL STAFES, DHE DESHMITE E GERALDINES PER ARDHJEN E FASHIZMIT

Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqni
edhe
online
WWW.SHQIPTARJA.COM
Viti III - Nr:14 E diel, 7 prill 2013 Kryeredaktore: Admirina PEÇI

PUSHTIMI I SHQIPERISE
Komunizmi e çeli derën më 7 prill 1939
shndërruar jo vetëm në ideologji të
YLLI POLOVINA mbretërimit, por edhe në instru-
ment aktiv të pushtetushtrimit.

D
uke qenë personalisht i Një aksion i shpejtë arrestimesh
bindur se pushtimi fashist i radikalëve të majtë, në gjysmën
italian jo vetëm i rrëmbeu e dytë të muajit dhjetor 1938
sovranitetin shtetit 27 vjeçar dhe që mori formë publike në
shqiptar dhe i këputi në mes, me 14 janar 1939 me botimin në
një goditje të rëndë e kriminale, shtypin e Tiranës e dekretit të
krejt zhvillimin e tij normal, por porsafirmosur nga monarku mbi
u shndërrua edhe në gjenera- emërimin e trupit gjykues të
torin kryesor të ushqimit, rritjes Gjyqit të Posaçëm për Faje Poli-
NË FOTO: (Majtas) Martesa e mbretit Zog me Geraldina Apony
dhe fuqizimit të lëvizjes komu- (Lart) Benito Musolini gjatë vizitës së tij në Shqipëri, maj 1941. tike, bëri bujë dhe po aq jehonë.
niste prosovjetike në vendin tonë. Motivi për tu dhënë kurajo ushtarëve italianë gjatë luftës Italo-Greke Çuditërisht kjo pati ngjarë vetëm
Ishte Roma fashiste ajo që po e dhe Autokolona e ushtrisë fashiste drejt kryeqytetit, prill 1939 tetë ditë më vonë nga çasti kur
ndihte, edhe pse në mënyrë të Benito Musolini hodhi mbi letër
pavetëdijshme e duke kujtuar se një firmë tjetër, kobzezë: miratoi
po e luftonte, ardhjen e shpejtë planin e ministrit të Jashtëm dhe
të Moskës në Shqipëri. Përpara
asaj shtyse që i dha pushtimi këtij
Ja çfarë simbolizon vallja tipike e popullsisë arbëreshe dhëndrit të tij Gaetano Çiano për
pushtimin e Shqipërisë. Gjyqi

procesi, roli për të njëjtin qëllim
i grupeve komuniste në Korçë,
Shkodër apo Tiranë, e kudo gjetkë
nëpër qytetet tona, përbën një fak-
tor fare të pallogaritshëm.
Në këtë aksion paradoksal u
gjend edhe Ahmet Zogu, politi-
kani që antikomunizmin e kishte
V
allja” është një kërcim me
motive popullore, ritmike
që shoqërohet nga një kor duke
kënduar një këngë të vjetër
tradicionale arbëreshe, me
origjinë ballkanike. Vallja po-
pullore arbëreshe gjatë viteve
është një event popullor që luhet
të martën e Pashkëve për vendet
me ritin bizantin dhe Karnava-
leve për vendet e ritit latin.Me
kalimin e shekujve në disa zona,
vallja ka marrë edhe pak nga
motivet e valles kalabreze “Tar-
antella”. Vallja luhet në rreth,
ku grupe grash të veshura me
kostume madhështore ku të
gjitha hedhin të njëjta... faqe 19
spektakël kundër komunistëve u
përpoq të mbulonte atë që në të
vërtetë ziente brenda raporteve të
mbretit jo me Bashkimin Sovjetik,
i cili në këto raste për Shqipërinë
nuk tregonte ndonjë interes të
veçantë, por me Italinë. Lexuesi e
di fare mirë që... vijon në faqen 14-15

Kongresi i Triestes, Çatin Saraçi, i

“Shqipëria kufi famshëm në Angli, i
deri në Bullgari” panjohur në Shqipëri
Dita e tretë e Kongresit mbajtur nga 1 deri Ky piktor, prej kohësh kishte emigruar në
në 4 mars 1913. Pjesëmarrësit diskutojnë Londër dhe atje me punën e vet tejet të
sërish çështjen e kufinjve krahas shqetësi- zellshme kreative, u bë emër shumë i
meve të tjera, por Konica i kundërshton njohur në artet pamore. Mirëpo, në
duke thënë se kjo çështje është mbyllur Shqipëri krijimtaria e tij nuk njihej fare

E TRETA DITË.
Mledhja e paradites. Fillo-
het e treta ditë me këndim
t’telegramit t’E.T. kondit
Berchtold: “Faik Koni-
ka, President i Kogresit
sadopak prejë kater vila- MR. BISLIM ALIU kanë emigruar në një vend
jeteve t’Shkoders, Janinës, tjetër. Ata, pra, gjithherë
t’Kosovës e t’Monastirit.
Edhe këso heret uratori
asht fort i aklamuem.
S ’do mend se largimi i
çdo krijuesi nga vend-
lindja dhe vendosja e tij
mbetën me origjinën e vet,
me mallin për vendlind-
jen me shpirtëroren dhe
Mbas kësajë, Kol Ivanaj në ndonjë vend të huaj, në me ndiesinë e bukurinë
diasporë, është pa dyshim

Shqypëtaar, Trieshtë
– Shum i kenaqun per
ndjesiina t’diftuemeu
n’telegram qi m’dergove
n’emën t’Shqypetarve
t’mledhun n’Kongres
n’Trieshtë, t’lutem me
pelqye bashkë me falen-
derjet e mija urimet maa
t’mdhajat per perparim
t’Shqypëniis e t’popullit
shqyptaar. Berchtold”.
Me brohoriina t’mdhaja
pershndetet ky telegram.
At Fan Noli shqypëton nji
t’folun qi e myllë çashtjen
e kufive. Ai me shum ar-
syena historike, etnike,
ekonomike, difton se
Shuypënija do t’formohet
i avitet presidencës e i
lypë Fajk Konicës sh-
vilim per mëndirë t’keqe
qi dje ja priti fjalen. Faik
Konica i përgjegjë se s’e
kaa me detyrë me dhanë
shvillim kurrfaret, pse at
herë gjithcilli Kongresist
do t’jepte ndo i zhvillim,
atëherë Ivanaj holl mbii
tryes t’presidencës biljaten
me ëmën t’vet. Kjo ngjar-
je nuk shkoj gjatë. Faik
Konica i dha, për mjes dy
tjerve, nji diftim, ku, pas
permendë kerkend, thote
se kama e tij si kreitar,
qi lypë nji paansii kreit
t’keputun, e vën jashta...
faqe 18-19
Kaçorri, Perandorit
humbje e madhe për çdo
vend. Atje krijuesi shkon,
sigurisht, me mallin e
Franz Josef : “Mos lejoni vendit, të familjes dhe të
shoqërisë në përgjithësi.
Dhe, sigurisht, nostalgjia
coptimin e Shqipërisë” e krijuesit për vendlind-
jen, asnjëherë nuk mund
t’i largohet nga memoria.
Ndaj, medoemos, kjo nos-
talgji e tij për vendlind-
Dokumentet dëshmojnë se nuk ka shqiptar jen e vet, është gjithnjë
më idealist e patriot se Imzot Nikoll Kaçorri, e prezente në krijimtarinë
megjithë këtë u la në harresë për 94 vjet, dhe e gjithmbarshme të secilit
veç kësaj dhe kur u gjetën eshtrat e u kthyen në krijues.
atdhe pushtetarët e anashkaluan, e injoruan Zaten, kjo dukuri është e
njohur edhe nga historia e
artit, e cila na tregon den-
NGA PJETER LOGORECI faqe16-17 dur për shumë krijues që
e vendit të vet. Dhe, mu
për këtë, për ndiesinë dhe
për shpërfaqjen tejet të
rezonuar në krijimtarinë
e treguar dhe për nostal-
gjinë e rrëfimit përmbajtje-
sor, mund t’i përmendim
tre krijues që vazhdim-
isht krijuan në metropolet
botërore, e asnjëherë nuk
u shkëputën nga atdheu
i tyre. Pa mëdyshje, me
krijimtarinë e vet Shagalli
në të vërtetë, shkëlqeu në
Paris, por gjithnjë ruajti
shpirtin dhe nostalgjinë
ruse; Pikaso krijoi shumë
vite në Paris, mirëpo, si
gjithnjë ndjehet...
faqe 20

