3.

Wyrażanie ilości substancji i jej odmierzanie

Wstęp

Gdy zabieramy się za pieczenie ciasta, to trzymamy się określonego przepisu, np. 2 szklanki
mleka, 30 dag mąki, 2 jajka itp. Ilość każdego składnika (substancji) jest w jakiś sposób
określona. Istnieją 3 sposoby wyrażania ilości substancji: poprzez masę, poprzez objętość i
poprzez liczebność. Tę samą ilość substancji możemy wyrazić w różny sposób, np. możemy
powiedzieć: mam 2 kg jabłek, albo mam pół wiadra jabłek, albo jeszcze: mam 12 jabłek – czyli
wyraziliśmy tę samą ilość na różne sposoby: przez masę, przez objętość i przez liczebność.

Masa i ważenie

Masa m jest sposobem wyrażania ilości materii opartym na oddziaływaniu grawitacyjnym – im

większe oddziaływanie grawitacyjne tym większa masa i tym samym tym większa ilość materii.
W układzie SI jednostką masy jest 1 kilogram, ale w praktyce stosowane są róże jednostki. W
laboratoryjnych warunkach zazwyczaj posługujemy się gramami g, lub jeszcze mniejszą
jednostką – miligramami. W warunkach dużej skali często posługujemy się tonami, np.
rafineria ropy naftowej produkuje 1 000 000 ton benzyny rocznie itd. Jednostki te związane są
zależnościami:

𝟏 𝒌𝒈 = 𝟏𝟎𝟎𝟎 𝒈 = 𝟏𝟎𝟎𝟎𝟎𝟎𝟎 𝒎𝒈 = 𝟏𝟎𝟔 𝒎𝒈

𝟏 𝒕 = 𝟏𝟎𝟎𝟎 𝒌𝒈 = 𝟏𝟎𝟎𝟎𝟎𝟎𝟎 𝒈 = 𝟏 𝑴𝒈

𝟏 𝒈 = 𝟏𝟎𝟎𝟎 𝒎𝒈 = 𝟏𝟎𝟑 𝒎𝒈

Zapamiętaj, że Mg i mg to różne jednostki masy! 1 Mg to 1 000 000 000 mg! Do odmierzania i

określania masy służą wagi. Pamiętaj, że nie ma znaczenia, czy pracujemy w laboratorium, czy
w kuchni – wagami posługujemy się tak samo. Masę zazwyczaj odmierzamy w jakimś naczyniu
– misce, garnku, a w laboratorium – w zlewce, w szalce Petriego, na szkiełku zegarowym, w
kolbie, w naczynku wagowym, a także w tyglach czy w parownicach – zależnie od rodzaju
prowadzonej pracy. Nie umieszcza się odważanej masy bezpośrednio na szali wagi. Naczynie,
w którym umieszczamy ważoną masę też posiada masę, zwaną tarą. W przypadku prac w
kuchni dominują obecnie wagi elektroniczne z funkcją tarowania – czyli przyjmowania masy
naczynia za zero. Starsze wagi wskazówkowe i suwakowe wytarowane są na masę fabrycznie
dołączonego naczynia – po ustawieniu tego naczynia waga wskazuje 0. Jeszcze inaczej jest w
przypadku wag szalkowych, gdzie najpierw trzeba ustawić odpowiednią ilość odważników by
ustalić masę naczynia, a dopiero potem przystąpić do odważenia właściwej masy. Masa, którą
odważamy, zwiemy masą netto. Sumę masy netto i tary zwiemy masą brutto. Jeśli waga nie
posiada funkcji tarowania, to odważoną masę określamy przez różnicę masy brutto i tary. W
opracowaniu tym rzadko się będziemy posługiwać tymi pojęciami, ale pamiętajmy co znaczą
te pojęcia i co stanowi konkretną masę rozwiązując zadania w dalszych częściach.
Załóżmy, że masz do dyspozycji kuchenną wagę wskazówkową, wytarowaną na fabrycznie
dołączonej misce, która uległa zniszczeniu. Czy zamiast niej możesz użyć naczynia o masie
większej czy mniejszej od masy miski? Dlaczego?

Objętość i jej odmierzanie

Objętość V jest sposobem wyrażania ilości materii opartym o zajmowaną część przestrzeni. W
układzie SI podstawową jednostką objętości jest 1 metr sześcienny m 3, zwany czasem
kubikiem lub metrem kubicznym. W praktyce laboratoryjnej, jak i w życiu codziennym
posługujemy się jednostkami mniejszymi: decymetrami sześciennymi (litrami) dm3 (l lub L –
obie formy są dopuszczalne) lub centymetrami sześciennymi (mililitrami) cm 3 (ml lub mL). W
literaturze angielskojęzycznej spotyka się także oznaczenie cc zamiast cm3, co jest skrótem od
ang. cubic centimeter. W systemie metrycznym jednostki objętości związane są zależnościami:

𝟏 𝒎𝟑 = 𝟏𝟎𝟎𝟎 𝒅𝒎𝟑 = 𝟏𝟎𝟎𝟎 𝒍 = 𝟏𝟎𝟎𝟎 𝑳

𝟏 𝒅𝒎𝟑 = 𝟏𝟎𝟎𝟎 𝒄𝒎𝟑 = 𝟏𝟎𝟎𝟎 𝒎𝒍

Jednostka układu SI – m3 jest rzadko stosowana w życiu codziennym – w metrach sześciennych

podaje się zazwyczaj zużycie wody albo gazu ziemnego. Natomiast w kuchni – głównie litry i
mililitry. System angielski używa swoich jednostek, jak pinta, galon czy baryłka, a w Polsce
stosowanymi jednostkami były m.i. konew, garniec, a nawet kibel. Choć dzisiaj to ostatnie
słowo nie kojarzy nam się z jednostką objętości, to początkowo było to duże wiadro o
pojemności ok. 140 litrów i jednostka objętości równa jego pojemności. Można jeszcze spotkać
starsze osoby nazywające wiadro kiblem, zwłaszcza na g. W laboratorium do przybliżonego
odmierzania objętości służy wyskalowane szkło: zlewki, kolby stożkowe, dokładniejsze są
cylindry miarowe (menzurki), a do dokładnego odmierzania służą pipety, biurety i kolby
miarowe.

