‫الرحیم‬

‫الرحمن ّ‬
‫بسم الله ّ‬

‫گزارش کار آزمایشگاه مکانیک سیاالت مهندسی شیمی‬

‫آزمایش کانال باز‬

‫سینا رادفر ‪ -‬محمد نادری ‪ -‬فرهنگ پازانی‬ ‫اعضای گروه ‪:A‬‬

‫سه شنبه ‪16 - 17:30‬‬ ‫روز و زمان ارائه درس‪:‬‬
‫پویا حسن نسب‬ ‫استاد مربوطه‪:‬‬
‫‪1393 / 01 / 19‬‬ ‫تاریخ تحویل گزارش کار‪:‬‬

‫‪:‬مقدمه‬

‫در بسیاری از مسائل مهندسی مثل انتقال آب و امورمربوط به فاضالب با حرکت مایعات در‬
‫مجاری باز سر و کار داریم‪ .‬به طور کلی در تمام مواردی که سطح آزاد مایع تحت فشار‬
‫محلولی (عموما ً فشار محیط)‪ O‬قرار داشته باشد‪ ،‬مجرا را می توان به عنوان مجرای باز در نظر‬
‫گرفت‪ .‬تفاوت اصلی در حرکت مایعات در لوله ها و مجرای باز در آن است که لوله ها تحت‬
‫فشار مؤثر بر مایع در قسمت های مختلف متفاوت است و می توان با استفاده از اختالف‬
 ‫ارتفاع طبیعی و یا پمپ آن را به میزان دلخواه کنترل کرد؛ در صورتی که فشار وارده بر‬
‫سطح مایع در مجرای باز و در تمام قسمت های مسیر ثابت می باشد‪ .‬در واقع عامل اصلی‬
‫حرکت در مجراهای باز شیب کف بستر و به عبارت بهتر نیروی ثقل است‪ .‬جریان مایع در یک‬
‫مجرا می تواند به دو صورت تحت فشار یا جریان آزاد صورت پذیرد و از این نظر می توان‬
‫هیدرولیک مجاری را به دو دسته هیدرولیک تحت فشار و هیدرولیک کانال باز تقسیم کرد‪ .‬در‬
‫جریان تحت فشار که می توان آن را جریان در مجرای بسته نیز نامید‪ ،‬تمام مایع درون یک مرز‬
‫جامد محصور شده است و مرزهای حرکت سیال در تماس با جدار جامد می باشند ولی در‬
‫کانال باز سیال در حرکت‪ ،‬در تمام مرزها در تماس با دیواره نمی باشد‪ ،‬بلکه یکی از مرزها در‬
‫تمام مسیر در معرض فشار اتمسفر قرار دارد و الیه جدایی محیط‪ O‬با فضای اطراف در تعادل‬
‫با این فشار ثابت عمل می کند‪ .‬البته در شرایطی که سطح آزاد جریان در یک مجرای بسته در‬
‫معرض یک فشار ثابت قرار داشته باشد‪ ،‬این مجرای بسته به عنوان یک کانال باز عمل می‬
‫کند‪ ،‬مثل جریان در یک لوله نیمه پر از یک سیال‪ .‬حرکت آب در آبراهه های طبیعی مثل‬
‫رودخانه‪ ،‬دریا و اقیانوس و نیز در کانال های مصنوعی‪ O‬مثل کانال های آبیاری و زهکشی‪،‬‬
‫شبکه های جمع آوری و انتقال فاضالب‪ ،‬جریان در آبروهای جاده ها و حاشیه خیابان ها نمونه‬
‫های دیگری از جریان با سطح آزاد می باشند‪ .‬در کانال های باز ماکزیمم سرعت در جایی‬
‫پایین تر از سطح آزاد رخ می دهد (مانند توزیع سرعت در جابجایی آزاد روی یک دیوارۀ قائم)‬
‫در حالی که در مجاری بسته در مرکز تقارن مجرا‪ ،‬مقدار‪ O‬سرعت ماکزیمم می شود‪ .‬در کانال‬
‫های خیلی عریض و کم عمق‪ ،‬بیشترین سرعـت سیال در مجاورت سطح می باشد‪ .‬مکانیک‬
‫جریان در کانال باز بسیار پیچیده تر از کانال بسته است و دلیل این امر وجود سطح آزاد سیال‬
‫می باشد‪ .‬برای آن که جریان آرام به وجود آید‪ ،‬باید سطح مقطع و سرعت بسیار کم و لزجت‬
‫سینماتیکی بسیار زیاد باشد؛ به عنوان مثالی از جریان آزاد الیۀ نـازکی از مـایع که روی سطح‬
‫شیبدار یا عمودی به طرف پایین جاری است را در نظر می گیریم‪.‬‬