Cyan magenta yellow black

14 SH.com
www.shqiptarja.com
ANALIZA
E diel, 7 prill 2013
DATA HISTORIKE
YLLI POLOVINA
vijon nga faqja 13
...këtë kohë, si administratë e qeveri, edhe
Shtetet e Bashkuara të Amerikës janë të
mëdyshuar e gjer pasivë ndaj fatit të vendit
tonë. Pikërisht në këtë pikë të ulët të interesit
të dy fuqive të mëdha, por edhe të dy mëny-
rave të kundërta të jetesës dhe të organizimit
të shoqërisë dhe të shtetit, totalitarizmit dhe
demokracisë, është fashisti Benito Musolini
që i fut duart, duke i përzierë e deformuar
ngjarjet shqiptare, përmbysur tërësisht
kahen e tyre. Ai e kishte vendosur me kohë
pushtimin, edhe pse e pëlqen që kjo të jetë
sa më e pazhurmshme,“paqësore”, e tipit të
përfshirjes, të gëlltitjes, të “peshkut të madh
që ha të voglin”. Në arkivat italiane thuhet
se “Drejt fundit të vitit 1937 nisi të punohet
në Shtatmadhori hipoteza e një pushtimi të
Shqipërisë. Në 30 shtator 1937 atasheu ushta-
rak në Tiranë, nënkoloneli Mario Bombagli,
hartoi një raport mjaft interesant mbi kushtet
shumë të këqija të ushtrisë shqiptare dhe të
oficerëve të saj. Gjithnjë në 1937 u emërua
ministër i Italisë në Tiranë
Françesko Jakomoni di
San Sovino, arkitekt i
Anschluss-it (përfshirjes
bashkuese. YP) ala ital-
ian”.
Ndërsa në 6 janar
Musolini firmosi planin
zyrtar të pushtimit të
Shqipërisë dhe në ditën
e katërmbëdhjetë të atij
muaji Ahmet Zogu, të cilit
rreziku real dhe më ime-
diat i vinte nga fashizmi
dhe jo nga komunizmi,
e nisi publikisht akuzën
kundër këtyre të fundit.
Në vijim të operacionit
policor të nisur në fund
të dhjetorit, më 15 janar
Ministria e Brendshme
nxori urdhrin për arres-
timin e Qemal Stafës, per-
sonit që pas disa javësh
e deri sa në 5 maj 1942
u vra në një përleshje me karabinierët, do
të jetë komunisti më i njohur dhe popullor
i vendit. Pasi u vu nën përgjim arrestimi i
Qemal Stafës u krye natën e 24 janarit, atje
ku jetonte, në Tiranë. Fillimisht e çuan në
zyrat e Xhandarmërisë, të cilat ndodheshin
në rrugën e Dibrës. Këtu e futën në një dhomë
të vogël, ndërsa bënte shumë ftohtë. Dimri i
atij viti qe shumë i egër. Ngjitur me kthinën,
ku e përplasën, gjendej dhoma e torturave.
Sipas njërit prej biografëve të tij, shkrimtarit
dhe studiuesit Nasho Jorgaqi, këtë prani
të qëllimshme Qemali e kuptoi kur nisi të
zbardhte dhe filluan të dëgjoheshin goditjet
e rrahësve si edhe ndonjë rënkim. Pas këtij
presioni psikologjik në mëngjes qe radha e
tij për të hyrë në atë dhomë, ku një rreshter
profesionist dhe tre xhandarë, duke e mbajtur
të lidhur me pranga, nisën ta rrahin sapo
hyri. E vijuan masakrimin e tij fizik edhe ku
ra përdhe. Pasi njëri nga xhandarët i hodhi
një kovë me ujë, i nisën torturat mbi shpullat
e këmbëve. Ia shpuan me bajonetë, majat e
thonjve të gishtave të tyre po ashtu ia goditën
me kondak pushke. Qemal Stafës fytyra iu
enjt që atë ditë. U sollën kështu me të për
një javë rresht. “Më kujtohet akoma rënkimi
i një të sëmuri që mezi merrte frymë”, kujton
një dëshmitar. Pastaj vijon “Pyetëm rojen
që rrinte pas nesh, dhe ai na u përgjigj: “Nji
derr komunist si ju. E rrahën sa e vdiqën dhe
NË FOTO: Benito Musolini gjatë vizitës së tij në
Shqipëri, maj 1941. Motivi për tu dhënë kurajo
ushtarëve italianë gjatë luftës Italo-Greke
Komunizmi e çeli derën në
Fashizmi dhe komunizmi do të hynin dhe rrinin
në viset tona njëri pas tjetrit, madje të dy së bashku,
në të njëjtën kohë. Nga 7 prilli 1939 deri në
funddhjetor 1990 ata vetëm do të alternoheshin
nuk hapi gojë fare. Tre shkopinj janë thye në
kokën dhe shpinën e tij, po nuk bzanë, nxihet
në fytyrë e shtrëngon dhambët. E quajnë Qe-
mal, prandaj në rast se s’doni ta pësoni si ai,
të rriheni si kafshë, tregoni menjëherë”. Ne i
shtimë një vështrim rojes dhe nuk i folëm. ....
Qemalin, pasi e patën rrahur gjithë natën, e
kishin ngjitur lart në terracë, në një si birucë,
për të mos ardhur në kontakt me të arrestuarit
e tjerë. Nga të rrahurit i kishte rënë tri herë të
fikët...Herën e tretë u trembën, se Qemali nuk
jepte shenja jete dhe prandaj e lanë të qetë,
por pa ndjenja. Të nesërmen Qemali, dikur
i kuq e i shëndoshë, ishte zverdhur, nxirë e
ajtur. U thirr doktori, i cili, pasi e vizitoi, e
ndaloi rrahjen”. Ishte dita e tetë e arrestimit.
Që prej këtij çasti e çuan në Burgun e Vjetër
dhe e mori një kapiten për të filluar procesin
e hetimit. Në tri salla këtu qenë grumbulluar,
ngjeshur me njëri-tjetrin, të gjithë komunistët
e prangosur në zbatim të dekretit mbretëror
të 14 janarit. Qenë 73 të akuzuar.
Gjyqi i tyre publik, në fakt një shfaqje
politike, do të niste në mëngjesin e 4 shkurtit.
Datënisjen po e bëjmë të ditur për të shfaqur
të dukshme lojën e Ahmet Zogut në sajimin e
një rreziku, i cili ato çaste as ekzistonte dhe
as qe për t’u spikatur, ca më shumë propagan-
duar aq fort në shtypin zyrtar, ku formulohej
fraza bombastike “Shqipëria nuk e pranon
propagandën komuniste shkatërrimtare”. Aq
RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I
Ushtarë italianë në Tiranë, prill 1939
e stisur, e manipuluar dhe e shtrembëruar
qe, në favor të një pushtimi fashist, pamja e
vërtetë e kanosjeve ndaj jetës personale dhe
regjimit të tij, sa shpresojmë të jenë sado pak
bindës faktet që do të paraqitim më poshtë.
Ndërsa në 4 shkurt fillon me bujë gjyqi spe-
cial politik kundër 73 komunistëve dhe Qemal
Stafa do të nisë të bëhet një emër i famshëm
me deklaratën e tij publike “Jam komunist i
bindun dhe deklaroj se vetëm komunizmi do ta
shpëtojë masën e punëtorisë që sot ndodhet e
shtypun; jam i sigurt se çfarëdo që të ndodhë,
ne komunistët do ta shpëtojmë Shqipërinë”.
Bashkëshortja e Ahmet Zogut, Geraldina
Apponyi, dekada më pas, në kujtimet e saj, do
të përshkruante edhe tre orvatje të fashistëve
italianë për vrasjen e të shoqit, që të tre të
kryera në shkurt 1939. Pra paralelisht me
zhvillimin e gjyqit politik kundër komunistëve.
Ky u mbyll pasditen e 11 shkurtit, moment
kur gjykata dha vendimet e dënimeve. Më i
spikaturi qe ai për Qemal Stafën. Studenti në
drejtësi dhe që kishte ndjekur universitetin
në Firence, i vetmi i cili kishte deklaruar se 14 shkurt Jak Koçi, i cili shpallej si besniku i
qe komunist i bindur dhe sipas dokumenteve Zogut dhe vetëbesohej si “njeri i shtëpisë”, u
gjyqësore “e pranon gjith akuzën që i bëhet”, u thirr posaçërisht prej mbretit për drekë. Ky e
propozua nga prokurori të dënohej me 15 vite. dinte që ai kishte hyrë në shërbim të Kontit
Gjykata i dha gjashtë, por duke qenë se nuk Çiano dhe kishte marrë përsipër për ta vrarë
kishte mbushur as tetëmbëdhjetë vjeç iu zbrit me shpërblimin e 10 milion liretave. E dinte po
në vetëm 3. Nga 73 të arrestuarit të dënuar ashtu se vepra do të kryhej në bashkëpunim
qenë 56. Menjëherë pas shpalljes së viteve me Xhovani Xhiron. Ky me planin për përm-
të burgimit komunistët nisën të këndonin bysjen nga brenda të Ahmet Zogut, pati hyrë
internacionalen në mes të sallës së bashkisë. në Shqipëri ende pa dalë muaji janar. Xhiro
Ngjarja bëri jehonë që atë ditë. Kështu sh- qe specialist i lëvizjes rinore fashiste. Mbreti
qiptarët u kujtuan për ideologjinë dhe modelin shqiptar i kishte të dhëna të mjaftueshme
e organizimit të shoqërisë dhe të shtetit, që sa për ta pranuar formalisht, por edhe që t’i
vinte nga Moska.Në 11 shkurt kishte ndodhur jepte të kuptonte se nuk do ta mbështeste. Por
edhe një ngjarje tjetër: pati ndërruar jetë në Xhiros aq i bënte. Ai qe një arrogant dhe nuk ia
Paris stalinisti Ali Kelmendi. Tentativa për ta falte Zogut të gjitha pengesat që krijonte për të
vrarë Zogun ndodhi të nesërmen dhe sigurisht mos u strukturuar ndonjëherë në vendin e tij
që në të nuk kishin dorë fare të pasionuarit ndonjë lëvizje fashiste. Ai kishte vendosur ta
pas bolshevizmit. Në 12 shkurt, në orën 16.00, rrëzonte me çdo kusht dhe për këtë nuk kishte
gjatë shëtitjes me mbretëreshën në kopshtin vetëm nxitjen dhe mbështetjen e hierarkëve
e Pallatit, Ahmet Zogu dalloi midis shkur- më të lartë partiakë e qeveritarë të Romës,
reve grykën e një arme të drejtuar kundër por edhe shuma më mëdha parash. Xhovani
tyre. Çifti u kthye me të shpejtë në pallat dhe Xhiro nuk bëri asnjëherë praptazi në detyrën
aty ai i pohoi të shoqes “Sapo shpëtuam nga e tij kryesore. Për këtë qëllim ai jo vetëm mo-
një atentat”. Qe dita, kur me porosi të tij të bilizoi “grupet e sulmit”, njësi profashistësh
drejt për drejtë shtypi zyrtar shpërtheu një që do të merrnin pjesë drejt për së drejti në
fushatë antikomuniste, duke e djallëzuar atë kryengritjen e armatosur, por takoi vazhdim-
sa më fort e ngulur këmbë se ajo ideologji isht krerë lokalë, në veri të vendit si edhe në
nuk pajtohej me konstitucionin shpirtëror të jug. Ethet e përkushtimit të tij për realizimin
shqiptarëve si edhe dhe “me shpirtin arbëror”. e grushtit të shtetit kundër Zogut shtoheshin
Përpjekjen tjetër në kujtimet e saj Geral- vazhdimisht edhe me një fushatë intensive
dina e vendos në mes të të njëjtit muaj. Më për organizimin e rinisë shqiptare sipas
 RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I
Autokolona e ushtrisë fashiste drejt kryeqytetit, prill 1939
Shqipëri më 7 prill 1939
modelit të vendit të tij, duke përfshirë edhe
llojet e formacioneve më ekstremiste të saj,
famëkeqet grupe fashiste “Ujqit e Romës”. Por
ditët kalonin dhe fashizmi nuk po i zgjeronte
dot radhët në Shqipëri, strukturat e tij nuk
po bëheshin masive dhe popullore. Sidomos
në Tiranë dhe në Korçë, ku nga specialisti i
diversionit u mëshua më shumë, ato nuk funk-
sionuan. Shqiptarët treguan se nuk josheshin
