't!

O::~;
)<."M;",,,,,,
t~~/":.~\
p '(~> '1./.,~t{:;~~~:;F .'
'. ~ "<
'f) ';:~.'.;" ~
'"

. ,: :. !;~~'~:~('i ~,' '\i

r,
'~?,:
'2
~':p; '!';'
if %
:,.. ( '.!~ ».
,. .,.,: ..
}I:~
" .. . . l i~'
~-,
.'
'!~l1.1
~~.~ '.
.. ~
,
':1 !f'I)t;t~1~'~~~': "::.' :,: ,:,..1:

, Ubi
f
Spiritus.
.ol
+.
.,.
dWt~r
4'
 Abooimi per" HYLLI I DRIT:ES"
--
Shqypni . . . ., J~ Nji IIllmc~;~~:;. ~:--~.d~
II--f'~--~~~t~,--~r~~~~
Itali. . . ,,0.80
".. 7.-
f'dcr Vcndc.tjcra . .
"

1
""
",. 1.20 I
'°"
.. ,,10.-
)
" I ]

Administratori: A. B. Dema'.

,Etft'BHt JA
,,-
P. ANTON HARAPI - Burre, nder'burra t-edhe~f'fq.
'3t.~
P. F. CORDIGNANO. 5.J. - Vasha,n' epopen komb. , ~'<,
tare te popullit shqyptar: Tringa e ,Malci's 11 t
"

00 Katastrole qiellore '." - 21,

P. D. KURTI- Kange trimnije 35 -j'

RROKZOJZI- Shkelzeni 43
GELA5IUS - Fjalori toponomastik:Emnavendesh -,
~?'" ,7
BARDHYLI - Historija e bibliotekave ne Shqiperie~;:~~~~. ~,
P. M. 5IRDANI- Te venduemt e Franceskanver' ';;/'65'
,
UN CIURCIJA- Nt deke t' At Martin Gjokes'
BIBLOGRAFI - VA - Albanija 1.
-
,- 91
~ .,t

,," Folklore. Vellim 1. 9~ .

" " t
P. D. KURTI- Prralla. - hh. 21 ~ ,Ji
',(
>.

0
\-',,-,,'

,I' .~~',
'~"'_.', :: .~: '.'
"'e.;~' ~~:;~~~-~.
<
.
,< II
" .., " 'I!' ~. ~
t "':' "(;N~' ~~ ?£ '
~\ - "-:t:' ~ 1., "tf:-!
/
"
';"'~;"-'~
;,:J-
-~..t~.
. ~,--,
.' J~.i;(
,...~.~ h<,
,.. ~ -~ .
. .
~ '"-.,"
"'- ?'~
.:~~
'~~J{~@?\':;-~~', '
~"~ , :'1-
;""..
-' J-'.. ..,
~."-
",-.,~.
"'r>
,.:.o"!.'.w ~
,... "- ~~. ~J
J-).:,/~!.:,:~~ -"...r!'
-~ ,:-'
'-~
'-\ 1~"" :...~1
t. ~ ;'1<
",...'.:it .
~*-A.-
i:~~~.~;' -~, "l~:~-.;~' .;,.,'
-<;-'~:h ~$.t !\,''''':~~:'~+
 (}JuLhkpunfOFoel
- qJa:j.limtwt.oel -
~e1
L a j m
Me kete vjete, 1940, «HYLLI I ORITES» hine
ne XXVII vjete te themelimit, mbasi ka mbushe
plot 15 vjete veprimi.
Kjo e Perkohshme kulture shqyptare qindroi
mil e ojetra nder shoqe. Shka don me thane sot
me mbajte nji te perkohshme me vllim e randsi jo
te paket, sidomos ne Shqypni, nuk mund e dij
kush, ve<; ata qi e kane provue 1
Tue i a Ieshue synin blejvet te botuem, na thote
mendja se /ish! ba. n;i oeper. felqimi e interesa,
me te cil!en u prit e u Iexue kurdohere « HYLU i
DRIT£S» na shtyjn t'a oi;ojm kete oeper mode"
ste shqyptare. Presim perkrah;e morale e mate.
rjale prej te. gjith bashkatdhetaroet e dashamiroet
te Shqypnis, te sigurte se bashkpuntoret, edhe
mbas tashi do te na ndimojn me shkrime, e Iexue.
sat do te na ndiekin me ku;des.
Kemi botue DIFTOJSIN E GJITHMBARS'IEr ' te
pesembdhete o;etoet te pard. Pajtimtaret e tashem,
ne rregull me pagese, e marrin fale, tjeret mund
e kene me pagese n;ij leku, perve<; takses postare.
Nji ndrrim ne te Perkohshmen
Tue fmue me Kallnduer-Fruer 1940,« HYLLI I
DRrr£s», pei ndrrue gia asne v/lim as ne lande,
ka m' u botue krye dg mue;she.
Qyshe me ket ble po apim nji lame te re bashk.
punimi per nji ATLAS LINGUISTICUM«. Kush
. Oroe
asht shqypteir e "mundet, te na kujtoje me shkrime.

Bashkpuntoret, dihet, te Perkohshmen

.
e kane fale.
Doreshkrimet nuk kethehen.
Edhepse gjithshkahes i u C;ue <;mimi, «HYLLI I
DRIT£S» rrin me <;mim te perparshem: Fr. 7.-
-"= (per nji vjete).
Kush nuk e kethen kete bIe, njehet i pajtuem.
Kush na sie1le 5 pajtimtare te ri, pajtimin e vet
I
e kei fali'.
U prehet dergesa e se Perkohshmes atyne pajtim.
tarve, qi s' Jane ne rregull me pagese te pajtimeve.
DREJTIMI - ADMINISTRA TA

~ .
~ };,;4JJ
~"

--I 'Y' .-

~"
~ ~~~'
=. ~OV~6}
i.O~",~,\.g .~.'~

~~ \.9J~
 .9J. BOTIME.
T!
SE PERKOHSHMES "HYLLI I DRITES»
SERJE E RE .
Nr. 1. ..:- Dr. E. (ABEJ, Per gjenezen e li-;
teratures shqipe. - Pj. I. Broshure rra
fq. 65. (mimi: Lek 2.50 .i
Nr. 2. - Z. PAll, Giuseppe Lombardo=
Radice. Broshure fq. 16. Lek 1.- MWJ4l--
Nr. 3. - Kulture e /wndra.lw1ture.
Broshure fq. 18. (mimi: Lek 1.-
Nr. 4. - A. FERRIERE, Bafwle e oepra e tij .thkttO--
edukatore, perketheu K. Kosmac;i. -
Broshure fq. 34. - (mimi: Lek 1.50
Nr. 5. - P. F. CORDIGNANO, S. J., Va- telL
sha n' epopen kombtare te popu-
11il shqgptar: Tringa e Maids.
Broshurefq. 40. - (mimi:Lek 2.- (j:mn.-
-:: . ,
-
-
::
-..
'
- BOTIM I Rt: - -
P. DONAT KURTI f)e-
PRRALLA T KOMBT ARE
Mbledhe prej gojes se popullit. - Ble I. .tkWl£,
Fq. 200 (pershijn 52 prralla). Cmimi: Lek 6.-
Shumica e nierzvet, edhe ata me njl fare kulture, i mendojn prrs.
Hat 5i mbas mentalitetit H~fmis. "PraUat - thonE! - 5' jane pel fierer
-
ve~ s:1 me katue kohf!, velj sa me habit~." - K~ta pa dyshim nUl( e kup-
rojn randsin e prrallave, as lJuk e njoHn qe1limin e tyoe; porI po i shi-
kjuem me sf te njjj .etnolo~u, shofim, se prrallat jAne I1ji trasbigim i Mtlw--
~muesbem, qi Da kan~ lan~ te Paret t' One gait! mbas goje. Per mbas
kan~ve, jaDe pjesa m! me randsl e fo1k1ores se njij popuW, pse, pose se
mund te xehet prej sosh gjCtha, mund tt! njilen neper to ndJesit 0 lig-
shtit ma te hershmet, doket. besimi, aodet e disbiret, pershtypjet -.e t@
~~rLu.. 'i
shttmet, droja e shqetsimi i nierit qyshe prej kohve fort te vjetra e de-
ri oder De; prraJIat lidhin fiset e sbperdame e avisio sheku1t.

.
"Prralla asbt mA e madbja poezi." NOV ALIS
Von del LeJ8D, tue permbledhe mendlm;n e Benlel.ll, Ihot~: "PrralInt
ouk jane kalbime kote vetem per kalim kobe. as s' jaDe trillime pa qeJUm;
por j!ne shprehja e 'bpirtit t~ popullir. e, kush ouk i kuptOD a por nder

.
to sbef vetem manit e ~udir, don me th:ine se ouk e njef shpirtin e po-
pulli t. (ra&! PARATBANIESSE VEl'RES)
- :: -
VJETI XVI. KALLNDUER.FRUER 1940 Nr. 1-2 (165.166)

HYLLI I DRITEs
E PERKOHSHME KULTURARE - LETRARE

Burre, nder burra te dheut

K AIJLNDORIN e ketij vjeti, diten me 23, atje ne Svicer, diste

nji nier; diste n.iimend si te gjitb nierzet, pOl' jeta e tij
nnk kje si e te g.iitb nierzve: Dr. Zef Motta, Ie me 29. XII. 1871,
per ma se 20 vjete l\Iinister i PP. te Jashtme te Sviceres, keno
1H!,nister i Financave, pese here rresbt zgiedhe Rryetar Sbteti,
.1lerfaqsnes i Sviceres nf; Lidhje te Rom beve, emnue KryeMr
llderi i Lidbjes vj. 1920, e President i Lidhies vj. 1925.
Nen ~e do pikpamje t' a lmndrojme, k5r nieri na del verte
i madh e i bindshem. Me deken e tij, nnk naaron nii nieri,
pOl' zhdllket nji ide, rrzohet n.ii sbtylle e jetes ideale ne bote,
1llene nji nder gurra te para fuqlsb mprojse te vlerve nierzore.
Nuk .lane zyret as titujt qi e bfijne nierin; aj, para do te
jete vete, per me kene i zyre'Ve. Dr. Motta, nnk u b!r aj qi
kje, as me zyre qi pat, as me tituj qi bajti, pOl', nepe,r kta,
pat rase e shkas m' e tregue madhnln e shpirtit, naltsln e
kjartsln e mendes, fuqin e vullndeses, fisnikln e ndieslve e
gjallnln e nji jete vepruese - te tbuejsb - nder te gjitba la-
mijet e bapta morale, fetare, shoqnore, ditunore, familjare e
po1itike. jo dosido, pOl' si i a~ikuemi nder te zott, si i batruemi
Dder te miret. Nevojve e rretbanave t15shuma e te kapert~yeme
te kobes, jo vetem se nuk n la gja m3ngut, pOl', si rrall - kush,
i kuptoi, i pel'baIloi, e, me ndere te vet, e me dobl te sbum
kuj, i ~oi ne vend.
Vepra e zhvillueme preje tij per 44 'Vjete, qi i sbkoi nder
~yre te nalta publike. .10 vetem ne sberbim te shtetit te vet, ~,'I
. J
porte mare Die.rzimit, bajne disbmi se edhe nder kobe t' ona, ~;
HYLLII
CRITES
- 3~~l
1,....
..~
'<>
~;i
P. ANTON HARAPI

ne ket pcrmbytje te boWs ne mnere e ne mn], ne dobs] e n' in-

terese, €odhe sot po, ka burra njimend ne vesbtrim Hi t:iales~
njimend vishtire, pOl' kerko, se ke per te gjete burra ndf>r
burra te vendit, e bnrra uder burra te ,iheut.
Dr. Motta kje bnrri i kohes: Svieeran, i madh uder te
mdbaj, e n'J<]urope me rands] te parej fetarmje ne pale, di-
plomat i forte, uteri Shteti i zgiedbun pikp.
Nierzt e mdhaj, zakonisht, lIla, shum fJasin e dishmojne
per se dekur.i, se per se gjallij historija fisht e drejtee e pa-
anshmej ajo flet e njet. Ashtft burrnija e hUl'1'it burri", flet
vetp.
Nji trinolIl i shkelqyesbem, perlIlledhtas e sbprehe tane
jeten e vepren e t,ij, e kahe hota i a bekon esbtltat, aj i a
ndritF uallin, tue dishmne, se Dr. Motta kje fatosi i kohi:;s, i
cilli e shkrioi jeten per uji ideal tij madhnnesilem Ra flsht:
Zoti - Atilltett - Nierzimi.
Knr, 26 vjetsh, zgidbet depntat, i a hint; I'l'l1nges politike,
per m' e vijne mandt>j, del' (!iten e dekes. Si e kisbte pase
zakon mc hit perpara, mbrenda rrethit, e Kantonit Ie vet,
ashtft at here, ne "ett'll e pel'1'aqsllesavc tt: Shtetit, lirisht e
baliafaqe, sa ndejsbem aq ngllltas, me fisnild e 1:jal'tsl verte
te pi1 silOqt', paraqet e mpron pal'iuwt e bindjet e v('ta 1'etare,
mora](~ e sboqnore-politike.
Ndl'sbe njimend nder knlldershtar1', e jo te pake as te
pa lOtSi, pOl' aj si ishte i (jesbtiS, i ardhsbl'm e i sbkuesbel1l
me gjithkend, terhoq vemenden e lJindjen e rretbitj s' \'onoi e
mner rands} t! fitoi anktoritet wIer shoke. Luftimet t.' ugall-
nimet, qi pat ne parlameut" e bllne m' n Djobetj ato i a <;ilen
rrugen, per t' i t1 psbtete atij, rnandej ma vone, beshni i mare
Sviceres IHier pnne e <;ashtje themelQre per populi e shtt't, del'
qi per vjete e vjete luumisht e kryeson ill brendp, e me faqe
W bardhi:i e perfaqsou jashte. nder ~arqe hotnorc.

Per me i a njohet Hi ramen, nierit i do sbikjuc sbpirti; per

m'e peshul? e m'e ble sa pare i han gjaku, i do g'jurrnlle veprimi.

-4- HYLLll
DRITES
 BURRE NDER BURRA TE DREUT

l1er n' amen preje kabe i dikon, do ndjeke nder fazet e ndry-
sbme te jetes, e, me dore me te, kemi pf>r te mrrijte te aj
qi fisbt.
Shpirti i nierit Jane konCiepcjonet e tija; fuqija, lidhnija
e mndyra si matemi t'i konkretizojme bindjet t' ona intime,
~benjojne sbkal1en e pesben e vlerve t' ona sbpirtnore. Tane
hota A ideve t' ona, mandej ne fund te fundit, sbkon e maron
aty, n' !tmen e pare, ne kon<;epcjonin fet::lr-filozofik te jetes.
T' i a zblojme pak sbpirtin, e te shobim sbka mendoi
'ky nieri i koMs mb], problemet e pare t{\jetes; t' a veme oroe
'De fane jeten publike e zyrtare, se sa perkuesbem, qindrue-
-sbem e me aftsi te pakurkund shoqe i zhvilloi.
Besimi e nieri modern. Vjetin 1928, ne nji fjalim qi mbajti
6
'De Lucerne, Dr. Motta, nder tjera tha: ;,Nji qi besoD nuk asbt
nier i ulte; aj gjymsaku as se din me men due shka asht, as
se per kfi don, se m brami. Ne jetell. t' erne e sprovova, se nji
-qi beson njimend, asbt nieri i plotsuem. Mi1 e madhja detyre
per nji djale katolik asht, t'a dishmoje besimin e vet ne teori
13 ne praktike".
Besim e .~hkence. Ne Melide, vj. 1901, me (jale te tbek-
sbme, nalton e persbndede sbkencen e perparimin e saje si
"njajo qi gjurmon ligjet e errta te jetes, tue mrrijte Mir nder
praqe te mystereve, por jo kurr ne kundersbtim as ne riva-
1itet me Zotin, veCi gjitb bere ne perkim me TA, si e bija e
tij qi asbt."
Pers7/piri1l1. Te kremten e Qentrit te studentave, vj. 1917,
disbmoD dogri, se "jete e persbpirtsbme don me tbline jete
~Mjte. E, me si tbote Pascal, sMjtnija kapet ne nji kulm m!t
te nalte, se zbenija. Jeta morale, veCi tjerave, ka nji ligje te
"hindsbme: ajo Ii!\bt perftuese flijesb, po n' at mndyre si lisbt
~me ngusbllimesh dogmi katolik mbi vjeftjen e veprave te
mira".
Ndergjeg}e e paster por e fuqishme. Sa bere, ne Lidbje te
Kombeye, tue mlirre me hi n' oden e mledbjeve, preke preje
pergjegjsije te ran de, qi e ndiete ne sbpirte, me s-y naltue
HYLLII
DRIT£S - ,-
5 - ;,elt
-
p, ANTON HARAPl

kaM qiella, n ndie tne tMne: ;,Te gjitbve sa jemi ktO, Zotv
na ndritet, qi ne shka mendojme me bit mire, Ie te jete e mira>
e gjitbkuej e e keqja e knrrkuej". 8a i ardbshem nder "kon-
veniencat politike" e i gjl1ne me kundersbt3r, aq i patrand-
shem nder parime: "Me pnne te kqija - tbott- - nuk ka kom--
promise, e keqja do Inftue pa tjeter".
Gu.zim e karakter. Nder mardhanje e ligjerata publike,..
rn§, se nji here, e b1tni di3hmi shesbas, se a.i, per parimet e.
veta fetare - morale, e b~te dnken si me Ie. Ktyne pari-
rneve te veta u ndej konsekvent perbere, tane jeten e vet, si'
babe e kryetar familje, si nenshtetas e kryetar shteti, e porsi.
nieri kl1lture e zyrtar me range te nalta politike.
Jeta e ktij nieri te ja3htzakonsbem zgidhe nji broblem
kryesuer per jeten nierzore, sidomos nder kto kobe: Dr. Motta
dijti e mrrijti te harmonizoje per bind parirue e nevoje, vp,htje-
e kolektivitet, jete verte shpirtnore e ideale e detyre e rro-'
parne teper te kaperthyeme Ie jetes praktike. Me t}aJe tjera,-
Dr. Motta I1sbt bhembnll i gjalIe, disbmi e pakontestim, sa
nieri rnund te mbaje fe, ideal e kHrakter, .io 1'etem pa 11ardbe'
mangnt jetes e nevojve te saja mit te kerkueme, por edbe tu&
u }:>5.m~ te mirin sberbim familjes, shtetit e tane jetes nierzore-
8vicera, nji shtet shum kombsisb, nji populI shum besi-
mesb, nji vend neutral, per tradicjon e si per natyre, p"r gjith
bere ne veti e basbkueme me nji njisi te bindsbme e shembu-
Hore, gjitb here ne perpjekje reiqsore me fise, shtete e orga-
ni7.ata tjera kombtare e nderkombtare te botes, merr nji pozicjou.,
e nji misjon te veftante, sa to nalte e te madhnuesbem, aq deli--
kat e te vsbtire, .10 vetem para vetit, .10vetem n' Europe, por'
edbe kundrejte mare botes. Dr. Motta, qe ne tillimin e jetes-
se vet publike, me at kjartsi, qi !isbt e pak kuj, e synoj toe per--
sbini ket gjeje, e me at fuq\ te ndejsbme, por tane gjallni qi IIsbt;
vetem e nierzve te mdhaj, i a bini ktij misjoni, t'i epte 81'i-
ceres sa mil nalt, porsi sbtet ne veti, edbe porsi ideal basbkimi
vllaznuer faqe kombeve e sbteteve tjera ne bote.
8i u zgodb antar i Ksbillit te Konfederacjonit, ksbtfl (\

...6... HYLLII
DRIT£S
 BURRE NDER BURRA TE DHEUT

9palli programin e veprimit te vet: "Me ket zyre qi po milrr,.

jeta e erne i kllshtohet nji qellimit us caktuem. Me ndimen
e Zotit, do te bilj C;e mos, qi Sviceres ,t' i a m baje e t' i a IShtoj
fQqin, nderen edhe gjaJlnimin, por sidomos pagjen vepruese
uder te birt e saje. "...Per1imi e misjoni i nji popuJlit ne his-
tori e ne jeten e perbotshme e kan De yeti edhe shkasin
I>hpirtllUel'. :::\UCl' kobe mil. te kobshme qi mbajme De mend,
mbi ne e mM vendiu t' one fryni nji mad i mbinatyrsbem.
Zoti kje me te paret t' one ne filJirn, e Zoti ka per tiS kene-
me ne edhe nder breznl t' :ndhsbme ma te Jargta."
Me luften botnore 1914, Disen kobe te vsbtira per <;edo
sbtet, pOl' sidomos per Sviceren, e cilla per gjejen e vec;ante-
te vetcn, e cenueme peril.nesb, do te psbtote jo vetem existen-
cen, pOl' edJle asnjansin, pozicjonin e misionin e vet, tue mbajte
sinc;erisht traditat e veta miqsora me te g,tith. Edhe i a duel.
Veprimi i paqet e tane fuqi i Dr. Motta Dder rrethe te ndr.ve-
shme kombtare e ruejti Sviceren ne ket perjudhe kritike, e
psbtoi rreziqesh, e suguroi, tue i dM,De perhere, ma teper bi-
ndje e ranosi ane e kau(1 ne \lOte.
Po n' at kohe te mncrsbme, kur gjyJet e zjarmi rrenojsbin
e shkruD10jsbin vendet rretb e pe,r qark, Dr. Motta, qi me tane
sbpirtin e vet vpsbgote m bi fatin e Sviccres, pa i n treme
s~ni, botnisbt c;paJle te drejten e nevojen qi ka Svicera te qi-
ndroji': Europa - tbote - ka nevoje pcr nji Svicer; jo, nuk ka
si bupe RrcpubJiJ.a mil. 'e lasbta e Europes, mUme me sa ve-
pra e fJjje te mrekuJlueshmc; e bukura e Alpeve vesbgon mbi
Europe; populli Jeal qi e pat del' sot" ka te drejte t' a kote;
ajo lisbt, e tija."
Sa te mil'at mandej, j a l'Juelle Sviceres mbrende e sa
sberbimin i a bAni, nuk fisbt g'oje me kaJlzue. Nder luftime 6:
nder ngallnime te tija, Illftoi e ngallnoi Svicera. Fjala e tij 6-
zgiedbnn, e matnn, e rrjedbsbme e e fuqisbme, jeta e sjedbja 6-
tij e pa dange e sh'em hullore, i epsbin nji fuq\ sugestive; ter-
bjqte e u imponote, si nieri qi isbte me vlere te rraJla niezore.
Vijne t'i c;ekim disR rasa, kfi Dr. Motta, kabe Jufton e
HYLLII
7 .
DRIT£S" .f
'.
P. ANTON HARAPl

ngallnon, njifet nj~ tane shpil'tin e vet. Vjelin 1903, ne Svicer

matet m' 11 bu, 1igja per t'i djt'go to dekllut. Ai, pa mlirre
para !"J"sh as kn ndershti me as k llllllersh tare, »,hohet me tane
fuqin, e, dcI' mo krye nt\ rrt'zik, Inftonj kjt' llller ti-' pare, qi
i a tlnelen me 15 mij vola t' a bi\jne ti3 pakcnnn at mcn<.lim.
1'rap mandej, vj.1908, dneu te hjekin D:I':imin e besimit
nder shkolla IE Km:tonit. Kundreit ktij rn'zi:w - si aj e tbirrte
ket hap W kobslJem - 11 shpervnel, lHlt'rhiui, ]nftoi, e kralJUs
me shoki;t e partis si~ vet, dnel fillH'!". Kje kush n' at llOlJC t}-
thirri l1!Jostullin e shkollave e mprojsin e Ilt'simit. W popullit.
Svicera, ktij ka per t'i a dijt.e gjithmone s!~ bani per
basbJdmin e zemrave uder t'1t'menta Ie IHlrYl'slwnl. Haljan me
kombsi 0 gii\he, e pat pel' zemel' t'i ruej v('le 0 t'i a rueje
Kantonit Hi vct gii\be, zakone e pcrsonalitetiu teknik e po-
Iitik. Me kuaqe dishmotc, se aj ne SYicer IH'l'fnqsote g-ifIlH'n
e knlturen it(lljauc. No tjl'tren :111i-', pa U 1':1utIeslt, p:'i u artIhii
mangut as 'i grime ndiesive W Yl'la si ilaJj:IIJ, tIliH t' nUIl'I', qi
SvieNH, Ie ci!len e kishtc ni; loc;keu' e Ze/lH'l'~, Ie mnijtc \lie
kene "h:~shkim lJierzsll gjithfHJ'(;sh, pOl' Ii' l!,iYIl'I1I11l'III, vlla-
znne me 'Jji, per te vllaznne Hi g-jitha kOlllbl't pel' 1(; shpon"ii,
'"'
giaW rrpnvc te kol1ve, te gjitha shbqet e Illftave". Mbi njalo
ide - tbole - te cillat uo Hi l'erfu<]sojne SvicPJ'PII nder kohe
t' ardhshme, as nuk do te ndryshojme as nnk do W kemi <lax!.
Nji prove to shkelqyeshme te sbpirtit te ti.i Ie silH;crti! 0
ekvilibrues e kami, rasen e sankcjoneve knndrH ItalJs. Dr. Motta
i a dnel t' a rneje asnjansin e Sviceres, t'i rrije besnik Con-
vcnant-it, e ujiherit te mbaje miqsin me IlaJin, cmos te marre
pjese me sbtete tjera nder sankcjone.
Dr. 1\1otta nuk kje nji asi burrokratsb, qi ~1I]]en mejetC,
e porsi qeni me snkull, luejne me fatin e vleret nierzore. Aj
e pat njimcnd. Sbka men dote, rrite ne ,ize Ie drejte we knj-
des e veprim 10 tij; (jalen e pat (ialfi, e punf'n, pnne. Kjo
kje karakteristika e tij, e cilia, ~nrrkund nnk DIlriti ma e
kjarte se ne Lidhje te Kombeve.
I reshun si ishte me eillsi te rralla diplomatike, e i

- 8 - HYLLI I
DRIT£S
 TJURRE NDER BURRA 1'E DllEUT

1)ershkuem del' ne pale te shpirt,it rue ndies! verte bumanitare

per~tane nit'rzimin, qe ne v.i. 191!J, ne trYt'zen e perfaqsllesave te
botes, prine me t:iale edbe me vepra, tue parasbtrue ne\'ojen
e nji uasbkpunimi nderkomhtar te sin<;erte. Edhe aq pernji-
mend e pat, sr., qe ne te paren mledbje, kerkon qi Knvendi
i Ginevres te bahej organ i paz;higla per re gjitha shtetet,
prallelej, lype pa tjeter, qi me nji here te pranohej edhe Ger-
manija si pjestare e Lidhjes.
Si sltihte veW me te drejte, asbtf! i epte rands! te madhf3
ktij uashkpunimij e rrete shpnesa, se Lidbja d(\ t' a kapereete
krizill e do te dilte ne lamen e veprimit te njimendte per
vllaznimin e nierzv('. Tue n :mkue kllndr:J. at~'ne qi nuk zej-
sbin bese, parapa e kalzoi sbka do t' a g-jete Europen, diten
- qi Lidhja do te bate bankrrote: "Ajo dire - thote - per te gji-
tha sbtetet, pOl' sidomos per shtetet f' vogla kao per te k.ene
dire kohi; me at <lite (io te bjerrin fuqi to do te desbtojne
perpjt>kjet nderkomtarcj qe m' ate diti', forca do te jete e vet-
ruja ligje, popujt e yogjel nuk kan me pase ku me dt'rtue...
per mot e kobi', se ka. me pase kush me bi nd~rmjet as me
pleqnuf'; me at elite, sbpneset e nierzimit, per nji basbpunim
-
te sin<;erte, do te shduken, neBlose per do kobe." Fjale kto,
qi te hfijne me mendue e m' u dridbe para lJUmneres qi sot
ka <;ile ne bote mosbesimi nderkombtar!
Konsekvent nder pari met e veta, me ~iale e me pune,
sulmoi <;e do eenimqi u Ufibej kon<;epejoneve te sbpirtit te
tij. Kta u pa, sidomos, kTIl', ne Lidhje re Komueve vebet, ne
vot pranimi i Rns!s Komuniste. :Me nji guzim te pa kurrkund
sboq, me bajrak i duel per oall; edbe pse e dijte se shumieen
e kli kundra, port' i kundersbtoi, t'i a dba, e t' i a qiti bollat
per fusbe, sa mos me i lfine kurrkund shteg: "Po ky Komu-
nizem, tba, qe ne tbemel, fisbt rrenimi i te gjitba ideve, qi
perbiijne palcin e jetes qi na man, nder te gjitba lamijet: fe-
tare, morale, shoqnore, politike edbe ekonomike... ky Komu-
nizem lufton C;e do vlere nierzore; lirija e ndergjegjes mbete
vetem per dnkej Kisbet e ksht~na, ne mare boten, marojne.
HYLLII
DRIT~S - 9-
. P. ANTON HARAPl

Komunizmi sbkatrron familjen, hjeke te drejtl'n e pronsis;;

qellimi i tij fislit tC t;oje t>11Iehoten pesb ne revolucjon, aj
fisht anmikn i gjithknj, pse tC gjithve n l,enenohet... na merr'
mendja se te gjitha sbtt'tet do Iii na ndimojne per mos m' e.
shtij gjarpnin ne gjf... Me kujdes ruejmi:... e presim..."
E, si mandej, pnna erdh ne vat, . Dr. MoUa me at kato-.
1ikun e madh t'IrJandi's, De ValerH, votuen kllndra m~ ato.
fjalij proteste, (li kan m' u IIIl>ajte ne mend: "E dijme se Ru-.
sija holshevike po hine ne I~idhje, pse k!1 shumicen per veti,.
me gjithktH, na nuk i apim vat, qi te knjtohet ne bistork
se k~e kush ne ket kohe ml'ndoi per knlturell kristjane e per
te Ilrejtat nierzor!:'."
Ne krye, jo 111ftlarg se W pese vjetn', Lidhja Vbte u dba,
arsyc, kur vojt puna aty, It me duue Rusill preje Lidhjes, It me,
mohue te gjitha te drejtat )Iierzore.
Qe, shkurtasi Jeta, ftyra e \'t'pra e l,tij uurri Hi kohes.

Ka me thane kush: lIe! poa pune e ma(lhe IIsht me fole e,

me ua kaq T Mos te ngutemi. Nierzte nuk pesoohe'n me zhllrme '
e me potl're qi hfijoi',. as s' wattOn hnrrat me 1J!lhlJJ~, pur me fu--
qin e sbpirtit qi tfaqin. ])1'. Motta link kjl' nieri tantanesh,
as reklameshj aj kje nieri i Zotit e nieri i wti, idealist e
njihl'ri realist, qi per tht~mt.'l te paluejshem pat vctem vlcr(jt,
verte nierzore. Aj kje lIieri i madh, psc, pnuiS e madhe fisht
kuudrejte vshtirslve te mdha e perpjekje.\'e t.e kaperthyeme,
Hi jete nieri perhere konse~"l'nt IUC vl'tvetij puue e lIIadhe
flsht m' e shkri jeten per pagjen, uasbkimin e uashtniu ,'erte
nil'rzorej pOne e madhl' fisht lli' n fIi.JlH:I pel' me i vO lie hulli
te pajtueslllue rropamet e ndryes.hme e gati te kundl'rta nder-
shej nevojshe e rrl'than!lsh t' ell'meutave gjilhfart!sh; pune e.
madhe asht, kur kush, me nji vijim veprash e flijesh ks()
dore, te dale perte rrethit e vendit te vet, e mirsin e zotsin
e tij t' a ndit'j e t' a provoje tane jeta nierzorej pune l' ma-
dhe 3sht me dijW lUl~ realizue njisin nd!:'r ndryshime U;.
forta, pune e madhl' asht, menden m' l' pase akull, I'hpirtin.

