Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ

ΛΟΓΙΟΙ

1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Εισαγωγή...........................................................................σελ. 3

2. Η έννοια της φιλοσοφίας στο Βυζάντιο............................σελ. 3

3. Βυζαντινοί λόγιοι..............................................................σελ. 6

4. Συμπεράσματα..................................................................σελ. 8

5. Βιβλιογραφία.....................................................................σελ. 9

2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η βυζαντινή φιλοσοφία αναπτύχθηκε από τον 9ο έως και τον 15ο

αιώνα. Παρά την διάδοση του χριστιανισμού, η φιλοσοφία της
αρχαιότητας επικράτησε έως και τον 7ο και 8ο αιώνα. Οι βυζαντινοί
λόγιοι, σε συνέχεια της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, διέσωσαν και
ερμήνευσαν πολλές ιδέες και κείμενά της, προσαρμοσμένα όμως και σε
συνδυασμό με την χριστιανική πίστη και τα πατερικά κείμενα. Στην
παρούσα εργασία, θα ασχοληθούμε στο πρώτο κεφάλαιο, με την έννοια
και την αυτονομία της βυζαντινής φιλοσοφίας σε θεωρητικό και
πρακτικό επίπεδο, με βάση το κείμενο του Βυζαντινού λόγιου Θεόδωρου
Μετοχίτη. Στο δεύτερο κεφάλαιο, θα περιγράψουμε τα χαρακτηριστικά
των λογίων του Βυζαντίου, με την ιδιότητα του φιλόσοφου και του
επιστήμονα.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Ο όρος βυζαντινή φιλοσοφία περιλαμβάνει τη φιλοσοφική σκέψη

και δραστηριότητα που δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια της βυζαντινής
περιόδου. Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία επηρέασε τη βυζαντινή
φιλοσοφία, παράλληλα με την πατερική σκέψη και αποτέλεσαν τις δύο
κύριες πηγές της.1 Αντίθετα με την αρχαία Ελλάδα, στο βυζάντιο δεν
υπήρξε ποτέ ένα φιλοσοφικό σύστημα αυτόνομο. Οι λόγιοι του
Βυζαντίου δεν προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τα μεγάλα υπαρξιακά
θέματα που σχετίζονταν με τη δημιουργία του ανθρώπου και του κόσμου
που τον περιβάλει, διότι είχαν υιοθετήσει τις θεωρίες του χριστιανισμού
και τα δόγματα των Πατέρων. Η γνώση της φιλοσοφίας για τους λόγιους
συντελούσε ώστε να φτάσουν οι άνθρωποι στο «καθ’ ομοίωσιν» με τον
Θεό.2
Η θεολογία υπήρξε η κατ’ εξοχήν ενασχόληση των βυζαντινών
λογίων. Η αρχαία φιλοσοφία αναπτύχθηκε κυρίως με ερμηνευτικά σχόλια
πάνω στα κείμενα των αρχαίων φιλοσόφων, πρακτική που ακολουθούσαν
άλλωστε και στα πατερικά κείμενα. Η φιλοσοφία των ιερών κειμένων
1
Ζωγραφίδης, Γ., «Η Βυζαντινή Φιλοσοφία» κεφ. 7, στο: Σ. Βιρβιδάκης & Κ. Ιεροδιακόνου(επιμ), Η
Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: από την Αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, τ. Α΄: Η Ελληνική
Φιλοσοφία από την Αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σσ. 344,345.
2
Ζωγραφίδης, Γ., ό.π., σσ. 362,363.