‫جریان در کانال باز را به دو دسته تقسیم می کنند‪:‬‬

‫‪ - 1‬جریان های مصنوعی مانند؛ ناودان ها‪ ،‬سرریز سدها‪ ،‬کانال ها و سرریز رودخانه ها‪.‬‬

‫‪ - 2‬جریان های طبیعی مانند؛ چشمه ها‪ ،‬رودخانه ها‪ ،‬تنگه ها‪ ،‬سیل ها‪.‬‬

‫مجراي مصنوعي براي مقاصد مختلف احداث مي شود و ممكن است به حالت ابتدايي (جوي‬
‫هاي آب) و يا مدرن‪( O‬كانال هاي بتون شده) باشد‪ .‬اما مجاري طبيعي آن هايي هستند كه به‬
‫حالت طبيعي ايجاد شده اند و از آنجا كه مقطع آن ها در مقاطع مختلف مسير در حال كلي‬
‫متفاوت است‪ ،‬لذا جريان آن ها نيز عموما ً به حالت غيريكنواخت مي باشد‪ .‬بايستي توجه‬
‫داشت كه هر يك از مجاري طبيعي يا مصنوعي‪ O‬ممكن است روباز يا مسقف باشند‪ .‬جريان مايع‬
‫در مجاري همانند لوله ها ممكن است به حالت آرام يا متالطم‪ ،‬دائم يا غيردائم باشد‪.‬‬

‫در کانال های باز جریان به اشکال متعددی صورت می گیرد که می توان به دو دسته یکنواخت‬
‫و غیریکنواخت تقسیم کرد‪ .‬جریان یکنواخت پایدار در کانال های شیبدار طوالنی با سطح‬
‫مقطع ثابت ایجاد می شود که در آن ها سرعت به مقدار‪ O‬نهایی خود می رسد‪ .‬عمق الزم جهت‬
‫جریان یکنواخت پایدار را عمق طبیعی می نامند‪ .‬در جریان یکنواخت دبی و عمق در تمام طول‬
‫کانال ثابت هستند‪ .‬جریان غیر یکنواخت پایدار در هر نوع کانال نامنظم که در آن دبی در طول‬
‫زمان تغییر نکند به وجود می آید‪ .‬این نوع جریان وقتی که عمق جریان و در نتیجه سرعت‬
‫متوسط از یک مقطع به مقطع دیگر تغییر می کند نیز مشاهده می شود‪ .‬جریان غیر یکنواخت‬
‫غیر پایدار به ندرت در کانال های باز صورت می گیرد و تحلیل این نوع جریان مشکل است‪.‬‬
‫برای جریان در کانال های روباز طویل عالوه بر دشواری های مربوط به سطح آزاد‪ ،‬مشکل‬
 ‫اضافی دیگری نیز داریم و آن این که‪ ،‬به دلیل مجاورت مرزهای تر شده با جریان اصلی باید‬
‫اصطکاک را به حساب آوریم‪.‬‬