- 10 - ~k~~H
 VASHA N' EPOPEN KOJIBTARE

te mire, guzimin te patrandshem, je1ien te paKter, veprell to.

fuqlshme si Dr. Motta.
Me ket pershkrim e me kto vrpjtje mbi ket nieri, te ko-
bes, se veti bje ])oshte f]ala e patberne], e disave, qi kujtojne.
se' ka bnpe burrnija e rnirsija De bote. J 0, se k:i se si ban fa-.
limeDt tune na(yr.a nierzore; nnk kan si zhduken virtytet e.
niimendta e vleret nierzore preje ft.yre te tokes, perndryshe,.
si do te rnund qindrote me kambe sot bota e nierzija, e nje-
shun e e perveshun me aq te zeza, sa me te vojte mendja.
se se mund i baje rn~ toka, kaq kan dale perfusbe! T Ka po
zemra bujare e verte fisnike, te cilIat jane lteri qi bane, e
flija qi sbperblen kobet e nierzirnitl Ka po burra e burra nji-
mend, se po mos t'ishin kta, nuk pat ma kusb me i u apelue
as nderes; as se drejtes, as natyres, as shpirtit e zemers se
niefit!
Lyp se gjene! ,Edhe sot, po nder kto kohe te vshtira, ka
nierz te mdbaj, 6 .10 burra a gjil., por burra si motit, burra
te dbeut.
P. Anton Harapi O.F.M.

VASHA n' epopen kombtare

te populI it shqyptar: TRING A e Malcis
(Vijon p,'ej Kr. 11-12 193919.. 538)

VORRIMI I TRINGES: kanga XXIV.

ate ~as qi ni TriDga dekun, i a mbrrijten ma te paret Dder

N' .
Shqyptare, te cillt, mbasi mueren vesht trathtin qi kishte ba M.ark
Milani, u shperdane De kater Anet, pa shikjue as rend as rregull, mjaft qi
t' u dilte me mprojte Noksbiqin II me jau pague shtrejt Malazezvet.
Kanga xxm mirret me mbishkrimiDe luftimit qi shperthei ndermjet dy
~etave kundershtare per rreth katundit. Kanga vazhduese Da ~on De boo
~en fantastike t' Orvet e te ZAnavet,qi marrin e apin per t' i dhane se
HYLLII
DRIT£S - 11-
P. F. CORDlW\'ANO

dckuncs nderimel ma Ie mbrameL Msa kanga XXII na parafJ!'1 kuadrin e

njij dashtnije so hindshme vellaznore no nji vashe aq te. prushme, ne te
cillcn kandrile heroitmi c nji sjelljc e verlele kristjane, kanga XXIV na
parashlron vashen no shkallen mil to nalten e velivel W saja ma Ie larta,
qi bredhin ne fondin e natyres se lhjeshle e te shpirtenvet edhe ala
krejl te natyrzuem: te perkujtojn krejl gjall kcnel mylhologjike te paga-
nizmiL Qyshe per para kemi pa se si fanlazija e populi it i ka bll si vehlje
te verteta e tane jele, Ie cillal perzihen ne shum melidyre nder ndodhje
c fale Ie jeles nierzore. Lypel qi te kemi njoflimin e kosaj bote fanla-
slike, pOl' gjithnji mhajte si nji gja e verlete prej Shqyplarvel. Kanga fie
velem mbi Ore e Zllna; per ma leper jane kelo qi mil se forlil duken
e hajn pjesen kryesore, mhasi edhc kanga ka tilullin: Zdna e Vi;:;itorit.
1\'e paraqiljen e kelyne kt\nve, qi nuk jllne hyjner!' e nuk i per-
kasin jeliis kryekeput botnore a nit'rzore, do te diftejm ma sti paril se
shka perm ban ky besim i kole i populliL Ky hesim i kote nuk arsyeton
mhi '10 ne mendyre skolastike si mbi nji ~ele kcnesh, qi gjinden nder-
mjel qielles e tokes, nuk merr para sS'she rrjedhjen e qellimin e lynvet .
nc perpjekje me jeten e gjithmharshme; nuk shifet as se jdno to mva-
runa prej paracaktirnevet Hi njij ligj'J ma to nalte, byjnore, pori paraqet
,'etem si ;Jji fukt, tIle u pershtale veprime to vt'/;anta msa bijn e hlljn
pjeso me neshlrasha te jeles. Si mhas krlyne vetive Oret e Zllnal jilne
kryekepul Ie dallueme e 10 paperzieshme. 11\0fund te fundit keto s' jane
per tjeter vet;se per t' u dhane nji spjegim disa fenomen ve, qi, perndry-
shl'j, mbesin Ie pashtjellueshem .pl'r nierze tC pashkollo e te padijshcm.
Malcori katolik e din se jeta e fati i tij mvaren drejt.pcr.drejt prej
Zotit, e megjithketa s' ka dijtr kurr tC lihrnhet prl'j njij ~ete kcnesh Ie
quejtuna Oro, qi duket se s' kanti qellim Ijeter vet;se qi tC drejtojn e te
sundojn eksistencen e tij ne fillim, ne vazhdim e ne te krycm. Ora asht
personifikimi gati shpirtnuer i eksistences se se se eilles jete; asht per
'te si pshtetja, tt'rmomelri, drejtirni i papashem, shkalla.e virtytit e e fuqis
se natyrsbme, no mendyre qi te gjitda shndrrimet e kesaj jetese nder
ngjarje, rreziqe, qindrese, mvaren prej shndrrimevel Ie pajtueshme nder
'shi njata elementa Ie jetes e te kenes s' Ores. Jeta e ~do n;erit s' Ilshl
tjeter ve~se projekcjoni ase bredhja e kesaj jete so pervehtjesuemc t' Ores.
Shtojm edhe se jo vetem se i cilli nieri ka ate Oren e vet, pOI' edhe
!;elat nierzore te perfaqsueme prej grupesh elnike, prej fisevet a hajrakvet,
,shka duket se ka rriedhe prej te shtrimit t' ides se hershmc. Gjithnji Ora
per keto soj mendesh primitive kishte me kene si nji zhvillim i pasivitetit

- - 12 ~ktiAJ
 VASHA N' EPOPEN KO;YBTAIlE

te domosdoshem te jetes n~ rrethin e eksistences se saj, pasivitet. qi ne

ri,lianizem ,I,h\ ne!Hhtrim ndaj ligjcn hyjnore, e ne paganizem gjindct
ne krijimin e t.ridhimcvct t'imagjinacjonit.
Ora prandej lisht prej natyre se vet nji kene e dhimhshme e tane
zemer, e shi njate kujdes qi kli per rojen ~ te mbaren e vetvedit, do t' a
kete e e ka edhe per vehtjt>, per te cillenajo asht. nji hijezim e nji fuqi
j9tsorc misterjoze. Se prej kuje mvaret Ora vete e ne dore te kuje lisht
lidhe fati i saj, nuk permcndet kurrkund: ase loe fjale tjera, mythologjija
e tynvet nuk arsyton aspak mbi rrjedhje e qellime te tynve, magjithketa,
mbas gjasc,edhe nji malcuer i edukucm me ide te kristjanizmit do le
mund te pergjegjle me'ihere, se mvaren prej Zotit. Mythologjija ve~ kele
gja as nuk e nenkupt.on, msa ne tjelren ilne duket se mhi gjilhshkahen
mhan fuqin e amshueme e te pavehtje te fatit., qi rregolloll te gjilha se.
ndet e rruzullimit.
Porte shofim tash se cillat jane karakterct dalluese ne mjes te Za-
navet e t' Orvet. Zana, edhe kjo asht nji kCne e trillueme ne nji fare
mendyrc permbi e jashta jeWs, e duket se jeton me qyshke hioIogjike e
ne nji ambjent qi i a gict krejt atij t' Or vet, megjilhse kuptimi i licnes
se ve<;ante te tynvet nuk ka shka te haje aspak me ate t' atynvet, qi asht
per me mhajte, me drejtue e me percaklue eksistencen e ken vet te gj{\-
II... Zalla jetotl ne vetmin pyllore e nuk ,Perzihet me neshtrasha te nil'-
rit e te botes, po s' kje e shterngueme. Jetojn zhashkut a hajn kecime e
valle. Me nierze diftojn ma teper nji sjellje imire e kundershtimi: mjer
aj qi i fyen! E trawhen edhe' vetem tue prishe hesht;min c vetmin c tyn-
vet, ase tuc ndcshe ne sofer, qi mund t' a kene gatuc edhe bri shtigjeve.
KliSh, edhe pa mendim me i fye a edhe pa u kujtue aspak, ndeshe nder
keto vende, bjc lie men! te ketyne amaxoneve t.e rrehla, qi a tC hajn me
dale mendesh ase te ngrijn krejt: per ndonjanin, qi lafite' a tretC, thone:
ka shitue ZAna"; c, per me i zbutC a me i pajtuc, malcori perdore
"e
cdhe fjale lutjeje e urimi: "Shtojzovallet!" n' ate mendyre si kerkojn me
pajtue lin, polmoniten, gjarpnin me fjale lavducse a urimi ase lutjeje: lija
e bardhe', t' ambeltuemet, gojiilidhni etj. etj,
Se OrH si edhe Zanat jane kense fCmnore, tregohet jo vetem
prej mendyrc s' emnimit e te mbishkrimit te velivet te tyne t.e j?shtme,
por sidomos edhe pse mund te bah~n nana. Keto ushqehen e sbtohen si
nierzet: nuk asht kurrgja e caktueme mbi ligje e mbi zakone tC martesavet
te tyne. Kurr nuk permenden mashkuj ne rod te tyne, por duket se ndo'i
here per dashtni a per force mund te bAben grate e ndonjij fatosi legjcn.,

~kt{:k~ - 13 -
1'. F. CORDIGNANO

dar ase edbe te njij malcori.te verlele, Ie cillil i del me i ba per vedi,
Jane ve~ ndodhje te rralla e te paqindrueshme, mbasi nuk flilet kurr' ibere
as per ndo'i ligje as per ndo'i zal.on. Pcngjithsisht jdne to papashme, por
ne tjetren ane ndodho edhe qi.shifell, e qillojn luflare aq te ruqishem,
qi pak me dredhi e pak me force mund t' i shtijn no doro. Nji karakter
tjeler i dane kryekt'put Zanat prrj Orvel, pse vcW Zanal kane sc e cilia
.Oren e vet, c asht gja l' ~1](Jilshlllese keto OrE nul. paraqilen gjilbmone
si vasha, pOl' hero si dbi, hrrc si gjarpij, shka nul. nuodhc kurr me zana.
Keto njoftime mylhologjike permbi kElo keno qi vehrll ne shenE
prcj poetit no kangen e I'orrimit Ie Tringes, kant' Die lIa bd me kuptue
ma mire pershtatjet e I'eprimet e tYllvel.
lianga XXIV ~ilet me paraqitjrn I' Z,lnes sc Mauhe te Vizitorit,
.qi duket maje njij shkrrpi, prej kah llIujtte me ndieke ngjarjet e luftes,
qi vlote nder rrethe tc l'i'okshiqit; kur qe, tue ~sielle s~t kah tbanat e
Curl' VIes, sher Tringcn sbtri n' oIJorr e 18 krcjt nE gjak. S' mum! tE uif'-
tohet mnuerimi qi kapi n' ate t;as Zanen, se ciliEs ajo pune s'i shkote as
neper menu. Ajo e kishte njofW,t;mue e dashW vashrn prr cillsi W hu-
kra qo prej vjelvet te para qi kishte dale ne mal si hlcglorcshe; keshlu:

Floket rrelh hallit rrumullue

l~ nd!'r mriz" t' "izit,)ri,
Ileshun !'rumat me mriwe,
8.ile kpllla: a se me shoqe
nrite hije~ Ille kec)'e,
Me u stervite, po, jetshkurtuemja,
5i dikur kjo, I'ele, hn nuse,
!\Ie kec)'e me nllse tjera
~' ato okollet e ~falcis;
Ase, ule when neu ,elila
E tue hn kinse po I'jate
~Ihi ndo' i I'I'IlIIze a eunge shtri para,
l\'jifte fjale tue dtH'se, tile fsh.;,
Per me dijle mandej, si grue, II
1\le ,.ajtue burrat e dheut,
J'ider qi fis;t t' i ki'ulanun
A per gjygj e per pleqni,
.A per buke e hujari,
A per hese e per burl'll;.
Per urti, per trimeni.
"ra me Turk kta, e \'fa me Shkja;
Jo se kur, per bri ndo' i gurre
A ndo'i t;utrri .ujnash akull

.- 14 - ~~h~U
 VASIIA N' EPOPEN KOlJIBTARE

Hashkue blegat me u freskue,

I a nisshin aty, ~erdhukullal,
Me u n~allite njana me tjetren:
Tash dynd skllafal me shplake t' dores
E sterpik ftyren shoshoqes,
A se qite me kame n' uje:
Njana tjetres m' shpine lash Ishoju
Ppshte perpjete 3tomeve l' blerta:
Guga fmijsh, per t' kalue motin,
Veres mbas gjajet n' bjeshke kur dalin.

E Zana e Mauhe me Ore e shoqe te vela, te grumbullueme mbrenda

zgavrravet te land vet a mbrenda shpellavet te ftilona nder shkambij prej
rrfevet bumbulluese, 'shikjojshin me nji gezim te pashprehshem alo loje Ie
pafaje te femivet. E, tue vu oroe sidomos Tringen
Ashlll I' njethte e te kerthnesle,
Hardh e njome si ajo prendvera.
Edhe fort, po, e Hukra e Dheut,
1\Ian:\, knaqej vete me vedi;
E tue fole me Shtozovall~t
Bashke tue fole, bashke tue li~jirue,
MerrIe, e Mira, edhe po u thote:
Pa ndi~ioni, moj sygrizha,
l\Ioj piniolla rrite nder molla:
Pash at 1'Lum, qi vrim e kthiell,
A u ka ra ndo' i here me pa,
]\(en liet hane e nen ket diell,
Fmij me 'j hije ma te kandshme
Se Tringe Ulja e UJe Keqotes?

E Ora kah i a ketben: po, ti per t6 vertete kc arsye,

Syni i keq vCv mos e pat,
Se kio mue, rnanali i Zotil,
Me njat shtal fiJiz veline,
Me ata dhame si ~urt e zallil,
Fill mbas shiut kur t' u bjere dielli,
Dishka m'dan, po, si 'i eirke voese
~ 1\1' Kieth I' nji lili, kur ma s' pari
T' shkrepe m' te rrezja e nadjes 5' reo

I{etu kunurohet si nji bredbje e fantazls poetike t' Orjentit, e

~juhsija rrieuhe prej vallevet uarsmore e prej kangvet dashtnije. Zana kena-
'let n!! kete menuyre Ie shprebuni r
Ores e u porosite Ie gjithavet qi te

HYLLI I
DRITES - 15 -
P. F. CORDIGNANU

kene nji kujdes verto to vec;ante per te mhajte larg C;clorreziku bin e
pafaje te ma!cis, e dishmon se ajo vete sa heresh kishte pnsij rase te I~r-
goje prej saj rrfet e stuhivet a te thermen e gjarpljvet n sulmin e ujqvet
nuer grigje tC saja. POI' sot Tring~ shlr1hej e ngrime n' oborr tC shpis,.
fI1je e Vasil Ndrokes!
Zann, qi 0 hetoi pro' asaj majeje, s' mund u Iwsote syvet Ie vet,
aq gja e pamujtshmc qi i dllkej aj mjerim i kohshem; pOI', kur s' mlljt
mtl me dyshue mhi nji gji\selld qi shiflC, zdrypij si nji zhgjetii ne venu te
rrezikllt, e, tue e barIc lehtas permhi krahe trupin e se vrames, njilet flu-
tllrim kah kresbta e Vizitorit, kiJ e Bukrakishte shpellen e vel. I\:ah
fundi, nen bd Ie malit, shtrihej nji lugine c hieshme tane blcrim, ne
IIljes te se eim,s gjindl'j nji shkamh i haruhi', prej kah gurgullotc nji
krue i ftoftC: ishtc vendi kiJ mrizojshin e Jrgtoheshin Ori;t e Zanal. Gji-
thshkahja ishte blerim i IIjethW oj talli' jete, c lIatcn mhliubeshin aty Oret
e ZUllal.
Per me u ),\, per me u fIIadite,
E nper rreze qi Ishon halla
Bore per dore valle me II njile
Me 11 lIjile I'alle e me lodrlle,
!\Ie lodrul:, po, e me kelldlle,
Me kendlle e me vallwe
Me hylhy/a t'veres.",
, DI.r IIper ag te Brites-"
Gjofti e mira s' kthielltit-b!

U njit Zana n' ate Illgine per lIIe lane t/'Upln e Tringi's e fshani
te mauhc e )(jshoi nji brillle te forte C Ie Ihekshmc. H.je Shl\j ky qi te
mhlidheshin te gjitha Ori't e Z,\nat te shpel'4Jameneper maje e shkrepa
te malevet, te cillat u dukPn lie ,'etime IIgiet Z,ll1cs so mauhe e ft ha-
shkllen me te me vaj e dnese tC trishtueme,
Rrah shllplake e lvii'll ftyret,
Lnuru flokesh fijesh s' mundashit,
lXjana dlles e tjetra fshitj.
Fshaj e kjaj e shkrifu Ii' ,aj,
Ril permys ..rth trupi! t'saje,
Dhimet zcmra gjak tue 11 pike;

asht mendyra e dramit te vogel te pcrmorlshem, qi ne Shqypni persrilet

prap per rreth te dekunvet.
Sa mbramit Zana e l\Iadhe u urdhnon shoqevet qi te prajshin e
te gatojshin gjithshkahen per vorrim. Ajo vete kti me i hi trupin, msa.

- 16 - ~~tH~
 VASHA N EPOPEN KOMB1'ARE

Jerja, !-erja, Terja, G!'rja, hashke me Culinen e Dalinen, Tilen, Gilen,

Talcn, Galen e me Donen e Berdonen, Beken, Ceken e Cerrleken kane
me i ende nji kemishe te hardhe si drita e nji xhublete. Nderkaq Carja,
Narja e Darja do t'i punojn nji tis te hapet e te holle, tue e qendise
sa ma mire per me i a vu mhe kry-e te se dl'kuncs. Se mbramit Fatalja,
Nazja e Razja kane me i shkri nji medaje ari Ie stolisun e te dhi'mun
mire per me i II vu ne fyt. Diftojm ketu me'ihere se kHa emna jane nji
krijim i bukur i pOl'tit, e, msa gjinden kesi soji ne letratyren slave, e ci-
lia nuk ka nji gja qi t' i gjase "perkah gjuhsija e kanges e e poezis, ne
folkloren mythologjike sbqyptare, persa dij vele, nuk kane kurrnji per-
g)aslm.
Mbete vetem me trup te se dekunes, e Bukura e Dheut leshon
nji piskame tjeter sa m' u ndie larg deri ne Metohi (Qafa e Metohis asht
permbi Vermosh, ujnat e se eilles rriedhin kah Guslja e derdhen ne liqe
te Plaves, qi nuk asht shum larg). E kelu poeti na mhishkruen ne nji
mendy-re te hindshme nji shene qi i pershtatet fort boles fantastike, ne te
cillen gjindemi, e qi, per ate qi ka mujle me e ndie, mund Ie krahasohet
me vorrimin e Sh. Palit VetiI1itar ba me ndimen c papritueshme Ie
Juajvet. Porsa ndien ate vigem, si nji za urdhni, qi e kuptojn me'ihere,
qe se prej "fundit LC njij
. . . . . . . . . hreshtci
Nisen vrap dy ulkoja I' murrme,
N' al rudine t' cillal si mrrijlen
E pa kan Zanen I' Madhe,
Trok 01' Irok 01' I' kalral tile i ra podil
E andej-kndej hishlit. lue i dhanun,
Fill ka' ajo kan marre e shkue;
E si kene I'i'n dy kalina
T' bula-I' bUla, pH rrelh saje
Nji here hjedhe jane e perhjedhe,
Tane gezim e lane endire:
Lpyja doren, Ipyja kamen,
Cou 01' kame I'mbrame me i tpy ftyren;
l\Ibasandej perpara saje
Jane ule I'dyja e ndeje kacuk,
Giilhen jashle e veshel currue,
Sy per' sy m'le lue sodilun
Edhe t'dyja aly lue' prilun
Se ,,' pune dole ajo me u urdhnue,
Qi aq Ie madhe u hfmi za.
Edhe e Mira, lott per faqe,
~
=--=
2. - XVI, 1.2 (16S.166) ARE .;...
~\BU\'.W\tAs1z0MB£7
1\RANE
\
P. F. CORDIGNANO
I

U k<ipri e i ka ';lIe te vendi,

Per krah shkamit n' ane prej dieIlit
Vorri Tringe~ kil do t' i II f;ilte:
E kl\ ato, me do f;apoke
N' thoj-.;e,ngelamire t' forcllem,
Hine me 'j here m' te me gropue,
Mje m' brez kthelle edhe e kan .;uc.
~derkaq Oret e Zdnat kishin gati pajen e dekes pOl' Hi martue
Tringen per dh6 te zi, c ZAna e l\1adhe filion me i la trupin me bar
shkumze" e uje te gurres, kti ajo veW kishte zakon me u la ne rreze
" hanes (efr. zakonet folklorislike Ie Jugoslavve) e per rreth nisi rishtas
to
vaji e gjama tragjike e vorrimit, ne te cillon .dahcj ne shcj, per shfrim
te paprdshem e Ie pangushllueshem ndiesish, lDardhamoskadelja. Kater
Zdna tjera: Ballehdna e Shtatzarana, Shtrumorja e Vathnorja dueJen me
mbledhe lule par me b11me 'to nji shtroje ne fund IC vorrit. Tjera Una,
me emna to ndryshem c Ie hijshcm, xicrrr pn'j gurre se pashterrshme te
natyres, Synia. Lorja, Loshja. Minia, l\Iilja, l\Jelja, Groshja, mbasi ndreqen
nji rrase mcrmeri per mbloje to vorl' it, e vtine aty afer qi mos t' i a
prishte dheu ftyrcn Tringes. Ne mjes tC gjith atij vaji e dnesesh cd he zo-
gu parafolse i vorrevet vjell e pushon mbi deget e njij Iande se rritun
ndermjet the pave te njij shkambi, per me pereielle me cierrime te per-
vajshme te veta vajin e Zanes so .Madhe. I a vien me prti ketu keLe vajtim
karakteristik, qi ne njanen ane asht shum i ndryshem pr~j vajtimit t' ash-
per porte permallueshem Ie vajtorevet te malcis ne rase morti, rreth te
eillit vete poeti bjen ne nji vend tjeter nji cope to shkelqyeshme, pOl' ne
tjetren ane qi perkon me mbare letratyren erotikc te Balkanit e t' Orjentit.
Zana e Madhe, shpenjelC lIanash
E dhane rizes aj') mhas shpinet,
1" mjeren Tringe sc mire po c late
!\Ie uje gurre I' lot te sS'vet!
!\lire po elate, holle po I' kjate,
1\11'i u dhimet gllrit I' drur,it:
Ani, Tringe fort m' kcnkc idhnuc,
Qi mc s~ s' don me m'shikjue
E as nllk fIet I' as s' qeshe me mile? !....
Po pse kshtil, moj hajmali,
1\1ori rrezja nper frangi.
1\11'm' a marre gjith' ket meni?
Qi pa It s' m' ka ~ile prendvera,
Pa ty lull's s' m' i crdh era:
S' m' kan J.rgtue jo hnge c valle,

- 18 - ~~rfH

III
 YASHA N' EPOPEN KOMBTARE

5' m' kan freskue gurrat prej akullit,

As b3 drite s' m' kan syt e ballit!
(:ili S)t, moj drita e syvel1...
Shka t' ka ra kjo hije e rande? 1...
A s' po shef kush ;i tue t' \;i ?..
Asht tue t'la, moj, Zana e Madhe:
Ksaje m'i rafte-o 'i pike e madhe!
Asht tue t' \;i, me uje prej akullit
E me lot te syvet t' ballit!
Se as, kur m'dilshe n' Bjeshl,e Ie Mdha,
Mana, tejet kurr s' jam da:
1" kam ndeje pranesh bjt!shkes e vrrinit,
Si ajo hima per ngtt hyllit,
Kur bim dielIi me prendue.
A t' hjen n' menjl, moj rrexigi,
Si, kur ishe Ii ene fmi,
Floket rreth ballit rrumullue,
. B;\jshim zheg na f dyja hashke
Me ty shoqe ase kushrine,
T' m!'ojshe kputat si me nise,
Si me qcpe, si me qendise?
E si, kur nper hije f breshtes
:'Iiste kangen zogu i veres,
Amel-amel tue kendlle:
Si ve.. aj qi din me kndue:
Mue m' a dashte, po, ma se 'i here
Me t' a zime zogun e veres;
Me t' a zane t' mjerin e vocerr,
Edhe gjalle n' dore me t' a pru:
Kah te kapej mendja ty
Se edhe n' dore kndon zogu i veres,
E ti s' kishe ene dijni
Se s'del kanga ne robni ?..
Hajde, Tringe, tash me pajtue!
Ti me fole, me qeshe me mue,
Fole e qeshe si kern' perhera!
Se tash del. po. prap prendvera,
Prap tash njethen gjeth e lule,
E me II de k3 hora malit,
Me rremye kan prrojet zallit:
Prap tash kndon aj zogu i veres,
E tash dalin gjaja bjeshkes,
E tash hijn fej e zamare,
Tash tingllojn tinge e kOl;ana,
"Tash kendojn had e blega:
R lr~at mollzat kuq si shega

HYLLI I
DRITES'"-
19

\\
P. F. CORDfGNANO

E un e ti prap dora-dora,
Dora-dora bardh si bora
Mriz e m' mriz bashke me mrizue,
Gurre e m' gurre bashke me u freskl1e:
Hijes mIiflh lule te njoma,
Mlidh urtyta, dardha e mulla,
Lule, lila, karajfila,
Drandofille me zymyla
Darke e dreke tamel e bore,
Bore e tamel ciela e zamer:
N' shndet si bryma mbi rudimt
Menden kthiellte e zcmren dlirW,
Mire me Zotin, mire me robin,
E n' al t' amlen giilhe shqyptare
'Ie nji lis a nen ndo'i dardh!
Un k.endo, po, e ti kendo,
Si kndon zogu i veres-o,
Mori drandofillja e hard he !...
POI', e mjera, <;'jam tue pa ?,!...
Eh me sy kurr 1m \IIOSpasha!
(:' asht kjo njulle, thue, Tringe me halle?
Qi ndryshe s'pu m' dim ntler sy,
Ve<; si njaj lugat i zi,
Qi hanen ndo'i here zcn nalen L.
Uh "kuku!" per \IIue kercunen!
Se kjo kenka 'i varre prej pl1shkct
Varre prej pushket \IIU ne balle
Mu ne halle shi 111'Iule I' ballit,
Ku ilia fort shpirli \.Iu dhimle!
Se Tringen m' a paskan vra !
Vra m' a paskan, he i vrafte ZOli !
Edhe tha m' i a paskan I' rijl,
Tha te rijl, v'erbl1e t' dy syl,
Tue i pshljelle n' zi gjak e gjini,
Tue i mjeruem miq e kumare:
E Ore e Zana e Shtojzovalle
Tue i shkrelnuem, lue i pczmatuem,
Sa ku jane e te kil jane
M' Qafe te Diellit e m' Bisht-Muzbel!
Jo, po, pra, besa, ju 1\101ra,
Se per Tringen ma mbas sodit
Udhe as shtek s' kern' pse kundrojm.
As nper mrize pse e kerkojm,
Koder m' koder za pse i Ishojm;
Pse kjo ma morekuje!
S' ka me ba hije mbi dhe !

- 20 - g~rii~
 VASHA N' EPOPEN KOMBTARE

"Ka me u kalbc, qyqja. nen dhe!

Kur ndo'i hera n' ate dimen.
Resh se murrta qiella ktbielltm,
E m' rane t' hjedhme t' ndrise dielli,
Kan me dale t' Bukrat e delit
E giale bregut, Shlouzovallet!
Kah mue Tringa m' dimenote,
Tue flakue <lto clue lodrue,
Njitun valle tue kendue,
Kan me i lodhun syt, te Mirat,
Pale a Tringen kune! po e shofin,
Kah reshe lukurt m' kullose n' megje.
Qi aq per zemer pase m' a kinin,
E per t' pvete ka shoqja shoqen:
Vall, po Tringa si s' po shifet?
Amos ra, ndoshta kund njeti.
Gjan e !\jalle me dimenue?
Ka m~ u thane pulbardha e delil,
Mana, ju t' Bukrat e detil,
Syt per Tringen mos m'i lodhni; 1
.
Se ajo dale k3 me dimnue
Sivjel n' bjeshe te Vizilorit,
Te nji gurre e nen nji bl!...
Mbrende njij vorri. e mjera, shirl,
.~
Tue ngrane m' te skraplba edbe bolla !...
if
Tasb bece mOli, lash ndrron stina. ~:'
~",1'
'Tash kthen prap festa e Bajrakul, ~-

E ke tbanat e Curr VIes -'''''

~
~
'~
:-
Kan per t' ra miq e kumare,
';~"
;
~
Kan per. t' ra' ndriklla e mikesha,
Vjete per vjete si aty kan ra: ~
-"'"_
'
'~
1

E kur t' shofin zjarmin shkime, :~~:~?f

Deren mbylle, ofshe ! me ferre,

Kan per t' pvelun shqket per bri:
Amanet, njehshi t'mire mot!
Po a Curr VIa shkule a trollit?
A thue. Tringa na asht martue?
Faqebardhe, burra te dheut.
Faqebardha, oj bujaresha,
Miqt e babes qi s' i harruek'i,
Kan me u thanun shoket per bri;
5e, mana, Curri k3 deke,
Edhe Tringa na asht martue:
Na asht martue, po, me toke t' zeze,
Ke qaj blini i Vizitorit...
E vrau Shkjau, be ate e vrafte Zoli!

HYLLI I
Dl~IT£S

-,','I ,.
 ,
\~
P. F. CORDIG1VANO

Kur u ba lufta n' Nokshiq.

Mjera un, moj Tringe, per ty !
E ktll Imeke asht Zana e madhe,
Ftyre per ftyre k3 ra mb! Tringen.

Sbena, krejt e bijshme perkah vertetsija psikologjike e perkah>

fantazija poetike, me njyejet mA te bukrat me te cillat stolisen to gjitba.
sendet ne kuadrin e bindsbem te njij natyre se ndritun prej vezllimeve
te drites s' Orjentit, shkon mire ne gojen e njij gjyse-hyjnije mythologjike-
se mbetun trasbigim prej besimit pagan e te ruejtun n' ate naturalizmin
e vet primitiv. Sigurisht se nji ejell a nji ~do kristjan s' kishte m'u shprehe
ne kete mendyre, perse kishte me hi ase do t6 hite aty mbrende trajtimi
i idevet t' Unjillit, por ZAna nuk mujtte Ole fale ndryshej. Gjithnji Iypet
vu oroe se piktura me krejt ate fond in e vet naturalizmi lIuk te vret,
s' mund te vrase, mbasi gjithshkahja bAn pjese ne rend in e ndiesivet te-
perftueme prej njij mirsije se natyrshme, qi i sht~jn ato kene HI kryejn
veprimet e mbrame te vorrimit. S' Asht per t' u lAne, pa permende se da-
shtnija mbinierzore, qi Zana ka pase gjithmone per kreatyren e prusbme,
te pafaje me nji pafajni t6 natyrshme, blln t' i darej mendja e t'i ketheje
prap ne vedi ne fjaliminqi mhan msa Ashttue krye Ilji sherbim te per-
. mallshem: pregatitjen e njij vorrimi te Ildershem e te lumnueshem; darje-
e kethime krejt te natyrsbme mendje ne kontrast m!' kujtimet e padamC'
te kohes se kalueme, qi i a bijn vashen si t' ishte gjall; por, sa te trio
sbtuesbme e te paprituna kiito kethime ne vedi kur kundrohet me'ibere
pergenjesbtrimi e realiteti tragiik i tynvet.
Porsa i bjen te fiket ZAnes, leshojn shoqet tjera per rreth nji
piskame t6 gjitbmbarsbme kaq te forte, sa ml>rrljn pertej vargut te malevet
te mbisbkrueme sypri (Vizitori, Dormitori, Mokrra e Shekullarit) e gjAma
e saj kapet deri ne Maje te Hekuravet e ne Bjeshke te Trojanit, e para
pertej Lugut te Valbones, e dyta ne kufl jug-prendimuer te Kelmendit.
Edbe ulkojat ulurojn idhtas tue derdhe lote pika-pika, Ulsa zogu i veres
bjen cofle prej shkambit, tue i u pase dazemra dyshe prej dhimbe. Para-
qitja e ketij zogu qi vjp,n e vajton mbi vorre, nuk Asht gjA e re per ke
njer poezin popullore nder romanze e rapsodi te veta.
Piskamet e perihershme t' Orvet e te ZAnavet qi u gjeten n' ate-
sjellje te permortshme, i rane ne, vesh Ores se bardhe te Trojanit, qi
kishte dale edhe ajo bashke me .do motra te veta maje njij sbkambi te-
bjeshkes per te vrojte si po sbkote puna e luftes. I a muer mendja me'ibere
se nuk do t' isbte nji rase e zakonshme ajo, por nji mjerim e nji kob i

- 22 - flVLLlI
DRIT£S
 VASHA N' EPopim KO~mTARE

madh, e dau me shkue n' ate vend me shoqe te veta:

Edhe t' mirat-raftu e mira!
Jane lshue ajrit plima-plima,
Tile rrahe flatrat e prarueme
Drejt prej bjeshk.,t t' Vizitorit.