3
ήταν ανώτερη από την φιλοσοφία των εθνικών-τη θύραθεν- η οποία
συντελούσε στη γνώση και τη μόρφωση. Σπούδαζαν και την αρχαία
φιλοσοφία, όπως βέβαια τη διατύπωναν οι Πατέρες της εκκλησίας, για να
γίνουν περισσότερο σοφοί και «να τελειοποιηθούν στην επιστήμη του
Θείου», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο σπουδαίος λόγιος Μιχαήλ
Ψελλός.3
Οι Βυζαντινοί στοχαστές μελετούσαν τους αρχαίους φιλοσόφους
κυρίως τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα, στις σχολές των οποίων
άλλωστε είχαν μαθητεύσει πολλοί από τους Πατέρες της εκκλησίας.
Ορισμοί της κλασικής φιλοσοφίας υιοθετήθηκαν από τους βυζαντινούς
φιλοσόφους. Ασχολήθηκαν επίσης και με τις άλλες επιστήμες, τη
ρητορική, τη λογική, τα μαθηματικά, τη φυσική, την αστρονομία.
Υπήρξε και για τους βυζαντινούς λόγιους, όπως και στους
αρχαίους το θέμα της ανωτερότητας ανάμεσα στη φιλοσοφία και τη
ρητορική. Στο Βυζάντιο η ρητορική μάλλον υπήρξε ανώτερη. Αφ’ ενός
πολλοί Πατέρες της Εκκλησίας μαθήτευσαν στην Αθήνα πλάι σε ρήτορες
και σοφιστές, όπως ο Μέγας Βασίλειος, ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός, κ.ά.,
αφ’ ετέρου διότι η σωστή έκφραση του λόγου ήταν απαραίτητη για το
χριστιανικό κήρυγμα. Ένα λάθος των Βυζαντινών λογίων υπήρξε η
υιοθέτηση της αττικής γλώσσας. Παρά τον κοινωνικό χαρακτήρα της
θεολογίας, αυτή δεν εκφράστηκε στη μητρική τους γλώσσα. Αυτό κατά
κάποιο τρόπο δείχνει και την εξάρτηση που είχαν από την αρχαία
ελληνική παράδοση.4
Στην εποχή του Παλαιολόγου, ο λόγιος Θεόδωρος Μετοχίτης, στο
σύγγραμμά του «Ηθικός ή περί παιδείας», μας δίνει την εικόνα της
βυζαντινής φιλοσοφίας και των φιλοσόφων της. Αναφέρεται στην αξία
του λόγου και των ανθρώπων που ασχολούνται με αυτόν. Είναι
σημαντικό να έχει κάποιος στο περιβάλλον του καλοπροαίρετους,
ευγενείς, συνετούς και μορφωμένους ανθρώπους και να μαθαίνει από
αυτούς. Η συναναστροφή μαζί τους εκτός από τη γνώση που προσφέρει,
συντελεί σε όλη την εξελικτική πορεία της ζωής τους τόσο σε
πνευματικό, όσο και σε ψυχικό επίπεδο. Αναφέρει το παράδειγμα του
Σωκράτη, ο οποίος μελετούσε κείμενα παλαιών σοφών και αποζητούσε

3
Ζωγραφίδης, Γ., ό.π., σσ. 363.
4
Τατάκης, Β. Ν., Βυζαντινή Φιλοσοφία, μτφρ. Ε. Καλπουρτζή, εποπτεία-βιβλιογραφική ενημέρωση Λ.
Μπενάκης, Αθήνα: Ίδρυμα Μωραϊτη, 1997, σσ. 33-34.