Pojemnością nazywamy wewnętrzną objętość naczynia – nie należy jej mylić z objętością
przechowywanej w niej substancji. Np. w butelce o pojemności 1 litra możemy przechowywać
pól litra wody.

Gęstość substancji

Wielkością wiążącą ze sobą masę i objętość jest gęstość substancji. Gęstość

substancji/materii jest masą jednej jednostki objętości – pamiętaj o tym. Definiujemy ją
następująco:
𝒎 𝒎
𝝆= lub 𝒅 =
𝑽 𝑽

Wśród wielu osób, zwłaszcza na etapie edukacji panuje fałszywy pogląd, że w fizyce gęstość
oznacza się literką , w a chemii d. Nic z tych rzeczy! Grecką literą  oznacza się gęstość
substancji w układzie SI, ale dopuszczone jest także używanie litery d (od łacińskiego densitas).
Do tego fałszywego poglądu przyzwyczajają nas autorzy zbiorów zadań, którzy w zbiorach
chemicznych zazwyczaj używają symbolu d, a z fizyki – zazwyczaj symbolu z układu SI, ale w
rzeczywistości nie ma znaczenia, czy jesteśmy na lekcji chemii czy fizyki – możemy posługiwać
się symbolami dowolnie, o ile np. nauczyciel danego przedmiotu nie życzy sobie inaczej, ale i
on powinien respektować dopuszczalne oznaczenia. Fizycy zazwyczaj bardziej trzymają się
oznaczeń z systemu SI, niż chemicy. Oczywiście żeby być konsekwentnym, to jeśli rozwiązując
zadanie rozpoczęliśmy obliczenia używając wybranego symbolu gęstości, to musimy tego
symbolu używać do końca obliczeń, a nie zamiennie.

𝑘𝑔 𝑘𝑔 𝑔
W systemie metrycznym jednostkami wielkości są ⁄𝑚3 (w układzie SI), ⁄𝑑𝑚3 , ⁄𝑐𝑚3 ,
𝑔
⁄𝑑𝑚3 i inne. W systemie calowym jednostki są bardziej dla nas egzotyczne, jak uncje na cal
sześcienny. Choć po szkolnym kursie fizyki często myślimy, że aby zmierzyć gęstość to
wystarczy posłużyć się menzurką i wagą, to jednak sposób taki obarczony jest dużym błędem,
czyli przybliżony.

Gęstość substancji pozwala nam przeliczać masę na zajmowaną objętość i objętość na masę,
wystarczy przekształcić wzór na gęstość:
𝒎
𝑽= oraz 𝒎 = 𝒅 ∗ 𝑽
𝒅

Rozważmy prosty przykład:

Przykład 1: Cylinder miarowy o pojemności 50 ml ustawiono na wadze, która wskazała 50,971

g. Następnie napełniono go olejem lnianym o gęstości 0,931 kg/dm3 do poziomu 50 ml.
Zakładając, że odmierzono równo 50 ml oleju – ile wskaże waga po ponownym ustawieniu
cylindra na szali? Pamiętaj, że waga użyta w doświadczeniu wskazuje z dokładnością do 0,001
g.
𝑘𝑔 𝑔
Dane: 𝑚𝑡 = 50,971 𝑔, 𝑉𝑜𝑙 = 50 𝑚𝑙 = 0,05 𝑑𝑚3 , 𝑑𝑜𝑙 = 0,931 = 0,931
𝑑𝑚3 𝑐𝑚3

Szukane: 𝑚𝑏 =?

Pamiętajmy, że masa brutto jest sumą masy netto oraz tary. Masa netto jest masą oleju:

𝒎𝒃 = 𝒎𝒏 + 𝒎𝒕 = 𝒎𝒐𝒍 + 𝒎𝒕

𝒎𝒃 = 𝒎𝒐𝒍 + 𝟓𝟎, 𝟗𝟕𝟏 [𝒈]

Masę netto, czyli oleju, wyznaczymy posługując się gęstością tego oleju:
𝒎𝒐𝒍
𝒅𝒐𝒍 =
𝑽𝒐𝒍

stąd 𝒎𝒐𝒍 = 𝒅𝒐𝒍 ∗ 𝑽𝒐𝒍

Podstawiamy:
 𝒎𝒐𝒍 = 𝟓𝟎 ∗ 𝟎, 𝟗𝟑𝟏[𝒈] = 𝟒𝟔, 𝟓𝟓𝟎 𝒈

Lub:

𝒎𝒐𝒍 = 𝟎, 𝟎𝟓 ∗ 𝟎, 𝟗𝟑𝟏[𝒌𝒈] = 𝟎, 𝟎𝟒𝟔𝟓𝟓 𝒌𝒈 = 𝟒𝟔, 𝟓𝟓𝟎 𝒈

𝒎𝒃 = 𝟒𝟔, 𝟓𝟓𝟎 + 𝟓𝟎, 𝟗𝟕𝟏 [𝒈] = 𝟗𝟕, 𝟓𝟐𝟏 𝒈

Sprawdzenie:

Upewnijmy się, czy otrzymana przez nas masa oleju zwróci nam wartość gęstości:

𝒎𝒐𝒍 𝟒𝟔, 𝟓𝟓𝟎 𝒈 𝒈

𝒅𝒐𝒍 = = [ ] = 𝟎, 𝟗𝟑𝟏
𝑽𝒐𝒍 𝟓𝟎 𝒎𝒍 𝒎𝒍

Obliczenia są prawidłowe.

Odp: waga wskaże 97,521 g.