Kur pane prej se largu kuvendin e pervajshem per rreth trupit te dekun
te "ashes,
Edhe zhgjete t' Bukrat e dheut
Pinglll Ishlle jane m' at rudine:
Ne fIlad l' amel t' fletvet t' tyne,
Kah po dirgjeshin flanrl.
Ka ferflluc njaj gjethi i ahit.

E vijon rnbishkrirni i Ores se Madhe te Trojanit kah bjen ne rudine

prr me u bashkue me r;etcn e Orvet e te Zanavet te rnbledhuna per
salikirne te se dekunes.
Ora e Madhe e hjeshkes s' Trojanit.
A rdhe si rrezja e nadjes s' reo
Me nji hyll l' shkelxyeshem m' balle.
Shllunges se flokvet, fijes s' mndashit,
Per mbas shpinet dhane snvale:
Avra-avra edhe derdhe shtatit
Veshen bardh si bora shpatit,
Kill' t' i bjeri! dielli kundruell:
Njeshe nen parzrne me 'i trize arit,
Kamen mbathe n' ndalla t' praruerne:
E si hana katermdhe«;e,
Ne ndo 'i mbrame t' asaje vere
Qitun ballin, qeth al'gjani,
Permbi vetulla t' ndo'i mali,
Giate s' te kthielltes rave t' Empirit
Nper mes t' hyjvet bjen madhnueshim;
Rudines s' blere, ne lule shtrue,
Kshui' madhnueshim bjt:n e Mira,
Aq kale«;as. kamen matun
Per mbas gjethit te ndo'i Iili,
Vdhes tue ndrrue, porsa m' ilo«;e lulet
Me i perkult.; edhe nji filii
Drejt k:\ shkue ke Zana e Madhe,
Kli, qite duert asaje nen sjetulla,
Si perdhuni e «;on me kame:
E me t' shmajten Ilane eburne
I;:ark tile u ardhe liIave t' njome

DRIT£S- ~ --
HYLLI I
.- 0"%
P. F. CORDlGNAIW

1" ijcs s' saje, ~ me dash!n!

Tue e shterngucm amel per parzmc:
Ndersa e Bukra me dare tjeter,
Floket, dcrdhe ballit cd he ~enash,
Me shum mall po i a shestote
Per nen rize, ka m:\rre c i thote,
Loti poshte mollzash ka' i rigojn:
Po ti, Moter... mas kesht,\ !...
Qindro pak, he hujareshe !...

Asht nji gjA krejt e re miqsija e marredhania kaq e pcrzemert e

Orvet me ZAna. Persa mund te dij un permhi poezin popullore, ndermjct
botes s' Orvet e asaj se Zanavet asht nji dallim i kjarte e ne 'te nuk
permenden as'ihere perpjekje, bashkime, sherhime a nderc reciproke nder.
mjet tynvet. Por poeti, si nder shum rasa tjera, mujt me krijue gjcje te
reja, qi te viejshin per qellimin e dramil. Prcj atij zdni e prej atyne Sic.
dhimeve Zdna kethen ne vedi e i persritij shoqcs si.' v& vajtimct e veta
te permallshme. E atehere
Ore Zana prap piskaten;
Prap IIlkojat uluruclI:
Bjeshke e male larg ushtuell.

E Ora e Madhe e Trojanit, tue trillue glcdhimc to reja e tjcra fjale da.
shtnije per me e ngushllue, i ep shkas te mendojc ~c Tringa, tue pase ra
mje e njij ideali te Jarte, s' kishte deki', por shi njati'hero ishte rilinde
tie nji jete te re, e kape rishtas rijen e kallximit te mndershem, tile i a
pru si nji heroizem te madh e tC detyrshem, neper te cillin popullit shqyp.
tlir j ka Idne nji kujtim, qi s' ka per (' u harrue kurr. Duket se ZAna
pajtohl:'t prej ketyne fjalve e i shprehe ate evarin e vet:
T' pa~im, Ore sa gjith ktn male!
Marl e mbrumja me voese qiellit,
Marl, e njeshmja me gjeth liIit,
Mire shartllc me rreze t'diellit
Qi m' a ke s~nin si hylI,
Qi m' a ..iIe e qi m' a mbylle
Si ajo hima neper pylle:'
Se mue shpirtin m' a freskove,
Se mue zemren m' a bal~mo\'e
Me kto fjale, moj, t' II ngjatet jeta!
l\Ioj pinjolla, vetllil-holla.
Se, mana, tash kurrnji grime
Un per Tringen s' po kam dhime;
Ke ajo, lule ne ket jete,

- 24 ... ~~tfA~
 VASHA N' EPOPEN KOJIBTARE

'-ule pa~ka shkue n' at jete.

Edhe faqe t' bardhc MaIds
Lane i paska, e 'i nam Shqypnis.

Yjrn mandej shena e vorrimit, per te cillin v~ben ne veprim

,Ore e ZAna se e cilia per ate pjesen e Y<'tqi i bijte, e se mbrami ulkojat
me capoke Ie vet leshojn dbe permhi Irupin e dekun Ie venduem mbre-
nda vorri, qi kisbte persypri nji rrase mermeri, e mhushin gropen. Shena
e mbrame Asbt bartja e blinit te madh, qi ne Trojan Iypej per mriz Ie
grigjvet te MUI; Hasit, ne vendin e vorrimit, ku ZAnat e ~hlo~zozalletme
nji t~ msbAme
E kan ngule tre pash ne dhe.
Se sa i madh-o hlini ishte,
Sa te mad he hije kishte:
Me mrizlJe nja trcqind dele 1
Kthelltc prej IJreshtet nji 109 vere
"jen flutrim e zen mhi bU,
Kil, me 'i za, si tue vujtue,
I ,1 ka hi me vallezue
Dhimet n' zemer me t' pikllue.

Atbote, para se te dahesbin Oret e Trojan it, ZAna e Madbe u bAn nji di-
-sbmi, qi e perforcon tue u hctue per qie/le e per dbe: betobet me i marre
,gjakun Tringcs, tuo bA me u a pague shtr~jt Malitzi e malazezvet:
Vev ndigjoni, oj Ore e Zana,
Se me zane due het I' mdhana:
Pasha rrezet qi Ishon hana!
Pasha voesen mb. ledina!
Pasha brej, aha e vetina!
E per mriza e qepariza!
E per gurra neper curra!
E per liIa e per bylbyla!
Pasha t' rijt e pasha veren!
1\los e pritsha kurr prendveren!
E as mil Zane mos m' thavin mue,
Se un der neser. pa marre dielli,
S' e Iii Tringen pa e pague!
Do t' i m;arr, po. treqind krena;:
T.reqind shkje rob kam me i zanun:
Tri mij vika I' nusI' t' reja:
Po, tri mij. moj, pasha Zotin!
Tri mij vika e nuse t' reja
Para kohes kam me i lilne t' veja.

HYLLII 25....
DRtTI!S
P. F. COIIDIGl\'A1YO

Kashtu mhyllet drami me df akte i sa bis sa malit. Po deshtem

te permbledhim tash mendimin mhi elementat e tij, do te thomi m!i se
pari se ne Shqypni nuk asht pa ('nde nji poezi harti si kjn n' ate per-
gjithsin harmonikc, te dikueme pr('j natyrrs, prrj historis se faktcv(' te 1'0-
na, qi asht e projektueme ne pamjen 0 zakonovot shllm te vjetra 0 te
gojedhanevet etnike, proj njij kulture se forte klasikc te porvohtsuemo
prL~ zhenije se paperzil'shme te rracrs 11IIeri<ICte ndiesit ma te kethellat:
gjithshkahja depertuo prej rryme e rrethm' prej njij atmosfcrc qi gjindc,t
votem n' Orjent. S' mund te mohohot so P. Fishta kjo frymhzuo prej idcsh,
porfetyrimesh 0 trajtash te kenlJna qyshe pPrpara, pOI'porpunimi magjistral
i gjith atyno elemontavo te ndryshem, qi aj l1in me shkr1 e perzie me nji,
zhoni te madhu 0 krejt personal(', ;\sht i tiji, krejt i tiji. Kn me i u ha
kritika se ne Ie l1yten pjese t' epilOl1it, ku qot ne sill'sh (lret u Zanat
per t' i dhane nderimet ma te mhramet fatoses, k;i p('rdorr moti ve, trajla,
perfetyrime c sjcllje krrjt paganc: krta nuk mund tC mohohl't, c kristjani
i mesuem mo krcjt Ijera sjl'lIje te pl'rmortshml', jet pak si i turhullllem,
tue e pa vedill te rrethuem prej njij bote jo vl'tcm kryekeput falltastike'
e prandej ne vcrtotsi cdho te. pateml'l, pOI' I'dho krcjt profanl', kur bjen
rasa 0 te kryemit te sjelljevot,qi mhi te mhl'tat 0 dl'kuna se njij jt.to se
shejtnuemo prl'j hirit kane nji ranl1s!lC madho 0 lC pakundorshtueshme;
pOI' nuk do te qitet nl! harrt'se so pOl'ti desht mc riperkujtue nji hote'
poetike jetike, se cilles s' mund i hesoje kurrnji lexlu's, 1', po kjo so s' i
u vu kryqi ne kryc Ie vorrit, pOI' nji hli, c, pO kje sc s' kendohot kurrnji
urate, pOl' dirgjet nji 109 per te vajtue fatel e jl'les, I' Zanat, plotsisht si
mhas natyres se vo~, hotohon mo shka gjindet md Ie hukur ne hote, se
do t'i a mirrshin gjakun, do mondojm so ky dsht nji trillim i hartuem ne
nji 'Poem, ne te cillin vleret religjoze e katolike te jetcs jane qite shpesh-
here ne pah e jdne perforcue. Poeti kn dashle vctl'm Ie nl1ioke epizodin
homerik te zolavet qi grahisin trupin e dekun te Snrpedontit 1), qi mos
te mujtte kush me i bd ndo'i dhune; njikete menl1im pat pocti, vetem
se, kur do te kishte mujle te pl'rftoje nji cope te thjl'shle kangze, aj e ka
zhvillue ne nji kange te gjate epike, e asht hape nder perftyrime, nder'
ndiesi e ne gjuhsi, shka, tue u gjete pjesesisht qyshe pl'rpara nl1er romanze
e kange erotike me frymbzim naturalistik, fexuesit i IIdn nji pershtypje te
njij naturalizmi pagan, qi ndoshta do te kishte mujle me \' zbute ndopak
e me e ndreqe me ndonji tOpe ideologjije kristjane: copa qi poeti mujtte
I) Copii qi meriton Ie krabasohet me Kangen XVI I' ltiades, vjerrsha 911-922~
J.iI dirtohel se si Grekel i grahilen armH Sarpedonlit.

- 26 - ~r.-HJ
 KATASTROFE QIELLoRE'

me i shti si nji oroe te vetcn personale, mbasi sigurisht se Oret e Unat

s' do te kishin mujte te perdorin nji gjuhsi te ndrysbme se u qet ne goje
poeti; por ne tjetrl'n ~ne u diftue me nji depertim shum te kethell e
gjenial, kur shtjellon permbajtjen ideologjike e morale te mbare elementit
naturaJistik Ie ketyne k~nve te mythologjis shqyptare.
(Fund) P. Fulv Cordignano S. J.

Katastrofe qiellore

S HUMIOA e ftetorE'vet *) nder keto

byll kenka shkatrrue plotsisbt.
elite prOn lajrnin se nji'
,

Ndersa teleskopat e vrojtorevet astronomike ne Hamburg,

Sonnenberg e ZUricb shetitsbin hapsit e pamatnna, qe se po,
ndeshen papritmas ne nji drite te madhf', qi 8' e kishin pa
kurr parandej. Sugurue vendi i kesaj drite ne sistemin "Via
Lactea", vijuen per disa nete sbikimet e veta edbe ma me
vemende, derisa se mbramit mrrljten me perfundne se ne ket
vend, kO perpara s'dabej knrrgja, ka ndodhe nji eksplozjon
njekaq i madh, sa me i mrrijte drita deri te Da. Njasbtft si-
knrse njikobesisbt i ban hetimet e veta keto tri vrojtore a-
sl.ronomike, keto kjene erlhe qi, te tbuesb, pernjihere i a ~pa-
lIen botes ket katastrofe kozlOike vertetue n' oceanin e pa-
fund te hyjvet.
Per me muj.te me kuptue sadopak, jo vptem ket kata-
klizem, por edhe misteret e pazbvillnesbrne te qielles, rnbasi
t' apim disa njoftime paraprake m hi boten e hyjvet; do Ie rre-
~htojlUe edlw ~hka tuuml II zblue iJH' I'I'clh ketij procagouisti
te tragjedis se ,tasbme, tueprt1 De funel rrjedbimet jo aq te
kanll,shme qi mundet me shkaktne nji ngjarje keso dore mb!
token t' one kaq te vogel.
Miljona e miljarda hyjsb n'a 1'rin rubi krye. Nieri dan nji
kur~ja kundrejt kesaj morije hyjsh qi heshtuesbem shkelzejn mb!
*) Shif nder tjera, edhe keto. "IL POPOLO D' ITALI)!." . 21 KaUnduer 1940;
"LA STAMPA" . 24 Kallnduer, e "IL MESSAGGERO" 25 Kallnduer.

- 27 -
DRIT£S
HYLLI I
 =
terrinat e tokes. Sa bukur do te jete m' u gjete ne njanin
lIder kesi hyjsh! ShIm do tc; jene e si do te jene e pse do t' i
kete krijne i Madhi ~ot gjithketa hyjl T
Njeri edhe ma i dishrui jet slltaug para madhnis se rru-
zujvet; mendja kishte me dasbt me fluturue naIt ne mbr<'tnin
e ketYlle byjve, per te P:1 e preke me dore ket mister. Por
kot! I Madhi Zot, per arsye to lljohtuna vetbm atij, ka dasbte
me na lane ne terr mbi jeten qi zbvillohet nE; vamarimin e
qiellvet. Dijme pak fort, e te thuesh kurrgjfi, e me gjith per-
parimin e lDudh qi ka ba njerzimi ne teknike, ene {tsbt krejt
mbrapa nder zblimet e msheftsivet te qielJes. MUllderui me
foIe, deri dikft, me sug'uri, vetem mM nji sasl trupensh qi mil.
fort kane lidhje me token t' one, e sa per tjere jesim gjith-
'mone nder lIipoteza.
Syni i yne lie nji nate te ktl.tiellte kundron nji DlImer te
'madh hyjsh. Mbi nji vend qi vershin horizonti i parnjes se tij
mendet me njehe deri ne 6000 a aty pari; par me teleskopat
e tashem kan mrrijte me numrue prej 50-100 miljon. Gjitb-
kush e din se hyjt daben dysh: hYl tii ngultii (stelle fisse-Fix-
sterne), qi na dnken si 1.'ishin te paIuejsbern, pSt1 gjindon ne
nji largsi teper te madlle prej nesh: Jane trupen zjarmit, e
prandej sbkelzejn me drite te veten, krejt siknrse dielli i ~'ne;
e madje na i mbajrne si t'ishin njaq diella, rretll te cillvet
siellen planete e satelite tjere, sikurse e dijrnc persistemin
t'one dielluer. Planetii thirren njata trupen qiellore, qi siellen
rreth njaj dielli: drite te vetem .." kane, poP e marrin prej
.diellit, rreth ta eillit enden. Satelitii Jane plauete ma te vo-
.gjeI, qi iiiellen rreth nji planeti rnl1 te ruadh. Per me foW per
ket kistemin t' one, po bijme nji sbembull: dielli dsh nji hyll,
'taka nji planetii e hana nji satl!lit.
Pose byj vet qi syni i dan vec;rnas, shohim edbe grnrnuj
.hyjsb apor edhe dishka si re hyjsb (nebuloza,) si p. sb. Andro-
meda, qi tue kena nebuloza ma t' afermja, muud te dabet e-
-dhe me sy e pershln deri ne 3000 miljon diella. Numri i gjitb-
mbarsbem i hyjvet fisbt i pamase e s' rnundet m' u dijte; v~c;

- -28
HYLLI
DRIT£S
(
 KATASTROFE QIELLORE'

shto zero pa dhiruhe, e sa ma sbume te shtohen, aq ma pak

fisht rrezik :se gabohet!
MIl. i aferrui hyll me toke IIsht diel1i, i cilli na duket aq
,i madh per te vetmen arsye, pse gjindet krejt afer nesh: ve-
tern 149 miljon km. Por shka asht kejo la.rgsi krahasue me-.
ate te hyjve tjere te nguW!? Si Illase te largs!s se tyne nuk
mnnd te perdorim ma masat e tokes, por do te m&rrin ate te.
perdornn prej astronomsh. B fisht kejo: shPfjtsija fJi ban {lrita
ne nji sekund ase 300.000 km. ne sekund. Per nji <;as pra
drita mund t' i siellet .tokes ma se 7 here. Prej dielJit e ne"
toke urita ban me ardhe pak gja mil, teper se 8 minuta (de~
kika te pare); prej hyIlit Alfa te Oentaurit ngjaie drita me
mrrljte ma se 4 vjete. E tue thane nii vjetii drite, na thona
afer 10 biljon km. (13 zero). Po t' u shkimte njetash ky hyn
na kisbim m' u diktue vetem mbas kater vjetesh! E pra ky,
mbas diellit, asllt ma i afermi nder hyj te ngnlte! Miljona e
miljona hyjsh tjere Jane aq larg prej toket, .sa i lypen drites-
me qinda e mija vjetesh per t' ardhe deri t6 !Ja. Qe prej koh-
vet ma te largta keta hyj kundrohen, me nji bindje te frig-
sbme prej njerzvet te vogjel te tokes; byjt ve<; nuk dijne
kurrgja per sbka kii en de historija njerzore tash sa shekuj,
pse ene nuk kii mrrljte rrezja e drites me u a <;ne lajmjn atje
Halt permbi Faraonat e Egjiptit., mbl luftat greke per lid,
mbi "eprimet e rrnfeshme te Lokes se Madh, m.bi Perandorln
botnore rromake, mbl revolucjonin shpirtnuer te njerzimit prej
anes se Kril>tjanizmit, mbl dyndje te furisllme te popujvet,
mb! Kryqzata, mb) pden e <;elikte qi per 24 vjete i bfini.
Skanderbegu barbarilS azjat,ike, e mbi gjakun e derdhun ne
luften e perbotshme. Shka per ne asht kohe e kalueme, per
ta do te jete kohe e tashme e ardhelOenl!
Por te kalojme te hyIli i yne qi psoi kataklizmen.

Si e pam edhe sypri, hylli qi u shkatrrue, i perket si-.

stemit te" Via Lactea'I(Kashta e Kumbares), e quejtun keshtu si
mbas mitologjis qi kallxon se u trajtue prej cirkavet te tamblit.

~nflJ - 29 -
ex:>

qi ran prej gjinavet tiS .Tuuoues ndersa kejo ushqete llerkuJin.

"Via Lactea" asht ilia, e Illadhja nder nelm}oza. te njohtun3, I~
mund t'lt shohim edbe me s$' ndpr neW t1i,kthipllta te pa-hane.
Nnwri i hyjvet ue ket, sistem Itlllouet prej astl'ollomsh tied
ne 30.000 miljon.
H,ylli i sh ka 1fl'I1PJtl i )It'l'kPt s1' dym hdhetes mauhsL
Kejo fisht llIaSIl e drltes se nji hylli. I'rei ] .Ii nl11(]bsl hyjt
mund te dahen edbe me sJ'; )lrl'j se t6 7.tes mudl.Jsi e PH-
p,iete nuk sbihell 111ftVe«;sp me tpJt.8kopa. 'rue i j)t'rkite IJylJj
se dyrndlwtes madhsi, i tol«H! largsls 8e tij prl'j tokes mp
kene 10.000 v,iete dl'ite, fJi me 1]1111:5 tiera don nHJ than1~
100.000 biljon 1\111.(17 zpro). Pr~l, sll ka ne na ka 1':1n1; sy ve-
tem sot, :'\8ht vertetue para 10 WI IlIjetve.
Tne premtl1e mos me prO mil kih-o «;ifrn8]1 81' palwpt11f-
shme per 1l1eM]en I' )ulf]Zl1ellll' t' O1H'n, po 1l11llH]O]H'l1Ii me
spjegue s:l m:1 thjeshW, se si di,ie1~lI'i;1: Iwn !IIujte me i marre
keto masa. B po e apim zh\'illilllin t' oue me ndoj IU:lhasim,
Iji 1ll11ud te h:lbet edbe kl'tll !lIbi tok1'.
Dncm me mltte, p. sh., largsln e n,n nlHli pl'ej vcnuit kfl
gjindemi. Se pari!: do tC gje,illle dy enfJP, A e R, jo fort larg
njanin prej tjetrit, prt'.i St' ('ilan' enfJP Ii' mnndet m' u ]1:1 e
njajta pike It shej qi gji1ldt't n' at mal (ne rnajp). Si W hmi
eaktue keto dS- caq!', t'dbe mate mil H' sllkurten vizp <Ii mu-
ndet me i lidhe, ati'here IIII' ndil\lpn f\ dJ' t.lmpruye te drpjta,
masim prej cakut W pari' A kalH!in, e ket e thn:lsill1 coIl.rn.th.
te se pares thnper i u:lpim J}\'pj .A l!rpjtimin e B-s; e si t' a
kemi sugurue \\Iiri' ate, kapim Ie dytcn e i a :lyisim njanen
maje tu pika A e e drejtojm miri' kab C. Kllr t' a kemi sugurn",
edhe kete mos me hwjte, ate here m:tsim knnl]in fJi trajto,!JI
k1'to dj thupra, e kemi pel' te pase keshtu kandin a. B:'\jm
ne ket menyre edlle per kaudiu lie piken B e keshtl1 kem i
kandin e dyte ~.
Pikat A, Bee Ult trajtoju l1ji treh.andsb.
Mbasi seiciJ!i trekanllsh ka ]80 grade hjekirn prej 180
gradesh dy kandat e matun, e keshtu gjejm kandin e trete

- 30 - HYLLII
DRIT£S
 KATAS1~OFE QIELLORE

ne piken 0, d.m.tb. y. Si U; kemi mrrijte deri ketu, gjejm me

theoreme Hi sinus vizen AO:
AB sin "(

AC -- sin ~
AC --~ ABsin ~

log AC= log AB + log sin ~- log sin "(

Po d(-sbtem maudej me gjete largsin ma te voglen ose

pingulen mbi AB (si e kemi ne ket rasen t' one), e bajm me
t.rekandsh kandrejte, d. m. tb.
~
AC =
. sina
log X = log AC + log sin '1.
Ne ket menyre, tue gjete vleren e X, kemi gjete largsin.
ma te voglen e malit prej vendit kfi gjindemi.
Tue ndjeke ket rruge astronom~ kane matfj, ma se parit,
prej nomet e Gj.Ytetit te Kepit (Oaptown) n' Afrike Jugore,
largsin e Aferdites (Venus), tl\l1 kene mlt i ngjati planet me
ne. E tue pase te njohtun m~ suguri nji c;efardo rnase, ate-
bote asbt jo e visbtire pel' astronome me gjete edbe tjera.

Shka mund te dijme per ~hkaqe Hi kesaj katastrofe f

Ma pare e ma (lale, mbasi jemi krejt ne bava, do US
sbobim se si trupent munden me qindrue kesbtu. E keta na
e spjegoi i madl1i dijetar, Newton, me te permendunen ligje
.terbjekse (graviteti) qi e betoi ne vjete 1687: Ne fuqi te kesaje
asht qi toka e l1lban hanen ne rreth eliptik te vetin, e kejo
fuqi terhjekse e tokes asht, bar&1>ar m~ are ttS banes knndrejt
tokes. Keshtu edhe pielli me fnqi terhjekse te veten rreguJlon
levizjen e planetvet. Tue dijte keta, jemi tC sugurte se kejo
kataklizem nuk ka rrjedhe prej udoj shrregullimit te trupenve
De livizje te pall.t\shme, aq ma teper mbasi eksperjeDca D3
meson se udhtimi neper haps! asht kene deri tash fort ma i
sugurte se ndhtimi ket.u ne toke.
Astronomvet u k;l qillue sa beresh me vrojte keso sbndrri-

~~J-iJ~ - 31 -
(X)

mesh nder trupen qielIorl5. Sidomos n15 vjete 1927 W gjith te-
Jeskopat e Europes betnen nji fenomen kesi soji ne 'i'endin
qi asht ndermjet byjve Lamda tJ Zeta W ll~'jsis (kostelacjon),
se Shqypes. Kje thane atuote se, ne flutnrimin e vet te vetim-
shem neper bapsi, ai (}jell u plandos De nji nder njegnl1inat,
e pamatnna tymit e gazit qi enden Deper kaos te pacak. Prej
ndeshjes se furisillue, energjit qi plishojsbin lie zemel' te by-
Hit, mneren zjarm e n ndezen. S.yperfaqja e hyllit, Dell sbtypjen
e forcvet te mhrendshme titanike, fiIJoi m' n zgji\, tne e sma-
dhue per kab volumi. Shllunga fort W mdbaja zjarmit dnelen
prej b~'11it e sbkrumuen planetet tue> i bit hl 13plnllUn.. Ma-
ndej trllpi, tue mos mnjte 1I1i\me i qindrue shtypjes se forte
qi vite pre>j qandrres, u sbpertbye, tue bjedhe neper bapst
copa me shnrnice. :1\1ekaq h;yJli kishte fleke.
Keta ndodlli edhe ne ket byllin e vfim oroe tasb, e Doer
te gjitba beret tjera qi n zbluen 'k1!so ngjarjesh neper qiell,
e qi vC9 prej vjetes 1900 e tektej, mrrijne deri ne pesedhete..
Se prej kah viu keta fen omelia kaq Hi 9nditshem, dije-
taret ene dijne pak te na thone. Si mbas hipotezes ma t6'
besueshme, keta rrjedbe pl'ej shndrrimit qi sbkon tue ba landa
(materia). '.rue kene landa gazose ne qanderr te byJlit krejt
zjarm, me nji temperatyre deri ne 40 miljon gradesb, kejo ne
levizjen e vet dinamike ndodhe qi ban rue sllperth~'e sbtre-
tent qi e rrethojne, tne perftue plasjen e byllit.

POI', se mbramit, njerin e tokes nnk e intereson aq fort

me gjete shkakun e ket~'ne fenomenave vertc te bindshem, sa,
e. intereson me dijte a mund t' a gjeje ndoj rrezik ket plane-.
tin t' one, qi sa i gogel tue kene, guzuesbem i bjen bapsis se,
pamase.
Rrezikn mil i madhi per toke kishte mtl kene., po Hi vite-
nji keso copash te by1lit qi u shkatrruen me na vizitue. Sa.
per ket hy1lin e tasbem mund te fl~bet rabat edbe per do.
rnija shekujsb,' para se te mrrijne deri nder ne. Pse, si kana-
mujte me provue disa astronom, sbpejtsija e copavet te sbkpu-

- 32 - g~~N~
 KATASTROFE QIELLORE

tuna prej nji hylli mund te kapet vetem deri lie 300 km. ne
sekund. E kejo sbpejtsi fisbt njimi here mil, e vogel se ajo e
drites (300.000 km. ne sekund). Don me tbane pra, se ky hyJl
qi fisht 10 mi. vjt->te drite larg prej tokes, ban nji kohe njimi
here mil te ruadhe per llIe i ardhe copat deri te na.
Mire, po kush na sugmon ne s~ n ji keso katastrofe nuk
fisht vertetue edbe shurn mija f\ mija vjetesb perpara, e se
prandej copat e ndoj bylli te shkat.rruem atehere, do te jene
be-be kab i afrohen tokes' A tbue nuk mund te persritet,
edbe mil. rrebtas, shka ndodbi ne ~.iete 190~ 1
:!He 30 Qersbuer t' atij vjeti n' oren 7 Dade nji gjyle qie-
lIore erdb e maroi ne Siberill Qandrore, ne Podkarnenna)'a
'l'nnguska, ne mes te nji pylle. Gjylja shperthei me nji zhurme
te trishtuesbme e toka u trand qe me tbeme!. Nji sbllunge
e madbe zjarrnit u njit deri ne 20 km. naHsL Cnng-at e landvet
shekullore te shkallmueme per dhe, ene sot shihen n'at vend
qi kje djege per nji djameter GO km. Deri ne 700 km. largsi
dubmja e forte rrzoi per toke njerz e sbtfise, e gjylpanat e
sismografavet e ndieD ket tronditje deri ne 4000 km. largo Aty
ko. ra kejo cope hyllit asbt ene nji kI'ater qi ka \) km. djameter.
Ky feDomeD vetem mbas luftet filloi m' u studjue. Se
parit u vre-}te gjitheshka mujti m' u gjete aty, tne u pvete si-
domos banoret e vendevet kufijtare, e tne u kontrolluem me
kujdes shenjiruet e marruna nder vrojtore te ndrysbme te botes
ne fiasin e ngjarjes. Nji shumice e madhe dijetaresb u mblodb
n' at vend, e disa opera tore kinematografike mueren ne film
krejt vendiD e sbkretnuem per rreth kraterit te fiilun.
Dijetari Kulik ne vj. 1927 caktoi me suguri vendin kft
kishte ra kejo cope hyllit e kje sbpesb aty me vegla dijenike
gjitbefaresb. E prej studimevet te tija te padame kje e mu-
ndun me rindertue historin e ketij fenomeni, qi mandej u
u plotsue ne vj. ] 938 prej astronomit Astapovitch. Por vetem
tash se mbramit i u yo. fjala "fund" kesaj aventure te tri-
sbtueshme.
Kejo gjyle e madhe qiellore qi u pJandos mM toke, tho-

3. - XVI. 1.2 (165.166) ~~tfU ... 33 ...

 J.T

09.

het se mujti me pase nji peshe deri ne 300.000 tone. Landa

perbase e saja kje rua 0 shumta hekur (as prej qieHet nuk na
bjen tjeter ve9 bekur e aspak aI").
Tne pase ndodhe kejo pune ne nji vend krejt W paba-
unem, botes tjeter, pose asaj dijetare, nnk i bani persht~'pje
te mad be. POl' sbka do t'ishte kene, po te kishte ardhe kejo
gjyIo kaIosaIe e me ra ne ndonjanen nder metropolet euro-
pjane sbum heri~ miljonare T E po t' ishte kcuij kejo, .10 300
mi tonesb, pOl' miljon e ruilja1'da t., si do te kishte shkne fati
i tokes' Per shka din Jljeri, deri tash nuk fisht vertetno ene
nji rrezik kaq i lllncrsbem. E, ne kje so s' ka ndodhe perpara,
na kandet me sh1'1'esne se nnk do W ndodbe as tash e mbrapa.
Po si do te maroje, 1'1'3, kejo 'l'oI,e e joua 1 A prei nji
pIeqsije apor prej nji deke se papritun T A time edbe dielli
i yne nji dite do te pelsase, sikurse hylli i "Via I~actea" tue
pervIuo token T Ka gjase se kandili i yne i shkolzyesl€ID do
t13 shkimet dale-kadalC, ne mnd~'1'e qi perhere e mfi fort te
shkoje tne u pakue d1'ita 0 nxetsija qi derdbet ruM planeW.
E si te kote mrrije te ttofunt d ~ri ne nji sMj caknt, aWbere
prej polavet do t' ulet permbl kontinent,a nji shtrat i bardhe
boret, tne bfi qi tewperatyra te bije aq, sa me bit Hi pamn-
ndl1n gedo jete. POI', ndosbta, fort para se 9ar9afi i dekes t' a
mbloje muare syporfaqcn 0 toki's, ma e mbramja famiIjo njer-
.zoro ka me kene e zhdnknn p1'ej faqes se dhout.
~.J;,egjithketa, mbas te t~na gjasve, dita, ne te cillon pl~r
ket token t' one do te rrahe kumbona e dekes, fisht ene larg.
E prandej, sa per tash, deka kozmiko na trazon fort mii pak
se doka toksore 0 rrenimi qi ojerzt me nji zotsi te pashoqe
po i gatojn njani-tjetrit.