4
τη συναναστροφή με ανθρώπους σώφρονες, οι οποίοι εξασφάλιζαν
ωφέλιμη και ευχάριστη συντροφιά.5
Ο Μετοχίτης και άλλοι λόγιοι, αν και κυριαρχούσε ο στωικισμός
στην χριστιανική φιλοσοφία, έκλειναν προς το σκεπτικισμό. Εάν κάποιο
ζήτημα δεν λύνεται ούτε με μία θεωρία, ούτε με την αντίθετή της,
προκειμένου ο σοφός να μείνει ατάραχος δεν εκφέρει καμία άποψη.
Θεωρούσε τον Σωκράτη λόγιο και σκεπτικό φιλόσοφο και τον
αξιολογούσε με βάση την αγάπη του για τη μάθηση και τα βιβλία. 6 Ο
Μετοχίτης ήταν αντίθετος με όσους από εγωισμό υπερτιμούσαν την
παιδεία, ακόμη κι αν οι προθέσεις τους ήταν καλές, όπως ακριβώς και ο
Σωκράτης.7
Οι βυζαντινοί φιλόσοφοι διατήρησαν τον διαχωρισμό της
φιλοσοφίας σε θεωρητική και πρακτική σύμφωνα με τα δεδομένα του
Αριστοτέλη και των Νεοπλατωνικών. Η θεωρητική ασχολείται με τη
γνώση των μαθηματικών, της φυσικής και της θεολογίας. Η πρακτική
φιλοσοφία έχει σχέση με τις αρετές, όπως είναι η ατομική ηθική, η ηθική
του οίκου και η πολιτική ηθική. Η γνώση όλων των όντων και η ηθική,
που πηγάζουν από την φιλοσοφία οδηγούν τους ανθρώπους σε θεϊκή
ανωτερότητα.8
Ωστόσο η θεολογία κατά τη βυζαντινή μεσαιωνική περίοδο δεν
αποτέλεσε επιστήμη, όπως συνέβη στο Δυτικό μεσαίωνα, λόγω της
προσκόλλησης της στη «θρησκευτική πνευματικότητα» 9 και την έλλειψη
φιλοσοφικού στοχασμού. Το γεγονός αυτό, καθώς και η απουσία
διαλόγου μεταξύ της αρχαίας φιλοσοφίας και της θεολογίας, είχε σαν
αποτέλεσμα η θεωρητική φιλοσοφία να διατηρήσει την αυτονομία της
έναντι της θεολογίας. Πολλοί εκ των φιλοσόφων εκδιώχθηκαν
επειδή υποστήριξαν την ανωτερότητα της φιλοσοφίας και
άλλοι για να μην κατηγορηθούν στράφηκαν εναντίον της. 10
Σε πρακτικό επίπεδο, στο Βυζάντιο δεν δημιουργήθηκαν
αυτόνομες φιλοσοφικές σχολές, αντίστοιχες της αρχαίας Ελλάδας, οι
οποίες να ακολουθούν συγκεκριμένη διδασκαλία.. Αρχικά στην
5
Μετοχίτης, Θ., Ηθικός ή περί Παιδείας, εισαγ,-κριτική έκδοση-μτφρ.-σημ. Ι. Δ. Πολέμης, Αθήνα:
Κανάκης (Κείμενα Βυζαντινής Λογοτεχνίας Ι), 2002, σσ. 93-95.
6
Αραμπατζής, Γ., «Θεόδωρος Μετοχίτης, Σκεπτικισμός και Παιδεία», διά/Λογος 7 (2017), σσ. 26-28.
7
Αραμπατζής, Γ., ό. π., σσ. 31-32.
8
Ζωγραφίδης, Γ., ό.π., σσ. 366.
9
Ζωγραφίδης, Γ., ό.π., σσ. 367.
10
Ζωγραφίδης, Γ., ό.π., σσ. 366,367.

5
Κωνσταντινούπολη και αργότερα στην Τραπεζούντα, τη Θεσσαλονίκη
και το Μυστρά ιδρύθηκαν ιδιωτικά εκπαιδευτήρια. Ο βασικός στόχος
των ιδρυμάτων ήταν η εκπαίδευση στελεχών της δημόσιας διοίκησης και
όχι η μόρφωση αυτή καθαυτή. Στην διδασκαλία περιλαμβάνονταν
φιλοσοφικά κείμενα κυρίως του Πλάτωνα, των Νεοπλατωνικών και του
Αριστοτέλη. Η λογική, η ηθική, η ρητορική, η φυσική, τα μαθηματικά
διδάσκονταν από τους δασκάλους της εποχής. Ένα είδος διδασκαλίας
αποτελούσε η τετρακτύς που περιελάμβανε επιστήμες όπως η μουσική, η
αριθμητική, η γεωμετρία και η αστρονομία και γινόταν από τον ίδιο
διδάσκαλο. Πολλοί από τους διδάσκοντες στα ανώτερα εκπαιδευτήρια
ήταν κληρικοί και μοναχοί, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν επίσης πολλούς
από τους όρους της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, στα πλαίσια που δεν
θίγονταν τα χριστιανικά δόγματα.11
Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι η βυζαντινή φιλοσοφία αποτελεί
μία συνέχεια της ελληνικής φιλοσοφίας των προηγούμενων περιόδων της
ιστορίας, καθώς οι λόγιοι ασχολήθηκαν με φιλοσοφικά προβλήματα,
διατηρώντας βέβαια πάντα το δικό της χαρακτήρα σε σχέση με τη
Θεολογία.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΛΟΓΙΟΙ

Οι λόγιοι-επιστήμονες κατείχαν σημαντική θέση στο Βυζάντιο.