prej kësaj ideologjie, çfarë deri ato çaste e
kishin dëshmuar edhe për antagonisten e saj,
komunizmin. Ndërkohë dinakërisht edhe vetë
Ahmet Zogu iu kundërvu këtij procesi. Për ta
rivalizuar dhe penguar ai ngriti Organizatën
e Rinisë “Zogu I”. Konkurrenca mes dy palëve
jo rrallë u pasua nga ndeshje fizike dhe rrahje
kolektive. Xhandarmëria zogiste, kur ndë-
rhynte për t’i ndarë njerëzit e Xhovani Xhiros
dhe simpatizantët e mbretit, nuk kujdesej fare
të qe e paanshme, por dilte në mbështetje të
të rinjve monarkistë.
Pikërisht midis skuadristit të pafre Xhiro
dhe mikut të afërt të familjes së Ahmet Zogut,
Jak Koçit, i cili e kishte pranuar misionin e tij
vrasës në një takim të fshehtë në Romë me
kontin Çiano, në dhjetor të vitit 1938, u ndanë
punët. I pari do të nxiste trazirat në vend,
kurse i dyti do të kryente vrasjen. Sipas Ger-
aldina Apponyi në atë drekë-kurth të Ahmet
Zogut u zbulua se Koçi qe përpjekur të kom-
prometonte të dy kuzhinierët, njërin shqiptar
dhe tjetrin hungarez, “për të helmuar gjellët e
Parakalimi i ushtrisë italiane në qendër të Tiranës prill 1939
NË FOTO: Martesa
e mbretit Zog me
Geraldina Apony
çiftit mbretëror”. Pasi ia tha në sy të vërtetën
Zogu “e dëboi mysafirin, e zuri për veshi dhe
e hodhi me një shkelm në fund të shkallëve”.
Të nesërmen, më 15 shkurt, ai u ankua tek
shefi i legatës italiane në Tiranë, Jakomoni,
për një komplot që po i organizohej kundër dhe
se subversioni kishte nxitjen e vetë Romës. Ah-
met Zogu e vuri në dijeni se do të urdhëronte
arrestimin e disa elementëve diversionistë,
shumica e të cilëve katolikë. I bëri të ditur
Jakomonit se Xhovani Xhiro dhe Jak Koçi do
të dëboheshin nga Shqipëria për në Itali. Pas
këtij veprimi ai e informoi Legatën Britanike
për çfarë po përgatisnin italianët kundër tij
dhe menjëherë një raport i përfaqësisë diplo-
matike angleze në Tiranë u nis drejt Foreign
Office-it në Londër. Në të njoftohej se Zogu qe
mjaft i sigurt se Musolini po bëhej gati të jepte
urdhrin për pushtimin e Shqipërisë dhe se
para kësaj do të provokohej një trazirë e çfarë-
doshme, mbi bazën e të cilës do të justifikohej
mbërritja e ushtrisë dhe gjoja rivendosja e ren-
dit publik. Ky turbullim publik parashikonte
edhe “një komplot për të rrëzuar qeverinë dhe
për të vrarë mbretin”. Në raportin për eprorët
Legata Britanike saktësonte se Ahmet Zogu
e kishte zbuluar edhe personin që merrej me
organizimin e grushtit të shtetit. Londra duhej
ta dinte dhe mundësisht t’i ishte në krah për
të gjitha veprimet që do të ndërmerrte më pas.
Mbreti shqiptar, i cili ndërkohë kishte
organizuar spektaklin gjyqësor dhe politik
ANALIZA 15
kundër komunistëve, duke i shpallur ata si
rrezik i parë për vendin, ndërsa këtu gabonte,
nuk i ndodhte kjo në rastin e fashistëve. Pla-
nin që Ahmet Zogu me mjaft vendosmëri dhe
inteligjencë e denoncoi pabujshëm, larg syve të
opinionit publik, e pohon në ditarin e tij edhe
vetë Çiano kur shkruan se “Veprimi është i
qartë, të vritet mbreti, shqiptarët do të bënin
thirrje për ndërhyrjen e Italisë, kurora do t’i
kalonte Viktor Emanuelit III dhe në një fazë
të dytë – aneksim i thjeshtë”. Sidoqoftë në 18
shkurt komploti italian për ta rrëzuar regjimin
dhe vrarë Zogun kishte dështuar. Kjo qe edhe
dita kur në Romë pranojnë se vazhdimi i heqjes
qafe me atentat i mbretit shqiptar do t’u krijonte
telashe diplomatike ose zhurmë të panevojshme
gazetash, prandaj do të ndryshonin kurs. Do
ta pushtonin ushtarakisht Shqipërinë, madje
shumë shpejt, por këtë qëllim do ta mbanin sa
të mundnin fshehur. Ahmet Zogu po jepte shenja
dëshire për t’i lënë pas gjërat e hidhura dhe me
këtë rast le t’i shprehnin atij miqësi formale.
Kështu një çast u duk se betejën e vogël me
Italinë fashiste mbreti shqiptar e kishte fituar
dhe zhvendosur në një kohë tjetër çastin kur
do ta shfronësonin, siç edhe në Romë e patën
vendosur që në 27 tetor 1938. Xhovani Xhiro u
arrestua dhe menjëherë, në 22 shkurt, me një
avion special, u dëbua nga Tirana për në Itali.
Një ditë më parë qenë arrestuar për veprimtari
diversioniste edhe katër fashistë e italofilë, por
për të cilët më pas Françesko Jakomoni, me
porosi të Musolinit, do t’i kërkonte qeverisë së
Tiranës të liroheshin. Ndërsa filofashistët e
burgosur dolën nga qelitë, në 5 mars nga Tirana
Jakomoni i nisi Romës njoftimin se në Shqipëri
rendi i mëparshëm i gjërave qe rivendosur
dhe“se mbreti, pasi kishte provuar frikën më
të madhe të jetës së tij, shkon në ekstrem duke
demonstruar miqësinë e tij për ne. Ai më dërgoi
përshëndetjen e tij “vëllazërore”. Fakti është
se asnjë nga aktorët nuk ka folur dhe se loja
vetëm po shtyhet”.Tashmë, në fillim të muajit
mars 1939, mund të thuhet se më në fund qe
bërë e kuptueshme loja politike, të cilën, që prej
gjysmës së dytë të dhjetorit 1938 deri në fund
të shkurtit 1939, e pati kryer Ahmet Zogu. Ajo
megjithatë nuk do të ndryshonte asgjë në fatin
e tij. Qe me rezultat fiasko, pse jo edhe me efekt
bumerang. Goditjen e shpejtuar dhe masive
kundër komunistëve ai e pati shpikur për të
mbuluar atë që i duhej patjetër ta eliminonte si
rrezik i vërtetë dhe imediat: skuadristët e Xho-
vani Xhiros. I humbi që të dyja sipërmarrjet jo
vetëm se përballë kishte një shtet mjaft të madh,
të fuqishëm dhe arrogant, i cili ia kishte vënë
thonjtë në fyt, por edhe sepse për nevoja politike
Zogu u shtirr. Zogut nuk i duhej thelbi, por sipër-
faqja. Arrestimeve të komunistëve dhe sidomos
gjyqit të madh ai i dha aq shumë pompë sa e
gjitha u kthye kundër tij. Gjer në çastin kur këta
rrinin në tre sallat e izoluara të Burgut të Vjetër
punët shkonin disi mirë për planin mbretëror,
por kur të akuzuarit dolën në sallën e madhe të
godinës së bashkisë së kryeqytetit dhe sidomos
E diel, 7 prill 2013
SH.com
www.shqiptarja.com
kur Qemal Stafa shqiptoi të padëgjuarën deri
atëherë“Jam komunist i bindun dhe deklaroj
se vetëm komunizmi do ta shpëtojë masën e
punëtorisë së sot ndodhet e shtypun; jam i sig-
urt se çfarëdo që të ndodhë, ne komunistët do
ta shpëtojmë Shqipninë...”, idetë e tyre u bënë
shumë popullore. Në vetëm pak ditë komunizmi
bolshevik kishte fituar terren politik sa për
dekada të tëra pune ilegale. Kështu Ahmet Zogu,
duke bërë të kundërtën e saj që në të vërtetë
dëshironte, e ndihmoi mjaft përhapjen e tij. Kjo
shtysë e madhe propagandistike për depërtimin
e shpejtë, të mëvonshëm, të komunizmit në
Shqipëri, do të ndihmohej edhe nga pushtimi
fashist italian, i cili u kryer nga 7 deri në 9 prill,
kur e vuri kontrollin në të gjithë territorin. Në
frontin e rezistencës me armë, tepër i zbehtë
dhe qëllimisht i çorganizuar, asnjë komunist
nuk do të ndodhej. As në arkivat e Shtetit dhe
as në kujtimet e njerëzve nuk ndesh në gjurmë
të tyre. Historiografia e gjysmëshekullit diktato-
rial citon vetëm rolin e Hamit Shijakut në një
demonstratë në Tiranë, por edhe kjo e zhvilluar
në mbrëmjen e 3 prillit në kinemanë “Gloria”.
Në 5 prill disa simpatizantë të komunizmit në
gjimnazin e Tiranës i kërkuan qeverisë lirimin
e të burgosurve të Gjyqit Special. Qemal Stafa,
njeriu që edhe për tre vite të tjera do të bëhet
një nga figurat më karizmatike të stalinistëve
shqiptarë, ndërkohë ndodhej në një qeli të
Burgut të Vjetër dhe mundi të dalë prej andej
vetëm në fund të ditës së 7 prillit, pasi në të
shpërtheu revolta. Gjatë ikjes u plagos dhe
pushtimin e përjetoi në pamundësi të ngrihej
në këmbë.Në mbrojtjen me armë, në portin e
Durrësit apo në tre drejtimet e tjera të sulmit
pushtues, Shëngjin, Vlorë dhe Sarandë, ishin
të tjerë ata që luftuan, popull i thjeshtë shumica,
disa reparte ushtrie apo xhandarmërie si edhe
një emër i madh patrioti, Mujo Ulqinaku. Por
edhe oficeri të lartë: Abaz Kupi. Që komunistët
shqiptarë nuk e kanë dhënë dëshminë e tyre të
vetëmohimit, përveç fajit të tyre para historisë,
ka ndodhur edhe sepse shumë nga ata ndod-
heshin në gjendje burgimi dhe internimi. Ahmet
Zogu, vetëdijshëm apo jo, i kishte paralizuar.
Me këtë rast pati dobësuar edhe mbrojtjen e
vendit të vet, prej të cilit, po të humbiste fronin,
kishte gjykuar me kohë të zgjidhte shpëtimin
e vetvetes, ikjen. Në 7 prill 1939 në Shqipëri
hyri me dhunë fashizmi, i cili tërthorazi do të
ndihmonte që po me forcë të vërshonte edhe
komunizmi. Këtij kobi i dha dorë atë pranverë
të trishtë edhe vetë Zogu. Pse jo edhe disa nga
shtetet e demokracive perëndimore. Vendi
ynë i vogël ra nën zgjedhë dhe pavarësia e tij i
likuidua mes heshtjes apo vetëm mërmëritjes
së Parisit, të Londrës apo Uashingtonit. “Për
momentin opinioni publik ndërkombëtar është
i qetë”, shkruante në ditarin e tij Konti Çiano.
Më pas ai gërvishi mbi letrën e bardhë të radhoit
të shënimeve edhe këto fjalé: “E takova Duçen
disa herë. Ai është i qetë, frikshëm i qetë
dhe më shumë se kurrë i bindur se askush
nuk do të dojë të ndërhyjë në punët tona me
Shqipërinë”.Në 10 qershor në Legatën Shqip-
tare në Uashington erdhi nga Departamenti
Amerikan i Shtetit urdhri për mbylljen e saj,
ndërsa një ditë më pas drejt Tiranës qe nisur
porosia që sa më shpejt t’i vihej kyçi edhe
përfaqësisë së tyre diplomatike. Në 14 korrik
numri një i Legatës Franceze në kryeqytet,
Louis Mercier, bashkë me të shoqen, u lar-
guan nga Shqipëria. Shefi i asaj Britanike,
Konsulli i Përgjithshëm Andreë Ryan, edhe
ai me në krah me bashkëshorten, u larguan
nga Shqipëria më 17 korrik. Kështu fashizmi
dhe komunizmi do të hynin dhe rrinin në viset
tona njëri pas tjetrit, madje të dy së bashku, në
të njëjtën kohë. Nga 7 prilli 1939 deri në fund-
dhjetor 1990 ata vetëm do të alternoheshin.
Ylli Polovina
Tiranë, më 28 mars 2013
16 SH.com