- 34 ...
HYLLI I
DRITES

,
 'f:A
.*~

;;''':
-:-1

KANGE TRIMNIJE
1.
Djelmt per plakun

Qai Hole Nika 1), trim orangue,

Kta tre ojelm kft oon me i c;ue?
- Shehrit l' Pejes ne kofte 2) gjikue
Per nii fjale, qi m' a kane c;ue.
Aoem Aga m' asht levoue. 5. ~ ,

Aoem Aga, po l' ko' 3) thane,' ~

M'a sheh sherrin n' ket ougaje,
M' a sheh sherrin tu ougaja, ,
I kam tre ojelm sikur tri zana,
Dielm ma t' mire nuk i ba' nana: 10. _~i

. ,<'4
'S' i ban nana, as 5' i ka fisi. ",~
Mehmet Aga C;'u berti1i:
- Kto martina pse 5' po i hiqni?
- <;arte na u kane kesh po i goOilim4).
'Sherr i math isH' kane zabiti. 15.
t
- Ky zabit c;a ka me mue? :~,' I
Kam te oheten me i a c;ue. i.~
.

7.,,'i/
,
M' ka rrahe baben in' ka marrue, ~~:1
. . .
.

Herset pushka per pa vonue. l

..;~,:"
Herset pushka n' miebis l' pazarit: 20."~
<;'po luftojn harushet e malit! '~
Biejn n' Isniq kah bajraktari, i<#
Nuk bue! turk, si munb i noali, .
Nuk buel turk, si i preke me oore,
Per m' u rrehe nuk po burojn 25;
Qysh po bahet, Shal6, gjithmone,
Msoishin bjelmt-o shoqishoin
Oet ") zanat mos te harrojn.
~: ' .. 35 -- ..
~ff~&
~~~fU
. P. DONAT KURTI

.Duel Nboc Kola 6) i gate

7) e i hoIle,

Muer martinen e i ra n' Gjakove. 30.

Qai <;un I<ola 6),bjale i oxhakut:
Sot i a hoqa marren plakut.
Shale.
Ndodhe ne Peje ne vj. 16[)(j.

-
1) Kole Nika prej Pecajve Ie Shales: 2) ne kjofW; 3) Ie ko' Ie kam;
4) godisim: 5) lijiket: 6) Ndoc Kola e (,;unKola Ie bijl e Kole Nikes;7) gjate.

~.

2.
Markut ne mejdan

Gjith Shqypnija ka <;ue fjale:

- A thue e kemi Baben gjalle?
Ne Stamolle thirri tellalli:
- Gjalle a kane, por e mshefi krajli,
Me i ba token per s' te gjalli, 5.
Me i ba token, hej mebet!
Me i ba turqit muhagjer.
Muhagjer kah mbaje nuk bij,
Mbajen e pa<;im n' Perenbi,
Na I;on Zoti :1'Hazret Alin. 10.
<;' se ka nbrru~ Alija jete,
Shpata e turkut'ma s' po pret,
Ne mejban nuk mfli p' e qet.
Po kuvenbe krajli me mbret:
- Zo, 1;' t' a bajm ket soi mylet? 15.
Zo 1;' t' a bairn myletin t' one?
S'i a' Iii venbin pa e I;ue n'Sham,
E ne Sham kur t' baj me hi,
I<urrnja ymri nuk i mbrri.
Zot, kfl ka turku te pare? 20
.Murat Kurtin e Kurt Asllanil,
]akub ferin e Cel Shabanit,
HYLLII
- 36 - DRIT£S
 E'~
KANGE TRIMNIJE

N' mejban Markut buen me i bale.

Mark Milani i Malit t' zl
Lypi cillen nber xhami, 25.
Dreken n' Plave, barken n' Gusi.
Mos u ngut, moj Cernagore,
Tash l' a aviti me vaporre.
Po i bje lumit ()ore me bore
N' Vasoviq me ba Jlogore. 30.
Bame llogorin n' Vasoviq
Na xu sherri nen Okshiq.
Mark Milani kci ba be:
- Me ksi trimash kurr 5' jam pre.
Mark Milani, Mark Milica, 35.
As s' jam Shko()ra as Potgorica,
Jam Gjakova kah kuqe plisa.
Curraj-Eper.
~II

,"
3.

Gj.'. Deda I)

Oai Gjo' Deba, bjale i rl, ;"

Muer mazerre e muer aJlti;
- Lamtumire, more kojshi, f~
.' .~
... Latumire, kojshi, se shkova,
Prej Tropojet u fillova. 5.
Prej Tropojet kenka hi, '.J
~",.r
I<enka nbeshe n' nji rrem ushtri, Ji
I<enka nbeshe n' nji zabit 1'ri.
- l' u rritet jeta! po i thote - zotni,
~~:!!"t'

-
Nji bert l' mabh e kam me ty 10.
Per shtate vete qi m'i pate gri,
Per shtate vete n' at Oafe l' Mitis,
Lane i a patem qeveris,
Oeveris me na i pague,
Ne Tirane sivjet kam shkue,
HYLLII
DRIT£S
 P. DONAT KURTI

Qai Gjo' Deba l' mabh vikati:

- Nbalu 'i here, Sabik Kabashi,
Se s' vriten burrat libhe per laku
Vrau zabitin n' mjebis l' ushtris.
Qai Gjo' Deba hallakati: 20.

Hajt, Berishe, l' u rritet Bajraku!

Berishe
1) Vjetin 1924 . 25.

~~

4.

Miku ne dite Ie ngushle.

Hoce Vojvoba n' kambe ish' ~ue,
N' telegrafe kenka afrue,
Ministerit fjale i kci ~ue:
- Tri ani shkje me m' i gatue,
Azem Bejten, tha, me e rrethue. 5.

- Shuej. e HocE!,Zoti l' paste marrue!

Na Azemin qvsh me e rrethue,
Se ai n' bese l' anbe a rahatue,
Kulla l' mira kci pase punu'e.
Por hi~ fjaltH S'i3 kci pranue, 10.

Trimi shkje i P9ska gatue,

Hoce Vojvobes i a kci ~ue.
Azem Bejten tha, m\ a kci rrethue.
Azem Bejta, tha, Kqyre n' frangji,
Tha, plot oborri asqer i zi, 15.

Oet maze'rre, bhete here al!ti,

Shum p'e vret Khim'barmerin,
Top e pushke foft ia kci ~n'()ue,
Topi i mathkur kci giimu~,
N'Drailishe Corri e kci n.bigjue, 20.
E kish' nbigjue Corri n' DrimislH!,
- Bini, shoke, top~t n' Galice;
N' Galice topat tuj 'giimue,
~ 38 ... ~ktiH
11;
'.#
~.~
$ ir;. ....

...""':~~~
 ,
KANGE TRIMNIJE

Mos e keme jeten me e norrue,

S' kemf ~ajre n' Galice pa shkue. 25. "'"
Qorri Lazri, tha, kish' ngrehe tertip,
Tha, shaket i veshi xhenoarmerisht,
U vnooi graoat si prozhnike,
. I u ka lshue fushes 5' Galices;
fushes 5' Galices perpjete tuj shkue, 30. -;;j

Koce Vojvooa te' e ka helue .

Shokve I' vet iau ka kallxue, "'A
Shokve t'vet, tha, te' u ka thane: -;
- Qorri Lazri oon me na arohe. 35.
Nbal, e Qorr, kG.je tuj shkue, "~
'1
A oon Azemit Ii per me i nbimue?
- Shuej, bre Koce, Zoli t' pasle marrue,
Pse oeI'zhaven Ii me e qorlue,
i,i
:).
Se trimi t' i kam pase ~ue,
40. .
'i$J
Azem Bejten me e rrethue, :./"
Por tre sahat m'i u ke afrue,
Se un nuk jam Qorri i Dranishes,
Por 'i prozhnik i krajlit I'Serbis.
Ham ba be n' kryqin e kishes,
Se i bie tu kullat Azem Galices. 45.
Bash tu kullal oue me i shkue
N' Beligrao Ie gjalle me e ~ue;
A m' a lshove Ii rrugen mue,
Ja krejl nber veoi buem m' u cdplue?
Qatehere rrugen ia ka lshue, 50.
fushes s,' Galices boll vrap ka shkue,
Azem Bejla te'e ka hetue,
Boll mire Azemi top e ka gjue.
Tha, Qorri Lazri i 1:1ka germue,
Tha, shoqin t' afl~ 'qvsh me 'e gj'lte, 55.
'
lam tuj arohe, tha, tv 'me t' noimue.
Bash tu kullat .i ka shkue,
Gryka - gryka janeshte-rngue.
Istikamet i ka.ne forcue
Shoqi,shoqin 5' e ka lshue. 60.

CurraJ - Eper

HYLLJI
DRIT£S
 P. DONA.7' KUH1"l

5.
Malcoret e dnuem
ne fj. 1926.

- Lamtumire, bjeshke e Malsi.

. Lamtumire, prino e kushri,
Lamtumire, 0 shoket e mi,
Se 5' pO shifna ma me sy.
Deoosh 1aku kshto. ka thane: 5.
.
- Neser naoe n' oren tete,
N' oren tete kane me na vierre.
Sa keq trimave u paska arohe:
- Si na kto. t' pafaj m' u vare!?
Oai <;un Gjergji ~a ka thane: 10.
- Hani, shoke, mos me u merzite,
Pse per ne a kene rrezik,
Per nji pune keq a tuj m' arohe,
Pse e kam lane l' vogel nji ojale,
Oeveris n' oore ka me i ra: 15.
Njekjo pune po m' ban me kja.
Oai Noue Dashi, trim oai,
1<urr'i grime pa pase merzi,
Pshtet€ per mur, ouhan tuj pi,
T' maohe <;unit i asht germue: 20.
- Hajt, bre <;un', mos me u iohnue,
Se kjo oite kenka kene shkrue,
Ne ket oite na me mbarue;
Pranoej 5' ke pse merr merzl,
Hajoe kto. ouhan me pi, 25.
Nji vIla l' vogel e kam lane,
S' oij a asht oeke:, a thue asht gjalle.
Nji sahat si pat kalue
Njai Dom Gjoni ka trokllue,
Trimat oeren i a kane ~ile, 30.
Dom Gjon GazuIli mbrenoe ka hi,
I ka rrfve e i ka kungue,

- - 40 g~ItJJ
 .
~ .".. ::,~.~
c:4;~._<
~
--

KANGE TRIMNlJE

Tuj na i zgibhe, tuj na i Qekue.

Kur ka ra sahati nanbe,'
1 ka <;:ilebrita vierre te tane, 35.
Do berishes ma shum shalnjane.
l' tane Shqypnija ban mebet
Per Dom Gjonin, qi e kane vierre..
Per nji pune jam ba marak:
M' a kane vierre njat prift pa hak. 40.
Berish/}.

~Ir

6.

Shaqir Grisha 1)
,
N' fushe t' Hosoves a mblebhe miIeti,
Dale kanuni e bale hyrrjeti,
Zbripe sulltani a hipe Mehmeti,
Sulltan Mehmetin 5' e bon turqnija.
Trim ish' kane qai fib Alija. 5.
N' fushe l' Kosoves a mblebhe parija,
Jane mblebhe kren jane mblebhe pari,
Riza Begu i a ka mbrri,
Kish' mazerre e kish' aIltf,
Kish' mazerre me'i qinb fysheke, 10. t
N' kambe ish' <;:ueboIl mire po fIet:
- l' u rritet jeta, Baba mbret,
<;ka iane turk nuk buen hyrrjet
<;ka jane turk hyrrjet nuk c>ue, :~
';;
Aty 5' gjegjem mhyre me vnc>ue 15.
.~
Per pa m' pre, per pa m' coptue.
Shum selamin Riza Begu,
'1 qin<>taborre i muer me ve<>i,
'I qin<>taborre me ta jane shkue,
Shaqir Grishen e ka rrethue. 20.
Nbieu Shaqiri, se a rrethue,
Shpejt Shaqiri asht <;:uene kambe,
HYLLll
DRITES

lit:'
.~
])0
DONAT KURTI

Po pjeke kafe, pO nbeze buhan,

. M' a ka kape qat kacaturre:
.- Po, a p'e bin sj jeme rrethue? '25-
Hurr s' po 1'merr Shaqiri n' bore,
Tash te merr nbonji manov.
Sa here qet, po vret ka'i sorre
- Shaqir Grisha . po t'thote nana .
Ka t'vine topat me katana 30.
Gjashte sahat u nbihet giama.
- Shuej, lum nana, e mos ki bert,
'I here jam Ie, 'j here po bes,
Shoke e miq po m' bhimben keq.
Shaqir Grisha ki' luftue, 35..
Boll shum bekun e shum vorrue,
Po sa fort si ;ane mjerue.
Shaqir Grisha, bel nji here,
Tha, na ep sot pak mylet,
T'mbtebhe asqerin e t'shkoj perpjete, 40.
Ebhe gjysa me kane mbete.
Fm!ja e shehrit bate perpara:
- T' lumte na! l' lumte! se Osman Aga
Te j kci mbushe kerret me barbha.
- Nuk iane barbha, more fmi, 45..
Jane mbushe kerret plot zapti:
Shaqir Grisha i ka gri.
1 a c;ojm pashes me j shti turshi.
Currclj - Eper

I) :\'e kohe Ie xhimjelit.

- 42 - ~~~iJ~
 ~'3S
~(,'
~
!

Shkelzeni
'

M E gjithse, nji mal i larget prej qanbrave te ko~unikacjonit;.

Shkelzeni per mabhni me te cillen perpjetet e me bukuri
qi te paraqet i a shperblen munbin shetitsit qi menbon me e
preke ebhe ket maje.
Naltsohet ne skajin linbuer t' atbheut e i bahet si mur kah,
veri i Tropojes: asht bjeshka e Gashit e ma i mbrami mal i Alpev~
te verit. Mbas tij shtrihet fusha e plleshme e Metohis se rob-
nueme. .

Ne Shpatin e Shkelzenit e te Rabeshes jane te pp.rhapuna

katunbet e Gashit, te cillit larg i ka vojte zani per toke pjellore'
e per fryte qi shperbane nber qanbra. Pa bel shifen tue ubhtue
per Shkobre karvanet me molla prej ketyne krahinave.
Dheu i farmacionit argjilluer qi e ruen ne gji te vet lagsh'ti-:
,
nen e nevojshme per bimsi, i mbrume me humus qi rrjebh prej
kashnjeteve e ashtave qi i rrijne mbi krye si kunore, katunbeve
i ep te by ten qyshke per nji toke te plleshme; pose kesaj manbep
kryet gelqeruer te Shkelzenit e te Rabeshes me lengyzhbrat e
veta ran ore i apin tokve shkrithsin ma te plot en tue e naltsue
ne nji bhe probhues klasit te pare.
Por jo vetun konbitat per nji venb bujqsuer nuk te lane me
bishrue, por ebhe si venb blegtuer Gashi Ken kryet e rralles.
Shkelzeni e Rabesha jane venbe te pa tmnb shoqe per blegtori;.
bari i kesaje krahine, prej beleve rrace mjaft te mire, kthehet ne-
qumshte shum te shijshem.
Prej ketyne rrethanave popullsija ekelyne viseve nuk ~ j<,{
.',

nbien vuejtjen e mungeses si anat te tjera. '~\.

1;;
Katunbi ma i nalli qi shtrihet mbi shpatin e Shkelzenit
thfrret {Josturan e gjinbet njii 2.3 ore nen qafen .kft bo te per- ~'

bfthna. Ne ket katunb permblibhen te gjitha rrugat prej brejti-

meve te nbryshme e unjizohen ne nji rruge kali qi pak larg tij ~
na qet ne luginen qi Ken fill prej qafes.
'

'~. ~;

Rruga per <;iosturan nbjeke gjithnji me zbritje e ngjitje te ~.,", .

-
,,
:

vogla, perhere ne perpjete ne mes fushoresh shtrue ne blerim e ::1

veSh~t;'~eh:j~e~o~~; ~~~~~~t e Forsvthies Europea qi venbasit &~
j;..~~
-
[
. HYLLI
PRIT£S-
,RIWK ZOJZI

€ thrrasin f/lshler. Fvshler, ne ket krahine; boshter ne Mir<>ite.

Kjo bime qi asht nji ve<;ori e flores s' one, u 'zblulue prej pun-
iorit te palo()hshem Prof. Antonio Bal()acci ne vjetin 1897 i cilli
.~ shoqnoi me stu()ime shum interesante. '

Mbi ket bime n()ertohet nji ure, qi, Ii()he floren Europjane
'me ate t'Azis Lin()ore; 5hqipnin me <;inee Japon. Asht nji rrallsi
'botanike.
Mbas pak u()htimit nen rrezet pervluese te ()iellit futemi ne
ikashnjete kft kshtejat me gjeth te shpeshte na pertrijne nji qiell
'te blere si nji mbulese te papershkueshme per rrezet e vapta e
tue e lane shtrojen n' errsine.
Por zona e kshtejave shn()rrohet shpejt me vrrije shtrue ne
liva()he te blera e rrethue ne thana plot kokrra.
Mbas pak, nisin rruget e para te katun()it Gosturan te gjana
-e te shtrueme mire, qi p~rshkohen neper mjes te pemishtavet,
men hije te mollave ran()e te ngarkueme me fryte qi heret fillojne
'me u kuqe.
Pertej fosturanit, kroje e gurra te freskta te percjellin gjith-
Ikah ()eri sa filion e n()ihet murmurimi i pylles se ma()hnueshme
me aha qin()vje<;are.5' vonon e rruga gjarpnushe te percjelle ne
Juginen e veshun me blerim. Hyjme n' ashte e cilia t' ep lehtsi
me u()htue pa naie te xetit e ()iellit.
Zogj te rrall shifen tue te n()jeke gem ne gem e me kange
'te bukura thejne heshtin e pylles tuj te mallngjye e lan()et e
'Pylles tuj u Ikun<>eprej eret te buket se po i rregullojne kohen
,atyne kenbuesc1vete vogjel e me zhumhuren e zakonshme ja per-
<iellshin melobin.
Pa u kujtue bel ne shtegun e mbram t' asaje pylle. Pemet
fillojne e rrallohe:1; nise e buket qiella me lasha reshe qi, <;ene ,
mengjes sie!len e pshtiellen rreth atyne majeve.
Tash shifet maja e 5hkelzenit ma per s' afermit, Rabesha
mabhshtore e qafa ne mes te tyne prej se dlles ve<;pak livabhe
te bajne. l<alohet ne shpatin e majte te lugines tuj u pershkue
neper livabhe te rribta me munb te mabh.
Tufa tufa shifen bhent kah shperbahen shpateve pp.r me
zgjebhE!kullose. Mbi shkrepat e thepisun te majeve 'grumullohen
barijte prej kah kane nen mbikqyrje grigjet e veta; e aty me fej
ne bore, kenbojne trimnit e te parvet e mabhnojne bukurit e

- 44 - ~~tfU
 ~
.

SHKELZ£Nl"

natyres. Tingujt e ambel qi perhapen mbi krahet e jehones, te

cill~t nbryjne akorbe te <;u()itshme, kft hetohen gjurmet e peri-
petive te sh;Jirtit shqiptar, percjelle prej shushurimes se pishnajeve
e prej cingareve te beshve n' at vetmi asht shum mallngjyese;~
ka nji fuqi te <;u()itshme mbi nbigjuesin. Mabhnija e nbrybhun,
bujariia e robnueme, bashtnija e plagosun e kthejne kangen e
shpirtit shqyptar ne nji armoni te trishtueshme e vuejtja e mje-
rimi i apin tonin e pervajshem.
E majet e nalta me sh'krepa te that me qinba metrash naltsi
mbi te cilliH oret e zanat shqiptare kalojne kohet e bites, te ter-
hjekin, te grabisin: s'te lane me menbue per lobhje as per uri~
s'te bahet me pushue, por perpjete, perhere perpjete me sy ne
shkambin ma te naltin.
Mbrrijme te tellat. Disa tebana si ato te kohve ma primitive-
i bajne strehe barive per stinen e vapes. Brij tyne, nji gjuhe e
giate boret berbhet <;'prej majes beri poshte, ne funb te cilles.
nber 3.4 oret e mjesit te ()ites rriebhe nga .nji pike uje.
Tashma s' te bajne prej majes se Shkelzenit, ve<;se 1-2 ore-
ubhtimi. Njihere mbi rrugen e bores te shenjueme prej gjurmve
te bagtive e manbej, rruge pa rruge, shkrep ne shkrep, quke..
mbe quke,nbermjet bornave te perhershme mbi livabhete vogla '
prei nji luginet mbe nji tieter, gjithhere perpara, <;'bo hap ma
nalt.
Si kurmii mal tjeter, Shkelzeni asht i pasun per kullose. Bri
<;boshkambi, rranxe <;bo shkrepi shperthete bari i ngjome qi s' e.
kishte munbue vapa. Kftbo qi bheu kishte gjete mproje prej
gurve e ujte s' kishte mbrriite me e rrxue ne teposhte, kishte
mungullue bari e neperte lule gjithfare ngjyre e trajte presin me-
buzqeshje ubhtarin.
Aty ktu Viola DucagJnica e Viola Zovsii luloj *) me shumice
e me nji bukuri te rrall pershnbetshin me krye ulte ate qi nbalet-
me vrojte ve<;orit e bheut t' one.
Mbi bjeshke enbet nji jete prenbverore q' prej Qershorit e .
ne Shtatuer, tuj i a lane vapen e veres ve<;gropave e luginave.
Shkelzeni preke qiellen me nji maje te rrumbullaket e
*)Te dyja klo vjollca palen per aldhe velun ket t' onen e prandej u pag-
:Euen e para me cronin e krahines kti u zbJue se parit e e d!ta me mbiemnin e- -/
zbl uesit. -

HYLLI I
DRIT£S

.~
 ,JUIOK ZOJZI

10rt te munbshme per ngjitje. Por nji pamje krejt e pamenbueme,

nji formacjon kreit ne kun()i!rshtim me sa pe,'shkueme, te pret
porsa te kesh shkele maien: Shpati linouer ka nji c;faqje binbse.
ftyra e !<enbejshme si nji gjysme sfere e pa vshtirsi ne ngji-
tie, shpati i anbejme krejt thik ne teposhte, mbi te cillin nbalo-
'het levizia per njerz e kaL,he krejte t' ushtruem. Nji theJlsi per
ma se 1000 m. Me t' u marre menbt kur Jeshon shiqimin ne fu.
noin e humbneres. Atje poshte gjarpnon rrjebhja e nji ujit Ie
. shkelxyeshem. Ushtima nuk i noihet, por
t' ep me !mptue nji
lum te rrmyeshem qi kishte mbrrijte me 1I thellue aq ne gjiun
e atyne bjeshkve. .
Nji gur i Ishuem prej majet, ngiate afer 2 minutaE'h me u
mbyte ne lum, gjysen e se cilles rruge e ban fluturim pa nbeshe
'kunb, nbersc1 gjysen tieter e kalon tuj mblebhe shoke e me
zhurme e poterl> rrotullohet ne teposhte beri sa nuk nbihet ma
vec; nji re pluhnit qi e percieJle beri ne Jum.
Nji pamje e tmershme, nji thelli e rrall. Nji ngushtim shpirt-
'nuer nbien njeriu nber ate c;asa qi kalon tuj kunorue ne tepo-
shte; nuk te bahet me i besue oheut ku shklet: blokut te ngurte
mbi te cillin pshtete kombet. friga e nji shembjes se re Ie kalon
nber menb.
Tue hjelle shiqimin larg vebit, te paraqitet nji pamje me te
bin()i~: Nji panorame qi nuk pershkruhet; nji mabhni qi 5' t' a
pershine menbjd, qi as fantazija 5' muno te I<rijoje nii gji3 te tille.
Mjafton me menbue, se je'mi ne skajin e bjeshkve Ie verit;
jemi ne ma te mbrame'1 naltsi mbi 2000 melra, per me ra ne
fushen e Metohis. Syni te trete m' at oet te pambarlm tokesh te
frytshme; n' ate katunbe te bukura kG enbe nbigjohen tingujt e
bukur te gjuhes Hire, kG enbe noer zembra nuk asht shue nbie-
sija vlIaznore per trashigimtar te PeJlazgve.
Kah linoja te trete te pamit mbi 'toket e plIeshme te 1-<0-
soves se robnueme, nbt:rsa kah iugu naltsija e Alpeve Ie V~rit,
ulet mbi koorina e plIaje t' argjilta mje ke Gjallica e LGmes q i
perpjetet me nji maohshti te rrall si te bote me i pri atij gru-
mbullit te byte malesh Ie nalta qi vetmohen prej rrjebhjes se
Drinit. Mbas saje trete nber re maja e Shari! e me nii horizont
te mjegulit porsa buket I-<orabi krenar qi mban rekorbin ne Shqipni
per nalts!.

- 46 - ~~~ikJ
 .C\~
PJALORI TOPONOJIASTIJ(

Kah jug-prenbimi shifen malet e ulta te Pukes me fonb

Munbellen me krye te zbarbhuem prej bore, Malin Shejt e Dejen
.e Macukullit.
Por kah veri e prenbimi te paraqitet panarama alpine ma e
bukra. <;' prej majeve te Th'ethit, )ezeres e Popllukes, s'jet kunb
mal pa ngrehe kryet me u pa me Shkelzenin.
Qinba e qinba malesh, njani ma i nalte, tjetri ma i ulte; bisa
me qeleshe te barbhe bore mbi krye, bisa me rube te bleret
pshtielle, seicilli me bukuri e ve<;ori te posa<;me, seicilli te thrret
me e gzue te pamt qi e rrethon. Krejt kunbruell perpjetet maja e
Hekuravet ase e Maroces qi me krye te thimte naltsohet mbi 2660 m.
Nji bite s',asht e mjaftueshme me gezue bukurite qi te para-
,qet Shkelzeni; buhet nji jave, nji muej, e kurr nuk ngihesh; per-
here te buket i rij.
Rrok Zojzi

FJALORI TOPONOMASTIK
EMNA VENDESH
B.
(VijQn ]J,'ej Xr. 11-12 1939 [q, (38)

Bubarit (Nivicae - kat. Sarande)

Bubashaqi (sh. Bahushaqi: mbubasha<;:e. Pogo Pulet)
Bubese (brg. i - Theth. Shale. Dukagjin) krah. Bubi, Buba: emena vet jake
.
Bubesi '(kat. Krahas. Tepelene)
Bubi (mbi -Shale. Dukagjin)
Rubja (t. b. Xhaj. Pu1et)
Bubqi (kat. Shekaj. Preze)
Bub-kukajt (vellazeni, anas. Ege<;:e. Rriolle. Shkodre)
Bubli (Igj. Dashishta. Peshkopi)
Bubllima (Bubellima: Igj. Hot. M. Madhe)
Bubu<;:i (kat. Gore. Pogradec)
Bubullima (kat. Lushnje) krah. Bumbullima - Bumullima. 19j. Kabash.
Puke)

~~HiJ - 47 -
-n
GEL,tSlUS

Bueulit (Iuka, kisha e~nde breg te kenetese. Mali ~ Kole; ~ Pula;)

Buqaleni (Ig;. Krestee. Lume)
Bub~gje<;:i (vellaze. e Tha<;:it. Puke)
Bu<;:a (kat. Bica;. Lume)
Bu<;:anit(kr. i ~ Midhe. Puke. Bu<;:ani.'Ig;. Rerez. Fier. Berat)
Bu<;:g;6kajt (Ig;. vellazen. Betoshe. Mertuer)
Bu<;:ini(Ig;. Gash. M. G;akovese)
Bu<;:it(nde ~ G;enoviq. Seleee. Kelmend)
Bu<;:papaj (lg;. Pian i Epre. Bun;aj. M. Gjakoves)
Bu<;:vata;t (vellazeni nde Gima;. Shale: nde Mertuer te Gurit. Berishe.,
Puke)
Buba<;i (top. Vermosh. Seleee.)
Budelle;t (Ig;. Ahmedaqi. Preze)
Budese (shpll. e ~ PIAni Math. Rriolle. Shkodre)
Budi (dera e Budit. Guri i Bardhe. Mat) krah. Budius Stobiensis: ip.,
i Istibit te so<;:em (sh. ZeiUer: Les Origines etr) Vi buteo i bude.
Budicese (perr. i ~ Drisht. Postrripe. Shkodre)
Budina (kat. Kapinove. Berat) sh. V oea
Budini (kat. Elbasan: 2. Ig;. Sh' IlIi. Mat) krah. Bodin
Budinet (fis. Kalisi. Lume)
Budisalca (kat. Pe;e)
Budisha {lg;. Kat. i Kastratit. M. MAdhe.
Bud;a (shpella e Budes. Rriolle. Ma. Madhe)
Budrra (vend gerdhate. Mali ~ Kolej. Pula;)
Buena (1m. Shkodre): motis: Barbonna (Barbana): ital. Boana, Boiana
BUfasi (kat. Seman. Fier)
Buga<;:it(gurra e ~ Kethelle)
Bugburgut (rrethi i Rriolle. M. MAdhe)
~

Bugishet (t. b. Troshan. Sape): bogishet

Bugjoni (kat. i fisit te Tha<;:it. Puke: pershin: G;one;t, Gralishin, Lekajt,.
Meta;t.
Bu;a; (veUazen. e Seleeese: 2. kat. Gash. M. G;akoves: sh. Bun;aj),
BUn~i (emen vetjak). Bu;arsi (kat. Shpat. Elbasan)
Buj'e (fsh. e Ndenshat. Sape)
~

Bujeta (ml. Vile. Lume)

Bujeti (top. Ka<;:inar. Merdite)
Bujgareci (kat. Kor<;:e)
Bu;gri (I. b. Shestan. Ulqin)

- 48 - ~~}g
 FJALOllI TOPONOMASTIK

Bujvet (pusat e - Juban, Shkodre)

- Pedat. M. Durresit)
Bukaqit (gjurra - gurra e

Bukajt (Ali
za. Tirane)
-
Buka~i (lgj. Batra e V oge!. Mat)
fis i dalun faret. Rriolle. Shkodre: 2. Bukajt. 19j. Kam.

Bukemadhes (lami i -. La~. Kurebi)

Bukemira (kat. Dibre: 2. 19j. Sume. Postrripe: 3. 19j. Nderfandena.
Merdite: 4. gryka e Bukemirese. Shtoj' i Ulqinit)
Bukerese (suka e -. bj. e Domgjonit. Fande)
Buklit (mj. e - Blinisht. Merdite) .

Bukoviqi (m!. M. Madhe) = maja e Bukaj?

Bukulushi (t. b. Xhaj. Pulet)
Bukurani (t. b. Hasaj. Rriolle. Shkodre)
Bukureshti i math e i vogli (katunde. Zerqan. Dibre)
Bukurushi (lgj. Berishe. Puke)
Bula<;i (lgj. Vajemedhaj. Luzni. Dibre)
Bulajt (lgj. Kreshpan. Cahan. Berat)
Bul<;ari (kat. shena Premtja. Elbasan) krah. Bulshari (Orosh) Gulshari
(Rriolle)
Bul<;'e (qf. e - Lure)
Buledt (mj. e -:
sh. Bolecit)
Bulgri (bajrak: Zhuba e Lezhese: Bulgjri) krah. Bujgri.
Buljarati (kat. Dhrovjan. Delvine) V buljar? (bujar)
Bulirit (curri i
Buljerazit (rrethi i
- - Bezhete. Shkrel. M. Madhe)
Dush. Puke)

Bulkise (fusha e - ndershej Melguzhi e Beltoje)

Bulku (lgj. Fulqet. Strajce. Mat)
Bulshari (lgj. Orosh. Merdite)
Bulsheni (top. Temal.. Dukagjin. 2. 19j. Kethelle)
Bulshica: sh. Bulshiza
Bulshiza (lgj. Rrebig - Rrobig. M. Lezhese)
Bullutaj (lgj. Ker<;ukaj.Ndroq. Tirane)
Bumbullima (gropa e Bumbullimese. Bezhete. Shkrel. M. Madhe)
Bum<;i (familje shkodrane) krah. emenet vet jake: Bumbe<;ja, Bube<;ja,
Bumbja, Bume<;ja (M. Madhe) '.1
Bumejvet (kdr. suka e - Ndenshat. Sap e) ."~',.~
,;~
Buna (sh. Buena)
F~
Bunacajt (lgj. Mullet. Tirane) ;;~

HYLLII
4. - XVI. 1.2 (165.166) DRITES
 '-
GELASIUS

Bunajt (vellazen. Kethelle) krah. em. veljak: Bun-i

Buncit (shpll. e - Pale;. Mertuer. M. Gjakovese)
Bunga (lgj. Rreshe. M. Durresit: 2. dy kalunde Ie Libofshese, Lushnje.
B. e re e e vjelra).
Bungellavel (mj. e - Munege. Merdile)
Btinjajl (lgj. Krasniqe. M. Gjakovese)
Bunjetil (kr. i-Lisen - Deje. Sape: 2. perl'. i - G'jazuj. Kashnjet.
Merdite)
Bunkese (kr. i - Dush. Puke)
Btirajl (lgj. shen Gjergj. Tirane)
Buraket (lgj. vellazeni. Zajs. Selita e Madhe) krah. Duraket.
Btirasi (lgj. Gjokaj. 'Preze)
Bure;e (gjuri, guri, - Selile)
Bl+rana (kat. Tirane)
Burani (kat. Krue)
Burgajcti (kat. Mat) I burg: krah: bungaje. Bunjet etj.
Burgakeqit (suka e - tohe. M. Madhe)
Burgdobrac;:el (I. b. Gruemire - Shkodre: Burgdobrae;i: force e vjeter.
Gruemire)
Burggjec;:i (kodre. Rce;. M. Madhe)
Burgkrymbec;:a (I. b. Lohe. M. Madhc)
Burgut (mj. e - Juban. Shkodre. 2. kal. i Kaslratit. S.hkodre. 3. Burgu
i KishCse. Megulle. Pulel. 4. Burgu i math. Gruemiri!. Shkodre.
S. B. i Bibese. Grudekeqe. Shkodre. 6. 6. i Fikthit. shkamb. Brigje.
Hot. M. Madhe. 7. B. i Hasest. Egec;:e Rriolle. Shkodre. mbledhja
e kuvendit nde kanu te Lekese). V. O. Fjala Burg nde M. Ie Madhe
e nder rrelhina Ie Shkodrese, pose Ijerash don me thane: nji shkamb
te nalle mb! kalund: krah: Burg (germ. {orcl:, kala)
Burgjattier (mbe - krue nden maje te Velese. Lesh)
Burgjet (I. b. Shtoj' i Ulqinil)

Burgjllakut (nde maje te

- -
Btirgjez (mbe perl'. she Medik. Puke)
Beshkash. Bajr. e Ohrit)
Burijaj (lgj. Lure)
Burizanaj (kat. Krue)
Burmazaj (lgj. Poc;eshte. Maqellare. Dibre)
Burt.Ujku (shkamb mb! Grudekeqe Shkodre ka shcjel e nji foreese
se vjetet iliresh; em en i perbam prei: Burt+ujk.u (nde Kadasler ve.
nedike te vj. 1416 pershkrue: Brochulco: aso here i pa.banuem.

- 50 - ~~tH~
 nALORl 1'Ol'ONAMASTlK

Prei populli diftohet edhe so de tepriea e: rruges se mberetit e,

te banesavet, ashtu do hekura te trashe sa Uani i dorese ngule nde
gure me ndihme te plumbit - Shifene edhe gure vigaj: duket se
foreeja kje e rrethueme me shume rende muresh)
'Burthet (kodrat e -: burthevet. Postrripe)
Burreli (kat. Mat)
Burret (t. b. Shtoj' i Ulqinit)
. Burri (mbi.emen. Lesh)
Burrna<;ise (mUn. i - Troshan. Sape)
Busbani (lgj. Lalar. Fier. Berat)
Buskujit (kdr. e - Kethelle)
Bushatet (t. b. BarbuUush)
Bushati (lgj. Toplane. Dakagjin: 2. 19j. Midhe. Puke: Bushati i Mi.
dhes= Prona e Midhi;\se: 3. Bushati i Midhese. Burre1. Mat: 4. 19j.
Nikprendaj. Nikaj Mertuer. M. Gjakovese: 5. 19j. Bieaj. Lume:
6. 19j. Shtjefni. Mat. 7. Katund i Math afre Shkodre me keto lagje e fise:
(unejt a Derrajt, prei Kryezezesh (e Ohri)
Rrotajt, banore nde Rranexa te Bashatit, prei Kryeziu (Merdite)
Sumejt, nde Sumeze, fise te perzieme
GegIeprajt nde Mundi, prei Merdite
Shellakesit, me fis prei Shellaku.
Poshtraket,. fise te perzieme: px. Filip Kola ish mjek varresh nde za,
prei Mjekajsh se Karmese; Correjt prei Guri se Zi, Dodajt prei .f..t
,.p{
Ke<;ire; Gjonhilejt prej Gojani (Tha<;e?) <.
Katecejt: prei?
Puletijt te perziem prei Puleti, Shkreli, Boge.
G'jadrasoret (G'jadrat e Bushatit) Jane te KaUemetese e prei tjera
v0ndesh - .~

Ld~j.et ~yslimane Jane: P:rvizi, <;elepijajt, Kadijajt, Mu<;ajt, Begleret)- j

Bushqd (!tv. Qauvau. Lume) .M
""1.'
Bushet (I. b. Drago<;. Postripe. Shkodre)
':'~
Bushejt (lgj. Luzi i V oge1. Kavaje) .~
Busheneshi (Bushneshi. La<; Kurebi)
Bushit (suka e -Dibrre - Merdite).{
-.'
"
/
Bushkolejt (vellazen. Kurebenesh. Selita e Madhe, "',
Bush1unga (MpushUunga, Mu<;lunga. ogr. liv. Lugu i Rriollit. Shkodre} .~~
Bushtra [Shkalle -"Behot. Kabash] /~~.
1
J3ushtrica [tum qi del nden bjeshke te Rudok~ -
sode Jugoslavi -':Z'
~~,a:.-

H'ILL1 I
I:RITES
GELASIUS

kalon nden ure te Labovese e, derdhet nd' e djatheten nde Dri te-
Zi Lume: 2. kat i Lumse].

Buteqit (gropa e -
Buta [liv. Qajvau. Lume: 2. liv. Shtan. Lume]
Domgjon, Fande. Merdite)
Butid [kat. Gjinokaster]
Butlla [kat. Preze]
-
Butmit [fsh. e Kaluer. Merdite]
Butrinti [motis: Buthrotum: qytet i mo<;em i ngrehun nde gejasim
t'Ilios - Trojese, mbassi kejo kje rrenue prei grekesh. Keto. u gje-
tene vepra harti te madhenuesheme me tri kohena kulture: e para
ajo ma e vjetra, e dyta e kohese se pushtimit rromak, e treta e ko.
hese se krishtene. Ende s' ashte fole fjala e mbrame mbi sa vepra
te gjeteme. Qytet nde Toskeni [Epir] sode teprojne vec;e rrenimet.
Buvaliva [lum qi derdhet nde buze te rremaket nde Seman]
Buza e madhe [top. Shestan. Ulqin. 2. Buza. 19j. .Gjere. Grambesh..
Elbasan]
Buzani [gj. Poro<;ani i Epre. Gramesh. Elbasan]
Bezaplepi [Lester. Kurebi]
Beza e Ujt [kat. Koplik. Shkoder]
Buzbolla [top. Mali i Bardhe. Kurebi]
Buzdala [lgj. Korthpule. Merdite]
Buzbregu [lgj. Strebegej. Kavaje]
Buzgjarpeni [lgj. Bushat. Shkodre]
Buzezi [kat. Lume: buze - zeze]
Buzgara [kat. Librazhd. E1basan]
Buzi [kat. Shinje. Zhabokike. Berat]
Buzithi [lgj. Korthpule. Merdite]
Buzrrenese (nde shulla te -. Mendele. Merdite]
Buzmadhi [kat. Cakran. Mallakaster. Berat]

-
Buzma.dhja [kat. Ploshte. Lume]
Buzziut [mi. i Shtoj' i Ulqinit]
Buzhaku [uje. Bushat. Shkodre]
Buzhala [kat. Puke. shpijat te gjitha te fisitte Bardhevet: 2. 19j.Korth-.
pule. Merdite: 3. Buzhalet. t. b. Daj<;. Sape] krah. Busalla katund
afre Gjenove, Itali, nde zA per vene te mire.

Buzhel [guri --
Buzh'e [kdr. e Ndenshat. Sape]
Buzhale. Puke]
Buzhiqi [top. Selitel

- 52 - ~~~iU
 >f'~
~.~~.,:

HlSTOl!IJA E lJlJJLJOTEKAYE NB SlIQIPBl1lB

Buzhiga [Igj. Shen Gjergj. Tirane]

.
Buxa [Igj. e Triepshit. M. Madhe]
Buxhajt [ndenvellazeni e Kokajvet te Rriollit]
Buxhelese [thepi i - Bajze. M. Madhe]
Buxhit [Hiejet e Loqe - Mali Kolai. Pulaj. Shkodre]
Bykajt [vellkzeni. Kir. Pt1I~t, nji fisit me Ndonaj e Telaj, te bijete e
Byk Bezhanit]
Byku [lgj. Syneja. Kavaje]
Bysbo<;i [top. Bicaj. Kabash. Puke]
Bythares [mj. e - a Bytharit. bj. Lohe. M. Madhe]
Bythesha [Ktij - Vjer<;lM. Deje. Sape]
Bythedosese [rrasa e brise se - Selece. Kelmend] Ketti ka thi t' egjre.
krah. Kadastren e Venedikut te vj. 1416: nde Katundin Kdzmej
[Santo Aurancio] yen: kryeplak e e para shpi: Nicha Butadossi e
II4a shpi: Vuchota Butadossi.
Bytheshakulli [Bythshakujte: Igj. e Medhojese - Karme. Puke]
( Vijon) Gelasius

Historija e Bibljotekave ne Shqiperie

BIBLIOTEKA T E BIBLIOTEKT ARET
(Vijon prej l\'r.vet 8-10 fq. 447)

TIRA N A.

pHRP ARA se te fillojme nga pershkrimi i Bibliotekavet te

keti qyteti, na peJqen te bejme pak fjaH.imbi emerin qe ka,
Tirana sili duke mori emerin e saj prej emigrandvet Tusk
prej Pellasgo-Tirenasvet qe ardhen dhe zune vend me te tjere
fise prej Italije ne kobrat shume te mOlime bashke mt" .Prine
Alben nga Alba-Longa. me Mesapinjen qe ndenjen ne Mesa: ' )
.~
plik te VIores e te tjere fise ltalo-Pellasgjike, dhe rrodhi emeri
i qytetit te sotme, malesise dhe i Fusbes qe mbajne po kete
emer dhe jo nga qyteti Persija e Tehranit sili duane ta. per- ~
;. -~
'i't
.shkruajne legjendat myslimane te Vendit dhe as nga fjala
HYLLI I
DRITES
lJAIWllYU
.
greke 'l'yras (Blllmeti) si~ dnane ta arigjinajnc GreldJrit,.
se f]ala Tirana permendet edhe para se te vine 'l'nrqit ne
ShqiperW.
1\le emerin Tirana komi dJ' fshatra "Th'ana e Vogel" dhe--
"Tirana fJ M(u17u/' qe eshte qyteti i satme i 'l'iranes.
Ne kabrat l\Iesjetare Tirana ka qelle pran i fumiljes sa
famesbme te 'l'hapievet qe arigjinahen prej familjes Fr~nge
te Thapievet te uisise se Qefallanisli. Nji nga te parot e kesaj
familje i quajtnr Karl Theapia me 1380 ka ndertuare :Mona-
stirin e Sben Jun Vladimirit tC Elbasanit ne fillim te mnlpyet
te Krabes. Kja farnilje lidbesb ne uta kahra me krllshqira
gati me te gjitba .Familjet lmjure te Shqipel'ise dhe me Dhes-
patatin e lIepirit, po. ish lie knndershtim me to per arsye
pra,nash,
Tirana shyiIlimin e saj e mori passi n pl'isu Krneja pt'ej
pusbtimit 'l'nl'ki.;, dbe ne kobe to sundimit 'l'urk ish IIdare ne
per Be.ilh..r te ndrysbme qe' hero lidhcshin me kl'nshqira dhe
here leftonin nermjet tC t,yre per te pllsbtnari.: IJjeri pronat e
tjetrit.
'l'irana me dekllaraten si Rryeqytet te Shqiperise, filla.ie
qe te shviIlabet, po. zbviIlimin me te matlle e filloje qe knr
se Shqiperija u dekllarne prej l\:1hledbjes Kastituente si 1\10-
narbi Kastitucianale ne vitin 1939 nene Savranin t' 011e .\n-
gust L. M. Vittaria Bm!lnuele fillajc me bapa gjygantike te
shviIlabet, te perparoje dbe te madlJObet e dita dW!s po. zhvi-
Habet e po. sbllklJrahet dlie i esbte ktbyere kl'ejte aspekti i
mo~me qe ka putur e do. to vije dita qi' Tirana do. ti: kalaje
Kryeqytetet e tjera tC BaHkanit.
Sat Tirana si Rr~'eqytet gezan dhe ka nc gjine te saj
gjitbe.Istitutat me te mira Qeveritare e private te. Shtetit
Shqipetar.
Tirana nnk dime te kete patm ne kahrat e kaluara no.
nji Bibliatek as z~Ttare dhe as privat~. Jeta shaqerare eshte'
duke Il shvilluare dita dites qe kesbtn edbe nevajat e saj, nga
te cUat me e para 11 ndij{j aja e Bibliotekavet qe iisbte usb,...

- 54 - g~f.W
 ,;;
IllSTOR/JA E DIBLIOTEKAVENE SHQIPERIE
qimi shpirtenor i nji popnlli' to shvillnare dhe te arsyeshme.
Nga Ribliotekat Tirana sot per sot ka keto:
41) Biblioteka lwmbetlllr.e.- Ne viziten t' ime qe i bi!re Drf'j-
torit tt; ki;saj biblioteke dhe Z. e Tij pati miresin e na shpje-
goje gjithe sa e p~'etem. Bihlioteka Kombetarc n thernelua ne
vitin 192] -22 prej l\Iillistris s' Arsimit Rom hctar e ka IJdry-
siluarc uissa here lokalin dhe ne vitin 1930 n vendos ne 10-
kalin e sotme. Kjo bibliotek permbahet. pr€'j buxhetit te Mi-
IIistrise se Arsimit dhe ~' do qe behet ne kele Istitnt miret
aprovimi i Ministrise. Nc fillim hiblioteka I)ati 5,000 "ollume
libra shllmica e tyre .lane dhnrata prej personavet te IJdr~'shme.
Sot kjo bibliotek ka me teper se 15..000 vollull!e libra te
shtypnra si ellhe serira W ndryshme l"tevistash, fletoresh, te
perkoheshme dhe sbnme libra te vjetra. 'rhe] pin c kesaj bi-
hliot(.ke e formojn gjnhrat Frengjesht<" ItnJislJte, Gjermanisht,
ShfJipe dlJe gjnhra te tjera te ndryshme.
Librat oga landajane: AlbanoIlogji, Letratura, Pedagogji etj.
:Nji propagand W mire' ka bed} edhe "Fletorja Shqiperija
e He" e Kostances me z. z. Miha-l Xoxe, Gjerg.i Bllbani, LInke
Karafili piir favor dhe passnrin e kesaj hiblioteke dhe dissa
vollnme Jane derguar prej l"tomanije me anj~ te kesaj fletore
prt'j Drejtorit te saj dhe Red~ktorvet qe permendem me siper. "j'
:Nga doreshkrimet kjo bibliotek sot per sot ka keto qi -\
.oj-
vijojin: ,"",t,

1) :Nji kopjo te "JIronikavet e Neneprefektnravet te Del-

- '.~
vines, Saran des dhe te Konis}Jolit" qe esbte nji persbkrim i
pJote i kHyre visevet ne pikpamje topografike, toponamastike,
orog-rafike iduatografije, arheoIJogji(., lJistllrike, folkloren etj. e, >
'"

dbnruare prej LInke Karafili. -~

2) DoreslJkrimi origjinal it; Rainoldit si 7-8 cope qi flasin
"1
mbi AlhanollogJi etj. (Jt
3) Doreshkrimi i Kosi .Jeromonahnt prej Beratit qe eshte ,<~
nji doreshkrim i vitit 171>8 ne gjuben Greke dhe ne Gjnhen ';''1
Shqipe mjafW i inderesac;me per ne Shqipetaret. se bene fjale
per gjnhcn SIJqipe dbe ka shenimin bistorik Hi disa bronik3l-"

. .-~::,J~:;:-J"
BARDlIYLI

vet, perkthimin e dissa lutjevet fetnr.., alfallPtin e tij, Ilbe

alfabetin g1agolitik qe pcrdor edhe Naum VeqilharxJIi. Nji
pjese flamuri dbe Jutje to tjera felan'. Do tC jetE mid' qe
k~' dorshkrirn to stndiohet prej nji (1ijetari dhe Hi shtnwt 1'0-
totim e me shenimet e dnhura. gjnhesol'e.
4) Nji tjeter dorshkrim i origjinual' prt'j Dllrl'Psi dhe l,y
fen1r i shkruar ne nji shkl'im kaligrafik nE gjuhi.'n Gl'l'l<e,
po koha e shkurter llnk me prellltoje qe Vi stlldjoW, se ('dhe
Drejtorin e bibliotekEs z. ~\hj]e 'l'assin e }lash sIIl1J!1i.: te okn-
pnal'e .dhe nnk dojamc qe t' a shqeWsojma mi' tt'per.
5) Si edne KOl'ispondencen I' l'atl'iotit W shqnari: tii ndjel'it
Jan Vrnhos i cilli me ngjane so ka nrdhel'ual'ii qe Iwris}lon-
<lenNI e tij te mos hapet pEr Wzim p:na \'itit ]U45 (JUle e
sbkruaj me rezerve so nnk mbaj ment" mirii llIassi link gjct:t
sbenimct mbi keto gje, se nnk e dij 3<1kll me IIgaWl'IIan ki.:to)
si e(111e (lissa Jibra te vjetr'l me v]eri.: qe n'zt'!'Yoh('m nji her'ji,
tjeter te shkrnaj me g'jaW !Ubi gjithi: sa ka kjo hihliotpk,
(Kete hibJiotek e vizituallle !U6 IIgllksi IIli: 2(i Onsht 1DJ7).
Ke nj i lI(Wrtese lIIe hi bliotek ,!!JI'IHll't ('(1111' 1\1nZ('l1l11i K 0-
mhelar me sende te ndr)'slll'l1e W v,it'lra Ii' Illbll'dhul'<1 I,i' \'iSl~
te udryshmo W Sl1qiperise qE f('zeno11l'lIIi ti- shJmw,irlli.; lI,ii
here tjeter.
42) Bi,blioteka Karnart'QJI (C((/,}W/"I,'OIl Ihrbcrt:) I\.io lii-
bliotek n themelua lie vitill lU27 dhe rregnlluesi i pare i ke8Hj
biblioteko ish El1glezi 1\£1'. Read dhe pas ki;ti l1!ori dr'p.itilliin
z. Stano l<'rasheri i dldpllollll1Ure uga Hohert Ko1egji i Starn-
bolJit dbe pas ati z. Ibrahim M. .1afji qe eshte sol Drejtuer
i ]'ibliotekes Qemal Baholli ne Blhasan dhe pas kH e lIIMi
drejtiruin z. Dr. Leonidl1a Nar;i. Kjo bibliotek esltte krijllar
apostafat per Dja1erin dhe per kete ka edhe titlll1il1 "Bibl'itJ-
:J.eka per Djelmerine" prej se IId.reres Kontesa KarlJar\'on per
Jmjtim e te Birit Herbert qe ish nji nga fillos11qiptaret me
.te mire ne Ang1i.
Kjo bibliotek ka patur n,li font pl'ej 200.000 Fr. ari nga
Hi cillat u spenzuane gjer mesot 45.000 .Fr. ari per ngrehjen

- 56 - HYLLII
DRITES
 ''''~:~
, ..~

Il/S1"01lJJA E BlBLlO1'EKAVE 1\'E SllQIPEllIE

.e nderteses se l>il>liotekiis, per rroga dhe nevoja te ndrysbme

te sa:ie.
Sot kjo l>ilJliotek ka 4.000 e ca vollume libra, l>erthama
e se ciIes ka'qene gjuba FJng1eze dbe pas kesaj vine gjnbet
l"rengjistja, Gerqishtja, Italisbtja, Latinishtja etj.
Landa me e sbenuare De lil>rat e hibliotekes esbte: 1etra-
tyra, historija, e Fillosofija si edhe disa dishiplina te tjera
ditnrake.
Kjo Biblioteke qeveriset prej Dji Komiteti i perbere prej
14 person ash dhe i Djohur me Dekret Mbretenuer. ~a pastaj
dhe Shllme tlhurlleS e mirueres tC shenuare.

4.'3) Biblioteka e Parllament'it: - Qe kllr se u vendos qe

Shqiperija te Qeveriset me qeverim te lir(j Kostitucional par-
lIamentar, u ndije edbe nevoja e madbe per kete Istitut Legal
tC themelohet Dji bihl"otek qe tt; pcrmbledhi vf'pra legale pCI'
t'i shcrbyere atervet W Kombit ml>i ndriliimin dhe pregatitjeu
ligjore qe duhet tC zoterojnc e per te gjetur sllpejte Ii' u du-
bet. Biblioteka e Parllamentit Komuetar 11 tberr.ellla De vitin
1!)25 - 1!)28 prej librasb tii gjitba legale. Kjo bibliotek sot k:i
1.000 e ca volillme ne gjube Frengjisbt, 'rurqisht, Italisbt
l{omanisbt, Gjermanisbt e Shqip. Ka edbe permbledhjen ear-
kivit e gjitbe p:ojekligjet, dckretligjet, ligjet qe jane botuare
gjer me sot dhe votuar prej tij qe ne fillim e gjer ne diHjt
e fuudit. Kjo bibliotek vit per vit po pasurohet me vepra te
reja.
44) Bibliotelat e Ministris se Ekonomis Kombet(t}'e: - Mi-
nistrija a Ekonomis Kombetare per t'll arJbnr ne ndibme
Nenepunsvet dhe specialistve te saj krijoje nji bibliotek e
cila sot ka 1.000 Vollume De gjube Italiane dbe dita clites po
pasurobet me vepra te reja.
45) Biblioteka e Ministrise se Jashtme: Edhe kjo Bibliote,k
u krijua po per ato ars;ye qfi tbamA me siper dhe sot ka LOO" ,
vollume ne gjuhra te ndrysbme e (lit.t dites po p.!lsurohet m~
vepra te reja.
HYLLII
DRITES
IJAlWIlH1

4(]) Bibliotelw (J Ministdsii sii Pinancat'et: Edhe kjo l\Tini-

stri ka formnar nii A'ji W saj nje hibliotek }1r<'j1000 volnmesh
ne gjuhe 1!'rengjishte, Ojermanisht, Ttalisht etj. d,ll!' (lita (liti!s
pasl11'ol}et me yepm W reja qi.~ i pi.'l'kasin Id:ti dikai<tl'ri.
4i} Bibtiotdw e 11'iishillit W Shll'tit: Edlw IIi' p:ji W Ki'shi-
Hit W Shtotit gjcndet nji hibliott'!, (J ('ill! mi.; t' sh11lnta pi.;1'-
behet nii gjera Legale dhc tlita diWs po paslIfoll<'t t' po
shyillohet me \'epra ti.i reja.
48) Biblioteklt e SJlitalit cil'il: 'ra!Ji lIii kohrat e fUlidit n
fillne ui; gj,i Ii.) Spitalit n.ji hihliott'k 1o;hhllcol'('-II1t'(likale per
t'u ardhllr uii ndiulI1i' UJjt'kYt~t ti.' Spilalit dlw gjith mjekn't te
tjeri~ qe kan ni.iyoji pi'r no nji studim ti: po1o;a(;mi:. Dhlll'I1(i:,;j me i
math i ki.'saj bihliotekt' Kier mi.' sot esbti' Proft,sol' Lehman
qi.; la pi;r kNe qt.lIim 400 1'01';' lihl'a te shi'IIlHll'i' e mel'(~lIdi.'si
pi.'l' mjel,i.;sin. Edlw kjn hihliolt'k dita diti.:s pn pasIHoht't mo
ycpra. ti.i rpja I) tii pershtati'shIlH' qii i pj'rkasiu artit mjeld'sor.
Shenim. Ed-he.M illistl'it W t,iPra!-li !'dbo ])rejtol'it tl Udl',)'1o;1lIue
mi.' kani; tlwu;: se pose(lojui' ni; gji ti. t.\Tt~ biuliotelw, po nnk
mnnda qi.i te ]li.;l'llIldeth infnrnlHtat e dnhura dlH' k;;!-Ih1n t']e
qe ki.1te pj8si; ta sh\'iIJoji nii W pl'itll1eu,
4[)} Bibliotdwt e Sltkolfiis 2'ek/l'ikl': K,io hi bl iotpk ('slite
tbernelnare ni; \-itin 1!)~1 hashke nle pallatin p !JukuI' hrPTIda
ne Tirani; pl't',i Kryqit W Kllq AllIcrikan dhl' JIli.;2:~ Prilll!123
n t!H'mduH l1tWrtesa e shlwlWs ni.; blljqi'si .iasllt 'l'iraTit's 1m
natyri"ll! 11 mbart {-(lh\' hiI']ioteka. R.io lJihliotpk Iw patnr
gati 1000 cope !iura Englishte ]11:;1'nevojat p StlldenW\'et dbe
tC Pl'ofpsorl'et si edbe lihra shqiJlP. Stnden1i;t c ki.'saj Shko]le
kane hotual'i.' Iwhe l)fiS kohl' l'evisWn "J.;((bOrI'lIlIlS" qU ka pa-
tnl' zyren lie Drp.itilll te ki!saj biblioteke si cdlll:' nji shtnJ-
sbkrouje Iii aneksuare po uii sbkollcn 'l'pkuikl' ku jmle sbty-
pure edhe dissa vppra te profesor\'et te khaj shkolle. Edbe
kjo sa po vjene eslite duke u permiriisnal'e.
50) Biblioleka e "1Iedresese se PergjitllshlJlp: Kryesija e Me-
dresese si.; pergjithi!shme dnke themelnar ki.'te Istitllt si Se-

- -58 HYLLII
DRIT£S
 .,.~

IllSTOll1.I.4 E IJlIJLJOTEK.4VBT Nlf SllQIPERIE

minar per prifterit, e re1igjionit W Mubamedanvej; ne Shqiperie-

e pajosi kete erlhe me nji bi bliotek, e cila mori emerin "Bib.
blioteka (J Merlresesi! .~ijPergJithsluue" per arsJ'c se eshtii ne ve-.
udin kn gjendet edht' ky Istitnt OS("me IlIJl'e te themi po ne-
ate ndertese me keW Istitnt Fetar.) - KomhHar. Kjo bib1iotek
u tbemelna ue vitin 1D32 tlhe drejtohet po prej Drejtimit to
Istitntit ne (ja1e dhe sot vel} libravet qe ka botuare Keshi]ii
i lart i Komitetit Mnhllmcdan' dhe ko]eksionet e RevisWs
"Zrt11i i NaltiJ(( dl1e ]ibravet te ndrysbme qe kane botnare
Kleriket Mnhamedan ka edhe 1000 cope libra te tjf\ra W ndry-
shme ne gjnhrat: Arabike, Persiane, Engleze, Franceze qe.
shnmi~ prej ketyre Jane dergnare dbnrata nga shoqerit c Stn-
denWvet Mnbamedan te IIiHdisc, Egjyptit e gjetke. LandPt
Kryesorc te kesaf Biblioteke Jane: Historija e Shenjte1\1nba-
mcdane, Fi1losofi, Theosofi, Tlleollogji, Dhogmatisme, Katehi-
tike, Tratate tC ndryshme apollogjitike etj. Kjo bib1iotek dita
dites po pasUL'obet me vepra t.e ndryshme te qelJimit qe ndiek
dl1e sherben shume si per Professoret e studenti:;t si edhe-pcr
Kleriket e tjere dhc per ~'do lIjeri tjetCr stndioze. Me kriji-
min e kesaj Biblioteke Komnniteti Mnhamedan meriton ]ev-
dime te posal}llle, se i sije1le nji sherhill1 to math bnmaniter
si sbkences 3sbtu edhe ndjekcsvet te kcsaj ft'je.
51) Biblioteka e Istitul'it Qi1:jas: .Me tbane se edbe 13titnti'
Qirjas nc Tirane ka nji Bihliotek to mire, po fatkeqesishte ne
Duk kemi dijcni moi kete Bibliotek, me gjitbe qe i shkruame-
Dji 1eter me daten 8 Shtatncl' 1!)37 zotit Kristo Dako, po z. e-
Tij nnk na u pergjegj ne ]lltjen qe i be me per te na rlhene-
slJpjegimct qij i kerkollilll, MJ nil i~h e paUlllurlUI' qe tC slleti1;-
nim gjithe Istit~tat dhl\ pesonat qe kisilin bihlioteka per tiS
mare informatat porsonalishte dbe per kete perdorem 1etrat.
Biblioteka Prit.ate: Massi pcrshkrnam giithe Bibliotekat
~-'\
zj'rtare dhe ato te Istituteve te ndryshme e pame si nji pllDe ~.
te arsyeshme qe te oejme fjaW edbe per bib1iotekat private te
KrJ'eqytetit, mhi gjithe ato qe mnnllem te kishem infol'J'\Jata
te sigurta. 'l.'e kHj]]a Bib]ioteka do te kene mbas edhe sbume