‫هدف آزمایش‪:‬‬

‫هدف از انجام این آزمایش مطالعه جریان در یک کانال باز به صورت تجربی و مقایسه با نتایج‬
‫تئوری است‪ .‬می توان تحقیق کرد که نتایج این پدیده در حالت سه بعدی با مقادیر حاصل از‬
‫تئوری یک بعدی تا چه میزان همخوانی‪ O‬دارند‪ .‬همچنین می توان فرمول های پیشنهاد شده (از‬
‫جمله روابط مانینگ و شزی) را با نتایج تجربی مقایسه کرد‪.‬‬

‫شرح دستگاه‪:‬‬

‫کانال رو باز دارای طول ‪4.8‬متر و عرض ‪7.5‬سانتی متر می باشد‪ .‬دیوارهای کانال از جنس‬
‫پلکسی گالس و کف آن از ناودان آهنی رنگ خورده می باشد‪ .‬پس از روشن کردن پمپ کانال‬
‫رو باز‪ ،‬اجازه دهید جریان به حالت دائمی خود برسد (پس از چند ثانیه این اتفاق می افتد)‪ .‬به‬
‫کمک میکرومتر ارتفاع آب از کف کانال را اندازه بگیرید‪ .‬متوسط چند بار قرائت میکرومتر در‬
‫طول کانال‪ ،‬به یک مقدار متوسط برای ارتفاع جریان منتهی می شود‪ .‬با داشتن این ارتفاع و‬
‫عرض کانال (که یک مقدار ثابت می باشد) می توان سطح مقطع جریان و قطر هیدرولیکی را‬
‫حساب کرد‪.‬‬

‫تئوری آزمایش‪:‬‬

‫در یک کانال رو باز از روابط تجربی می دانیم که به ازای یک دبی ثابت عمق و سرعت سیال‬
‫در راستای طول کانال ثابت می ماند‪ .‬با توجه به ثابت ماندن خصوصیات فوق در طول زمان‪،‬‬
‫جریان مذکور یک جریان یکنواخت دائمی بوده که به دلیل آن که جریان یکنواخت غیردائمی‬
‫عمال ً وجود ندارد‪ ،‬به اختصار جریان یکنواخت نامیده می شود‪ .‬جریان یکنواخت دائمی جریان‬
‫نرمال نیز نامیده می شود و عمق جریان در این حالت به عمق نرمال ( ‪ Y) n‬موسوم است‪ .‬اگر‬
‫در یک دبی ثابت ‪Y n>Y c‬باشد‪ ،‬جریان یکنواخت زیر بحرانی و اگر ‪Y C>Y n‬باشد‪ ،‬جریان یکنواخت‬
‫فوق بحرانی نامیده می شود‪ .‬باید در نظر داشت که با توجه به ماهیت جریان یکنواخت‪،‬‬
‫رسیدن به تعادل دینامیکی و سرعت حد و برقراری جریان یکنواخت مستلزم طوالنی بودن‪،‬‬
‫منشوری بودن و عدم وجود مانع در مسیر جریان است و ضمنا ً برقراری جریان یکنواخت در‬
‫یک کانال افقی با شیب صفر و یا کانال با شیب منفی امکان ندارد‪.‬‬

‫بررسی معادالت حاکم‪:‬‬

‫با تعریف شعاع هیدرولیکی مطابق آنچه در کتب مکانیک سیاالت ارائه شده است‪ ،‬داریم که‪:‬‬

‫‪A‬‬
‫=‪R‬‬ ‫) ‪(1‬‬
‫‪P‬‬

‫که در آن ‪A‬سطح مقطع خیس شده و ‪P‬محیط خیس شده توسط جریان است‪.‬‬

‫عرض(کانال‬ ‫‪570.0‬‬
‫)=‬ ‫‪ L= 2m‬و ‪m‬‬
 ‫اکنون با استفاده از قانون مانینگ داریم که‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫=‪Q‬‬ ‫) ‪√ sR 3A (2‬‬
‫‪n‬‬