Ήταν κληρικοί, θεολόγοι, αξιωματούχοι του κράτους, διδάσκαλοι. Είχαν
μεγάλη μόρφωση και εξειδικεύονταν είτε σε μία μόνο επιστήμη, είτε σε
περισσότερες, καθώς κατά μια έννοια, όλες οι επιστήμες εντάσσονταν
στον ευρύτερο όρο της φιλοσοφίας. Γνώριζαν την αξία της φιλοσοφίας,
τη μελετούσαν και τη δίδασκαν κυρίως επειδή τους βοηθούσε στον τρόπο
σκέψης και όχι για να αναπτύξουν νέες θεωρίες και να εξηγήσουν τις
αιώνιες αλήθειες τις οποίες μελετούσε η Πατερική θεολογία. 12

11
Ζωγραφίδης, Γ., ό.π., σσ. 367,368.

12
Χριστιανίδης, Γ., Διαλέτης, Δ., κ.ά. «Ο Βυζαντινός Λόγος», κεφ. 8, στο: Ελληνική Φιλοσοφία και
Επιστήμη: από την Αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, τ. Β΄: Οι επιστήμες στην Αρχαία Ελλάδα, στο
Βυζάντιο και στον Νεότερο Ελληνισμό, ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σσ. 309,310.

6
 Από τον 9ο έως τον 15ο αιώνα αναδείχθηκαν σημαντικοί λόγιοι
μεταξύ των οποίων ο Φώτιος Κωνσταντινουπόλεως, ο Μιχαήλ Ψελλός, ο
Θεόδωρος Μετοχίτης, ο Νικηφόρος Γρηγοράς, ο Γρηγόριος Παλαμάς, ο
Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων, ο Γεώργιος Γεννάδιος ή Σχολάριος και
πολλοί άλλοι. Μελετούσαν και δίδασκαν τους αρχαίους φιλοσόφους.
Αλλά συγχρόνως συγκέντρωναν, αντέγραφαν, αναπαρήγαγαν και
έγραφαν υπομνήματα, εγχειρίδια και επιτομές αρχαίων φιλοσοφικών
κειμένων. Άλλωστε όλοι ήταν Έλληνες και γνώριζαν την αρχαία
Ελληνική φιλοσοφία από τα νεανικά τους χρόνια.13
Ανάμεσά τους, παρότι γνωρίζονταν, υπήρχαν συμπάθειες και
αντιπάθειες. Επειδή αν και μορφωμένοι, δεν είχαν πολλές δυνατότητες
για άσκηση κάποιου επαγγέλματος πέραν της διδασκαλίας και του
κρατικού υπαλλήλου, συχνά για την εξασφάλιση μιας θέσης στο παλάτι,
δημιουργούσαν μεταξύ τους προστριβές και αντιζηλίες. Ένα
χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η διαμάχη ανάμεσα στους λόγιους
Νικηφόρο Χούμνο και Θεόδωρο Μετοχίτη. Ο Χούμνος κατείχε ανώτατο
αξίωμα στην αυτοκρατορία επί Ανδρόνικου Β΄. Ο Μετοχίτης δίδασκε
ρητορική και φιλοσοφία και είχε αποκτήσει φήμη. Μετά τη γνωριμία του
με τον αυτοκράτορα διορίστηκε ως μεσάζον και αργότερα πήρε τη θέση
του Χούμνου. Η φιλονικία μεταξύ τους συνεχίστηκε σε επιστημονικό
επίπεδο με νικητή τον Μετοχίτη,14 ο οποίος υπήρξε από τους
σημαντικότερους επιστήμονες και αξιωματούχους της εποχής του και
συνέβαλε τα μέγιστα στην Παλαιολόγεια αναγέννηση. Εκτός από τη
φιλοσοφία και τα μαθηματικά ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την αστρονομία.
Ο Μετοχίτης αναφέρεται στην πληθώρα των φιλοσοφικών
γνώσεων που είχαν στην κατοχή τους οι Βυζαντινοί φιλόσοφοι σε σχέση
με την εποχή του Σωκράτη. Το ίδιο επίσης συμβαίνει και με τη ρητορική
τέχνη, η οποία στην αρχαία εποχή δεν είχε ακόμη τελειοποιηθεί. Η
ιστορία επίσης, εξελίχθηκε αργότερα πολύ περισσότερο, χάρη στα
επιτεύγματα των Ελλήνων και των Ρωμαίων. Οι Βυζαντινοί λόγιοι
επομένως είχαν το προνόμιο να διδαχθούν από τους αρχαίους σοφούς και
μάλιστα χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια έχοντας ήδη έτοιμη γνώση. Και πως
ήταν δυνατόν να αγνοήσουν όλον αυτόν τον πλούτο των γνώσεων, παρά
να τις αξιοποιήσουν και να επωφεληθούν από αυτές. Θαύμαζαν τους
αρχαίους Έλληνες για την σοφία τους και τη γλώσσα τους, για την
13
Χριστιανίδης, Γ., ό. π., σ.σ. 310,311.
14
Κατσιαμπούρα, Γ., «Η διαμάχη Θ. Μετοχίτη-Ν. Χούμνου τον 14 ο αιώνα. Ο καλύτερος επιστήμων
είναι και ο καλύτερος αξιωματούχος» Κυριακάτικη Αυγή, Ενθέματα, 17/6/2001, σ. 28.