~~~iU - S9
,
 BAll DIIrLl

te tieI'Il, po, nuk mno(lcm qe te komi informatat e dnbnra, pra

knsbdo qe desheron Hi njoftoje mbi Biblioteken e tij, Ie t(>na
shkrnar himWsishte rnbi keto dhe me rastin e pare kemi per
W h..1re l]aHi II!hi keto.
Bibliote7ca Prasheri: Kjo hibliotek eshW pron e mil'ujo-
hnrit Veteranit W sbqnar (-Inip te Poetit t' one E:ombetar qe
i permalleshme keudoji lmknrit e Shqiperisi.> te ndjerit Nairn
Frasherit, zoti Lnmo Skendo ueni; psendonomin e njohur ngl1 te
p:jithe sbqipetari.; i Mi{What IJCj ]i'rasherit.
,
Kete e ka themelnare qe ne te ritit e'tij, me gjithe qe
shnme !ibra i kane humhm nga emigrimi qe.lm bere prej nji
YClHli ne tjeterin si pas kohes qe 1m qene. Biblioteka J!'rasheI'i
sot peruehet gat! pn'j ] 8.000 Vollumcsh ti) ndryshme ne gjnh.
rat Frengjisllte, Gjermanisht, Ang!isbt, l£n!isbt, Gerqishte,
Tyrqisbt, Shqi(~etjera gjnhra. Vel} !ibravet Ie sbtypura ka edhe
200 co pi; doreshkrime te ndrysbme nga Hto dissa Jane Ie "\.1-
banollog"e~, si edhe shurn Koleksione gazetash, Hevistash etj.
ue ginhe shqipe edhe ne g"jnhra Ii.' hnaja.
Shnme {loknmeuta historilw si e(!lle shnrne fletra (Zedhenje,
Jajmerinw, afishe etjera) Ie c;astit shtyps}lkrime e dorl'sbkril11e.
Landa e hiuliotekes me ,e sbumta esbtC Albanollog'ji Ball-
kanoIlogji dbe I}'do send qe i perket Kombesise Shqiptare.
Veyanerisbte ka muJedhur gjithe !ibrat qe bejne naIe mhi
Gjergj Kastriotin dbe lIIui AJi Pash TepeJenen. Rib!ioteka e
zotit lHidat Bej !i'rasheri mUll Ie tbemi se sote lie Shqipi;rije
~shte me e pasnra si ne libra ashtn dbe ne landet historike
Shqipetare nga gjithe bib!iotekat e tjera Zyrtare e Private qe
ka Shqiperija we perjashtim e asaj qe kane Etrit Isuit ne
Shkodcr. Biklioteka Frasheri ka cdbe nji- koJeksijon pikturash
, qe i perkasin historis se Ali Pashes, Ikona Byzandine, 'nji <10---
" Hap me ~jera qe i perkasin Familis Frasheri e vc~anerisbt te
\
Naimit, Samint e Abdylit, sahatin e motres se AJipashes qe
'}s1.:!,martuare ne Libobove, dy sahata hakri rue kapak te Ali
Pashes me stemen e Satrapi, dy sahane te tjera gati si tEiparat
qe kane qeue te Ministrit te hoborit te Ali Pash Tepelenes,

- 60 - ~n}JJ
 "j~~

1liSTOIllJA E H18LIOTEKA VETNE SHQll'ERl£

Frerin e Kalit te Ali pasbes dhe nji koleksion t,jeier mone-

dhasll te mOlfme te gjendnra ne vise te nlIr~7sbme te Sbqi-'
perise e sbume gjera W tjl;ra qe nuk {J1nndi:'tnt'i persbkrnajme
se lIa kaloje koba duke pare liuI'at!J ndrysbme te bibliotekes
se tij, kn verejtem edhe shnme libn\ qe diknr benin pjese ne
librat e bibliotekavet te Arbidnkes Ferdinand t' Anstris, te
Mbretit Kostandin te Greqise, dhe ne nws gabohem dhe te
Napolon Bonapartit, te Snlltanvet e te Mahmnt Pash Shko-
dres zoti Lutno Skendo me gjitbe se ish e dyta here qe vizi-
tojam biblioteken e tij nnk n merzit, po me gentilecen qe e
barakterizoJl keto bujar, pa pertuar na pergjigjesh ne pyetjet
f\ lldryshme q~ i beIiim, e penguamie> nga puna qe ish duke
bere (se po shkruane nji veper mbi plotcsimin e bibliografis
te Emil Legrallit) per te ciIen i falemi nderit botel'isbte, me
gjitb !je nuk mnnda te beje nji pershkrim te himte mbi biblio-
teken, se kolJa gjysme dite me kaloje pa,knptnare se qysb,
dbe keslJtn nnk desba qe t' i bije me meqafe. Nje pyetje te
incleres:llfme i berne zotit Midehat Frasherit uake i thene:
"Hujt kini me ja liine biblioteken pas vdekjes s' noj? Duke
qfslwr me tha: mlk lwme be.re n~jet tiJvdes tani ((fer, me gJithe
kete, ne rast se del nu 1~ji Thoma 1"ilrtulli lie Tirnne dhe te bfJ
110 nji nllertese biblioteke me emerin Frasheri, jame gati qe tani
ta '/.'endos biblioteken t' ime, qe me gjal1je dhe e kame per te
plotiislIure etlhe me t('per dhe per tiJ rregullnare si 1)(18 sistemit
te flwdeshme te bibl'iotekavet". Une uronje qe te dali nji per-
son i ketille dbe KrY6qyteti j ri te pasurobet me nji thesar
te vlefesbme e te pa 9muare.
Zoti Lumo Skendo esbte nji nga sbkrimtaret e gjuhes
Shqipe dhe gjer me sot ay ka botuare nji tok libra qe me
pelqen ti sbenoje ketu per ata qe nuk i dine.
1) Basbke me te ndyerin Kristo Luarasin kane botuare 22
vollume Kalandarin Kembijar, ne Sofje - Selanik - Sofje - Tirane
1898 - 1928.
. 2) Gazeten Lirija ne Selanik, 1908 - 1909.
3) Revisten
.
"Diturija" ne Selanik, pastaj ne Romani dbe .r
\

~nii~ ... 61... -

-;''''}~;:'; '"
1JA/WI/Hi

me nE fnnd ne 1'ira11(;, ]!JOV - 191(; - ]92(i - IH2!J.