www.shqiptarja.com
PROFIL
E diel, 7 prill 2013
RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I

PATRIOTI I MADH

NË FOTO: Letër e formuluar dhe e shkruar nga Imzot Kacorri drejtuar

Perandorit Franz Josef në Vjenë, në fund të të cilës dallojnë firmat e
drejtuesve të komitetit të përgjithshëm të Shqipërisë së mesme

NGA PJETER LOGORECI

K
ëto ditë po shihja me
andje në një emision
televiziv, zhvillimin
e ceremonisë solemne për
riatdhesimin e rivarrimin
e eshtrave të ushtarakut
student, patriotit Shahin
Toci, sargu i të cilit u prit në
aeroportin e Rinasit me 26
mars 2011, me shumë nder-
ime, ashtu sic e meritonte ky
djalë trim që i qëndroj besnik
deri në flijim flamurit tonë
kombëtare.
I pushtuar nga emocionet
e pamjeve nga ceromonia,
ku shihje dhjetra njerëz
që valvitnin ndër duar fla-
murë kombëtarë, dalloje në
qëndrim nderimi, ministra
e personalitete të shtetit
të veshur me uniforma
shumëngjyrëshe në homazh
të këtij trimi liridashës, po
mendoja se pothuajse para
një muaji (me 9 shkurt
2011) zbrita nga avioni i
linjës Vien-Rinas po me
të njëjtin qëllim, për të
riatdhesuar pas 94 vjetesh
eshtrat e DOM NIKOLL
KACORRIT - ARKITEK-

DOM NIKOLL KAÇORRI

TIT TE PAMVARSISE E
TE SHTETIT SHQIPTARE
që gëzojmë sot, por me një
ndryshim të madh, se atë
ditë “te zeze për ndjenjën
kombëtare”, sargun me es-
htrat e titanit nuk e priste
asnjë personalitet, minis-

Letër Perandorit Franz Josef

ter, gjeneral, zv/minister
apo drejtor drejtorie.... bile
as edhe një klerik i lartë.
Sytë mu mbushen me lot
dhe tërë qenien time ma

“Mos lejoni coptimin e Shqipërisë”