Do pomiaru gęstości substancji stałych, ciekłych i gazowych służą naczynia zwane

piknometrami – są to naczynka o dokładnie ustalonej objętości wewnętrznej (pojemności).

Fot. 1 - wypełniony cieczą piknometr z korkiem kapilarnym

Wypełnienie piknometru cieczą do samego końca kapilary oznacza dokładnie znaną objętość
cieczy (np. 10,00 ml, 25,00 ml itd). Gęstość wyznacza się przez różnicę masy brutto i tary
naczynka, a następnie podzieleniu otrzymanej masy netto przez pojemność. Do pomiaru
gęstości substancji w gazowym stanie skupienia mogą służyć pipety gazowe – naczynia o
dokładnie znanej pojemności. Czy za pomocą piknometrów cieczowych można wyznaczyć
gęstość ciał stałych? Można. W tym celu umieszczamy jakąś masą ciała stałego (np. proszku)
w piknometrze i dokładnie ją określamy. Następnie dodajemy cieczy o znanej gęstości do
pełna i ponownie ważymy. Z różnicy mas i gęstości dodanej cieczy możemy obliczyć objętość
tej cieczy i odjąć ją od objętości piknometru. Otrzymamy w ten sposób objętość ciała stałego
i możemy już obliczyć jego gęstość. Istotne jest, by ciecz, którą dopełniamy piknometr nie
rozpuszczała ciała stałego – roztwory mają zazwyczaj nieco inną objętość niż suma objętości
rozpuszczalnika i substancji rozpuszczonej, stąd wynik byłby obarczony większym błędem.
Skupmy się na przykładzie:

Przykład 2: Piknometr o pojemności 25,00 ml zważono otrzymując 18,7361 g. Następnie

dodano do niego porcję NaCl i ponownie zważono otrzymując masę 35,3584 g. W kolejnym
kroku piknometr uzupełniono do objętości 25,00 ml toluenem w taki sposób, by nie pozostały
w środku pęcherzyki powietrza. Chlorek sodu jest praktycznie nierozpuszczalny w toluenie.
Piknometr ponownie zważono otrzymując 50,3016 g. Doświadczenie prowadzono w temp. 20
℃, w której toluen ma gęstość 0,8623 g/ml. Uzupełnij tabelę i oblicz gęstość NaCl w tej
temperaturze.

Dane: 𝑚𝑝 = 18,7361 𝑔, 𝑚𝑝+𝑁𝑎𝐶𝑙 = 35,3584 𝑔, 𝑚𝑝+𝑁𝑎𝐶𝑙+𝑡𝑜𝑙 = 50,3016 𝑔, 𝑉𝑝 = 25,00 𝑚𝑙,

𝑔
𝑑𝑡𝑜𝑙 = 0,8623 𝑚𝑙

Szukane: 𝑑𝑁𝑎𝐶𝑙 =?

Rozwiązanie:
𝒎𝑵𝒂𝑪𝒍
𝒅𝑵𝒂𝑪𝒍 =
𝑽𝑵𝒂𝑪𝒍

Aby wyznaczyć 𝑚𝑁𝑎𝐶𝑙 musimy znaleźć masę netto piknometru po wprowadzeniu soli:

𝒎𝒑+𝑵𝒂𝑪𝒍 = 𝒎𝒑 + 𝒎𝑵𝒂𝑪𝒍

𝒎𝑵𝒂𝑪𝒍 = 𝒎𝒑+𝑵𝒂𝑪𝒍 − 𝒎𝒑

𝒎𝑵𝒂𝑪𝒍 = 𝟑𝟓, 𝟑𝟓𝟖𝟒 − 𝟏𝟖, 𝟕𝟑𝟔𝟏 [𝒈] = 𝟏𝟔, 𝟔𝟐𝟐𝟑 𝒈

A jak wyznaczyć objętość soli? Sumaryczna objętość zajmowana przez zawartość piknometru
wynosi 25,00 ml, co jest sumą objętości soli oraz dodanego toluenu:

𝑽𝒑 = 𝑽𝑵𝒂𝑪𝒍 + 𝑽𝒕𝒐𝒍 = 𝟐𝟓, 𝟎𝟎 𝒎𝒍

𝑽𝑵𝒂𝑪𝒍 = 𝑽𝒑 − 𝑽𝒕𝒐𝒍

Teraz z kolei musimy wyznaczyć objętość zajmowaną przez toluen. Potrzebna nam do tego
jego masa i gęstość. Masę dodanego toluenu możemy wyznaczyć z różnicy mas, gęstość mamy
podaną.
𝒎𝒕𝒐𝒍 𝒈
𝒅𝒕𝒐𝒍 = = 𝟎, 𝟖𝟔𝟐𝟑
𝑽𝒕𝒐𝒍 𝒎𝒍
 𝒎𝒕𝒐𝒍 𝒈 𝒎𝒍
𝑽𝒕𝒐𝒍 = [ 𝒈 =𝒈∗ = 𝒎𝒍]]
𝒅𝒕𝒐𝒍 𝒈
𝒎𝒍

𝒎𝒕𝒐𝒍 = 𝒎𝒑+𝑵𝒂𝑪𝒍+𝒕𝒐𝒍 − 𝒎𝒑+𝑵𝒂𝑪𝒍

𝒎𝒕𝒐𝒍 = 𝟓𝟎, 𝟑𝟎𝟏𝟔 − 𝟑𝟓, 𝟑𝟓𝟖𝟒 [𝒈] = 𝟏𝟒, 𝟗𝟒𝟑𝟐 𝒈

𝟏𝟒, 𝟗𝟒𝟑𝟐 𝒈
𝑽𝒕𝒐𝒍 = [ ] = 𝟏𝟕, 𝟑𝟑 𝒎𝒍
𝟎, 𝟖𝟔𝟐𝟑 𝒎𝒍

Teraz możemy już wyznaczyć objętość soli:

𝑽𝑵𝒂𝑪𝒍 = 𝟐𝟓, 𝟎𝟎 − 𝟏𝟕, 𝟑𝟑 [𝒎𝒍] = 𝟕, 𝟔𝟕 𝒎𝒍

I jej gęstość:

𝒎𝑵𝒂𝑪𝒍 𝟏𝟔, 𝟔𝟐𝟐𝟑 𝒈 𝒈

𝒅𝑵𝒂𝑪𝒍 = = [ ] = 𝟐, 𝟏𝟔𝟕
𝑽𝑵𝒂𝑪𝒍 𝟕, 𝟔𝟕 𝒎𝒍 𝒎𝒍

Jako że gęstość jest masą jednostkowej objętości, to możemy też ją obliczyć z proporcji:

𝟏𝟔, 𝟔𝟐𝟐𝟑 𝒈 − 𝟕, 𝟔𝟕 𝒎𝒍

𝒙 − 𝟏 𝒎𝒍

𝒙 = 𝟐, 𝟏𝟔𝟕 𝒈

Stąd gęstość wynosi 2,167 g/ml.

Sprawdzenie:

Sprawdźmy, czy otrzymaną wartość jest prawdziwa. W tym celu masę NaCl wyznaczoną w
pierwszym kroku podzielimy przez gęstość:

𝟏𝟔, 𝟔𝟐𝟐𝟑 𝒈
𝑽𝑵𝒂𝑪𝒍 = [𝒈 = 𝒎𝒍]
𝟐, 𝟏𝟔𝟕 ⁄𝒎𝒍

𝑽𝑵𝒂𝑪𝒍 = 𝟕, 𝟔𝟕 𝒎𝒍

Zsumujmy tę objętość z otrzymaną objętością toluenu:

𝟕, 𝟔𝟕 + 𝟏𝟕, 𝟑𝟑 [𝒎𝒍] = 𝟐𝟓, 𝟎𝟎 𝒎𝒍

Obliczenia są więc prawidłowe.

Odp: gęstość chlorku sodu w 20 ℃ wynosi 2,167 g/ml.

Innym przyrządem do pomiaru gęstości są areometry – niestety ich zastosowanie ogranicza
się tylko do cieczy. Tutaj pomiar polega na głębokości zanurzenia – im cięższa ciecz, tym płycej
zanurzony areometr.

Areometry mogą być wyskalowane zarówno do ogólnego pomiaru gęstości ( np. w g/ml), jak i
do pomiaru gęstości roztworów konkretnych substancji. Te pierwsze zwane są także
densymetrami. Przykładem drugiego typu są: alkoholomierz, cukromierz czy areometr
akumulatorowy – do pomiaru stężenia etanolu, cukru i kwasu siarkowego w wodzie.
Wykorzystuje się tutaj zasadę, że gęstość roztworów zależy od ich stężenia (por. dalsze
rozdziały poświęcone roztworom). Takie areometry wyskalowane są wg stężenia roztworu
konkretnej substancji chemicznej, zamiast ogólnej skali gęstości, np. posługując się
alkoholomierzem nie zmierzymy stężenia roztworu cukru, bo gęstość roztworów alkoholu i
cukru w wodzie przy identycznym stężeniu już różna i różne są stężenia tych roztworów przy
tej samej gęstości.

Alkohol w okiennym termometrze zmienia swój poziom w zależności od temperatury. Czy

jego zmianie ulega masa, czy objętość, czy jedno i drugie? Czy gęstość substancji zależy od
temperatury tej substancji?

Zadania:

2.1

W ampule umieszczono 12,307 g cieczy o gęstości 0,787 kg/l. Jaka jest objętość cieczy w
ampule? Wynik podaj w ml z dokładnością do 3 cyfr znaczących.

2.2

Karat jest jednostką masy stosowaną w jubilerstwie – jednostka ta zawdzięcza swoją nazwę
nasionom pewnej rośliny, które mają praktycznie identyczną masę: 0,200 g, więc za karat
przyjmuje się 0,2 g. Załóżmy, że masz do dyspozycji wagę szalkową i nasiona tej rośliny jako
odważniki. Ile nasion potrzebujesz użyć, aby odważyć 25 g cukru w zleweczce o masie 18,2 g?

2.3

Cukier ma gęstość 1,52 g/cm3, a skrobia ziemniaczana 1,65 g/cm3. Na obu szalach wagi
ustawiono naczynia o identycznej tarze. Następnie do jednego naczynia przesypano całą
zawartość kilogramowego opakowania cukru, a do drugiej całą zawartość kilogramowego
opakowania skrobi ziemniaczanej. Która szala opadnie niżej?

2.4

Gęstość ciekłej wody maleje w zakresie 4 – 100 ℃. Oblicz, czy do probówki o pojemności 20
ml zmieści się więcej wody zimnej, czy ciepłej, czy też nie ma to znaczenia?

2.5
Jaką objętość zajmuje:

- 1 kg wody (d1=1,000 g/ml)

- 1 kg ołowiu (d2=11,34 g/ml)

- 1 kg złota (d3=19,34 g/ml)

Wynik podaj w dm3 z dokładnością do 3 cyfr znaczących. Na postawie wyników skreśl

nieprawdziwe stwierdzenie w zdaniu poniżej:

Gęstość substancji jest wprost proporcjonalna/odwrotnie proporcjonalna do jej objętości.

2.6

Podczas kalibracji piknometru o pojemności 25 ml napełniono go czystą wodą o temp. 22 ℃.

Korzystając z tablic oblicz rzeczywistą pojemność piknometru, jeśli masa netto piknometru
wynosi 24,8752 g.

2.7

Której cieczy użyjesz, by oddzielić od siebie piasek (d=2,62 g/ml) od glukozy (d=1,54 g/ml):

terpentyna (d=0,860 g/ml), olej rzepakowy (d=0,886 g/ml), dichlorometan (d=1,33 g/ml),
chloroform (d=1,49 g/ml), tetrachlorek węgla (d=1,59 g/ml), gliceryna (d=1,26 g/ml).