Nglt librat qE im botmll'e me te sl1Enuam jane keto qe
.sl1enojtllE mi5 posht:
4) FlaUllll'i i 11arko BO~Hl'jt, 1\128.
5) Hi edhe ShlHlzii, So(ja ] !H5.
ti) Ldra nga Svid'rl1, Sotje ]!)] 5.
7) Hohiusoni c Daniel Do Foe, Selauik 1 !W9.
S) Gi,y.iolU '1'eli, e Lumartiu-it So(je 18\18.
!I) Plnget t' oua, 'l'i rani; ] !l2..L
10) Rail\) !!'mshi:ri, So(je 1901, 'l'imuE 1!J2a.
11) B pri tlllja e Shqi perisi\ So(jl' 1!J15.
12) l\IctlJOdha e gjnhi:'s Freugjishte, Bnklll't'sl.t In02.
] 3) » » »l~Ngleze, Bofijo 1 !JOH.
14) Rej te mireu pa hicllw ni! \leW - pr\'j Gjel'munishtes
'Sotje 1HI O.
]5) Ki'ndime pi;r l'eshtat fillar!' - Selanik ] n]o.
Iii) Uhetregon ja Soje 1!J02
17) Ki'uditll\1 pel' shkollat epara Selauik 1\1]0
18) Ki'udim\1 - Stalliholl ]!HO
1!J) Kendiul\' ditmije \111\\ bujqesije Stamboll ] !I10.
20) DlleslIkrouja - Stalliholl 1!J12
21) Historija e '1'urqisF Stamholl 1!Jl2
22) Shknrtahiqi i yerdhi' - Miu i Yogi;1 - SOl'kucU.ja e
bardbi' prralla nii Sotje I!JI.L
23) Grut'ja -
lilli'r per grill elhe per hurat Tirane] H2O.
Per te here Iii JJ,iohl1r ~l'shtjeu Shqipetare uii kohrat e
l'ezikeshme per Shqipi;rini; k,y hurri! hotoj ne fldore te Ildr~r-
sbme cllle pastaj si broshura W Ye<;auta ue gjnhi; Freugjisl1te
keto libra:
24) V indppendelH'e alhanaise flet l'eSmuedl1jetditeshe n~
Sot]e me 1H14 dbe ne Buknre:;lIt me 19]5.
25) L' Affair de I' Epire -
So(je 1!Jl5.
2H) La population de l' Epire - Sot:ie.HJ15.
27) Une ere nouvelle pour l' Albanie -
Losanna J:918.
28) Les Revendications al banaises id. 19]!J.

- 62 - tlk~i~J
 :'ft~

lllS1'OlUJA E JJIBLJOTEKA.VET NE SElQ1PERIE

29) La Ubllaissance albanaise id. 1919.

:{O) Pour l' albanaise id. 1919.
31) 1-,os Albanais cl1e~eux et it l' Etranger -
Losallna 1!Jl9.
32) Albanais et -Slaves - Losanna 1919.
33) 1-,es .Albanais - Paris] 920.
Si edhe disa libra t1:' tjera Hi ci1at ne nuk j komi qe t' i
perslJkruajmo ketu, me gjithe kiHe ky veteran gjitbllje cshU~
<1uke punuaro per to miren e letersise dhe te <;esbtjes Sbqi-
potare. Nga botimet e tij shibet kjartas sa sberbim to matho
j ka sielle letersise dhe ~esbtjes s' olti~ dhe jemi te bindur se
ka edbe per te punuare si gjep mesot. 1,ibrat.e z. Lumo Sken-
<10 Jane popnllore uhe per }';i!te kendohen me endje no gjitbe
viset b Atdheut t' one. I lumte kHi burri to pa lodbur.
58) Biblioteka Efthilllitttlhi. - Edbe kolegu i im zoti Llazar
Efthimijadbi qe eshte nji nga Professoret e shquar te Istitutit
"Nana e Skenderbeut" ka formnaI'e nji l,ibliotek pre.) H50 volIn-
mesb ne gjuhCt Frengjishte, Gerqisbte dbe Shqipe me lande
Letersi e Fillosofi dhe Bngj.rkJlopedi. Biblioteka e keti arsim-
tari esbte e ,-ogel po e sgjedllUr ne vepra to shquara.
Zot,i Professor 1-,lazar EftlJimijadhi eshte nji nga novelistet
t' ane dhe ka botuare tri kaWr libra me novella Hi sgjedl1ura
uhe gjitl1nje pUDon i pa lodhur per te begatesuar letersin
t' one kombetal'e.
55) Biblioteka LUUI"asi: Shtepija botuel'e "jIbratbesija"
poseuojne nji hibJioteki; mjafte H' pasure W then;elua're prej
tEi'ndjel'it veteran Kristo I.;uarasi, i cili ka qene euhe tbeme-
luesi i pare i shtypsl1 kl'onjes laike Sl1qipetare "l\Ibrothesija"
ne So(je e pasan<1ej nc 'l'lrane kn tbemeloje cuhe te - paren
-shti'piji~ botniise pi;l' libra 8hko1\ore e te ndryshme nii Shqipe-
rie. Kjo bib}iotek e ka tbemelimil1 e saj baras me Shtypsh-
kronjCn dhe sot eshte pron i vellazerise 1,I.al'asi. Ketu gje-
uden gjithe botimet e ShtEpis Luarasi vollllme libra ne gjubo
W ndrj.shme si Bullgarisht, J!'rengisht, Gjpl'manisht, Gerqisbt
etj. si erIhe mjaft dokumenta bistorike te mevehti!sise ShqiIJc':
tare dl1e libra Albanollogjije. Dokumentat i ka qe kul' i ndye-
-' .'"
~~r}k~ - 63 -
RAIIDIfYLI

ri Kl'isto Luarasi botonte g3~eti'n e te nd~'erit Shahin Ko1o-

njes "D~'ita", "Lirin' e Shqipiirise" etj.
Shenime. Ne 'l'irane sot 1m edhe shum ~of.rinje tiS tdere si
l\Iinistra, Deputet, .Neni;punes te ndryshmi~ te 7.JTavet Qeve-
ritare dhe private si edhe stlldenta. qe pllk It slnll!le e kan~
ndjere nevojen e kendimit dhe kane fOrmllal' ne per familje
ti5 tJTe bibljoteka persona1e dbe dita diWs i pasurojne keto
me veIna te ndr~'shme, po keto nuk kane aritur form en e ,
dubur pse ner Illes W l\i5tyrt>ve ka. edhe nga. ato qe kane ari-
tur ne nji grade tiS mirii e me vepra W SheUllara, po nuk mu-
ndem te kemi informatat e dllbnra.
Ka edhe sbume persona Iii cHet ndysbojne W tregoj'ne
gjendjen e bih1iotekavet te tyre nga frika se mos no nji dite
ua mere njeri dbe ki'sbtu qii njeriu nuk munt W kete nji
lajme te signrt mbi keto, dhe kjo sblmketon mos p10tesimin
e vepres qe filluame te bejme.
(Vijon) Bardhyli

,11

- 64 - HYlLII
DRIT£S
 "'~ f

Ie venduemt e Franc;eskanvet neper

vise te ndryshme te Shqypnis
1240-1940

HISTORIJA eFran<;eskanvet te Shqypnis, si ne te xanun fill, si ne

pershkimin e motevet, asht fort e kaperthyeme e ne terr. Ato pak
njohtime te shperdame aty-ketu nder kronista l' Urdhnit e historjake
te huej, te xjerruna prej arkivave nder vise te ndryshme, Jane gja
e vogel me shperdei njegullen qi mbuloi dhen t' one per shekuj e she-
. kuj. Por per keta nuk kane me u <;udite ata qi kane para. sysh gjejen
e mjere te 1'onve nen Turk, i cili, si dihet, erdhi barbar e barbar duel
kendei mbas sa shekujsh. Ne nji gjeje te tille mirret vesht se vedi,
se nuk mujti kush me :ende pune te mbare e te mire, e shka kje
parandej hupi si krypa n' uje, a si e dishmon princi Gjon Muzaka:
(lutto ando in ruin a) "gjithshka shkoi dam 1)".
Me gjithketa, na rren mendia se edhe ne ket labirint djeri diku
na ka dale me diktue ndonji rreze dritet sa me u a h,iesl:ue se pakut
studjozvet te punvet shqyptare me ba kerkime ma te thelia.
Tue pase shkue punet keso dore, nuk asht per l' u binde, se edhe
kohet e para te jetes fran<;eskane ne Shqypni, si te shum shoqnivet,
fisevet e kombevet te vjetra, te jen te veshuna me legjenda. E, mbasi
shum here keto viejn me u <;i1eraven kerkimeve historike, s'po i bajm
n' asgja, por po xame fill me to.
Duka e pare prei, e Fran<;eskanvet ne Shqypni, mbas legjendet,
xen fill me Shejtin Theme!ues. Mbas saj, tue kethye ky prej Sirijet
[1219] ndalet ne Lezhe, ku i pritun me nderime prej popullit, qi i a
kishte pase ndie zanin, i vCmi theme! urdhnit te vet ne Shqypni 2).
N' ato pak dU, qi i tokoi ketij me ndeje n' at qytet, me jeten
shejte te veten bani per vedi zemrat e shumkuj, e nder tjere te fa.
I) Charles Hopf, Chroniques Greco-Romanes, Berlin 1873, f. 276.
2) De Gubernatis. Orbis SeriJphicus, de Missionibus Aposlolicis Fralrum .
Minorum ad infideles a Sacra Congregalione de Propaganda Fide dependen-
libus, Tomus secundus, Typ. Colleg. S. Bonaventurae, Quaracchi, 1886. lib.
V, n. 47, f. 414, ne note. P. Donato Fabianich, M. 0.. Storia dei Fra/i Minori
dai primordi della lorD istill!zione in Dalmazia e Bossina, fino ai gio'rni
noslri, Zara 1864; parte seconda, vol. II, VIII; f. 337.
HYLLI I
5. - XVI, 1.2 (165.166) LJRIT£S - 65
'
J;':'~"
 P. MARIN SIRI)ANI

mullitarit t' atij qyteti, te nji fare Dom LIeshit, i eili veshi petkun e
pendeses shi prej duervet te Shejtit. Me lemoshe mandej, qi ky mblodhi
nder bamirsa, ndertoi ma vone nji kuvend e nji kishe po ne vend
e mbas shejevet qi i pat eaktue vete Shejti me nji shkop pishet, qi
muer me vedi si kujtim ne Venedik. »Atie e ngule ne dne ngiat
eremit t' atij qyteti (Deserto), e xane, rritet e banet lande e
madne per bind. E djeri me sod, po desntem me i ndeje goidnanes
popu[{ore, i ruenet trungu i tnam, i rrethuem andekand me
prita, qi mos te prehet a te banet, njontun me em en .Pino di
San Francesco', prej te cUit ipen tnerm{ per dioocjon" 3).
Se c;e randsi mundet me pase kjo legjende na nuk po shprehemi,
vec; sa per kureshti t' atyne te dlvet u vesket me gjete ndonji rrfAne
a grremc; me bfl kerkime te reja historike, po u a qesimnder mend,
se edhe mbas sa shekujsh qi vijimisht i sherbejn Franc;eskant atij ve.
ndi shejt, populli gjithnji e quen .Kisna e Dom Uesnit", si edhe
legjenda mbi shkopin e pishes, qi permendem sypri, asht edhe sod e
gjaUe ne Venedik (Deserto) ,j).
Kesaj legjende po na kandet t'i shtojm nji vrim. A thue i quej.
tuni «Dam Llesni» nuk asht kjene prift, por ndonji prine i deres
se Dukagjinit ate ndonji familjes tjeter bujare t' atij vendi, qi u dhuroi
Franc;eskanvet keshtjelIin a kullen qi kishte kundruell qytetit te Lezhes,
ne skaj te kodravet, qi tash guhen «Kadrat e Mar:fekes»j a por u
it ndertoi me shpenzime te veta? Sa pse vogjlija ma vone, mbasi ti.
---
~) De Gubernatis e Fabianieh, si sypri.
4) Shih De Gubernatis e Fabianieh, si sypri.
- Ne Ie perkohshmen .Mis-
sioni Fr Jncescdne', anno II, vo!. II, fasde. IV) gjindel e boluerne nji vjerrshe
e xjerrun prej nji dorshkrimit te vjeler (estrdttd dd un vecchio mdnoscritto)
rnbi ardhjen e Shen Franc;eskut ne Lezhe. Tuj mos e permetue vendi, po ribotojm
ndonji strofe neper te, - .Sull' Albdnd spidggid un di fu vista - Fermdrsi e sos.
pirdr lungo Id vid -
corse dnddndo d piu Felice dcquistoJ Di piu siloe.
stro un rdmoscel, che colla - -
Dd Frdncesco sul suolo di Venezia- Traspor.

- E poi sempre liori di nuooe loglie - Che ancor- de! fuslo que! terren si
tdtO, benche dal tronco sciollo.. Crebbe toslo in si noMl lormd egregia

net Drino, - E che ddlle procelle lien dilese, -Le reliquie d' Alessio a lui
pregii1: E lorse in cimd al collicel scoscese, L,e cui lalde si bagnano
I
vicino - Sorger fra brieve Forse cold oede - Dell' Ordin de' Alinor, un bel
mattino - La prima ai ligli suoi sicura sede - E un nuovo tempio che
d Lui Sdcro, poi
deooti suoi. -
- Sard Fonte di grazia e di mercede -- In ogni tempo agli
Che sicuro conforto di loro affanni
I posteri n' avranno
fino d nol...'.

- 66 - ~~tiAJ
 '~~~:1~T~

1'E VENDUEill1' E FRANt;ESKAJVET

tulli »Dom» u riservue vetem per priften, e ndrroi legjenden e i a

veshi famullitarit te vendit, nuk kishte me kjene <;ude.
Edhe nji gja tjeter asht per l' u VU oroe. Kisha ne fjale ka ket
,inskripcjon ne ball, mbi dere: «Hoc templum Erat. Minor. redifi:<
catum est anno MCC40» u). Po te kishte se si nieri me mbledhe
provete mjaftueshme per autenUcitetin e ketij inskripcjoni, me vje-
tersin e kesaj ndertese kishte me u sigurue edhe te venduemt e Fran-
<;eskanvet n' at qytet qysh nder kohet e para te jetes fran<;eskane,
por ky pa dyshim asht ma i vonshem se ka dqten. Me keta nuk' duem
me thane se jemi te njaj mendimi me ndonji shkrimtar te sod<;em, per
Ie eilin ky inskripcjon jo ye<; se asht apokrif, por ~e edhe i venduem
tash se vonit prej ndonji frati me qellim kinse te provoje vjetersin e
asaj nderlese.
Tue lane m'anesh thanat e thashat, historikisht vertetohet, se ku.
yendi i Lezhes asht i banuem prej Fran<;eskanvet se pakut qysh prej
vjetit 1464 B); e kisha sigurisht se nuk asht ma e vone. Inskripejo.
ni i sod<;em, per shka na kane 'lane me te shkrueme te paret, nuk
,asht origjinali, pse aj kje n' e pare greqisht. Per shka na kemi kon. ,
sultue djeri me sod, i pari qi e permende asht P. Lorenci prej San.
ta Croce, provin<;jal i provin<;es shqyptare, i eili ne vjeten 1720 pa
,kurrfare dyshimit nibi vertetsin e tij, keshtu e la me te shkrueme:
«Prooinr;:ja franr;:eskane e Shqgpn{s asht nder Ii: ojetrat e
. Urdhnit, si duket prej ndertimit te kuoendit te Zojes Shen Mer{
ne Lezhe, pertej Drinit, ne ballin e kishes se te cHit gjindet kg
inskripcjon latin, i perkethgem prej nji tjetri, qi asht ne gjuhen gre:<
..qishte.: «Hoc templum Eratrum Minorum aedificatum est anno Db-
,mini 1240,) 7). Shkakun e ketij ndrrimi, pse grise a shkue dam prej
5) Shih De Gubernatis e Fabianich, si sypri.
6) Shih Fr. Virgilius Greiderer. Germdnid Frdnciscana, L. II, T. I, n. 55,
7) Shih De Gubernatis, Lib. IV, f. 414; Fabianich, VIII, f. 337.
- Ky regi.
ster qi ruhet n' arkivin provin<;jal t'onin~ keshtti e bjen tekstualisht. .La Provincia
.de' Minori Osservanti di Albania e delle antiche dell' Ordine, come si scorge dal. ,
! ,)'
..:?
la fondazione de! Convento di S. Maria di Alessio oltre iI fiume Drino, nel~
facciata delia di cui chiesa trovasi questa iscrizione latina tradoltd dd dltrd, che ~.
'.

0' e in greco idioma: Hoc templum Fratrum Minorum redificatum est anno
Domini MCC40.. '

Registri ne fjale bane ket titull. Registro delia Prooincia Osseroante d' Al-
bania 1720 -
In tempo del P. M. R. Loreflzo di sdntd Croce Ministro Pro-
<oinciale l' an no 1720.

HYLLI I
DRITES
 P. JIARIN SllWANI

kohet, a por per arsye tjera, nuk na e <;eke kronisti, qi tashti per.,
mendem, as shkrimtare tjere.
Kisha e kuvendi, edhe pse te djegun disa heresh prej Turkut
e tash se vonit, ne mbarim. te luftes botnore [1918] prej ushtris.
austriake, kane gjHhnji sheje qite qesin nder mend shekullin e XIII..
Noshta \l zgjatem pakes teper ne komentimin e legjendes se
kishes. se Lezhes, por keta e barn per arsyen qi permendem sypri..
Tashti po kaloim ne diftimin historik te te venduemit e te te perha:
punit te Fran<;eskanvet nder vende te ndryshme te Shqypnis, theme
qi kemi marre ketu me zhvillue.
* . *'
Shi n' at kohe kur porsa kishte nise me u pa fryti shpirtnuer, qi
perftohej prej zellit te Fran<;eskanvet e te Domenik~mvet ne Dalmaci
e Boznje, Serbija e Shqypnija e verit nen krahin e njaj grueje verte
kristjane, me ndimen e rregulltarvet te ketyne dy urdhnave te ri niste
I
me u dlire prej erezivet te shiima t' asaj kohe. Ishte kjo nji nder
mesa l' Enrik Dandolo-s, e cila para se te martohe; me Shtjefnin
Zupanin e Madh te Serbis, i a kishte mbushe menden me kethye ne
prehen te kishes katolike. Kjo, tue i pase vdeke pa kohe i shoqi,
grishi me pelqim te kunetvet nji numer te mire Fran<;eskansh e Do.
menikansh. "Me bd Ret hap e shtyni zefli qi diftojshin ata te PflRe,
qi /?ishin ardhun prej Dalmdcijet, e {rytet e medhaja qi ndiete
se perftoheshin neper oeprimtdrt te tyne nder oende Ru!ijtare. 8)«
Keta 'ndodhte rreth vjetvet 1232-1235.
Prej njaj shkrese, qi i detgote Papa Gregori IX rfe vjeten 1236
priorit te Domenikanvet te provin<;es romane, ku thuhet te <;o;tefre-
ten t' Urdhnit te vet inkvizitora ne kryedje<;ezin e Tivarit, mirret vesht
se atje g;indeshin edhe "disa regulltare qi tash DOne Rane shkue
n' ate krahine 9). Se' <;'Urdhnit ishin keta regulltare nuk ndrite kjartas,
por tue kjene se pre; kontekstit te slikreses do te perjashtohen Domeni.
kant, mund te thuhet gadi me siguri se aty asht fjala per Fran<;eskan,
qi si dihet, aso kohp. ishin tue u perpajnue gjithkund neper Ballkan.
Por me te tane veprimtarin qi mundoheshin te zhvillojn pjestaret
e dy Urdhnave te naltpermendun e kujdesit te mbretneshes se per."
shpirtshme, ishte vishtire me vii gjAper fije pre; 9gatrresash se mbrerid.
--- 8)Fabianich,k. II, r. 46.
9) Dr. Ivan Markovic, DURjdnsRo - lJdrsRd metropolijd; Zagreb, Tisak An"-
tuno Scholza, k. VII, f. 98. . Farlati, lllyricum Sdcrum, L. VII, f. 35.
HYLLII
- 68 - DRITES
 '~~
TE VENDUEIJIT E FRAN(:ESKANVET

'shme e te jashtme. Per me yo. per fije dishiplinen kishtare te lanun

qysh kur mbas dore, e me i yo. nji prite te qindrueshme te prishunit
te zakonevet te krishtena lypej nji dore e forte, e kete e gjeti Papa
Inoc;enci IV ne franc;eskanin Gjonin de Plano Carpino, te cilin ne
vjeten 1248 e shenjojte per Selin metropolitane te Tivarit 1°): me de-
lyre te kishte ne ku;des d;erezet e Shqypn{s se veri! e te Serbis,
,e dre;timin e siolla.zenoet te oet qi g;indeshin n' a.ta vise 11)".
Ky Prelat ne za, prej te cHit misjoni franc;eskan kishte fitue fame
12), aq mire i gjegji shpreses, qi vo.ni ne te Papa
n' Orient e ne Tartari
i naltpermendun, tue yo. ne zbatim rrebtsisht ligjet kishtare, tue rru.
dhe guximin e te prapuemve e te kryekecyemve, e tue kethye ne
prehen te kishes erezjarke e skizmatike, sa me vdeken e tij (1252),
kjene zgjedhe per at seli, njani mbas tjetrit, tre sivllazen l' Urdhnit te
tij 13). Aq ne c;mim te madh kje ky nier i ZoUt, sa mbas vdeket me-
ritoi titullin: ni Lum" 14).
Nji veper e tille, e nisun aq bukur prej Prelatit ne fjale e e vi-
jueme prej sivllazenvet te tij, qi kishte per qellim te pertrimit e jetes
kristjane, nuk keqyrej me sy te mire prej disa shpirtzezvet. Isrun asish
<Ii s'lejshin gur pa luejte per te pengue veprimtarin e Franc;eskanvet,
ne Dalmaci e Shqypni. Per te rrudhe guximin e tyne u urdhnojte
ne vjeten 1258 Papa Aleksandri IV kryeipeshkvive te Zar~ e te Ti.
varit l' u dHshin zot Franc;eskanvet ktlI\dra personavet. keso tfore
(a. ma.lignarum incursibus defenda.nt) 1::').

'°) Dr. Ludovicus Thall6czy. Acta et Diplomata res Albaniae mediae aetatis
illustrantia. Vinbobonae MCMXIII, Typis Adolphi Iiolshausen, vol. I, 38, n. 191.
Ketu, ky, me daten 12 Kallnduer 1249. e permendi! ket Prelat ne kalim neper
Raguze, i drejtuem me marre sundimin e kryedje<;:ezit te Tivarit (pro para'ldo
ad archiepiscopatum antiuarensem).
Mbasi ka me na tokue me <;:itue shpesh ket veper te Thall6czy, kemi me e
shenjue me keto germa: AAlb, per me e da prej vepres tjeter. Illyrisch
- Albanische Forschungen (Verlag yon Duncker et Huniblot, Miinchen und
Leipzig 1916) e cila ka me u shenjue si vijon. I. A. Forschungen.
H) Fabianich, k. II, f, 48.
12) F abianich, k. II, f. 48.49.
13) Per me kuptue randsin qi kishte kryeipeshkvija e Tivarit, duhet me pase
-para sysb hapsin e madhe qi kishte, tue kjene sufragane t' alii kryedje<;:ezi, ~ose
.dje<;:ezeve te Serbis, ,edhe dje<;:ezi i Shkodres, i Ulqinit, i Shaslt, i Pullit, i D.ri.,
shUt, i Shurdhahit, i Sapes, i Lezhes, i D~jes, i Balesit e i Pezrendit. -r,
I') Thall6czy, AAlb flet per te ne, ble I, n. 191, 194.198, '200, 207, 2.08..
-IS)Thalloczy,AAlb, v. I. f. 70, n. 244; -
'210 212, 214, 216.222.
Fabianich,k. II, f. 57.
J

HYLLI I
DRITES - 69 -

,i:
.>ii
P. MARIN SIRDANI

Keso kohe historija franc;eskane na registron edhe njl mbretneshe'

tjeter, me emen Helena, si bamirse te madhe l' J,lrdhnit ne Shqypni.
Tue pase kjer1e kjo e martueme me Shtjefen Uroshin I mbretin e
Serbis, mbete e veje, kishte ra gjalle e ngusht, pse, pose sa kujdeseve
qi i kishin ra per krye, do te mjerojte edhe per jeten zhgaterr te dy
te birve, Shtjefen Dragutinit e Urosh Milutinit, te cilet haj pse tokue-
me u gjete shpesh larg syvet te s' ames, haj pse ne perpjekje me
nierez luftare e l' egjer, a qi bajshin ne sedije besimin, u dukshin te
nisun me shkue dam. Mbasi bani c;mos se bashkut me metropolitin
e Tivarit, franc;eskanin Lorene:n prej Ortet, me i ba me ra ne vedi,
por pa dobi, i u drejtue Papes Nikolles IV te nderhijte me auk tori.
tetin e vet. Se sa i pelqejte nji porosi e tille e diftoi ky Pape tue i
dergue pa vonese si legeten dy franc;eskan, <;iprianin prej Tivarit e
Marinin prej Katorrit, me letra perejellse per mbretneshen e per dy
prineat, ku thuhej nder tjera, l' i hatrojshin si nierez te c;uem prej
si me u ndeje per bri te dy prineave: me i mesue, me i keshillue e
me i qortue si mbas nevojet 16). Mbretnesha e prineat i priten me
ndere e poni, e ne pak kohe dy prineat u v(m per fije me gezim Ie
madh te s' ames e te dashamirveI17).
Keshtu vepra franc;eskane shkojte tue marre dita me dite ma te
hapet ne Ballkan, e na i kundrojm te bijt e ketij Urdhni dora doras
me Domenikan te gatshem me i c;ue ne vend me gezim u~dhnat e.
Papvet, pa keqyre vishtirsi: me u mundue per te miren e nierzimit
e te fes, me perhape gjithkahe qytetnin e besimin, e tue fitue simpa.,
tin e te medhejvet e te vogjelvet, te pasunvet e te skamnorvet, me
bashkue ne Vi\the te Zo~it popuj e fise te mbulueme prej territ te pa.
dijes e te gabimit. Prandej Papet, ne sy te gjith kesaj veprimtarije, kiD
shin vii shprese te madhe ne ta, si po diftojm ketu ngjitas.
Me 2 Shtatuer 1254, Papa Inoc;enei IV, i urdhnon provinc;jalit
te franc;eskanve te Kalabris, Gjonit de Aversa, te paraqese per Ipe.
shkev te Krotones [Kalabri}, mdgislrum Nicoldum de Durdchio 18).
16) Te dyja ketq tetra jane te botueme prej Fabianich, VI, f. 98, 99.
17) Fabianich, k. III. f. 6Q-67.
- Fr. Sigismondo da Venezia, BiograFia serda,
fica degli uomini illustri per santi/a., doUrina e dign, i/a. sec. t, f. 91. .
18) Thalloczy, AAlb.; v. I, f. 69, n. 235, keshtu. thote. ,1254, 2 sep..
tembris Anagnice: - Innocentius IV
Calabria Ord. Minorum mandat, ut ,Magistrum
paPa lohanni de Aoersa
Nico/dum de Darachio Ca"
ministro in

mere apostolice cIericum in latina et greca lingua peri/um .Crotnnensi e£cle.

siae in Eptscopum praeliciat. -.