pushtoj një ndjenjë keqard-
hje dhe turpi.
Me ditë të tëra isha mun-
duar të lajmeroj për ardhjen
e eshtrave të Imzot Kacor-
rit, personat përgjegjës të
shtetit, që nga instiutcionet
më të larta, ministritë, kuv-
endin, deputetët e Durrësit,
hierarkinë e lartë kishtare
të dioqezës së Tiranë –Dur-
rësit, me telefon e po ashtu
me postë elektronike. Asnjë
reagim. Situata e krijuar më
solli ndër mend që veprimi
im nuk i sillte kujt ndonjë
përfitim ekonomik (për të
cilin do te ishin prezent të
gjithë ato persona që për-
menda më sipër), por ishte
vetëm një veprim moral e
patriotik për të cilin më ishin
përgjegjur njerëzit e thjeshtë
të ardhur në grupe nga Dur-
rësi e Lura.
Çfarë paradoksi. Një
burrë i madh, etalon i pa-
triotizmit, lirisë dhe atdhe-
dashurisë, prift katolik i cili
kishte deklaruar me gojën
e tij...” ...për mua së pari
atdheu mandej kisha...”, nuk
u vlersua, ose u la në harresë
me dashje, ashtu sikurse u
la në harresë për 94 vjet në
Dokumentet dëshmojnë se nuk ka shqiptar më idealist e patriot se Imzot
Nikoll Kaçorri, e megjithë këtë u la në harresë për 94 vjet, dhe veç kësaj dhe kur
u gjetën eshtrat e u kthyen në atdhe pushtetarët e anashkaluan, e injoruan
dhe të huaj. Perse duhej që Dokumenti mban datën 12 Përandorit e Mbretit të Madhnia Jote si Përandorit
aktiviteti i tij të shihej vetëm nandor 1912 dhe është një Austro – Magjarisë në Vienë të nji Përandorisë të madhe,
nën petkun e priftit katolik, Letër perandorit letër e shkruar dhe formu- Shum të vështira e të qi asht ma e afermia e jon e
që të pasojë me një sjellje Shum të vështira e të luar nga Imzot Kacorri, e cila rrezikshëme jan këto dit per ka piesë në Ballkan me Bos-
të tillë? Apo kaq e madhe rrezikshëme jan këto i drejtohet Perandorit Franz ne Shqyptarët e per nanën nie – Herzegovinë, e me Ju
ishte propaganda komuniste dit per ne Shqyptarët Josef të parë në Vjenë, për ta t´on Shqypninë qi të kater lutun qi në çeshtjet të Ball-
kundër këtij atdhetari sa e per nanën t´on vënë në dijeni që; shqiptarët shtetet e Ballkanve po rrâin kanve të merret para syshë
që njerëzit vazhdonin ta Shqypninë qi të kater nuk e durojnë më robërinë. me e perpië a me e coptue. Na edhe Shqypnia në mënyrë qi
shihnin si “klerik reaksio- shtetet e Ballkanve Ato duan tashmë pavarsinë, me sâ fuqië kena mundohena kufit e sajë mos të bërkiten e
nar”....??? po rrâin me e perpië të drejtën e shkollave, kul- edhe Përendisë i lutena qi mos të shtyhen prej kerkui
Dëshëroj të sjell me a me e coptue. Na turës, traditave e gjuhës së Mbretnia jon të muisi këta e qi Shqypnia kështu e pâ
poshtë për lexuesit një do- me sâ fuqië kena tyre. Ato kërkojnë përmes anmiq e të na prui prej sish. bërkame e e pâ vogluëme
kument origjinal të gjetur mundohena edhe kësaj letre, mbështetjen e Por per fat të keq gjasat nuk të ketë nji Automië të plotë
në arkivën e ministrisë së Përendisë i lutena qi perandorisë më të madhe po na duken fort të mira, e nden Mbretninë Otomane.
jashtme në Vjenë, ku çdo Mbretnia jon të muisi të kohës për të mos lejuar po shohim se shum vende të Por në kioftë se per fat
njeri edhe ato me skeptikët këta anmiq e të na
coptimin e Shqipërisë nga kater vilajeteve të Shqypnisë, të zië qillon, qi kio Mbret-
mund të shohin e të binden prui prej sish. Por
vendet fqinje në Ballkan. Kosovë, Manastir, Shkodër e nië nuk ka me muit ma
per fat të keq gjasat
për punën e madhe që Imzot Janinë gjinden nden kambë mbas luftesë të sotshme me
nuk po na duken fort
Nikollë Kacorri bëri në dobi të mira... të hueja. sundue në kurrfar mënyre
të atdheut të robëruar nga Madhnisë të Tii Per këtë shkak po mar- Shqypninë, na nga thelbi i
hordhitë aziatike osmane. Franz Josefit I rim lejen m´u sjelle kah zembrës i lutena Madhnisë
 RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I
s´ate qi Shqypnia prej kater
vilajetesh permendun sipri
me tre milion e sâ Shqyptarë
të bahet nji Mbretnië në ve-
hte sikurse të tjerat shtete
të Ballkanve, në daç perse
Shqyptarët jan nji kambë
ma i vjetri ner këta, me nji
gjuhe e me zakone fare të
veçanta, e gjaku i tyne nuk
mundet me paitue kurrsesi
me çdo gjak të kombëve
qi jan rreth e rrotull; në
daç perse nuk do t´ishte e
drejtë humbja as voglimi
i nji kombi Shqyptarë, i
cilli nuk âsht aspak ma i
poshtem se kombët e tjera
të Ballkanve si per nu-
mer, ashtu per mendë, si
per vjeften morale, me të
cillën, sado qi per nji kohe
shekuish shum të gjatë kje
rrahun në çdo krah e në
çdo mënyrë prej shum e
shum tallazeshë politike
qindroi në kombësië të vet
e në zakone të veta, por si
nji shkambë i fort në mjedis
detit; e kjarishtë e diftoin
edhe theroritë e mëdhaja qi
Shqyptarëtë hoçën per rain,
gjytetërimin, e perparimin
e Kombit të vet në këtë kohe
të mrame të Tyrqëvet të Rie:
në daç edhe perse na duket
se nji Mbretnië Shqyptare
mban peshën jo vetem të
Ballkanve, por edhe të gjith
shteteve t´Europës, e sido-
mos në muit m´u bâa, mbas
dishirit t´on, nji mbretnië
e pa anë (neutre), sikurse
Belgji e Svizzera.
Prej gjith këtyne shkaqeve
e arsynave na e pështesim të
tanë shpresën t´one në ma
të madhen mirsine e Madh-
nisë Tande per të cillën na
e gjith kombi Shqyptarë ka
per të Jau ditun per nderë
per gjithmonë.
Me shpresë të madhe qi
të lutunat t´ona kam me
e bërkâ zembrën e Madh-
nueshme të Madhnisë
Tande kemi nderjen ma të
madhen me vuë këtu duërt
t´ona e m´u permendun.
Shqypnië, 12 Nanduër
1912
Te Detyrushmit Sherbë-
torë te Madhnisë s´ate
Firmat
Nikoll Kaçorri Prift
Mustafa Asim Kruja
Reaçep Mitrovica
Fuad Toptani
Abdi Toptani
Murad Toptani
Salih Gjuka Ipek
Bedri Pejani
Letra është e shkruar
në tri faqe. Ajo është e
firmosur nga drejtuesit
kryesorë të komitetit të
pergjithëshëm kryengritës
së Shqipërisë së mesme:
Nikoll Kacorri, Fuad
Toptani, Murad Toptani,
NË FOTO: Letra e konsullit Rudnay
për ministrinë e jashtme në Vjenë
Abdi Toptani, Mustafa Mustafa Kruja.
Kruja, Rexhep Mitrovica, Letra i është dorëzuar
Salih Gjuka, Bedri Pejani, Konsullit Austriak në Dur-
PROFIL 17
E diel, 7 prill 2013
SH.com
www.shqiptarja.com
denciale.Nga delegatët të
cilët kanë nënshkruar këtë
dokument, vetëm Mithat
Frashëri ka nënshkruar
menjëherë, por edhe të
tjerët nuk kanë vonuar ta
nënshkruajnë. Së fundi
dëshëroj të ju bëj të ditur
shkelqësisë tuaj, që zotërijtë
presin të marrin nga ju një
pergjigje të pranueshme. Si
gjithmonë me lejen tuaj, ar-
rita të ndikoj sadopak pozi-
tivisht në Kongres. Edhe
një herë dëshëroj të Ju bëj
të ditur se kam vendosur,
nqs Kongresi i Shqiptarve
NË FOTO: Familjarë do të pengohet, të kërkoj
të Imzot Kacorrit dhe nga Elita e shqipëtarve një
qytetarë durrsake pranë dokument, i cili nuk do na
sargut të tij në Rinas sjellë detyrime anës tonë,
që do të mund ta perdorim
në situata të vështira që
mund të krijohen.
Kuptohet qartë se in-
teresat tona kombëtare,
rës Rudnay, i cili së bashku timta. Murad Topatani, të ato të Dom Nikollës për-
me letren, dërgon në Min- cilit i detyrohesha ti ktheja putheshin me ato të Austro-
istrinë e Jashtme në Vjenë, një vizitë më konfi doi më Hungarisë, e cila kerkonte
personalisht për ministrin vonë që delegatët tremben që influenca e saj të shtri-
e jashtëm Leopold Grafen se kongresi do të dështojë, hej në tërë Ballkanin. Kjo
Berchtold me shënimin e kanë vëndosur menjëherë ishte arsyja që konsulli
“shumë konfidenciale”, një ti dërgojnë madhërisë së Rudnay mbante kontakte
përshkrim për gjëndjen e tij këtë kërkesë. Sapo i të ngushta me atdhetarët
vështirë dhe shpërthyese, hodha një sy letrës, pashë shqiptare, të cilët morën
të krijuar në zonën e Sh- që të gjithë delegatët kishin përsipër misionin që të
qipërisë së mesme. pranuar, ato çfarë kishim njoftojnë fuqitë e medha
Në shënimin e diskutuar me se populli shqiptar do ti
tij Rudnay shkru- Don Kaçorrin. merrte armët në dorë për
an: mbasi unë Dom Nikoll Aty kërko- ti dale zot territoreve të
pashë qëndrimin het autonomi veta. Dera e Dom Nikolle
e palëkundur të Kaçorri nuk e vendit, por Kacorrit ishte kurdoherë
popullit, i cili u vlersua, nën sundimin e hapur për atdhetarët.
pretendon të turk, e po qe Aty bëheshin mbledhjet e
bëhet një kongres ose u la në se kjo është komitetit e ndermerrëshin
për shkëputjen e harresë me e pa mun- vendime të rëndësishme
vendit nga peran- dur, atëherë për lëvizjen popullore.
doria dhe kërkon dashje, ashtu të kërkohet Dëshëroj të mbyllë
përjashtimin e sikurse u la në Pamvarësi dhe shkrimin tim me fjalët e
të deleguarve të Neutralitet. Mustafa Krujës: Shqipëria
huaj nga Mute- harresë për 94 Unë jam mun- për Dom Nikollë Kacorrin,
sarifit në kon- vjet në dhe të duar që letra Atdheu, lirija e saj ishte
gres, po ashtu të stilizohej ideali i tij.... Dom Nikolle
dhe pasi dëgjova huaj në mëndyrë që Kacorri ishte shqiptar me
pretendimet e të kishte hap- plot gojen...e deri më sot,
orthodoseve të sira për ndry- s´më ka rënë të këndoj
cilët kërkojnë një pushtues shimet e mundëshme (për gjikund ndonjë rresht që ta
të huaj që të mos sun- të përjashtuar ndikimin e përmendi sado për keq em-
dohen më nga shumica fuqive të tjera), pa cënuar rin e tij, megjithëse ka qënë
musulmane, vendosa me angazhimin tonë. Pas dorë- përkrah Ismail Qemalit
inisiativen time të marr zimit të kësaj letre, kam në Vlorë, edhe nënkryetar
përsipër, me kerkesat më bërë marveshje, që unë i denjë i së parës qeveri
të pranueshme për ne, këte nuk do të përdor ndikimin shqiptare, i zgjedhur prej
letër që sollën të deleguarit. tim në Kongres dhe nuk atij kuvendi kombëtar, që