‫‪Q‬دبی جریان در کانال‪R ،‬شعاع هيدروليكي و ‪S‬شيب كف كانال مي باشد‪ .‬اين شيب همچنين‬
‫شيب سطح آب كه موازي كف كانال است نيز مي باشد‪.‬‬

‫به نظر مي رسد كه ضريب ‪n‬ضريب زبري مطلق يا به عبارت ديگر تنها وابسته به زبري سطح‬
‫باشد؛ ولي در واقع ‪ n‬بستگي ناشناخته اي به ابعاد و شكل سطح مقطع كانال دارد‪ .‬مقدار‬
‫ضریب ‪n‬با آزمایشات متعدد در کانال های واقعی به دست آمده اند در جدول زیر داده شده‬
‫است‪:‬‬

‫ماده‬ ‫ضریب مانینگ‬

‫چوب صیقلی‬ ‫‪0.012‬‬

‫چوب غیر صیقلی‬ ‫‪0.013‬‬

‫سیمان پرداخت‪ O‬شده‬ ‫‪0.012‬‬

‫سیمان پرداخت نشده‬ ‫‪0.014‬‬

‫چدن‬ ‫‪0.015‬‬

‫آجر‬ ‫‪0.016‬‬

‫فوالد پرچی‬ ‫‪0.018‬‬

‫صفحات فلزی موجدار‬ ‫‪0.022‬‬

‫قلوه سنگ‬ ‫‪0.025‬‬

‫زمین‬ ‫‪0.025‬‬

‫سنگریزه و شن‬ ‫‪0.029‬‬

‫‪y−‬‬
‫‪2 y1‬‬
‫=‪ S،=nat α‬سطح مقطع کانال‪ ،‬شعاع هیدرولیکی و نیز با داشتن‬ ‫با داشتن شیب کانال‬
‫‪L‬‬
‫دبی جریان در کانال می توان ضریب مانینگ را بدست آورد‪.‬‬

‫روش آزمایش‪:‬‬

‫در اولین مرحله در انجام آزمایش شیب کانال را مشخص می کنیم‪ .‬برای این کار یک مانع در‬
‫انتهای دستگاه قرار می دهیم و پمپ کانال را باز می کنیم تا آب پشت مانع جمع شود‪ ،‬سپس‬
‫پمپ را می بندیم و منتظر می شویم تا آب ساکن شود‪ .‬حال توسط دو میکرومتری که در‬
‫‪y−‬‬
‫‪2 y1‬‬
‫=‪S=nat α‬‬ ‫فاصلۀ دو متری از هم قراردادیم مقادیر ‪ y 2‬و‪ y 1‬را می خوانیم و داریم‪:‬‬
‫‪L‬‬

‫‪y31.1‬‬
‫=‬‫‪1‬‬ ‫‪mc‬‬ ‫‪,y78.1‬‬
‫=‬‫‪2‬‬ ‫‪mc‬‬ ‫=‪,L= 1m‬‬
‫‪001 mc‬‬
 ‫‪y−‬‬
‫‪2 y 78.1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪31.1‬‬
‫‪−‬‬
‫=‪S=nat α‬‬ ‫=‬ ‫‪4700.0‬‬
‫=‬
‫‪L‬‬ ‫‪001‬‬