,... 70 - g~~}tJ
 TE VENDUEMT E FRANflESKAIYVET

Ne 1 Marc 1291 Papa Nikolla IV i ep pushteden Mikelit me§

tropolitit te Tivarit te zgjedhe nji Ipeshkev per djeeezin e Shurdha§
hit [Sarda]: me pelqimin e priorit te Domenikanvet e te guardjanit
te Fran<;eskanvet te Raguzes (de consilio et assensu prioris Predid
19)
catorum et gUilrdiani Minorum Fratrum Ordinum Ragusinorum).
Gjithnji i njajti Pape, po n' at vjete, me 11 Qershuer, i urdhnon
te mbiemnuemit metropolit te provoje me keshill (de consilio) te
dy eprorvet qi u <;eker tashti sypri, Meshtarin [emnit Pjeter] te zgje§
dhun per Ipeshkev te Sapes, i eili dje<;ez per vjete e vjete kishte pase
mbete pa bari tue pase kjene prishe e shkretnue vendi prej luftash 2°).
Papa Bonifaci VIII i urdhnojte provin<;jalit te Fran<;eskanv~t te
Slavonis21) me '29 Prill 1'298, te zgidhte dy freten t' Urdhnit te
vet per inkvizitora te zotet me shbi here zit ne krahin,e Serbis, Rashjes,
Dalmacis, Kroacis, Bosnes e Istrjes, si edhe ne kryeipeshkvit e Dursit,
Tivarit, Raguzes, Spalatit e Zares (contra hifreticos, fautores et defen..-
sores eorum exsequantur) 22).
Ket te drejte qi u a dha ky pape Fran<;eskanvet per vendet qi
u permenden sypri, u a perforeojte Papa Gjoni XXII me 1 Korrik
1327 2:1).
Por nuk asht vetero shkashenjuem ketu sypri, qi diftOR kjartas
vjetersin e vepres fran<;eskane ne Shqypni. Te zgjedhunt e shpeshet
te pjestarvet Ie kelij Urdhni per sell ipeshkvnore te ndryshme te Shqyp§
nis qysh ne mjesin e shekullit XIII 24), fama e virtytevet te disa
Friln<;eskanve' shqyptare qysh n' ag .l' Urdhnit '25), deklaratat e Pap§
vet mbi veprat madhshtore te tynl: dokumenta keta, qi s' te lane
me dyshue se vepra fran<;eskane ne Shqypni xuni fill. ne kohet e .
para l' Urdhnit.
19)Thalloczy. AAlb., v. I, f. 153, n. 515.
:!OJI njajti, si sypri, f. 153, n. 515.
2') Provinc;ja e $Iavonis ase e Dalmacis kishte.kater Kustodi. Kustodija e
Raguzes pershini per nji kohe te giate edhe kuvendet e Franc;eskanvet ne Dures,
Ulqin, Shkoder e TivM (Fabia:lich, k. VII, f. 145. - I. A. Forschungen:
1m Jahre 1283 geh6rten ihr~ Missionen in CaUaro, Antibari, Dulcigno
und Durazzo unter die "Custodia Ragusina."
22) Thalloczy, AAlb., v. I, f. 157, n. 530. .Patarenorum (Bogumili)
haeretica laDe, que infecta Bosnia, nunc in Epirum quoque serpere coeperat".
2:J)Thalloczy, AAlb., v; L f. 250, n. 724.
2') Thalloczy; I. A. Forschungen, f, .268 thote. .Zwischen 1240-1370 ent.
nahm die Kurie fast aile albanischen Priilaten diesen zroei Orden".
25) Shih Martyrologium Franciscanum: .Quarto calendas Februarii. I,n ~f1

H\'LLI 1
DR1T!!S 71 -,'

,y,'~~
 .
P. MARIN SlRVANI

Me fole vetem per shekullin e pare te jetes fran<;:eskane, na nje.

him njimbdhete bij te ketij Urdhni te nderuem prej Selis Shejte me dinji.
tet ipeshkvnuer ne Shqypni. Keta Jane: Gjoni de Plano Carpino, krye.
ipeshkev i Tivarit (1248-1252); Gofredi..., kryeipeshkev i Tivarit
(1253-1255); Lorenci prej Ortet, kryeipeshkev i Tivarit (1255-1260);
Pjeter Tiburtini, kryeipeshkev i Tivarit (1260-1276); Bonaventu.
ra, ipeshkev i Arbnit (1273...); Martini... kryeipzshkev i Tivarit
(1304...); Antoni de Baosoni, kryeipeshkev i Dursit (1305...); An.
drea 1..., kryeipeshkev i Tivarit (1307...); Martini..., ipeshkev i Arbnit
(1304...); Federik Germani, kryeipeshkev i Shkupit (1317...); Fran<;:e.
sku... ipeshkev i Vlones (1319...) 26).
Historjakete Urdhnit fran<;:eskan:Wadding, Gonzaga, De Guberna.
tis, Civezza, Fabianich, Holzapfel elj. Jane te gjithe te mendimit, se
Fran<;:eskanl xun vend ne Stqypni q)'sh ne koMt e para t' Urdbnit. Ky
i mbrami, Holzapfel, thote se "se pa.kul p giindshin ketu ne vielen
1240. 27).
Vertc, kurse te dihet me siguri se aso kohe u gjindshin Fran.
c;eskant gjithkund rrokull Shqypnis, due me thane ne Dalmaci, ne
Bosne, ne Serbi, ne Bullgari, ne Greqi e djeri ne Rumeni, e lue me.
ndue edhe afersin me Itali, edhe mos I' ishte kurrnji prove Ijcler hi.
storike nuk kishte me kjene arsye me dyshue se kela edhe ne vendin
l' one do Ie gjindeshin aso kohe.

Delmatia, Beati Jvlichaetis Albanensis, vitae austeritate et prodigiis spectabilis".

.Septimo calendas Ianuarii; Berberiae in Dalmatia, Beati Andreae Albanensis
Confessoris, culus sanctitatem quamplurima post mortem miracula declarant".
.Idlbus August!. Tragurii In Dalmatia, Beil/i Joannis a Bucca (A1bancnsis) Con.
fessoris, vitae austeritate ac miracutorum gratia illustris'. Declmo quarto katen.
das Junii. Uriae, in Apulia, beati Francisci Dirrilchini L.aicl et Confessoris, qui
mira abstinentia et signis inclitus fuit.
..) Per keto ipeshkvlj shlf.Schematismus almae Prooinciae Missionilriile AI.
hilniile 1908, £. 21, pose Bonaventures, Ipeshkvit t' Arbenit, e Fran<;:eskut ipe.
~hkvit te Vlones te citet nuk i <;:eke faret. Keta i perm£nde Thallbczy (AAtb.)
te parln, v. I, f. 87, n. 301; e te dytin, v. I. 194, n. 644. Ky shkrimti!r ka edhe
ndonji ndryshlm me Schemiltismus. Mbas tij Pjeter Tiburtini kje ipeshkev I
Shurdhahit e jo kryeipeshkev I Tivarit (v. I, £. 72. n. 249) e Martinin, kryeipe.
shkev te Tivarit e quen Marin (v. I, £. 163, n. 533, 534). '
27) .MinorittE primum in Albilniil et Jvlontenegro tilborilsse oideli/ur;
inoeniuntur saltem ibi iam an no !SUO'. Kap. IV, ~ 49, £. 218.

- 72 - ~~rfH
 ~-~~~
7'£ VENDUE1H7' E /lRANf)ESKANVE7'

* *
Prej vrimevet te tregueme sypri verte se provohet kjena e Fran-
<;eskanvet ne Shqypni qysh ne kohen e pare l' Urdhn~t, por nuk ndrite
aq kjartas te venduemt e tyne ne dhen fone. Duket se per do kohe,
si ne disa vise tjera ngjeti, Fra<;eskant, ku ma shum e ku ma pak,
edhe ne Shqypni, banuen nder shpija private te Ishueme prej bamir-
savet, e mandej, tue pa nevojet e vendit, e tue vii n' oroe shpresen
qi populli shqyptar shkojte tue shtue ndaj ta, u dhan, ne rrymen e
vjetvet, me u kUjdese neper bamirsa per me .ndertue kuvende e kisha
per vedi. Na bahet me thane keshtu, :pse edhe ne nji kohe qi i
shofim Fran<;eskant tue u rreke me pertri jet en shoqnore ne Shqypni,
nuk permenden klind si komunitet.
Ma i vjetri dokument qi asht diktue djeri me sod asht ai i vjetes
1283, kli ne nji legat permenden banimet e Fran<;eskanvet ne Katorr,
Tivar, Ulqin e Durr~s: .Desa. uxor condam Tollisclaui de Pra-
couizio... cuilibel loco frat:Jm Minorum custodie Ragusine videlicet
Catari, Antibari, Ulcinii et Dyrachii, hvperpera tria legal 28)".
Gjithnji ne nji testamend me date 18 Kallenduer 1284 due me
thane nji vjete mbas, permenden banimct e Fran<;eskanvet te <;ekuna
sypri, e per setcilin banim 1idhen ka pese perpera (perperi quinque
pro quolibet loco) 2g)."
Me kaq vertetohet historikisht se vjetin 1283-1284, Fran<;eskant
ishin te venduem ne Katorr, Tivar, Ulqin e Dures.
Pak vjet mbrapa, 1288, Helena, mbretnesha e Serbis, te cHen e
kemi <;eke edhe parandej, se bashkut me te motren, Marin de Chau,
ndertuen per Fran<;eskan kishen e kuvendin e Shen Meris ne Shkoder
e kuvendin e Shen Markut n' Ulqin: "Helena, Regina Serbiae (una
cum sorore sua Maria de Chau) templum et coenobium S. Mariae
in urbe Scodrensi et .lovfonaslerium S. Marci de Dulcinio a se ex"
structa fralribus ordinis S. Francisci ab Observantia nuncupatis
habitanaa et possidenda lr.a.dit 3°)."
Prej njaj kodi qi ruehet ne Katorr dishmohet se njikohsisht me
-dy kuvendet e naltpermenduna kjene ndertue edhe nji kuvend pe
Katorr e nji ne Tivar: .Factum fuit anno 1288 monaslerium San"
."'.
ctae Mariae in Scutari, et monasterium Sancti Francisci de An"
.~
2') Thaltbczy, AAtb, v. I, f. 144, n. 479. ~..
291I njajti, si sypri, ne note.
3°) I njajti, si sypri, f. 151, n. 509.

- HYLLI I
- 73 -
DRITES.

~
:1
P. MARIN SIRVA1YI

/ibaro, et monasterium Sancti Francisci de Cathr1ro, et mona",.

sterium Sanctae Mariae de Dulcigno. per Dominc1ln Mariam de
domo Chiutiz cJe Fr(2ncia, Reginam de Zenta, hoc est Mflssiae
inferioris in partibus Albaniae. Quae regina iacet sepulta in templo
S. Mariae (al. S. MarcO de Dulcigno coram altare maiore sub
paoimento cum Anselmo eius !ilia :U)."
Sa per kuvendin e Tivadt ne vepren e Mauro Orbinit (Stoda
degli Slavi), gieim keto liale: .Helena Regina extrui iussft in subur.
bio Antibari, Coenobiwn sancti Francisci,:et rebus omnibus neces.
sariis ins/ruc/um Fratribus Franciscanis donaoi!".
Ndertimin e ketyne kuvendeve kush i a peshtete Helenes se shoqes
se Shtjefen Uroshit I (1280-1307), kush se motres se sai, Maris de.
Chau, e cila per shum viet ietoi n' Ulqin, e aty vdiq e u vorrue 32).
Keto kuvende vijojn me u permende shpesh nder akte dieri sa
ato vende pushtohen prej Turkut. Per kuvende tjera te ndertueme
ne mbrendmel1i (intern) te Shqypnis dijm fort pak. Shkrimtaret e her.
shem permendin vepren franc;:eskane ne mbrendmeni te Shqypnis,
por nuk <;ekin, pose kuvendit te Lezhes 3a), kurrnji kuvend tjeter n' at
krah. Thone ve<; se kuvendet e naltpermenduna shkuen qysh se xfm
fill e djeri ne vjeten 1402 me Kustodin e Raguzes aI), e atehere u
ngrehen Kustodi ne vedi me cmen «Custodia Dvrr1china», ne sa
kuvendet e ndertueme ne mbrendmeni trajtuen nii provin<;e te pa-
mvarshme te quejtun «Prooincia Macedoni(£" a:,), me Ie ciIlen u bash.
kuen edhe ato Ie Kustodis se Dursit ne vjetlln 1484. Se kur kiene
da prej Provinc;:es se Romanis a te Greqis me te cillen shkuen n' e
pare e ba Provin~'e ne vedi nuk dihet me siguri. Dihet vec;: se me

--~---
"') Tha116czy, AAlb., v. I, f. 151, n. 509 ne note.
:12) }'1bas Thall6czy.1 AAlb; mllnd te jct qi ne kohe ma Ie vona, lue pase
para sysh vorrin e Maris e Ie birvel, pastarel i a peshleten asaj nderlimin e
kishvel, per Ie cHal noshla e perkrahi te molren Helenen. Per kel Ie' mbramen
s' ka dyshim se bani shume vepra Ie pershpirlshme. (Helendm regindm uxorem
StephalJi Uros I... donationes pias fecisse quam plurime salis aperte con-
sliit). Nji nder keto ndertesa asht edhe kisha e Shirqit ne breg Ie Buenes,. madh.
niia e sO:; cHes kundrohet edhe sod, e ka ne perkujtim nji inskripejon lle battl
mbi dere, me daten 12~.
:13) Greiderer, lib. II. T. I. n. 55.
:w; Thallbczy, ..1.1/6., v. II, f. 215, n. 280; I. ,to Forschungen. Kundrg edhe
tegalat qi i .;ekem sypri ne faqen 712
-. "61 Gonzaga, f. 6230624.

- 74 - ~nieJ
 TE YEXDUEMT E FRAN(:ESKANVET

pushtimin turk, tue pase mbete vetem pese kuvende ne kambe, kjo
Provin<;e shendrrohej ne Kustodi (custodia Albaniae) 36).
Kishim me thane se arsyeja perse per kuvende bregdetore Jane
ruejt mjaft perkujtime te shkrueme, ne sa per alo te mbrendmenis jo,
asht pse ato paten marrdhanje ma te shpeshta me te huej e pse bane
pkse per ma se nji shckul1 me Kustodin e Raguz~s: per kundra, ato
. te mbrendmenis, tuj mos pase aq te perpjekun me te huej e te pa:
mvarshme, me ardhje te Turkut arkivat privat e shtetnore u shduken
e me to edhe perkujtimi i atyne kohve. E verleta asht se sa per do.
kumenla qi kane mbete ne vendin t' one edhe alo kishin mbete ne
terr si kuvendet tjera.
Pernji qi Fran<;eskant kishin ngule ne toke shqyptare, numri i
tyne shkoi tue u shtue perhere ma teper, aq sa, jo vetem kuvendet.
e Shqypnis, por edhe ato te Dalmacis e te Puljes ish in mbushe me
Fran<;eskan shqyptare. Dr. M. Sufflay, ne nFor$chungen", tue fole
per Raguze, thote sc <;eprej vjetes 1340 ishte mbushe me meshtare e
rregulltare Domenikan e Fran<;eskan shqyptare 37).
Sa per me mujte me rreshtue emJ?at e te gjitha kuvendevet fran:
<;eskane, qi ne rryme te kohvet u mkamben anekand neper Shqypni,
na po i peshtetemi ma te vjetrit dokument, qi flet mbi to drejt per
se drejti, e ky asht "Registri prooim;:jdr i Lezhes", pershkrue mbas.
rendit te ndolljevet, ne vjeten 1720 prej P. Lorencit Maria prej Santa
Croce 38), ne te cHin n:gister na i gjejm emnat e kuvendevet rreshtue
keso dore:
:16) I njajli, si sypri.
:17) Tha116czy, I. A. Forschungen. I, f. 266
:18)Ky register ruhet n' arkivin provincjar
t' onin.
Mbasi djeri ne sad, per shka dijm na, nuk asht botue krejtsisht ky
shenjim;;i gjindet n' origjinal, po na duket me udhe me e botue ad littcram.
.In tempi pili felici fu anche anche el1a pili fertile di Conventi, ma dopo la fatale
morte del valorosissimo, ed invittissimo Principe Giorgio Castriotto detto Schander..
bech, cadute queste Province in mana de' Principi Ottomani, rimase la maggiore
e miglior parte de' Conventi destrutta, abbruciata, e' abbandonata da'.Religiosi
per sottrarsi dal1e insoffribili furibonde persecusioni de' nuovi Conquistatori. Tut.
tavia anco sotto iI presente Dominio ne' tempi a noi non tanto lontani fu pili
numerosa di Conven.ti, di qu.e!1o si trova presentemente, come potra osservarsi
da!1a serie che,ho troodto, e che qui sollo si trdscr(oe, affjnche s' abbia :loti.
zia de' Conventi, che prima che Ie presenli calamita inondassero pili valida mente
'il Paese, erano da' nostri Religiosi tenuli; e doppo si pone Ia nota de' soli quat.
tro, che presentemente so no in piedi, e che attuaImente vengono da' Religiosi.
abitatj.
'

~~tfk~ - 75 -

J'
,P, MARIN SlRDANI

I. Lezhe, Zoja Nuncjate* 39)

2. Vel, Te Shelbuernt
3. Rubig, Te She1buernt*
4. Kurbij, Shena Prendja*
5. La<;i-Sebaste, Zoja Nuncjate
6. Priske, Shen Andreu
7. Troshan, Te Lernt e Zojes* .
.
8. Ka<;imir,Shen Merija
9. Bisht-Muzhe1 (Capo Rodoni), Te ng;itunt e Zojes*
10. Dures, Shen Meri;a e Eng;e;vet
11. Krue, Shen Merija
- --
.Chi vorra aver ph) dislinta nolizia di tutti g1i Convent! .:he,appa.tengono
a questa Provincia prima dell' invastone, come di quelli parimente, eh' e con.
venuto abbandonare dopo essersi tenutl aneo in tempo del presente Governo,
sara necessario ricorra aile Croniche. ed Annali antichi dell' Ordine, 0 agli ar.
chivi di Roma, non aV'endo io potuto trovare di cia qua alcuna precisa notizia
non ostante Ie moUe diligenze da me con tutta atlenzion praticate, forse perche
Ie scrttture antiche della Provincia saran no state dtsperse ne' varj e divers! sac.
cheggi, ai quail piu volte hanno dovuto soceombere gli:nostri com batt uti Conventi.
Serie de' Conventi che per qualche tempo anco doppo l'lnvasione de.
91' Ottomani si sono tenuti In questa Osservante Provincia di Albania.
Alessio, S. Maria, la Nativita (1); Veglia, S. Salvatore; Rubigo, S. Salvatorej
Corbino, S Veneranda; Sebaste, S. Maria, ta Nunclata; Prisca, S. Andrea; Tro.
sciani, S. :\'Iaria; Caceinari, S. Maria; Capo Rodoni, S. Maria; I' Assunta; Durazzo,
S. Maria degli Angeli; Croia, S. Maria; Dulcigno, S. Giovanni; Nderfandena,
S. Maria, la Nativtta; Brosca, S. Lucia; Scuttari, S, Maria; Cheraba, S. Salvatorej
Antivari, S.. ; Bretesta, S. Salvatore; Sopra l\lacedonia, S. Martino; Miridlta, S.
Alessandro; Calametti, S. Eufemia.'
. I soprascritti Conventi alcuni sono in piedi, de' qua1i cinque tenutl anco
al presente da' nostri Reiigiosi; ed a1cuni altri tenuti da diversl Sigrt. Paroci'
del Clero secolare, e due servono di Residenza ai due Monsigri. l1!umi Prelati
essendo gii rimanenti, 0 affatto destrutti, 0 almeno desertl. GII cingue ehe sono
al presente in potere de' Frati sono g1l seguentl, cioe. Alessio, S. Maria; Rubigo
5. Salvatore; Sebaste, S. Maria; Capo Radoni, S. Maria; Trosciani, S. Maria.'
.Altri de' Conventi anlichi di questa Provincia de' qua1l ha ricavata con
qua1che stento la ;notizia II F. M Michelang. 0 dt Masnaga nel varij giri.
da lui fattL.. Albania. Sapa, S. Michele; Bri!!. S. Pellegrtno; Derv~di. S. Maria;
Mreti, S. Maria villa abitata ora da Turchi vicino a Crola; Malaghll, S. Barbara.
sopra Elbassano; Scuteer S... sopra Tirana, ove erano molti. ullvi fruttiferi...
,Nella Macedonia detta ora MaUa vi erano 12 Conventi, e.se si faranno
.altre diligenze, si faranno anche altre scuoperte.'
39) Hyllzi sMnjon se gjithnji u shifen trojet te ~uejtuna. ku md mire e ku
IDd keq.

- 76 - HYLLI I
DRITES
 -.~;~

TE VENDUEMT E FRANf)ESKANVET

12. Ulqin, Shen Gjoni

13. Nderfande, Te Lemt e Zojes
14. Broske Shen Lu<;ija
15. Shkoder, Shen Merija
16. Krrabe, Te Shelbuemt
17. Tivar, Shen Andou
18. Breteste (7), Te She1buemt
19. Martanesh (Macedonia), Shen Martini
20. Mirdite (Orosh), Shen Lleshdri*
21. Kallmet, Shen Mija (Eufemia)*
22. Nenshat (Sape), Shen Mehilli*
23. Bri, Shen Pe1egrini
24. bervend, Shen Merija*
25. Mtet (katund ne rrethe te Krues), Shen Merija
26. Malagi (ne rrethe l' Elbasanit), Shen Barbulla
27. Suteri, She N. N.
Pose ketyne, thote registri qi permendem, se kjen edhe shum ku'-
vende tjera, por qi Jane qite ne harrese prej kohet.
Neper vepra te ndryshme shkrimtaresh tjere ndeshemi prap ne
disa emna kuvendesh, te cilat registri i Lezhes nuk i ka, e jane:
28. Bogoniani (Bokjani), Shen Barbulla
29. Dures, Shen Kolli
30. Belleniani (Blaje 7), Shen Illija
31., Binet (7), Shen Merija
32. Tamade (ne krahine l' Elbasanit), Shen Marku
33. Gjonem (Kurbi), Shen Gjoni
34. Kavagne (Kavaje 7), Shen Klara
35. Oher, Shen Gjergji
36. Preveze, Shen Merija e Hirevet
37. Meme1i (Mamli), Shen Pjetri 4°).
Numer pernjimend i madh i kuvendevet te Fran<;eskanvet ne
Shqypni e qi na paraqet fort <;iltas, se sa i madh do te ket kjene
veprimi i tyne n' at kohe te lume, e sa e madhe shpresa e popullit
shqyptar ndaj ta.
Nji gja qi bjen ne sy per kah numri i ketyne kuvendeve asht