Në një bisedë që pata me do të marr përsipër asnjë shpalli pamvarsinë e at-
famullitarin e Durrësit Don ndërhyrje aty. Gjithashtu dheut, dhe që mundi të
Nikoll Kaçorrin dhe Murad kam konfirmuar që për sa krahasohet për rëndësinë
Bey Toptanin i theksova kohë të zgjasë Kongresi dhe e tij historike, vetëm me
atyre që Monarkia mbron ndikimi turk në vend, do Kuvendin e Lezhës.... gati
interesat e Shqipërisë pa e pranoj të bisedoj apo veproj pesë shekuj më pare.
pushtuar atë, e dëshëron që vetëm në mënyrë konfi- Wien, 4 prill 2013
shqiptarët në këto kohë të
vështira të bashkohen me
njeri tjetrin. Gjatë bisedës i
tregova atyre edhe motivet
kryesore të mbështetjes
tonë. Gjatë ditës kam
marrë nga Don Kacorri,
në mirëbesim, letrën me
kërkesa për Madhërinë e
tij, ku sipas këshillës sime
u hoqën disa pika të pakup-
18 SH.com
www.shqiptarja.com
DOKUMENTE
E diel, 7 prill 2013
100 -VJETORI
N jë kongres katër di-
tor i mbajtur në Trieste
nga 1 deri në 4 mars 1913 i
pasqyruar deri në detaje në
revistën “DIFTIME E VRIME
MI Kongresin Shqyptaar t’
Trieshtës” 1–4 MARCIT 1913,
na sjell sot, 100 vjet më vonë
një atmosferë mbushur plot
me fakte mbreslënëse për
muajt e para të shtetit të
pavarur shqiptar dhe sfidat
e kërcënimet e mëdha që i
kanoseshin. Një grup burrash
patriotë shqiptarë, por edhe
personazhe ndërkombëtare
të kohës, kanë diskutuar
në këtë kogres çështjet më
emergjente e të rëndësishme
për Shqipërinë. Rilindasi ka
botuar në dy numrat paraard-
hës pjesë nga procesverbali i
mbajtur nga ky kongres, për-
katësisht ditën e parë dhe
të dytë të bisedimeve. Sot
vijojmë me ditën e tretë, duke
zbuluar çështjet që janë dis-
kutuar dhe emrat e patriotëve
që kanë marrë pjesë në to.
Ky dokument i rëndësishëm
është përgatitur për botim
nga Sami Metalija dhe En-
kelejda Metalija.
E TRETA DITË.
Mledhja e paradites. Fillohet e
treta ditë me këndim t’telegramit
t’E.T. kondit Berchtold: “Faik
Konika, President i Kogresit
Shqypëtaar, Trieshtë – Shum i
kenaqun per ndjesiina t’diftuemeu
n’telegram qi m’dergove n’emën
t’Shqypetarve t’mledhun n’Kongres
n’Trieshtë, t’lutem me pelqye
bashkë me falenderjet e mija
urimet maa t’mdhajat per per-
parim t’Shqypëniis e t’popullit
shqyptaar. Berchtold”. Me bro-
horiina t’mdhaja pershndetet ky
telegram. At Fan Noli shqypëton
nji t’folun qi e myllë çashtjen e
kufive. Ai me shum arsyena his-
torike, etnike, ekonomike, difton se
Shuypënija do t’formohet sadopak
prejë kater vilajeteve t’Shkoders,
Janinës, t’Kosovës e t’Monastirit.
Edhe këso heret uratori asht fort
i aklamuem. Mbas kësajë, Kol
Ivanaj i avitet presidencës e i lypë
Fajk Konicës shvilim per mëndirë
t’keqe qi dje ja priti fjalen. Faik
Konica i përgjegjë se s’e kaa me de-
tyrë me dhanë shvillim kurrfaret,
pse at herë gjithcilli Kongresist
do t’jepte ndo i zhvillim, atëherë
Ivanaj holl mbii tryes t’presidencës
biljaten me ëmën t’vet. Kjo ngjarje
nuk shkoj gjatë. Faik Konica i
dha, për mjes dy tjerve, nji diftim,
ku, pas permendë kerkend, thote
se kama e tij si kreitar, qi lypë
nji paansii kreit t’keputun, e
vën jashta ç’do kunderaktimit
t’posaçem. Nuk kje botue kurrnji
verbal, nense shum gazeta folne
per ket ngjarje.
Mark Kakariqi don qi Shqypëni-
ja t’keet kufit e vet natyrale. Pse
per ndryshe nuk do t’kishte fuqii
KONGRESI I TRIESTES
“Shqipëria kufi deri në Bullgari
Konica: Çështja e kufijve, e mbyllur
me jetue. Edhe aj asht n’mendim
t’i dergohet nji memorial Fuqi-
ive t’mdhaa, e dishron t’lypet
interventi i armatisun i Itales e
Austriis, qi t’hiqet qarkimi i bre-
gut t’Shqypëniis, qi asht shkak
t’gjith psimene popullit. Dishron qi
kogresistat t’napin besën shqypë-
tare me fjalë “vdekje ndo liri” – e
t’gjith mledhja, si t’ishte nji nieri,
i pergjegjë me brohorim. Demeter
Molle, qi banon n’Filipopull, bjen
urimet e shqypëtarve t’Bulgariis.
Orazio Irianni, i pritun me bro-
horii, flet n’ëmen t’Shqypëtarëve
e t’Italo-shqypëtarve, t’ngulun
n’Neë-York. Une- thotë – kjeçë
krejt kundra Aljancë Triplike, por
sod e shof me detyrë me diftue
se jam pajtue me të, mbasi veē
me intervent t’sajë energjik na
sod mund t’flasim per nji Shtet
Shqypëtaar. Por mos ta harro-
jmë qi besen maa t’madhe do ta
kemi n’veedi, n’ffuqii t’onë, n’njisii
e n’bashkin t’gegve e t’toshve,
t’kerstënve e t’myslimanve. Kështu
njite, mund t’i kalxojmë me dobii
anmiqve t’Shqypëniis, se kurr
s’kemi me perkulun ndo i kind
t’flamorit kombëtaar, se s’kena
me hjekë dor kurrë prej tokve qi
po na i grabisin, kështu kena per
t’i ndjekë gjithkund e gjitmonë
amnigët t’onë. Mos ta qesin këto
n’harresa fjallën e moçme t’turkut:
“Shqypëtari i shkjepët mbriiti deri
n’Bagdad!…”. Uratori, qi shum
herë do t’ndalet prejë brohorimesh,
nuk flet per kufi Shqypëniis, mbasi
argomenti kje shvillue deri n’’osun
prej At Fan Nolit.
Vjen mandej Bajram Doklani, i
vleerti luftaar i Jakovës veshë me
petka kombtare, e qi habitet pak
prejë aklamacjonit entuziastik
t’Kongresit. Aj asht mësue nder
mledhje malit, ku ditet pak e amel
e ku aklamacjoni shënion qestii…
Por shpejt mësohet domosdo e
vëhet mbas i grimet me baa nji
diftim të shkurtë, por t’fuqishëm:
”Hrekët, malazezët e sidomos
serbët, kan rrënue shpijat e toket
t’ona, kan baa kerdii n’pleq, n’graa
e n’mii!…- Ju bai bee, o trima, se do
t’mundohem me gjith fuqi t’bahet
Kosova nji vorr serbësh!”. Nji bro-
horii e nji brim’e gjatë i ban jeh
fjalve t’Doklanit. Dervish Hima,
mbasqi u permend Kosova, Kën-
don nji statistikë ku thohet se n’at
vilajet janë 300.000 Shqypëtaar e
jo 3000 si donë me thanë serbët.
Stef Curani thotë se do t’shtihen
n’Shtet t’rii edhe ato gjytete ku
populli asht i perziem, e gjysa asht
shqypetaar. Dishron qi ky mendim
t’vehet n’memorjal qi kongresi do
t’ja dergojnë Fuqiive mdhaa.
Zef Skiro difton se flet italisht
Faik Konica
mund ta ndjekum maa u dobisht
shtypi. Permendë traktatin e
S.Stefano, i firmuem prejë Turkiis
me konop n’fyt, e mandej flet gjatë
per traktat t’Berlinit me t’cillin
Europa i hoq shum sllavve preje
shka i dha i pari. Por edhe ai i
Berlinit nuk këje daa me gjygjë e
Shqypëtarët u kundershtuene e
Europës ju desht me çue komis-
jone n’vend. Lord Fitzmanrice, me
dalxime qi i bani Qeveriis inglize,
ja vuni Shqypëniis kufit e vertetë.
Mbasi permendi dimostrajonin
aniitaare t’Ulçinit, me t’cillin Eu-
ropa desht m’i falë Malit t’Zii tok
e gjytete qi aj s’pat fitue, mbasi
permendi letren e bukur e sena-
torit D’Estournelle, qe per pasqyrë
sugariis gazetare t’Itales, qi asht
tuej ja mbajtë thesin n’jedhsii
regj Nikollës, letren e çmueshme
e t’Nd.D’Estournelles, qi us htyp
n’gazetë Temp. Paris me 10 Tetuer,
1912. Maron tue thanë se kufit
e Shqypëniis janë daa katerdhet
vjet para. T’rrahunit qi ban sot
diplomacija nuk a veç nji komedii
SUPLEMENT JAVOR I
me marre qi do t’marojnë!…(bro-
horiina t’mdhaja).
MLEDJA E MBASDITËS.
N’3 orën mbazdite, si u cil Kon-
gresi, këndohen telegramet maa
me randsii ardhun prejë Buku-
reshit, Borgo-s, Erizzo, Napollit
Amburgo,e tj. Asht i pritun me
shum simpatii nji shndet urimit
i redaktorve t’Liberta t’Goricje.
Flet mandej tedeshku ingjenjer
Haessler, prejë Vjenët, qi na ban
françezisht nji lekcjon gjeografijet
tregtare, tuej dhanë kalxime mbii
nji kartë gjeografike pshteta m’nji
kamalec. I kshillon kongresistat me
çue zanin nelt e me lypë Shqypë-
niin saa maa t’madhe. Ndërsa flet
ingj.Haessler shum kongresista
lanë sallen tuej mormurne: “S’asht
nevoja m’nji Kongres Shqypëtaar
me ardhë t’hujët me na kalxue
shka na diim!…”. Madhënii, posë
tridhet e saa vjet t’kalueme prejë
se u baa traktati i Berlinit e
Komisjoni Europian per t’daam ku-
fine, t’cillit vetë i kjeçë segretaar,
RILINDASI
Mledja e mbasditës
N’3 orën mbazdite, si
u cil Kongresi, këndo-
hen telegramet maa
me randsii ardhun
prejë Bukureshit, Bor-
go-s, Erizzo, Napollit
Amburgo,e tj. Asht i
pritun me shum sim-
patii nji shndet urimit
i redaktorve t’Liberta
t’Goricje. Flet mandej
tedeshku ingjenjer
Haessler, prejë Vjenët,
qi na ban françezisht
nji lekcjon gjeografijet
tregtare, tuej dhanë
kalxime mbii nji kartë
gjeografike pshteta
m’nji kamalec
m’lirojnë prejë kshillit diplomatik.
Madhënija e Yte shtergon t’gjit
ndjerzit e drejtë me protestue per
diftim t’And luftet persii kundra
Turkiis. Po lypi dishmiin e shokve
t’Komisjonit qi patue me mue me
1879 e me 1880 dergesen e randë
me shdeshë Shqypëniin tokësh
qi ti s’pate fitue, po lypi dishmiin
e shokut t’ëm ingliz ende gjallë,
sir Vincent Cailard. Na kjeme
bashkë n’Podgoricë mbii rrënime
t’shkreta qi cubat tuu kishin baa.
Na t’gjith, kush maa pak kush maa
teper, kjeme marrue tuej paa se
paqja n’botë kje vuu n’rrezik veē
per inteersë t’Ande e per atë qi
Ti e thirrshe lumnija e Yte: na e
uptueme se lufta qi ti ēove peshë
nuk kje trimënii por sendergjimi
i Yt. Koha kaloj, Ti po fillon e po
rrxigon me ja vuu prep zjërmin
botës per me i goditë punës tua. “Ti
nuk kee kundershtaar n’rregginii
t’Ande, n’at Mal t’shkretnueme,
m’vien keq, se kishe me pas prejë
tyne ndeshkimin qi Ti meriton
e qi gjikimi i botës gjiytetnueme
nuk ta nep. “Vetë n’mos tjeter
kam krye nji detyrë t’ëmën tuej
t’shkrue shka t’i s’mundesh me
ndii e qi asht ndjesija e t’gjith
atyne qi njofin t’mjerin vëndin
t’And. D.estournelles de Constant.
“Senator franēez qi këje Segretaar
i Komisjonit Europjan per t’daam
kufive t’Malit t’Zii”.
Paal Ghierghia, fort i vesh-
tuem, permend t’ndollunat eroike
maa t’mdhajat e histores t’atyne
krahinave qi donë me ja hjekë
shqypniis. (Brohoriina t’mdhaja).
Gjithnji mbii çashtje t’kufive kapet
nji kundershtim i foort, n’cillin
marrin pjesë sidomos i kënuni

RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I
xheneral Fazil Toptani e Dervish
Hima. Çashtja qi shteti i rii a do
t’kufinojnë vetun me serb e me
grek a por edhe me Bullgarii, nuk
i daan kundershtarët veç n’do
pun t’vocra, mbasi shifet çiltras se
gaadi t’gjith kongresistat janë n’nji
mendjet qi, tuej kufinue Shqypëni-
ja me Bullgari kjo s’kaa per t’lanë
kurr as serb as grek – anmiqët
maa t’mdhajt e Shqypëtarve – t’a
damnojnë Shqypëniin e ree e per
mprojtje t’emnit e t’interessavet
t’veta.
Fai Konica, per me këputë
t’rrahunit e sajë çashtje, qet
n’shesh qi prej lidhies Bullgari qi
ja bani maa pak keq Shqypëtarve.
N.D.Molle, mbas kësajë difton se
Daneff si kthej prejë Londonit, i
tha me fjalë simpatijet me zemër
qi Shqypëtarët kan per t’pasë
nji Atdhec t’madhe e t’liir. Bahet
mandej votacjoni tuej çue doren
e nji shumicë e madhe e pelqen
qi Shqypënija të Kufinoinë me
Bulgarii. Prenci Albert Gjika ven
oroe prishaqefas
se po flitet per
kufi…Prishaqe-
fas? Po këjo esht
çastja maa e para
e Kongresit?…
– i bje nder fjalë
Krejtari. Gjika-
tuej mos i vuu
vesh ndalimit –
thotë se s’duhen
tjera fjalë me daa
qi Shqypënija
s’und t’formohet
veç prejë kater
vilajteve. S’kaa
– thotë uratori
tuej xee – por nji
Shqypënii prejë
Malit t’zii e deri
to Arta e Mo-
nastiri. Me folë
mandej per vetgeverim asht kot,
vetë Fuqiit e mëdhaa e kan prokla-
mue. Edhe per kufi nuk mastojnë
këndimet e shkrimet e Lord-it
Fitzmaurice? Inglizi a burrë fjalet,
t’i sillena atij. Qe nji mprojtës i
dejë per çashtje shqypetare. Faik
Konica, I jena sjellë, por kaa qillue
i lig. Mandej asht i lidhun partiti
liberal qi ndjek nji politikë kundra
intereseve t’ona… E këte due me
thanë, o vllazen shqypetaar, e po
jan perseris tuëi ju diftue se me
fialë t’kota kurgjaa zdahet, por
lypet “flamuer, pushk e fushek!”
(trokitje duersh).
Luigj Jakova pëvetë se t’tre dele-
gat Shqypëtaar qi gjinden n’London
a janë pernjimend t’derguem prejë
Qeveriis t’Pertashme t’Vlorës, e
dishron me diit se shka kan xjerr
o, sadopak se shka kan baa deri
m’sot. Faik Konica ep t’gjegjun se
delegacjoni qi gjindet n’London
asht pernjimend me Qeveriin e
Pertashme t’Shqypëniis, por nuk
mund ta diin a kaa xjerrë gjaa deri
m’sod, e se shka. Dom Pjetër Tu-
sha, famullitari i Berdicës – i pri-
tun me nji trokitje duersh t’gjatë –
dishron qi t’shkojnë mirë katolikët,
orthodokset e myslimanët qi t’gjith
s’bashkut mund t’luftojnë kundra
anmiqve t’Atdhees. Ndryshimet e
Fenave, – thotë Don Pjetri – sh-
duken kundra rresiqeve qi hjek
vendi i t’parve t’onë: s’asht Fee
n’ket tokë qi ja vën kuj me detyrë
mos me luftue e mos me dekë per
dhee t’vet.
Dishron t’i dergohet nji tel-
egram konfeerncë ambashator-
jale e t’i diftohet se bloku n’breg
t’Shhypëniis nuk viin gjaa per
Aljat, veç asht shkat mjerimesh
t’mëdhaja e deket per saa t’pafaj
(brohorime t’gjata). Pushon mled-
hja per pak çaste e kuer kapetë
puna persrii, nji aklamacjon i
math shgrehet n’saall. Merr me
folë Kristo Mexi (nji nder tetmdhet
senator t’Qeveriis t’Pertashme
t’Vlorës e, mbasi kalxon se kaa
ike prej Vloret tuei i pshtue ani-
jave t’Grekut, i bjen Kongresit
t’falunat e uriemt e Ismajl Qemalit
e t’shokve tii. Mledhja i pret këto
fjalë me nji aklamacjon t’fort. Jak
Koqi, shkodrane, ngulun tesh saa
vjet n’Trieshtë, shvillon ēashtjen
shqypëtare kahë ana e politikës e
ekonomiis. Per me kalxue dashtë-
niin qi Shqypë-
tari kaa per
ç’do çashtje she-
jte, qeet shum
vende histori-
jet; difton nevo-
jen per Itale me
pasë nji Shqypë-
nii t’foort e t’liir
afer veedit; e qet
n’dritë t’mirat
ekonomike per
ato qi qesin ka-
pitale nder pun
t’Shqypëniis: këto
jo veē ēojnë pasu-
niin m’nji vend i
vorfen per sgëjed-
he t’mrapësht
t’Turkut, por
hiin edhe nder
punë t’frytshme
e t’shigurta. Fjala e Koqit kje fort
e eklamueme.
Abdullah Struga, mysliman, i
njoften per atdhetarizëm e trimnii
qi kaa diftue nder saa lufta kundra
Turkuqt, asht n’mendim m’u gatitë
me protestue me armë per t’daam
kufive keq per Shqypëtaar. Faik
Konica difton t’myllun çashtjen e
kufive e ja lshon fjalen Dokt.Patta-
jo, rumën, ei ardhun prej Amerikës
me marrë pjesë n’Kongres. Ky sheh
nevojen t’jenë vllanzii ndermjes
t’Shqypëtarve e t’Rumenve. Kën-
don gjysen e t’folunit n’gjuhë in-
glize e gjysen tjeter italisht. Mbas
fjalës Pattajo, fort e aklamueme,
kalohet n’çastje arumune, mbii
t’cillen hiin me folë Dokt.Sciunda
prejë Bukureshit, tuej diftue sim-
patiin e rumenve per Shqypëtaar
e tuej thanë se vllaznit e tii Vllah
Kishim me pasë shumë gëzim me
këne qi Fuqiit e Mdhaa i bashkojnë
me Shqypënii. Dashnimi rumenë,
thotë uratori – kaa me kalxue
vjeftjen me punë, mbasi Qeveri-
ja Rumene, por saa t’marojnë
lufta, kaa me çile shkollë shqype
n’Shqypënii.
Me t’folun t’Dokt.Sciunda, i
pelçyem me shum brohorime,
sidomos kuer permendë shkollët qi
rumeni kaa per t’çilë n’Shqypënii,
myllet e treta ditë e Kongresit.
TRADITA VLERA
Ja çfarë simbolizon
vallja tipike e
popullsisë arbëreshe
V allja” është një kërcim me
motive popullore, ritmike
që shoqërohet nga një kor duke
kënduar një këngë të vjetër
tradicionale arbëreshe, me
origjinë ballkanike. Vallja pop-
ullore arbëreshe gjatë viteve
është një event popullor që luhet
të martën e Pashkëve për ven-
det me ritin bizantin dhe Kar-
navaleve për vendet e ritit latin.
Me kalimin e shekujve në disa
zona, vallja ka marrë edhe pak
nga motivet e valles kalabreze
“Tarantella”. Vallja luhet në
rreth, ku grupe grash të veshura
me kostume madhështore ku
të gjitha hedhin të njëjta hapa,
ose në gjysëm rrethi që tërhiqet
nga një valltar i parë në radhë
me funksion guide. Vallja luhet
kryesisht nga grupe prej 6 apo
12 personash duke u lidhur mes
tyre me anë të një shamie.Vallja
përfundon kur valltari i parë
në radhë mbyll rrethin për të
kapur një person që nuk i përket
komunitetit arbëreshe, të cilit i
vendoset një shenjë me blozë në
fytyrën e tij, në mënyrë të tillë
që është i detyruar të paguajë
për të pirë për të gjithë grupin.
Në të kaluarën, ky ritual sim-
bolizonte konfliktin historik mes
shqiptarëve dhe atyre lokalë.
Ndoshta është rit i pasionuar
Dënxa tipike e popullit arbëresh
SPECIALE 19
SH.com
E diel, 7 prill 2013 www.shqiptarja.com
poetik i Pashkëve ndoshta dëshi- arbëreshë përfaqëson diçka më
ronte të kujtonte një fitore të shumë se vetëm folklorike apo
rëndësishme të heroit shqiptar historike, e cila merr kuptimin e
kombëtar Skëndërbe mbi turqit pretendimit kulturor, identitetin
më 27 prill 1467. Në Valle e kër- etnik, ku gratë veçanërisht janë
cyer nga gratë këndojnë rapsodi protagonistët e saj. Sot, në disa
të ndryshme shqiptare, të tilla vende Vallja arbëreshe është një
si “Konstandini dhe Doruntina rast kur gratë, sidomos të rejat
“, ndërsa në atë të kërcyer nga veshin rroba të bukura dhe bur-
burrat, këndohet “Skënderbeu rat veshin pelerinë prej leshi në
një mëngjes.” Vallja për banorët formë koni.
V allja është nj’dënx pop-
ullore, ritmike, çi bëhet
tue kënduar gjith bashk
rritet kur i lurtmi mbllin
rrethin e merr ndonjë çi
nik ë arbëresh, atij i bën-
nj’këng arbëreshe e vjeter jen faqet me kamné, kshtu
dhe popullore, çi ka origji- kat i paguanj t’pirit gjith
në në Ballkanet. “Valle” grupit. Nj’her, ki shurbes
arbërisht do t’thor dënx. kujtoni konfliktin mes ar-
Vallja popullore arbëreshe bëreshvet dhe ata çi rrin
ësht një manifestim çi tek aì llok. Mund t’jet se
bëhet t’marren e Pashkvet Vallja do t’kujtonj një fitore
në katundet çi kan ritin e Skanderbegut, hero sh-
greko-bizantin e karnuval- qiptar, mbi Turkevet në
lit në katundet me ritin 27 Prill 1467. Tek Vallja
llatin. Pas dica shekulve grat kndonjen rapsodit ar-
tek dica katunde Vallja bëreshe, si “Konstandini
ndënj në kontakt me el- e Jurendina “, sikundra