‫سپس توسط کلید استارت پمپ سیستم را روشن کنید و شیر خروجی در میز آزمایشگاه را تا‬
‫آخر باز می کنیم و مشاهده می کنیم که جریان در کانال برقرار می شود‪ .‬حال چند لحظه صبر‬
‫می کنیم تا جریان در کانال متعادل شود‪ .‬بر اساس مطالب ذکر شده برای میز هیدرولیکی‪،‬‬
‫دبی آب را تنظیم و اندازه گیری کنید‪ .‬الزم به ذکر است که تغییر این دبی توسط شیر لوله ای‬
‫که در زیر کانال مشاهده می شود‪ ،‬امکان پذیر است‪ .‬یک عمق سنج را در داخل کانال قرار‬
‫داده و تنظیم کنید‪ .‬اگر عدد صفر برای کف کانال تنظیم شود‪ ،‬عدد قرائت شده ارتفاع آب را‬
‫نشان خواهد‪ O‬داد‪ .‬شیر لوله ای که در زیر کانال قرار گرفته را طوری تنظیم می کنیم تا ارتفاع‬
‫‪ y 2‬در هر مرحله تقریبا ً ‪ 4‬میلی متر کاهش یابد‪ .‬در هر مرحله بعد از تغییر ارتفاع ‪y 2‬توسط‬
‫شیر لوله ای‪ ،‬اندکی صبر کرده و پس از یکنواخت شدن جریان مقدار‪ y 1 O‬را با استفاده از‬
‫میکرومتر بخوانید‪( .‬در استفاده از میکرومتر باید دقت داشته باشید که سر سوزنی آن‪ ،‬کامال ً‬
‫به طور مماس با سطح آب قرار گیرد‪ ).‬حال با تغییر دبی آزمایش فوق را تکرار کنید و جداول‬
‫مربوطه را پر نمایید‪.‬‬
 ‫دستگاه کانال‪ O‬باز به همراه میکرومتر‬

‫نتایج آزمایش‪:‬‬

‫جدول (‪ :)1‬مقادیر اندازه گیری شده‬

‫‪3‬‬
‫شماره‬ ‫جرم (‬ ‫دبی ( ‪ m‬زمان (‬
‫‪s‬‬ ‫‪Y 1m‬‬
‫‪( ) Y 2m‬‬
‫) (‬ ‫‪Y‬‬
‫‪egareva‬‬ ‫) ‪(m‬‬ ‫) ‪R (m‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪n‬‬
‫آزمایش‬ ‫‪)kg‬‬ ‫‪)s‬‬
‫)‬
‫‪0.038 0.03‬‬ ‫‪0.01‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪18.62 0.0011‬‬ ‫‪0.0385‬‬ ‫‪0.0184‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪52‬‬
‫‪0.033 0.03‬‬ ‫‪0.01‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪20.18 0.0014‬‬ ‫‪0.034‬‬ ‫‪0.0174‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪03‬‬
‫‪0.029 0.03‬‬ ‫‪0.01‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪24.15 0.0012‬‬ ‫‪0.0301‬‬ ‫‪0.0162‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0.00‬‬ ‫‪00‬‬
‫‪0.026 0.02‬‬ ‫‪74‬‬ ‫‪0.01‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪27.56 0.0010‬‬ ‫‪0.0268‬‬ ‫‪0.0155‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪06‬‬
‫‪0.021 0.02‬‬ ‫‪0.00‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪35.47 0.0008‬‬ ‫‪0.0222‬‬ ‫‪0.0134‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪97‬‬
‫‪0.018 0.01‬‬ ‫‪0.01‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪46.87 0.0006‬‬ ‫‪0.0187‬‬ ‫‪0.0124‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪07‬‬

‫جدول (‪ :)2‬مقادیر مساحت و محیط‪ O‬خیس شده در هر مرحله‬

 ‫شماره‬
‫‪A‬‬ ‫‪P‬‬
‫آزمایش‬
‫‪1‬‬ ‫‪0.0028‬‬ ‫‪0.152‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪0.0025‬‬ ‫‪0.143‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪0.0022‬‬ ‫‪0.1352‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪0.0020‬‬ ‫‪0.1286‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪0.0016‬‬ ‫‪0.1194‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪0.0014‬‬ ‫‪0.1124‬‬
‫نمونه محاسبه شده برای آزمایش اول‪:‬‬