2.8

Oblicz, jaką objętość zajmie 1 dm3 ciekłej wody, podczas ogrzania go z 20 do 90 ℃. Gęstość
wody w obu temperaturach wynosi odpowiednio 998,2 mg/ml i 965,3 mg/ml.

Liczność materii. Mol i wielkości molowe

Trzecim sposobem wyrażania ilości substancji jest jej liczebność. Jest to sprawiający
największe trudności edukacyjne sposób. Zawiła jest sama encyklopedyczna definicja liczności
materii, a do tego często jest ono demonizowane - stąd trudności w posługiwaniu się tym
pojęciem.

Jak pisałem we wstępie – możemy tę samą ilość jabłek wyrazić poprzez masę, zajmowaną
objętość jak i przez ich liczbę, czyli liczność (lub liczebność, ale starajmy się używać pojęcia
liczność). W układzie SI „jednostką” liczności jest mol. W cudzysłowie – a dlaczego to się za
chwilę przekonamy.

Chemicy dawno zauważyli, że substancje chemiczne reagują w pewnych stosunkach ze sobą,

np. 2 g wodoru reaguje z 16 g tlenu i daje 18 g wody. Zaczęli też określać masy atomowe
przyjmując masę najlżejszego atomu – wodoru, za jednostkową, czyli 1. W ten sposób doszli
do wniosku, że atom węgla jest 12 razy cięższy od atomu wodoru, atom tlenu jest 16 razy
cięższy od atomu wodoru itd. Skoro tak, to wiemy, że 1 g wodoru zawiera tyle samo atomów,
co 12 g węgla i 16 g tlenu. Pytanie: ile konkretnie jest atomów wodoru 1 g tego pierwiastka,
albo w 12 g węgla? Nie wiedzieli jednak ile waży konkretnie atom wodoru by na to
odpowiedzieć, stąd jego masę określili jako jednostkę masy atomowej – 1 u (unit) lub 1 Da
(dalton, od nazwiska Johna Daltona, autora tego rozwiązania). W polskich opracowaniach
szkolnych zazwyczaj spotyka się unity jako jednostkę masy atomowej, lecz jest to przypadek
podobny jak z dm3 i litrem i można te jednostki stosować zamiennie. Odpowiedź na pytanie
ile konkretnie ważą atomy udało się uzyskać z czasem i okazało się, że w 1 g wodoru jest w
przybliżeniu 6,02*1023 atomów, tyle samo jest ich w 12 g węgla i 16 g tlenu. Ostatecznie za
punkt odniesienia przyjęto izotop węgla 12C, wtedy w 12 g tego izotopu znajduje się
6,02214086*1023 atomów. Liczbę tę zwiemy liczbą Avogadro na cześć Amedeo Avogadro –
niemal nieznanego światu włoskiego naukowca, który wyprzedził swoją epokę i choć jego
prace były przełomowe – zwrócono na nie uwagę przypadkiem dopiero 4 lata po jego śmierci
i ok. 50 lat od pierwszych publikacji! Mimo, że jego prace rozwiewały wątpliwości i największą
zagwozdkę owych czasów – pozostał niemal nieznanym szaraczkiem w świecie nauki, a jego
wkład uhonorowano nazywając liczbę jego imieniem. Liczność materii oznaczamy symbolem
n, w języku polskim często jest też zwana liczbą moli, lecz uwaga, bo w języku angielskim
odpowiednikiem liczności substancji jest „amount of substance” – co dosłownie oznacza ilość
substancji, lecz chodzi tutaj o jej policzalność, a nie ilość, którą w polskim języku możemy
wyrazić przez masę czy objętość (co jest typowe dla rzeczowników niepoliczalnych).

Liczba Avogadro NA (w starszych polskich opracowaniach: liczba Avogadry) zazwyczaj jest

zaokrąglana do 6,02*1023. W skrócie liczbę tę zwiemy molem. Tak samo jak liczbę 3,1415…
zwiemy 𝜋 lub ludolfiną, liczbę 2,7183… liczbą Eulera lub e, liczbę 1000000 zwiemy milionem,
to liczbę 6,02214086*1023 zwiemy liczbą Avogadro lub molem. Mol jest niczym innym jak
przeniesieniem skali masy atomowej do skali gramowej – mierzalnej dla nas. Obliczenia
związane z molem są proste jak na innych prostych liczbach. Zobaczmy na przykładzie:

𝟏 𝒌𝒐𝒑𝒂 − 𝟔𝟎 𝒋𝒂𝒋

𝒙 − 𝟏𝟓 𝒋𝒂𝒋

𝟏
𝒙= 𝒌𝒐𝒑𝒚 = 𝟎, 𝟐𝟓 𝒌𝒐𝒑𝒚
𝟒
Zamiast proporcji możemy wprowadzić odpowiedni przelicznik, oznaczając umownie kopę
symbolem kp:

𝟔𝟎 𝒔𝒛𝒕⁄ lub 𝒌𝒑⁄

𝒌𝒑 𝟔𝟎 𝒔𝒛𝒕

Zauważmy, że nasz przelicznik nosi symptomy stałej fizycznej. Czyli 60 sztuk na kopę przy
przeliczaniu z kop na sztuki i jedna kopa na 60 sztuk przy przeliczaniu sztuk na kopy. Czyli:

𝒌𝒑 𝟏𝟓
𝒙= ∗ 𝟏𝟓 𝒔𝒛𝒕 = 𝒌𝒑 = 𝟎, 𝟐𝟓 𝒌𝒑
𝟔𝟎 𝒔𝒛𝒕 𝟔𝟎
Zauważmy ponadto, że 15 sztuk i 0,25 kopy to ta sama – tylko inaczej zapisana liczba.
Dokładnie tak samo wyglądają obliczenia z molami. Sprawdźmy na przykładzie:

Przykład 3: Oblicz, ile cząsteczek mieści się w 3 molach.