7
πρόοδο τους σε όλες τις επιστήμες, για τους συγγραφείς τους, χάρη στους
οποίους απέκτησαν μεγάλη φήμη οι ίδιοι και διέδωσαν τη γνώση σε
πολλούς άλλους λαούς.15

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η βυζαντινή φιλοσοφία αποτελεί ελληνική συνέχεια. Η διαφορά

με την αρχαία φιλοσοφία οφείλεται στην απουσία του διαλόγου, στην
τυπολατρία εις βάρος της ουσίας και τη ρητορικότητα. Η θεωρητική
φιλοσοφία διατήρησε την αυτονομία της, και δεν υποτάχθηκε στην
θεολογία. Η πρακτική επίσης διέφερε κατά πολύ από την αρχαία
φιλοσοφία και σε επίπεδο φιλοσοφικής γνώσης και σε επίπεδο
διδασκαλίας στα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια.
Οι λόγιοι του Βυζαντίου ήταν σημαντικές προσωπικότητες, με
ευρύτερη επιστημονική παιδεία. Μελέτησαν και δίδαξαν την αρχαία
ελληνική φιλοσοφία. Υιοθέτησαν πολλές από τις θεωρίες της και αρκετές
φορές παρέκαμψαν την αυστηρότητα των θεολογικών κειμένων.
Σημαντικό όμως είναι και το γεγονός ότι με την αναπαραγωγή και τον
σχολιασμό των αρχαίων φιλοσοφικών κειμένων τα διέσωσαν,
εξασφαλίζοντας έτσι τη συνέχεια της αρχαίας φιλοσοφικής παράδοσης.

15
Μετοχίτης, Θ., ό.π., σσ. 95-107.

8
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 Αραμπατζής, Γ., «Θεόδωρος Μετοχίτης, Σκεπτικισμός και Παιδεία»,

δια-ΛΟΓΟΣ, Τεύχος 7, 2017.
 Ζωγραφίδης, Γ., «Το φιλοσοφείν στο Βυζάντιο» στο: Βιρβιδάκης, Σ.
& Ιεροδιακόνου, Κ. (επιμ.), Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: από
την Αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, τ. Α΄: Η Ελληνική Φιλοσοφία από
την Αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα. Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό
Πανεπιστήμιο, 2000.
 Κατσιαμπούρα, Γ., Η διαμάχη Θ. Μετοχίτη – Ν. Χούμνου τον 14ο
αιώνα. Ο καλύτερος επιστήμων είναι ο καλύτερος αξιωματούχος;»,
Κυριακάτικη Αυγή, Ενθέματα, 17/6/2001, σ. 28.
 Μετοχίτης Θεόδωρος, Ηθικός ή περί Παιδείας, κεφ. 19-24, εισαγ.-
κριτική έκδοση-μτφρ.-σημ. Ι. Δ. Πολέμης, Αθήνα: Κανάκης (Κείμενα
Βυζαντινής Λογοτεχνίας-1), 2022, σσ. 89-121
 Τατάκης, Β. Ν., Βυζαντινή Φιλοσοφία, μτφρ. Ε. Καλπουρτζή,
εποπτεία-βιβλιογραφική ενημέρωση Λ. Μπενάκης, Αθήνα: Ίδρυμα
Μωραΐτη, 1997.
 Χριστιανίδης, Γ., Διαλέτης, Δ., κ.ά., «Ο Βυζαντινός Λόγιος», στο:
Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: από την Αρχαιότητα έως τον 20ό
αιώνα, τ. Β΄: Οι επιστήμες στην Αρχαία Ελλάδα, στο Βυζάντιο και στον
Νεότερο Ελληνισμό. Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2000.