‫‪y 1+1830.0‬‬
‫‪y2‬‬ ‫‪930.0‬‬
‫‪+‬‬
‫‪Y‬‬
‫‪egareva‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪5830.0‬‬
‫=‬ ‫‪m‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪A= b×egareva‬‬
‫‪Y 570.0‬‬
‫‪= 5830.0‬‬
‫×‬ ‫‪8200.0‬‬
‫=‬

‫‪P= 2egareva‬‬
‫(‪Y‬‬ ‫‪+) 5830.0‬‬
‫( ‪b= 2‬‬ ‫‪570.0‬‬
‫)‪+‬‬ ‫‪251.0‬‬
‫=‬

‫‪8200.0‬‬
‫‪A‬‬
‫= =‪R‬‬ ‫‪4810.0‬‬
‫=‬ ‫‪m‬‬
‫‪P251.0‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‪Q‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪√ sR A4700.0‬‬
‫‪√ 4810.0‬‬
‫( ×‬ ‫‪8200.0‬‬
‫×)‬
‫=‪√ sR A→ n‬‬ ‫=‬ ‫‪2510.0‬‬
‫=‬
‫‪n‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪1100.0‬‬

‫‪ .1‬برای عمق های مختلف از رابطه منینگ منحنی ضریب مانینگ را بر حسب دبی رسم کنید‪.‬‬

‫‪ .2‬ضریب مانینگ متوسط را با استفاده از نتایج آزمایش و رسم منحنی رابطه مانینگ بدست‬
‫‪2‬‬
‫آورید‪Q) ∝ √ SR 3A ( .‬‬

‫‪n 1+ n 2+… + n m‬‬

‫= ‪ngva‬‬ ‫‪80110.0‬‬
‫=‬
‫‪m‬‬

‫‪ .3‬به کمک رابطه دارسی ‪ -‬وسباخ‪ ،‬ضریب شزی را محاسبه کنید‪.‬‬

 ‫‪LV 2‬‬
‫‪h= f‬‬ ‫دارسی وسباخ‬
‫رابطه ‪−‬‬
‫‪D 2g‬‬

‫‪D= 4R H‬‬

‫‪L V 2‬‬ ‫‪2 8g R Hh‬‬

‫‪→ h= f‬‬ ‫=‪→ V‬‬
‫‪4R H 2 g‬‬ ‫‪f L‬‬

‫‪h‬‬ ‫‪8g‬‬
‫‪L‬‬
‫=‪= S→ V‬‬
‫√‬ ‫‪f‬‬
‫‪√R H S‬‬

‫رابطهشزی‪V= C √R H‬‬
‫‪S‬‬

‫‪8g‬‬
‫=‪C‬‬
‫√‬ ‫ثابت شزی‬
‫‪f‬‬

‫همچنین رابطه باال می تواند به این صورت نوشته شود‪:‬‬

‫‪Q‬‬
‫=‪C‬‬
‫‪√R× S× A‬‬

‫شماره‬
‫ثابت شزی‬
‫آزمایش‬
‫‪1‬‬ ‫‪33.6674‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪49.3512‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪49.8179‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪46.6862‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪50.2113‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪44.7401‬‬

‫‪ .4‬نتایج محاسبه شده ضریب مانینگ را با نتیجه حاصل از نرم افزارهای مربوطه و یا کتاب‬
‫های درسی مقایسه کنید‪.‬‬

‫در منابع و جداول مربوطه مقدار متوسط ضریب زبری مانینگ برای سطوح صاف معادل‬
‫‪ 0.012‬می باشد که با مقدار محاسبه شده در این آزمایش یعنی ‪ 0.01108‬اختالف ناچیزی‬
‫دارد‪.‬‬

‫این اختالف ممکن است ناشی از خطای دستگاه‪ ،‬خطا در اندازه گیری و محاسبات و یا خطای‬
‫فردی باشد‪.‬‬