Dane: 𝑛 = 3 𝑚𝑜𝑙

Szukane: 𝑁 =?

Rozwiązanie:

Można skorzystać z proporcji:

𝟏 𝒎𝒐𝒍 − 𝟔, 𝟎𝟐 ∗ 𝟏𝟎𝟐𝟑

𝟑 𝒎𝒐𝒍 − 𝑵

𝑵 = 𝟏𝟖, 𝟎𝟔 ∗ 𝟏𝟎𝟐𝟑 = 𝟏, 𝟖𝟎𝟔 ∗ 𝟏𝟎𝟐𝟒

Lub można skorzystać z mnożnika zwanego stałą Avogadro, stała ta jest równa liczbie
Avogadro, lecz w przeciwieństwie do niej posiada jednostkę proforma 1/mol (czytaj: na mol)

𝑵𝑨 = 𝟔, 𝟎𝟐 ∗ 𝟏𝟎𝟐𝟑 𝟏⁄𝒎𝒐𝒍

Zatem:

𝟏
𝑵 = 𝒏 ∗ 𝑵𝑨 [𝒎𝒐𝒍 ∗ = 𝟏]
𝒎𝒐𝒍

𝑵 = 𝟑 ∗ 𝟔, 𝟎𝟐 ∗ 𝟏𝟎𝟐𝟑 = 𝟏, 𝟖𝟎𝟔 ∗ 𝟏𝟎𝟐𝟒

Sprawdzenie:

Podzielmy otrzymaną wartość przez stałą Avogadro i zobaczmy, czy otrzymamy pierwotną
liczbę moli.

𝑵 𝟏
𝒏= [ = 𝒎𝒐𝒍]
𝑵𝑨 𝟏⁄
𝒎𝒐𝒍

𝟏, 𝟖𝟎𝟔 ∗ 𝟏𝟎𝟐𝟒 𝟏𝟖, 𝟎𝟔 ∗ 𝟏𝟎𝟐𝟑 𝟏𝟖, 𝟎𝟔

𝒏= 𝟐𝟑
[𝒎𝒐𝒍] = 𝟐𝟑
[𝒎𝒐𝒍] = [𝒎𝒐𝒍] = 𝟑 𝒎𝒐𝒍
𝟔, 𝟎𝟐 ∗ 𝟏𝟎 𝟔, 𝟎𝟐 ∗ 𝟏𝟎 𝟔, 𝟎𝟐

Obliczenia są więc zgodne.

Odp: w 3 mol substancji znajduje się 1,806*1024 drobin

1 mol substancji oznacza zawsze 1 mol jej najmniejszych jednostek - komentarza wymaga tutaj
jeszcze znaczenia słowa mol w odniesieniu do typu substancji. W przypadku związków
kowalencyjnych, jak woda czy cukier, 1 mol substancji odpowiada 1 molowi cząsteczek – bo
cząsteczka jest najmniejszą możliwą ilością tej substancji. W przypadku NaCl najmniejszą tej
substancji jest para jonowa: kation sodu i anion chlorkowy, toteż mol chlorku sodu oznacza
mol takich par, czyli w rzeczywistości mol chlorku sodu zawiera mol kationów i mol anionów.
Jeszcze bardziej sytuacja się skomplikuje, gdy rozpatrzymy takie związki jak Na 2SO4, K3PO4,
CuSO4*5H2O czy Na2SO4*10H2O.

Pozostaje jeszcze kwestia zapisu jednostki: mol jest zarówno nazwą jednostki jak i jej
symbolem. Np. 2 kg odczytujemy jako dwa kilogramy i 2 mol odczytujemy jako dwa mole –
tutaj słowo mol oznacza zapis jednostki. Możemy też zapisać np.: do reakcji wzięto 0,5 mol
substratu lub 0,5 mola substratu, choć w obu przypadkach odczytujemy tak samo: pół mola.
W pierwszym przypadku posłużyliśmy się symbolem jednostki, w drugim – jej nazwą,
analogicznie było 0,5 kg i 0,5 kilograma. W opracowaniu tym będziemy się posługiwać głównie
symbolem jednostki, ale oczywiście czytelnik nie musi się tego sztywno trzymać.

Jak każda jednostka podstawowa mol posiada swoje wielokrotności i podwielokrotności, z

których najczęściej spotykane są milimole mmol i kilomole kmol, powiązane zależnościami:

𝟏 𝒎𝒎𝒐𝒍 = 𝟎, 𝟎𝟎𝟏 𝒎𝒐𝒍

𝟏 𝒌𝒎𝒐𝒍 = 𝟏𝟎𝟎𝟎 𝒎𝒐𝒍

Stąd:

𝟏 𝒌𝒎𝒐𝒍 = 𝟏𝟎𝟎𝟎 𝒎𝒐𝒍 = 𝟏𝟎𝟎𝟎𝟎𝟎𝟎 𝒎𝒎𝒐𝒍

𝟏 𝒎𝒎𝒐𝒍 = 𝟎, 𝟎𝟎𝟏 𝒎𝒐𝒍 = 𝟎, 𝟎𝟎𝟎𝟎𝟎𝟏 𝒌𝒎𝒐𝒍

Wielkości molowe

Wielkościami molowymi nazywamy takie wielkości, które odnoszą się do jednego mola
substancji. Podstawowe wielkości molowe to masa molowa oraz objętość molowa. Wielkości
molowe zazwyczaj oznaczamy wielkimi literami, lub dolnym indeksem m.