ementet e dënxes popullore burrat kndonjen rapsodin
kalabreze, tarandelja. Tek e “ Skanderbegu nj’menat
Vallja (dënx rrethore) jan “ Vallja ësht më se nj’dënx
grupe grash, me kostume folklorike o storike, ajò
t’bukur dhe madhështore, merr kuptimin e pretend-
çi vëhen në një gjimsrreth imit kulturor, identitetit
e n’fund di burra, çi kan etnik, ku grat jan pro-
funksionin ti guidharrn- tagonistet. Sot, në dica
jen. Luanjen belu belu katunde arbëreshë Vallet
dhe dridhen si gjarper, jan jan nj’mundësi për grat
grupe me gjasht o dimbd- kupile, t’veshnjen liveret e
hjet vet, t’lidhur njeri jetrin bukura e për burrat t’vën
me skëmandile. Dënxa kapjel picutin.
20 PERSONAZH
SH.com
www.shqiptarja.com E diel, 7 prill 2013
PORTRETI I PIKTORIT
Gjela Deti, tablo e Çatin Saraçit
MR. BISLIM ALIU
S I famshëm në Angli, i
’do mend se largimi i çdo
krijuesi nga vendlindja dhe
vendosja e tij në ndonjë vend
të huaj, në diasporë, është pa dys-
him humbje e madhe për çdo vend.
Atje krijuesi shkon, sigurisht, me
mallin e vendit, të familjes dhe të
shoqërisë në përgjithësi.
Dhe, sigurisht, nostalgjia e kri-
juesit për vendlindjen, asnjëherë
nuk mund t’i largohet nga memo-
ria. Ndaj, medoemos, kjo nostalgji
e tij për vendlindjen e vet, është
gjithnjë prezente në krijimtarinë
e gjithmbarshme të secilit krijues.
Zaten, kjo dukuri është e njohur
edhe nga historia e artit, e cila na
tregon dendur për shumë krijues
që kanë emigruar në një vend
tjetër. Ata, pra, gjithherë mbetën
me origjinën e vet, me mallin për
vendlindjen me shpirtëroren dhe
me ndiesinë e bukurinë e vendit të
vet. Dhe, mu për këtë, për ndiesinë
dhe për shpërfaqjen tejet të rezonuar
në krijimtarinë e treguar dhe për
nostalgjinë e rrëfimit përmbajtje-
sor, mund t’i përmendim tre krijues
që vazhdimisht krijuan në metro-
polet botërore, e asnjëherë nuk u
shkëputën nga atdheu i tyre. Pa
mëdyshje, me krijimtarinë e vet
Shagalli në të vërtetë, shkëlqeu në
Paris, por gjithnjë ruajti shpirtin
dhe nostalgjinë ruse; Pikaso krijoi
shumë vite në Paris, mirëpo, si
gjithnjë ndjehet spanjoll, e Van
Gogu jetoi dhe krijoi në Paris,
mirëpo asnjëherë dhe askurrë, nuk
e harroi identitetin holandez.
Mirëpo, në këtë rrjedhë të emi-
grimeve dhe ruajtja e nostalgjisë
për vendlindjen e vet, edhe ne, që
me kohë patëm krijues të mirëfilltë
që morën rrugën e diasporës. Dhe,
le t’i përmendim vetëm disa nga
ata që lanë gjurmë të pashlyera
në krijimtarinë e vet artistike.
E në mesin e tyre ishin: Mark
Bazaiti, Viktor Karpaçi, Andrea
Aleksi, Mikel Trota, Abedin Dino,
Vera Blloshmi, Ibrahim Kodra,
Gjelosh Gjokaj, Daut Berisha, e
ndonjë tjetër, që vazhdimisht dhe
përherë treguan përkushtimin dhe
rezonancën e lartë nostalgjike, në
krijimtarinë e gjithmbarshme të
tyre artistike. Ata këtë madhështi
kreative e treguan me mburrje dhe
me krenari.
Megjithatë, rasti më tipik dhe
Varka të lidhura, tablo e Çatin Saraçit
ÇATIN SARAÇI
panjohur në vendin e tij
Çatin Saraçi
do të thosha më eklatant është
piktori Çatin Saraçi. Dihet mirëfilli
se ky piktor, që me kohë kishte
emigruar në Londër dhe atje me
punën e vet tejet të zellshme krea-
tive, u bë emër shumë i njohur në
artet pamore. Mirëpo, në Shqipëri
fare nuk njihej krijimtaria e tij.
Pra, do të thoshim, shumë i njo-
hur në Angli, por i panjohur në
vendin e tij. S’do mend se fillet e
para për njohjen e tij, pa mëdyshje,
ishin nga albanologu anglez, Liam
Medvall, i cili e botoi një kartolinë
nga “The Pride Galery” ku paraqiti
për herë të parë tablo të bukura të
piktorit Çatin Saraçi. Tevona të
dhëna të konsiderueshme për këtë
piktor u morën edhe nga bashkë-
kohësit e Çatinit, Dërvish Dumës
dhe Ihsan Toptani. Këta të dy me
vendosmëri treguan për pikturën
dhe besa edhe për krijimtarinë e
veçantë të piktorit Saraçi.
KRIJIMTARIA E BUJSHME
E PIKTORIT
Gjithsesi, krijimtaria e gjithm-
RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I
Portret i Çatin Saraçit realizur
nga Oskar Kokoschka, Londër
barshme e piktorit Saraçi ishte
tejet e lartë, ku shpërfaqej krea-
tiviteti tejet i rezonuar i një rrëfimi
idilik, nostalgjik dhe mbase të një
rrëfimi rezonues dhe tejet përm-
bajtjesor.
Është e dijshme se piktori Çatin
ishte i martuar me një angleze e
quajtur Elizabet Milburn. Dhe,
pas vdekjes së piktorit, e tërë
krijimtaria e tij i mbeti gruas së
tij. Milburn gjithnjë ankohej, se
si është e mundur që askush nga
Shqipëria, fare të mos interesohej
për krijimtarinë shumë të bujshme
të bashkëshortit të saj.
Mandej ajo dëshironte që ta
vizitonte Shqipërinë dhe kishte
dëshirë shumë të madhe, ta pris-
nin si një bashkëshorte të një
piktori të madh shqiptar. Ndaj,
këtë dëshirë, ajo e ruajti me një
xhelozi të madhe. Shtëpia e saj
ishte në krahinën e Njo Portit, e
cila është një galeri e vërtetë. Aty
ruhet e gjithë krijimtaria figura-
tive e piktorit Çatin. S’do mend se
në dhomat e shtëpisë të saj janë
të vendosura punimet me ngjyra
vaji, pastel, akuarel, ku ishin të
realizuara në kohë të ndryshme.
Gjithsesi, opusi i gjithmbarshëm
ka një vlerë të lartë të rrëfimit dhe
ai opus numëron afro 300 vepra.
NXËNËS DHE MIK I NGUSHTË
I OSKAR KOKOSHKËS
Aty kah viti 1933, piktori Çatin
takohet për herë të parë me pik-
torin austriak Oskar Kokoshka në
Vjenë të Austrisë. Dhe, sigurisht,
kontaktet e përhershme me të
e detyruan që të bëhet nxënës i
tij për një kohë të shkurtër. Dhe
shumë shpejt edhe krijuan një
miqësi të jashtëzakonshme. In-
teresimi i shtuar i piktorit Çatin,
për ta perfeksionuar pikturën dhe
besa, edhe drejtimin e ekspresion-
izmit, tregoi dendur për talentin e
jashtëzakonshëm në pikturë. Në
vitin 1945 Saraçi e hapi ekspozitën
e parë në Refren Gallery. E, fjalën e
rastit e mbajti mësuesi dhe piktori
Kokoshka. Gjithsesi prezantimi i
piktorit Saraçi me vepra të nduarn-
duarta tregoi qartas kreativitetin e
lartë për shpërfaqje tejet të rezonu-
ar të rrëfimit përmbajtjesor. Zaten
edhe fjala e mbajtur dhe vlerësimi i
Kokoshkës për ekspozitën e organi-
zuar s’do mend se ishte tejet i lartë.
Dhe, në shenj respekti për piktorin,
piktori Kokoshka ia bëri një portret
që gjithsesi tregon miqësinë e lartë
që kishin në mes vete.
PIKTOR I VLERËSUAR
Në përgjithësi, kritika angleze
e ka vlerësuar shumë lart kri-
jimtarinë e piktorit Çatin Saraçi.
Andaj, në mesin e shumë të tjerëve,
për një vlerësim tejet të lartë dhe
mjaft bindës, mund ta përmendim
kritikun e artit, J. P. Hodin, i cili
e jep këtë vlerësim për piktorin
shqiptar: “Penel pas peneli Saraçi
i vendos tonet e qarta të ngjyrave
të tij derisa arrin vlera të cilat nuk
gjenden në asnjë tubet dhe janë
harmonia poetike të një koloriti të
rrallë. Ato kanë aromën e lulëzi-
mit, ëmbëlsinë e frutave…”.
Pa mëdyshje, në punimet e para
të piktorit Çatin vërehet dukshëm
një ndikim i përafërt me O. Koko-
shkën. Megjithatë, më vonë, në
punimet e tij, gjithsesi vërehet një
qasje e re, të një arti të formuar dhe
me një individualitet të theksuar
të rrëfimit. Megjithatë, figura e
Çatinit, është e njohur edhe jashtë
fushës së artit. Ai përherë ka bërë
edhe korrespodencë me Faik Kon-
icën, Edith Durham dhe me per-
sonalitet të tjera të shquara. Pra,
figura e piktorit Çastin Saraçit,
gjithsesi kërkon mbështetje dhe
një qasje shumë më reale, për
njohjen e saj. Ndaj, kërkon një
analizë të thuktë të krijimtarisë së
gjithanshme figurative të tij. Duke
e njohur krijimtarinë e tij, do ta
vlerësonim dhe do ta çmonim, si një
arritje të mirëfilltë të këtij piktori i
cili krijimtarinë e vet, shumë të bu-
jshme e tregoi me një invencion të
ravijëzuar dhe të ndiesuar, jashtë
atdheut të tij në mërgim në Londër.
Pra, krijimtaria e tij kërkon qasje
reale, për ta njohur artin e tij dhe
kreativitetin e tij ndiesor dhe fare
përmbajtjesor.