Masa molowa substancji jest to masa jednego mola tej substancji – liczbowo jest ona równa
masie cząsteczkowej, np. dla NaCl wynosi ona 58,5 g. Jest ona definiowana następująco:
𝒎 𝒈
𝑴= [ ]
𝒏 𝒎𝒐𝒍
Gdzie m oznacza masę tej substancji, a n jej liczność. Masa molowa danej substancji jest
wielkością stałą i nie zależy od ilości tej substancji, co wynika że im większa jest masa danej
substancji, tym proporcjonalnie więcej cząsteczek/jonów/atomów ją buduje. Masa molowa
jest wielkością charakterystyczną dla danej substancji, podobnie jak gęstość omawiana
wcześniej celowo, tyle że masa molowa nie zależy od temperatury substancji.
Czasem kłopotliwe jest zapisywanie jednostek: g/mol czy g? Tylko w przypadku gdy
posługujemy się masą molową (M) stosujemy jednostkę g/mol. W przypadku gdy posługujemy
się jakąś ilością substancji, to nawet gdy ta ilość to 1 mol – to używamy g a nie g/mol.
Przykładowo przeliczmy 2 mole NaCl na masę korzystając z proporcji:

Analogiczną proporcję możemy ułożyć posługując się gęstością danej substancji, np. 2,167
g/ml z przykładu 2.

Wróćmy jednak do masy molowej. Tak jak gęstość substancji służy do przeliczania masy na
objętość odwrotnie, tak samo masa molowa do przeliczania liczności na masę i masy na
liczność. Zamiast proporcji możemy posłużyć się przekształcaniem wzorów:
𝒎
𝑴=
𝒏
𝒈 𝒎 𝒈 𝒎𝒐𝒍
𝒎 = 𝑴 ∗ 𝒏 [𝒎𝒐𝒍 ∗ 𝒎𝒐𝒍 = 𝒈] oraz 𝒏 = 𝑴 [𝒈 =𝒈∗ = 𝒎𝒐𝒍]
⁄𝒎𝒐𝒍 𝒈

Czyli w przypadku naszego chlorku sodu otrzymamy:

𝒎 = 𝑴 ∗ 𝒏 = 𝟓𝟖, 𝟓 ∗ 𝟐 [𝒈] = 𝟏𝟏𝟕 𝒈

Dwa mole chlorku sodu to 117 g tego związku. Lub inaczej: dwa mole chlorku sodu ważą 117
g.

Drugą podstawową wielkością molową jest objętość molowa – objętość, jaką zajmuje jeden
mol substancji. Definiujemy ją następująco:

𝑽 𝒄𝒎𝟑 𝒅𝒎𝟑
𝑽𝒎 = [ 𝒍𝒖𝒃 ]
𝒏 𝒎𝒐𝒍 𝒎𝒐𝒍

Zastosowanie objętości molowej jest analogiczne do masy molowej i gęstości – pozwala

przeliczać objętość na liczność i liczność na objętość. W przeciwieństwie do masy objętość
molowa zależy od temperatury, a w przypadku gazów – także od ciśnienia, co szczegółowo
omówimy później. Jednostki z układu SI są mało praktyczne, więc najczęściej stosowaną
jednostką objętości molowej dla ciał stałych i cieczy jest ml/mol, a dla gazów dm3/mol.

Czy posługując się masą molową i objętością molową możemy wyznaczyć gęstość substancji?
Sprawdźmy:
𝒎
𝝆=
𝑽
Podstawny wielkości molowe:
𝒈
𝑴 ⁄ 𝒈 𝒎𝒐𝒍 𝒈
𝝆= [ 𝒎𝒐𝒍 = ∗ = ]
𝑽𝒎 𝒎𝒍⁄ 𝒎𝒐𝒍 𝒎𝒍 𝒎𝒍
𝒎𝒐𝒍
Zatem wynika z tego, że tak. Zapamiętajmy więc poszerzoną definicję gęstości substancji:

𝒎 𝑴
𝝆= =
𝑽 𝑽𝒎

Wiemy już do czego służą wielkości molowe – mają one charakter specyficznych stałych
fizycznych, a te służą do przeliczania jednych wielkości na inne. Mam też nadzieję, że po
rozwiązaniu poniższych zadań powiecie: „Umiemy już liczyć atomy i cząsteczki” zamiast „Mole
mi się zaczęły”.

Zadania:

2.9

Dwutlenek węgla ma masę molową 44 g/mol. Podaj ją w: kg/mol, kg/kmol, oz/mol (oz –
uncja trojańska, 1 oz= 31,105 g)

2.10
Stosując zapis naukowy podaj, ile jest drobin w 1 kmol i 1 mmol?

2.11

Ile wody trzeba a) odważyć w g, b) odmierzyć w ml, aby mieć 5 mol wody? Gęstość wody
przyjmij za jednostkową (1 g/ml).

2.12
Brom w temperaturze 20 ℃ ma gęstość 3,159 g/ml. Wyraź 5 mol bromu w g i cm3 – w
obu przypadkach zaokrąglij do jednego miejsca po przecinku.
Oblicz masę molową substancji, które pospolicie są używane w kuchni:
Sól kuchenna NaCl, kwas cytrynowy C6H8O7, cukier biały C12H22O11, soda oczyszczona
NaHCO3, ksylitol C5H12O5, amoniak do ciast NH4HCO3, kwas octowy CH3COOH
2.13
 Oblicz objętość, jaką objętość zajmuje 1 mol etanolu C2H6O, jeśli wiesz, że w
rozpatrywanych warunkach jego gęstość wynosi 786 g/dm3. Wynik podaj w ml z
dokładnością do jednego miejsca po przecinku.
2.14
W warunkach normalnych 1 dm3 tlenu waży 1,428 g. Oblicz, jaką objętość zajmuje 1 mol
tlenu w tych warunkach.
2.15
Znajdź masę molową substancji, o której wiesz, że jej objętość molowa to 97,5 cm 3 przy
gęstości 0,903 g/ml. Wynik podaj w postaci liczby całkowitej.
2.16
Znajdź stosunek mas molowych ditlenu O2 do trilenu (ozonu) O3 oraz tetratlenu O4 do
ditlenku siarki SO2
2.17
Ile kationów sodowych znajduje się w naważce 10,00 g NaCl? Wynik podaj w mol z
dokładnością do 3 cyfr znaczących.
2.18
Ile K3PO4 należy odważyć, aby było w nim zawarte 2 mol kationów potasu?
2.19
Ile KCl należy odważyć, by było w nim zawarte tyle samo anionów chlorkowych, co 1 kg
NaCl?
2.20
2.21
Oblicz liczność oraz liczbę atomów węgla w 1 kg cukru spożywczego (C12H22O11). Wynik
podaj z dokładnością do trzech cyfr znaczących.

Podsumowanie działu:
2.22
Stosując zapis naukowy, podaj liczbę atomów wodoru w 1 kg wody. Wynik podaj z
dokładnością do 3 cyfr znaczących w postaci liczności (w mol) oraz w postaci liczby
atomów.
2.23
Ile potasu trzeba odważyć, aby mając do dyspozycji 10 g sodu, aby przygotować stop tych
dwóch metali, w którym na jeden atom potasu przypada jeden atom sodu?
2.24
Pewna ampuła, z której starła się nazwa przechowywanej w niej cieczy, zawiera próbkę
0,500 mol tego związku. Piknometryczny pomiar gęstości przechowywanej w niej cieczy
dał wynik 1,022 g/ml w 20 ℃. Całkowita pojemność ampuły wynosi 50 ml.
Przechowywaną więc cieczą mogła być: anilina (C6H5NH2), bromobenzen (C6H5Br), n-oktan
(C8H18).
2.25
 NaCl tworzy sześciennie, bezbarwne kryształy. Oblicz, z dokładnością do 1 mm, jaki będzie
bok kryształu zawierający 1 mol NaCl, jeśli wiesz, że kryształ o boku 10,00 mm waży 2,167
g.
2.26
Na wadze szalkowej ustawiono dwa identyczne cylindry miarowe – waga była
zrównoważona. Następnie do jednego z nich dodano wody do poziomu 340 ml. Do
drugiego naczynia dodawano cieczy o nieznanej gęstości aż do osiągnięcia równowagi.
Poziom drugiej cieczy wynosił 278 ml. Temperatura obu cieczy była identyczna. Jaka jest
gęstość drugiej cieczy względem gęstości wody w tej temperaturze? UWAGA: przez
gęstość względem gęstości czegoś innego rozumiemy stosunek gęstości do siebie. Oszacuj
gęstość tej cieczy z dokładnością do dwóch miejsc po przecinku, jeśli wiesz, że gęstość
wody w temperaturze doświadczenia wynosi 0,994 g/ml. Ciecz ta nie miesza się z wodą –
czy będzie unosić się na wodzie, czy też opadnie na dno?
2.27
10 g litu zajmuje objętość 18,69 ml, 10 g sodu – 10,33 ml, a 1,000 kg nafty zajmuje objętość
1,233 dm3. Czy oba metale można przechowywać na dnie słoika z naftą? Przeprowadź
odpowiednie obliczenia i uzasadnij swoje stanowisko.
2.28
Na szali wagi ustawiono zlewkę o masie 84,318 g a następnie dodano 17,892 g cukru. Na
drugiej szali ustawiono cylinder miarowy ze skalą kończącą się na 50 cm3. Całkowita
pojemność cylindra (do tzw. dzióbka) wynosi 60 ml, czyli ostatnie 10 ml nie jest objęte
podziałką. Cylinder waży 50,971 g. Wagę postanowiono zrównoważyć olejem lnianym,
który w temperaturze wykonywania doświadczenia ma gęstość 0,931 kg/dm3. Czy cały
olej zmieści się w cylindrze miarowym, a jeśli tak, to czy uda się odczytać jego objętość na
skali?
2.29
Badano gęstość cukru spożywczego w piknometrze o pojemności 25,00 ml. Następnie w
piknometrze umieszczono 14,5926 g cukru, a celem dopełnienia objętości do 25,00 ml
użyto pewnej substancji ciekłej, w której cukier się praktycznie nie rozpuszcza. Masa netto
napełnionego piknometru wyniosła 28,4020 g. Której cieczy użyto w tym doświadczeniu?
a) benzyny (d=0,775 g/ml), b) toluenu (d=0,867 g/ml), c) benzenu(d=0,876 g/ml), d)
wody (d=0,998 g/ml)
2.30
Ile wody o temperaturze 90 ℃ należy odmierzyć, aby po jej ostygnięciu do 4 ℃ otrzymać
1,000 dm3? Wynik podaj w dm3 z dokładnością do trzech miejsc po przecinku. Gęstość
gorącej wody: 965,3 g/ml, a zimnej: 1000,0 mg/ml. Czy zamiast odmierzania objętości,
można posłużyć się wagą?
2.31
Ile CaCl2 należy odważyć i zmieszać ze 100 g KNO3, żeby w powstałej mieszaninie stosunek
jonów chlorkowych do potasowych wynosił 1:1?
2.32
Mama Oli pracuje w laboratorium chemicznym. W związku z zapotrzebowaniem na duże
ilości odczynników do pewnego pilnego eksperymentu zrobiła listę zakupów i wysłała Olę
do najbliższego sklepu spożywczego. Mama była zbyt zajęta, by przeliczyć wszystko, zatem
na liście zakupów znajdują się: 25 mol sody oczyszczonej NaHCO3, 10 mol sacharozy
C12H22O11, 50 mol soli kuchennej NaCl i 5 mol kwasu cytrynowego C6H8O7*H2O. W sklepie
dysponowali następującymi opakowaniami: soda oczyszczona – 50 g, cukier kryształ biały
– 1 kg, sól kuchenna – 1 kg, kwas cytrynowy – 50 g. O ile opakowań z każdej pozycji musi
poprosić Ola w spożywczym? Po powrocie do miejsca pracy mamy niezadowolona Ola
krzyknęła: „Przez ciebie taszczę tutaj … kilo!”
Oblicz, co krzyknęła Ola do mamy. Pamiętaj, że handlowy kwas cytrynowy jest hydratem
– jego masa molowa uwzględnia zawartość wody.