4°) Ket kuve!\d ne.Memelij", Gonzaga, f. 624. e njehe nller pese kuvende
qi u kishin mbete Franc;:eskanve ne Shqypni ne vjeten 1592..

~~~tJ~ - 77 -
1'. J/AIILY SlIlDANI

pajtori i tyne, i cHi nuk ndrite perhere i njajte. Ky nderlikim ndolli'

kishim me thane, apse ne rryme te vjetvet i u ndrrue me te vertete
pajtori, a por perse te quejtun prej popuUit me emen te shejtit qi ki.
shin ma ne devocjon, ashtu gabimisht u shenjuen prej kronistavet: Thomi
keshtu pse per ndryshej numri i kuvendevet kishte me u shtue, pa
dyshim, perte) se ka gjasen. Me keta s' duem me thane se nuk mu).
ten me pase ne ndonji qander edhe ma se n)i kuvend Fran<;eskant. Ne
Tivar c ne DUfl'eS, po e. xamz, mund te thuhet gadi me siguri se keta
paten me te vertete ka dy kuvende. Ne Tivar, mbas Kodit te Kato.
rrit e Mauro Orbinit, si e kemi <;eke edhc perpara, paten Fran<;es.
kant kuvendin e Shen Fram;eskut qysh ne vjeten 1288 (mondslerium
S. FranciscO; mjesa Wadding (Annales Ord. Frat. Min.) ne vjeten
1399 (T. IX, n. 38), 1453 (T. XII. n. 47), 1577 (T. XI, 29) na permende
kuvendin e Shen KoHit (convpntus S. Nicolai) e ashtu e quen edhe
Papa Gregori XII, po n'at vjete, ne nji leter qi i dfrgojte Guardianit
l' atij kuvendil1). Per vendin e keU) kuvendi, du~ me thane se ishte
jashta murevet te qytctit, c dishmon cdhe Thall6czy (domlls S. Ni.
colai extra muros civitatis Antibdrensis ordinis fralrum Minorum).
Sa per Dures dihet me siguri sc Fran<;eskant paten mbrenda qytetit
.Coenobium S. Mariae AngelorumK'2) e nji tjcter, (Coenobiurn S.
rrancisci) 4;1)ne maje te n)a) kodre'l). Ne n)anin keso kuvendesh rue.
he) statuti i ati) qyteti (capitula triginta quinqne slalulorum SUO"
.
rum reperla apud fratres s. Francisci) I".
"Mungesa e klerit te vendit ne Raguze, ne shckullin XIV. e XV.,
thote Jire:ek 46), t1 plotsue me priften e rregulltare te Shqypnis se
--
H' Fabianich, k. XII. f. 257.
.12\Orbis Seraphicus, I, II, f. .}13.
") Tha1l6czy, AAtb. v. II. f. 171, n.275.
") Mbi keto kuvcnde keshtu shprchct Fabianich ;k. XII, f. 270). ,If con-
Dento di Durazzo eretto sopra uno di que' deliziosi poggi che aUa dttd lanno
meraDigliosa corona, tenuto per santuario e rifugio de naoigatori... /' aUro
dentro le mura di questa dttd dai primordi del serdlico istituto; queUo di
Autioari, che ramentaDa le pie opere di Elena de Valois: conoenti pili che
proDindali rdgguardeooli neU' orbe cattolico.'
.~) Tha1l6czy, AAlb, v, II. f. 171, n. 610. I njajli ne I. A. forS"hungen, I,
f.280, keshtu thote. .In Durdzzo rourde 1398 das stddtische Origindstatut bel
den Franzlskaner \apud fratrcs S. FranciscO bervahrt'. .
46) ,In Ragusa roird 1m XIV und XV. Jailril. sogar ein .Wangel elnhei-
mischen Klerikern bemerkbar; it: Kl6stern und Kirchen begegnen roir deshaib

- 78 - HYLLI I
DRIT£S
 1'E YENDUEM1'E FRAN(:E8KA1\TE1'

Verit"; e Dr. M.' Sufflay 47) shton e thoH~: "Ne vjeten e murtajes qi
~ekem, n~ te cHen na gjejm gjith ata mesh tare shqyptare ne Raguze,
edhe kuvendet e ketij qyteti Jane mbushe me rregu11tariO shqyptare.
-Guardjani si edhe Kustodi i Frenc;eskanvet ishin atehere Shkodrane,
e priori i Domenikanvet ishte Ulqinak." - Ne vjeten 1385 Provinc;jal
i Franc;eskajvet te Slavonis kje nji shqyptar: «Fraire Minore de
Durilcio 'sac. lheol. mag .'~ 48).
Edhe nji gja tjeter don vu oroe. Per keto kuvende, jo vec; se
nuk dihet koha e ndertimit, pose te pakvet qi kemi tregue sypri, por
as koha qi i bane per vedi (te vetat) Franc;eskant e per sa kohe i ba.
nuen. Sigurisht se disa' nder to, po exam Rrubigun, Oros-hin, Bokja.
nin, Nderfandin e Kurbinin e paten para tyne Benediktint. Kuvendin
ne Bisht.Muzhel (Capo Rodoni), qi e, gjejm ne vjeten 13'24 te ku.
shtuem Shen Anastazjes, noshta ai qi ne vjeten 1418 na paraqitet
me emen Shen Meri 49), ne vjeten 1488 u kje 1shue Franc;eskanvet 5°).
Ketij kuvendi gjithnji i shifen trojet, e kisha asht ne kambe, por e
vojtun keq, e njoftun prej vendasvet me emen «Kishil e Shen
Andoul» po qi mund te njehet, si e dishmon e.dhe Tha116czy, nji nder
perm end ore ma fe bukura te kohvet te mjesme ne Shqypni 51).
Por kohe te vishtira ishin kahe gatoheshin per Provinc;en fran.
~eskane shqyptare, qi aso kohe ishte gjithaq ne lu1zim. Mbasi c;eta
barbare turke ishin derdhe neper Shqypni, edhe Domenikant, si para.
ndej paten ba Benediktinet e Utdhnat tjere, due1en prej Shqypnijet,
e atehere Franc;eskant u qandruen kudo nder vende ku te krishtenet
mujshin me marre fryme. "Frilnr;:eskilnl kjen illil, thot1>Tha116czy, qi
mbils pushtimi! lurk mueren ne dore filmuml e lshueme e ku-
vendel e Benediktinvel mbele shkrel; qindruen, roje e slrukun
prej Nordi! Ie Shqvpn{s, edhe kur per kel vend Europa nuk

zahlreichen Priestern und Monchen aus den kathofischen Nordatbanien.'

(AAlb, D. I. f. 199, n. 659).
47) .In dem erroiihnten Pest jahre, roo roir so Diele albanische Priester
in Ragusa antreffen, sind auch schon a[[e ragusinischen Kloster Don alba-
nischen Monchcn besetzt. Der Guardian und auch der Kustos des Minorilen.
Hosters roaren damals SClltariner, der Prior des Domenikanerklosters ein
Dulcignote' (J. A. Forschungen, f. 266).
08) "
Shih Ie perkoh. franc;. .Luce e amore& 1911, anno VIII, n. 7.8, f. 425.
09J Tha116czy, AAlb. v. J. f. 207, n. 694.
5°) Theiner, Monumenta SlaDorum. 1, 524.
51) Tha116czy, I. A. Forschungen, f. 281. '7:
.'t

~kHH - 79
P. MARIS SIRDANI

diftojte mft Rurrnii interese, e /wr pushtimi turk Mjte r;:emosper-

te zhgatrrue r;:edo shej kristjanizmil, e mbajten djeri ne dile fiF
sod/! gjall Fen katolike .52). S' asht goje qi mund te diftoje se sa u
ra me baret e me pesue per hater te fes e te nierzimit ketyne fato.
save te Krishtit ne kohen e gjate te zotnimit turk. Sa gjaKu u derdh,
sa kisha u rrenue, sa kuvendi u shkrumue e sa mundi e djersa shkuen
kat.
Me gjithketa, si nder shekuj te pare te krishtenimit, keshtu edhe
ne Shqypni salvimet e Turqvet nuk kjene te gjitha njinji per kahe
furija. Fran<;eskant, qi e kishin aq per zemer fatin e popullit e qi <;a.
shtjen e tij e kishin ba krejt te veten, te. debuem ne njane ane, dil.
shin ne nji tjeter, a par, veshe me petka te popullit, shiheshin here
ne nji vend, here ne nji tjeter ne mjes te popullit, djcri nder burgje,
a par tretshin neper male e shpella, per me nguzhllue e me forcue
ne fe sa e sa l' aratisun, tue prite atje t' ulej nji grime stuhija per me
ardhe mandef e me u mbledhe nder kuvende te shkueme dam, te cilat
i mirojshin sa me thane prej skamit qi i kishte rrethue. Prej kendej
perhapeshin gjithkahe, e me munde e me krye ne gershane ushtro.
heshin n' apostu11im, neper te ci1lin ata ishin 1idhc me i bA ball apo.
stazis qi shkojte tue marre perhere e ma haptas. Qysh ne kohen e
Generalit P. Fran<;esk Gonzaga (1585) atyne u kishte dale me mka.
mbe pese kuvende, ku mb1idheshin se bashkut katerdhete freten. Keto
kuvende kjene: ai i La<;it(Sebaste), ai i Lezhes, ai i Rrubigut, ai i
Mam1it e ai i Bisht-Muzh1it (Capo.Rodoni) [':1).
Par njt Provin<;e e vertete nuk ishte mil: e ndolli, si thote Ge.
nerali i Urdhnit qi permendem sypri; se kjo Provin<;e ne za te she.
ndrrohej ne Kustodi (Minoritica Macedoniensis Prooincia tanta
dignilate tantoque honore excidens, in Custodia redigeretur)j par
ne kujtim te madhnis se perparshme kje lane nen drejtim e suo
ndim te vete Generalit (in praeterilae dignilatis memoria) 54).
Mbas disa vjetesh, me gjith te zezat qi u tokoi me psue f.ran<;e.
skanvet prej Turkut, bAne si bAne e mberrijten me mkambe edhe
kater kuvende tjera, e atehere, ne Kapitullin General te bArn ne Na.
pull ne vjeten 1592 u.pa Kustodija e Shqypnis, bA rishtas Provin<;e
~2) Gonzaga, De origine Sdraphicde
.
religionis Frdnciscdnde, Venetiis, 1603-
f. 624.
~3) I njajti,. si sypri.
") I njajti si sypri.

- 80 - ~~:tJJ
 ."".''''"

TE VENDUEJt1. E FRANCESTt'ANVET

(ex Custodia Prooincia proclamatur, cum omnibus ;uribus ac

prioilegiis quibus antea gaudebat). 55) Kater kuvendet e reja kjene
mkambe ne Vel, ne Mirdite (Orosh), ne Qafe Krrabe e ne Kurbij 56).
rmzot Marin Biei, ne relacjonin qi i paraqitete Papes Palit V ne
vjeten 1610, mbi viziten apostolike qi kishte bA ne Shqypni, keshtu
shkruen per vepren qi zhviUojshin aso kohe Franc;eskant:"... lashti
ala pelk priften qi jane, nuk kursehen me sherbye sa ku mu"
nden, sidomos me ndihmen e fretenoet Obseroant qi kane ne
Shqypnf n;imbedhete kuoende, nder te dlat nuk do te ;en mfI
se tetedhete frelenj e nder ta ;ane disa, qi kane bfI kendimet
n'lta/{, Prooinr;;al i Ie dloet ishte Fr. G;on Koled pre; Krue;e,
nierri i mendshem e i di;shem. E kela Ie oetmlt qi me predke e
me shembull shko;n d;eri ku mund te mberri;n, lue u ardhe rreth
neoojoet, tue ndreqe ngatrresa, tue u bfI biLlI shrregullimeoet e
lue mba;te g;till fen...") 57).
Por me gjith ket veprimtari te Priftenvet e te Franc;eskanvet ve.
ndas, ndiehej per se forti mungesa e klerit, pse nuk mberrijshin kurr.
sesi me u gjete ndime besimtarvet ne nevoje te shpirtit e te korpit
ne nji vend aq te hapet. Populli ku prej padijet, ku prej ngushticet
e ku prej intereset po mirrshin besimin e shtetit me shumice. Per me
i bA ball ketij rreziku, Kongregacjoni de Propaganda Fide u kujdes
me dergue Priften e Freten te huej misjonare.
De Gubernatis difton se c;me vJeten 1634 paten nise Misjonare
Franc;eskan te jashtem me hi ne Shqypni, tue zgiedhe per lame te '
veprimit te vet apostolik sidomos malet e nalta te Shqypnis se Nordit 58).
Mbe nji statistike te pergjithte te katolic;izmit, qi i paraqitete
Papes Inoc;encit XI D. Urban Cerri sekretar i Kongregacjonit te Propa.
gandes ne vjeten 1677, keshtu £let mbi c;ashtjen ne fjale: "Kongregd"
cjoni ka shperdti n' ato famulli shum meshlare shekullare me
pushtet misjontir e me ndima pero;elore. Ka themelue edhe nil
Mis;on fretensh Riformat, qi n;ehe dymbedhele meshtare, shperdti
nder ato oise, per me mbarshtrlle sakramendel atvne te krish"
---- 55)
I njajti. si sypri.
5<:)Starine .Jugoslavenska Akadernija Znanosti i urnjetnosti, Knijga XX. u
Zagrebu 1888, f. 50.
57)Orbis Seraphicus, His/oria de /ribus Ordinibus, a Seraphico Pa/ri-
archa Francisco (nstitutis, per Fra/rem Dominicum de Guber"natis. Edit. ad
Claras Aquas, Typ. Colleg. S. Bonaventurae, 1886. TOm. II, Lib. IV, f. 414.
58) Orbis Seraphicus. Lib. IV, f. 414

HYLLI I
5. - XVI, 1.2 (165.166) DRITES - 81 - ~.
"".~,
,.'
:"~'"
 P. MAlliN SIRDANI

tenoe te shkrete, e pose ketvne Mis;onilroe qi mOilren dre;t per

se dre;ti pre; Kongregilc;onit, ;ane te shperdcim ne tr{ Kuoende
Eretent Obseroilnt me nji Prooinc;ilI59).
Ma vone Misjonaret franc;:eskan e zgjanuen rrethiR e veprimit te
vet edhe ne Kosove e ne Mac;:edoni e trajtuen kater Prefektura Apo~
stolike, qi Jane: e Pultit, e Kilstriltit, e SerMs (Kosoves) e e Milge--
don{s.
a) Prefekturil e Pultit pershijte mbare djec;:ezin qi njihet me ket
emen e kishte aso kohe keto qandra veprimi: Shale, Shosh, Toplane,
Dushman, Plan, Nikaj e Mertur.
b) Prefekturil e Kilstriltit thirrej njajo e cila pershite pjesen ma.
lore te Shkodres, due me thane: Kastrat, Rapshe, Traboine, Bajze,
Grude, Selce e V ukel.
c) Prefekturil e Milr;:edon{s :;htrihej n' arkidjec;:ezin e Durrsit, e
kishte tri qandra veprimi: Lure, Baz e Pishkash. Kishte prap, po
n' at arkidjec;:ez, famullit e Janines e te Prevezes, e ne djec;:ez te Lezhes
nji hospic ne Pedhane (Basana e moc;:me).
d) Prefekturil e SerMs ase e Kosoves n' arkidjec;:ez te Shkupit
kishte famullin e Zymbit e shejtnoren e Shen Andout te Padoves ne
Gjakove.
Ne vjeten 1832, me supresjonin e Provinces shqyptare, ketyne
Prefekturave ju u shtue edhe ajo e Epirit, e perbame me freten te
quejtun . Obseroilnt". Kjo Prefekture persh,ijte keto famulli: Bize e
,
Lac;: n' arkidjec;:ez te Durrsitj Lesh e hospicin e Rrubigut, ne djec;:ez te
Lezhes, e Troshanin, ne djec;:ezin e Zadrimes. Ne vjeten 1895 kje lidhe
me ket Prefekture famullija e Pejes, me pesdhete e dy katunde, n'ar.
kidjec;:ez te Shkupit. Keshtu, shi n' at vjete i shtoheshin kater famulli
tjera, nder male te djec;:ezit te Sapes, due me thane: Iballja, Berisha,
Fjerza e Dardha. Nji yjete mbrapa bashkohej me ket Prefekture edhe
famullija e Gomsiqes, n'Abacin e Mirdites. Do dijte, se c;:eme 1861
.
Fretent Misjonare 'Riformat paten nji hospic qandruer ne Gj uhadol,
Shkoder, e nji tjeter po ne ket qytet, te Arra e Madhe, c;:me 1887
Fretent Observant 60).
59)Orbis Seraphicus. Lib. IV, f. 414 ne note.
60) Ne Prefekturen e Pultit kjen shtue ma vone edhe famullit e Pal<;:it,e
Rajes, e Prekalit e Currajvet. Keshtu edhe ne Prefekturen e Serbis, ase'"'te Ko.
so:ves, famullit SlIokuqan e Gllogjan, e n'at te Kastratit e te Vuksanlekajvet.
Ne mungese te klerit shekullar Fran<;:eskanti sherbyen perkohsisht ma se
shumtes famulli te Shqypnis e te Malit te Zi.

- 82 - ~~ffJ~
 DOKUMENT.4 HISTORIJE

. Keta te dam te Misjonit franc;eskan ne Shqypni ne pese Prefek..

tura Apostolike ngiati djeri ne vjeten 1898 kur bashkohej ky Misjon
nen nii Komisar te Pergjithet "Prooincidlis dd instdrK, Ne vjeten
1909 mkambej rishtas Provinc;ja Franc;eskane e Shqypnis e ashtu
:Misjoni mirrte nji organizim te ri.
Kjo asht, per se shkurti, historija e te venduemit e e te perhapunit
te Franc;eskanvet neper vende te ndryshme te Shqypnis per tegiate
te sa shekujve, te cilet, Dr. A. Huda1 ne vepren e vet »Die Serbisch..
Orthodoxe Ndtiondlkirche" (Graz, 19O,?) i quen «pionieret e kd..
. to lit;:Jzmit» .
P. Marin Sirdani, O. F. M.

Dokumenta historije.
Lek Dukagjini I. u shkruen Raguzinve.

01) Leke Dukagin i PavIa brat mu vlasteIom(i) c(e)st(e)no-

1ja grab Dubrovnika pisu vera vi moja i moga brat gr1)et slobo
1)no po moei zemli ne boite se nista a ier je za carinu 1)avaite
:si zakon(e)nu carinu sto ste prge 1)avali inema vlasteloma koi su
,prge nasto:1jeki na tern a meste bi! a .nieo(n)oga strah se ne boite
jer se umiriha s Tur(e)ci i Bog(e) vi vesli.
Ne shpine: Vlastelom(e) c(e)st(e)noga gra1) Dubrov(e)nik
1)ie pen ultimo Dec. 1387.

Perkethim.

Prej Leke Dukagjinit e Palit vJIaut t' em te larteve te

"'Iluertit qytet te Dubrovnikut sbkruej n' em en t' em e t' em
'vlla shkoni lirisht ne toke t' time 1l,10Skilli frige gja por per
ghka i perket doganes lanje si mbas ligjes doganen qi u keni
-Iii per para atyne te larte\'e qi kan banue ne ht vend e ruos
te kini asnji frige pse H:t kemi bi1 pagje me Turq e Zoti ju
.gezofte.
Nil shpine: Te larteve ti5 nderHit qytet W Raguzes.
Originali rubet nearkivin e Dubrovn. Div. Cane 1386-II
.II 38.
HYLLII c;
D"'" - 83 -
;ill>'
. .;".
:,,"~
 1
P. GJON SIILLAKU

Vrejtje. - Ky Leke Dnkagjin nuk fisht per t' u perziO'

me Leke Dukagjinin tjeter qi jetoi ne kohe te Skanderbegut..
Ne vi. 1393 vllazent 'l'an e Prog-on Dukagjini, te bijt e Leke.
Dukagjinit i a dorezl1eu Lezhen a£1mira]jatit t(i Venedikut.
&hih LJUBIC «Listine IV, 317» e K. JIRECEK «lstorija Ser-.
ba t. IV, f. 98.» BIEMMI n' «lstoria di Giorgio Oastrioto»,
tuj kaIixne £1eken e Pal Dukagjinit shkruen: «NegJi ultimi
giorni di quest' anno (1446) mod da un co]po £1'u(loplessia
Paolo Ducagini essendo (l'anni 61, di cui n' aVt:a apeao nel.do-
minio de'suoi Stati poco meno di 40. Fn nn principe adorna-
to <Ii tntte qnelle doti che pote:tllsi desiderare in un 110model
Suo carattere: nobilta, di aentimenti, costanza neUe prom esse-
...etj etj. Vnlpiano (luogo .)ve avl:'u fat.to ]11,sna Hl:'sidenza) qnan-
do egli .~!tccesse al Padre, lion era che nn pi(~eiolo, e povero
Oastello, in cui abitavano niente pilt di mille e cinquecento per-
sone; qnalldo egli mod, era faUo nna delle pin riche, e pit't
popo]ate citta, dell' Albania, che compntava hen qnindici mila
abitanti: condoWwi tanta quantit:\ di gente dalla sola fama,
del suo savio e moderato governo» fq. H9.-100. - Ne kuvendin
e Priucave ne Lesh men pjese edlw Pal Dukagjilli basbke
me te vllan Nikoll Dnkagjillin: «Pao]o Dl1cag-ini, ch' era un
Princi~e <lei pilt cousiderabili dell' Albania non tanto lJer
l'estellsiollc del (lominio, qnanto pel ze]o cbe negl' incontri
facen eomparire p~r I' interesse delia Heligione...oooo. Nicolo DIl-
cagini SIlO germano, Pietro Spano, Giorgio Dusmano etj» f. 30..
No n.ii Infte qi babet ne v.i. 1444 jt'sin ketn: « Antoltio
e qnelli della truppe de' Dllcagini, Paolo Oucca, Pietro'Spano,.
Pietro Strusilllero, Stefano Ersichio ed alquante aItre persone di
ran go » 51. - Ne mbledbjen qi uan Skandel'begu per me i shkue
De ntlime Vladislaut «oo. Paolo Ducagini ebe a caso trovavasi
preseute, di fargli in persona cornpagnia con cinque mila sol.
dati trattenuti a sue speSH» f. 61. No vjetin 14~3 Skanderl'iegu.,
shkon ne Plllt: Coo.e menando seco ]a meta, <Ii queUe guardiO'
ando pregato da Pietro Angelo Vescovo di Drivasto nel paes6
de' Polati; ove essendo morto it Principe Pietro Spano tutto.

HYLLII
- 84 -- DRIT£S
 . ~\:.~

DOKUlIfENTA HISTORIJE

v'era in isc.ompigli.o per la disc.ordia de' su.oi figIiu.oli, e per

la riheIliune delle Oitta 8ulu (ShaIa) e 8usci (Sh.oshi)>> f. 330.
Leke Dllkagjini, i biri i Palit ka en de nji vIla emnit Nik.oIH5,
«...ehe diversi Principi circ.onvicini, e particularmente Leech
Dllcagin.o, e Nic.olo SU.o fratello aveanu apprestatu .n.on s.olu Ia
1.01's.oldatesca, ma ancora la prupria pers.oaa per dargli manu
.aHa liberazi.one di Oruja». f. 462. -
U sMym gjate me citimet e Biemmit, per arrsye se lypen
shqyrtue disa vende imte per rreth Dukagjinve. Se eksist.ojn
dy Leke Dukagjina, kejo nuk ka kurrfare dY8himi. Disbm!:
per eksistencen e te parit ~sbt dokumenti qi prum s~'pri; sa
per te dytin, ky asht i njohtun e e difton kjartas Biemmi
ff. 61 e 101. Tas~ti na vjen me pevete a thue Pal Dukagjini,
i cituem nalt prej Biemmit, fisht i njajti me ate, n' emen edhe
tC eillit Leke Dukagjini I u sbkrllen sigmmi. Quud autem supe-
:rius, ubi in tercia linea abrasum videtur et Iegitur «Januarii»,
egu idem predictus nutarius Niculaus Lupus de Brundusi.o, qui
supra" aucturitate n.otarius, scripsi, abrasi, c.orrexi et manu pro-
pria emendaui, n.on vici.o set err.ore scribendi, de qua hic de
scripto feci menti.onem, quia in scribendu manualiter erraui.
Nic.olaus (~. n,)
No!; Fellipus de Zaperina, qui supra, ad cuntractus annalis
iudex predicta fatemur. t. Signum crucis per manus d.omini
Andree de Musaccbia militis pr.otb.ocomitis Duracii, scribere
nescientis. t Signum crucis proprie manus Ge.orgii de Gido, scri-
bere nescientis. t Signum crucis pruprie manus magistri Ingho-
ni stamenarii, scribere nescientis. t Signum crucis proprie manus
chnri 1\fichaelis de Vergo, proth.oc.omitis de Duraci.o, scribere
nescientis. t Signum crucis proprie manus nauclerii Pasce de,
Dulcil1i.o, scribere nescientis. t Signum crucis pr.oprie manus.
Nicolai Periri, scribere nescientis. t Signum crucispruprie
manus Martini churi Agalisti scribere n escien tis. t Signum
crucis proprie manus Georgii Oitati, scribere nescientis. t Sig:
num crucis pruprie manus Martini de Alexio, scribere nescientis
l' Signum crucis pr.oprie manUi1 Demetrii Nicolai Albanensis

HYLLII ... 85...

DRITES
 r
,
P .GJON SHLLAKU

scribere nescientis. t Signum crucis proprie manus l\l1adii

prothomacelarii, scribere nescientis. t Ego Nicholaus Chepura
te5ltissum. t Signum crucis proprie maDUSAlexii Scur[e) scribere--
nescielltis. t s. c. p. m. Pbilippi de Cartero s. n. t S. c. p. m~
Bractici s.D.tEgo chomitus Magnus de Jobanne de Janina
predicta fateor. t S. c. p. m. Andree de Peri so s. n. t S. c. p. 1D~
Mathei Palme s. n. t Ego Lazarus de Scraprevernocza (1) pre-
dicta fateor. t Ego maistro Andrea Cbepura Qimaror (7) chof-
ferino t S. c. p. m. Georg-ii Prenareti s. n. t S. c. p. Ill. Marci
Cinnerii s. n. t S. c. p. m. comitis Petri s. n. t Ego Joannes .
Paulus'testis sum. t Ego Paulus Paymada testor. t S. c. p. m..
Alexii de Matbais testis predictorum s. n. t S. c. p. m. Constan-
tini Caquicbi s. n. t S. c. p. m. Andree de Paulo s. n. t S. c. p. m.
churi Iulii de PaUma testis predictorum s. n. t Eg-oPetrus de-
Vnrdis testis sum. t S. c. p. m. 'l'b(-odoriide prothomacellarios.n.
t NO'tcX.pLOS 'ita.L 'ta.~ouAAapLOS 'tYjS &.rLOO'tcX.'tYjS j-1Yj'tp01t6ASOOS 'ita.l 'itpL-

'tY;S Auppa.X(oov 0 Ao~poj-1~poSG1t~rpa.<pa..Ego J ohanes Argentorius

testis sum. t S. c. p. m. Georgii CODtarini testis predietornm
s."n. t S. c. p. m. Stephan Tchervillo s. n. t Rgo Andriol Morini:
de Veniestisa testis suru. t Georgius Paximada testis suhscripsi.
t Epo Joannes de Pertusi Venecianus testit sum. t Ego San-
tiuan t Ego Contbarinus Franciscus de... testis subscripsi.
Ne s7lpine: MCCCLXXXIII indictione sexta, die vicesimo
quinto Marcii in Consilio Ragusorum ordinatum fuit, quod
Dllracenis fieri debeat ex parte coml1nitatis Ragnsii unum simi-
le instrumentum ubi fnit locum tenens Ser Andrea de Babalio,
presentibus... Ser Andrea, Ser Oobre de Billt;ola judicibus et
Ser Rusello de Saracba. -
Sbkrimi i njij dore tjeter: Patti de Dorazo COD l~agusa.
Prap nji dore tjeter: 1383 Affidanza tra Durazo e Ragusa.
Dodishkrimi ~sht ne pergamene 42X30 me germa gMike
,kursive.
P. Gj. Shllaku
°: F. M.

- 86 - ~~ti'~J
 -I- -- -.- .t. .1. -.-

Ne deke l' At Martin Gjokes O. F. M.

Qyshe me kohe <;do Shkodranit e ma teper, mund te thona, <;do
Shqiptarit t' urte i Asht mbushe mendja se Fran<;eskante Shqipnis kan
punue' c punojne, pa mburje, pa lavdime e kreni per Kombe.
Jo vetem misjoni i UnjiIlit Asht objekt pune per kta rregulltar,
por edhe kultura, qytetnimi e shembulli i punes se pa=dame, q'i ku.
shtojne Atdheut. Ne ket varg puntoresh hyne edhe i ndyeri At. Mar.
tin Gjoka, Fran<;eskan Shqiptar, mjeshter e komponist i hartit te mu.
zikes, mesues i mases se re, sidomos ne landet e mesimit fort te bu.
kura: . histori e dheshkroje . dhane klasve te ndryshme ne Gymnazin
"IIlyricum" .
Te shuemin e njoften shum dishepuj te Tij, e deshtne e e nde.
ruene, pse meritote pernjimend; e nji nder ta asht edhe i nenshkruemi,
qi ne shej mirenjoftjet e evarijet po i ep lexuesit pak radhe mbi jeten
e tij.
Ne Tivar, preje nji familjes te mirenjoftun kontash »lung", titull, te
cillin thohet se Mbretnesha Elena i'a pat dhane, leu Martini me 20 Prill
1890. Grishjes se Hyut i'u gjegj Kleriku, kshtu qi me 25 Gusht 1905
hyni ne rradhet e Urdhnit Fran<;eskan. Si kreu mesimet e nalta ne
Tirol, ne vjeten 1912 u shugurue meshtar. Me njihere, tuj kene plot
gzim perse kishte dalun fitues n'idealin e vet e njikohesisht se bash
n' at kohe kishte lirue prangat e robnis Atdheu, u kthye ne Shqipni.
Plot entuzjazem e dinamizem rinije i'u pervesh punes. Kurr nuk
dijti me i u lodhe, por me nji qindrese shembu1lore, dha fryte te
mira per Fe e Atdhe.
Per njizet e tet vjet Shkodra e njofti pasqyre urtije, sjellje e karak-
teri te ngulte per detyre. Plot energji, pa bjerre aspak kohet e pu.
shimit dhe pa lanun m' anesh ma te voglen detyre fetare, rroku per'
zember hartin e muzikes, te cillin e kishte per pasjon.
At. Martini jo vetem Kishes, por edhe shkollave, shoqninavet te
ndryshme e mare qytetit i dha copa te zgiedhuna muzike, te da/una '

origjinale nga mendja e dora e Tij. Mjaft Asht me permendun: sa

kangetorina, orkestra e banda te formueme me kujdesin e punen e
pa=reshtun te Tijen. Nderim per Shkodzr asht kenun <;faqja e me/o-
dram it "Juda Makabe" eAt. Fishtes, muzikue nga Mjeshtri At. Mar-
,.~~
H\LLI I
VRIT£S - 87 -;~".o':'~?;"~
-"~~.~....

¥?;;~
.
.,-:t.
,~
LlN (:IUR{}[JA

tini. Melodram madhshtuer ne C;do plkpamje, lujte per te paren here

ne Shqlpnl sl i tiUe ne vjeten 1917.
Me ket rase kompozoj copen sentimentale "Permbl lumet e Babl.
lonjes" (super £lumina) q'l pat bA pershtypje te ktheUe edhe Drejtorit
te bandes Austro-Ungare. Thohet se kjo cope, ma vone, kje perpunue
preje tij per bande, e cilla u ndigjue shpesh here ne Vjene.
Kompozimet e Martinlt kjene ma teper klshtare, por edhe rrap.
sodinat e krye-vepra, mjerisht ngele pa perfundue "Dy lule mbi Dorr
Ie SRanderbegut" apln prove te gjalle se puna e Iij e pa-Iodheshme
nuk kufizohej vetem mbrenda mlsjonit fetar.
Kemi edhe fakte tjera, qi rrfejne kjartas se Martini shkrini munde
e derdhi djerse per Kombe.
Jane gjalle sot pjestaret e Shoqnis muzikore "Rozafat" qi dish.
mojne mrekullina. Ne vjeten 1918, Inaugurimit, per themelimin pu.
blikisht te ksaje shoqnije i dha gjallni e drite manifestimit muzikuer,
~faqe ne salonin e Shkolles se Parruces, me copa te zgiedhuna orkestre
c kange polifonike, te cillat i terhoqen vrejtjen ndigjusavet. Me plot
zelle qe preje ksaje kohe, pjestaret e shoqnis muzikore "Rozafat" vi.
june perparimin, nen drejtimet e ktij fare Mjeshtrit.
Mbas tri vjetesh hapen dyret e Gymnazit Franc;eskan e ne gji
Ie tij krijohen shoqninat: IlIyricum e Vlribus Unitis.
At. Martini ishte edhe psiholog i shqueme. Dlnte me e!ektrizue
rinine, dinte me i afrue e me i ba pasjonista perdhuni per artin emu.
zlkes. I lodhun preje meslmevet te dites, Mjeshtri, nder. oret e lira
fmljvet u mesonte notat, por edhe per te njof!un tekniken e <;do
strumentit te bandes, mbasl ne ket dege ishte rishtar, shkonte ore ~
~as me marrun Instrukslone te Drejtorl I bandes Austro-Ungare, te
cillin e keml permendun nder perjudha ma. nail.
Dhantija, ql Mjeshtrl u kishte premtue nxansavet te shkoUes Ishin
veglat e reja e te ndriteshme te bandes, te cillen me shum veshtirsl,
mujt me e pasunue, ttij kerkue andej e kndej ndihma. Per ket zelltar
e burre t' urte askush nuk u kursye me dhane kontributin sado te
vogel. Martini edhe per te mdhajt, me gojen e ambel e punen <!
pa-krenl, kje terhjekes. Tuj caktue, sl mbas moshes e shndetsis, fmljvet
u shenjoj veglat e pershtateshme, tuj rregullue dhe kohen per setcillin.
Koha persritet. Shka ne vjeten 1878 pat bA Franc;eskani At. Tome
Marcozzi per bande, persrite, Mjeshtri I pervujte, At. Martini, mbas 44
vjec;, tuj formue banden e te vogjelve, e cilia l' u paraqit Qytetit te

- -88
HYLLI I
DRIT£S
 .~.~,,..-.

NE DEKE T' AT MARTIN GJOKES O. F. J)1.

"Shkodres me 25/XII/1922, ne rasen e te kremtes se Kshndellavet.

Bande me ma se 50 vegla, pasunue me plot man,he e copa te bukura.
Jo Shkodres, por edhe Krye-qytetit te Shqipnis - Tiranes - i para-
qitet kjo bande ne vj. 1924.
Vesha e bandistavet kuq e zi epte me kuptue se Fran<;eskajt kurr
nuk dijne me harrue dy ngjyrat e bukura te Flamurit Kombtar.
Kush pat rase me e pa ket b;1nde, sidpmos n' at kohe, kje <;udite
pernjimend.
Nder te gjitha kremtet fetare e kombtare kjo bande merrte pjese.
Me rasen e Bajramit, kuer banda e te vogje1ve "IIlyricum" i bani
nji vizite Atdhetarit. ~a-madh, Bajram Currit, fjalet q'i tha MjeshtrH,
perve<;: falnderimevet kjene edhe kto: "Ky peshqesh fro ari 200 asht
per kalamajt e Ju, 0 Urate, mos u lodhni n' idealin t' uej te shejte.
Kemi nevoje per perparim prandej lyp~t pune".
Mjeshtri i pervujte me sy ulte falnderon Trimin e Kosoves. (I
kam Iidi mire kto fjale e kurr s'me largohen mendesh.)
At. Martinit i bjen rasa me u gjetun para nji shenes se thekshme.
Ne vjeten 1926 vullndetaret Zogista, pa dhime, si bishe t' egra thejne,
grijne e coptojne veglat e bandes. Merre me mend, o. lexues, se sa
idhnim kishte Martini. Pika lolesh bijshin mbi gungat e veglave te
pri<;it. Per gjith ket rrenim kishte merzi, por gozhde ne zember i
ngulej, te Ndyerit, kuer shifte veglen ma te bukuren gungue. Ishte
saksofoni i dhuruem nga shoqnija Shqiptare "VA TRA" si shej mire-
njoftje ndaj ket lavrues te muzikes Shqiptare.
Mjeshtri edhe pse mbet pa bande e i shtrydhun moralisht, vullo
ndetin e punes nuk e bori.
Kje autodidakt i fort, prandej me qindrese te pa-thyshme kishte
mrrijte me kuptue mjre shprehjen e kthellet te ktij hartit, fuqine e
setcilIit akord e rregullat e kompozimit klasik. Punote, shkrute nota,
date pjese, hartote copa, adaptote me/odina e kshtu kalote kohen.
Parimi i Tij kje ky: "Jam lidhe per nji qeIlim e ktij do te i' a dal
- Ora et labora -". Karakteri i MartinH i ngulet nuk te rrete.
Persri mbas sa vjetesh -1930- rithemelon banden me nxansa te
shkolles, te rij ne ket udhe, dhe ne Tetuer po te ksaje vjete merr
pjese ne konkursin e shpallun nga Ministrija e Arsimit, tuj fHue <;mi-
min e pare.
Kush din me tregue se sa munde hoq Mjeshtri, tuj men due ko-
hen, ambientin e mungesen e mjeteve? 1
cj'

~.
~

HYLLII
DRITES
UN ('I1.Jn{:lJA

Jo vetem hartii muzikes ishte pasjon per At. Martinin, por

edhe historija. Me gjallnl te mrekullueshme e zotsl te rralle, Mesuesi
I vleret,. dite me prue krejt afer syvet kohet e fazat e ndryshme te
historls. Vlere te forte I epte sidomos hlstoris kombtare. Me entuzja.
zem flitete mbi fatozat e vjeter e burrat e flaket ne dashtni t' Atdheut.
Ftyrat tiplke e.dhe te kohnave te vona, mesuesl, I a paraqitete sl she.
mbuj nxansavet. Perorel xete ne goje patriotet e vertete sl: Gura.
kuqln, Currin, Ded Gjon Lulin, Isa Boletinin etj. Historija asht me.
suesja e jetes ~ thote ~ prandej mesoni preje ktyne pasqyravet!
Gjithmone lidhte ngusht historine me dheshkrojen. I pikote zem.
ra glak, kuer ne harte n'a tregote nji Shqipni te vogel. Shpesh I shkote
syni te vend~lindja e Tij ~ Tivar ~ e ktu shifej se £tyra I tretej e fshate.
N' anen tjeter n' a epte zember. Thote: "se dit te bukura do te
shofin dheu i Skanderbegut. Nuk n' a lete me u disprue per kufijt e
ngushte te Shqipnis e per burrat e paket, patriot shqiptar. Koha do
t'l apin trajte e zmadhlm Shqipnis. Ju, 0 nxahsa, do te jeni shpresat
e ardhmenls".
E qe se nxansat e Tij te hereshem, sot burra me fami/je, ne zy.
re te ndryshme, ne nji gjendje ma te permiresueme, plot evarl e nde..
rim u mblodhen, se bashkut me pershndete per te mbramen here,
Mesuesln e Mjeshtrin e vet, i cilli me plot zelle u rranjosi ne zember
dashtni per Atdhe e interrese per hartin e bukur te muzikes.
Deka e At. Martin Gjokes, me 3 Fruer 1940, helmoj jo nxan.
sat e Tij por mare Popullin e Shkodres.
Kosa mlzore, ql pa fare mshire perplne njerz Ie mdhaj e te vo.
gjel, te grabiti edhe Ty, 0 rregullteir I Shen Franc;eskut, pei te lane
me plotsue mire 50 vjetat.
N' at shesh pagje e lumnije bashkoju me shoket klerike e pun.
tore te Kombit: me Emz. Doc;in e Mjeden, me DQP Kac;orrin, Ga.
zullin, Mjeden, Planln. Afroju afer vHazenve t' urdhnit: At. Luigj Pa.
liqit, Gjec;ovit, Marlaskes etj.
Bashke me k.ta, per rreth te madhit Skanderbeg, q1blidh: Guru.
kuqin, Currin, Ded Gjon Lunn, Mihajl Gramenon, <;:erc;izln, Avni
Rustemin e tjere burra te tille, dhe amel n' at shtille pagje hapi
jonet muzikore te vepres s' Ate:

.DY LULE MBf VORR TE SKANDERBEGUT'.

E preje ksaje toke, kush pat rase me te njo£te, me pikllim te ze.
mres t' uron: "Pagje e Lumni, 0 Mesues i rinis, 0 Mjeshter I muzlkes"1
Shlwder, me 18. Iff. 1940. Lin Ciurr;:ija

... .1. .t. .,. .,. :

- 90 - ~~~iJJ,
 ~BIBLIOGRAFi--
ALBANIA. - I. A cura dell' Istituto di Studi Adriatici. Venezid..
Ne numrin e atyne librave qi u
hotuen nder keto dh'ete muej mhi
Shqypni pergjithsisht kjo vepre xen
nji vend mjaft me randsi. Vepra nuk
asht e njij auktori, pOl' shum auk-
toresh, e hotueme prej institutit
"Studi Adriatici" te Venedikut, ku
per se te cillin artikull kemi ka nji
shkrimtar, si mbas kompetencet te
landes: vetem ne te mhramin, qi
.
flot mbl det e ujna te mbrendshem
te Shqypnis ne pikepamje te pesh-
kut e te shfrytsimit te tyne, vehen
n' oroe dy auktore. . Mbi natyreo
e veleren e kiHij lihri oa duket se
shprehet me veod presidenti, tue
thane se Instituti ne fjale "ka odjet me
paraqite me ket hotim oji saggio te
pare te vetin per te njohunt e atij
'vendi (te Shqypnis) ne nji trajte,
qi don te jH aq larg prej Ite do pu.
nimi thjesht ditunuer, sa prej Ite do
pedanterije shkollore. - Shkrimtaret
jane, gadite gjith, te njohlln per
hotime mbl Sbqypni e qi kaoe je-
tuem ne vend in tane me qellim
studimesb.
Artikulli i pare Asbt i shkruem
prej Prof. A Baldacei.t, shkrimtarit
e studjul\sit te njobun mbl Sbqypnl,
auktorit Ie tri vellimevet ,.Studi
Albanesi", e qi meriton me te ver-
tete Itemim e nderim me ma te-
medhajt alhanologe te hui>j. Ky me
titullin "vendi i Shqyptarvet" i pa.
raqet per se sbkurtit s. d. m. nji te
hueji nji pamje te plote mbi Shqyp--
nl, tue fole mbl vendimin e saj ne
Balkan, kufij etnografike e poli..
tike, bnrim t' em nit, statistike,
1'°--
pullsl e besime e mbl influks te
tyne, mb; gjendje te tokes 0 te
shfl'ytsimit te saj, mbl perpjekje
(komunikime) e se mhramit mbL
t' ardhmem e Shqypnls.
Allktori diftohet fort i matun nder
gjikime: shej i njij studjuesi qi ka.
jetue e shkri, Ie thuesb, jeten per-
rreth vendit tin'e. Tipin e vertett' Ie
races shqyptare e gjen nder malet , .
e Veriut, kti u ruejten gati te pa--
pre.kuna, per hall te rymes s. d. m.
azjatike, besimi, gjuba, kanuni, do.-
ket e tjera tradita.
Ne rend in e dyte vjen nji arti- c
kull i nenpresidentit, Mario Nani. "
Mocenico mbl ndesbtrasbat bistori-
ke te Shqypnis. Auktori xen filt..
prej parabistorijet deri ne pusbtim.:..o
otoman e q' prej levizjesh se para'
<
te zgjimit deri ne bashkim me Ku-
nore t'ltaJis, tue paraqite krejt per' \ ..:'t
se sbkurtit, ne njimbedhete flete;F'
nji kuader mjaft terhjekes e kri!ik.",c
~~~ftJ - 91
 VA

Prap krt'jt per se shkurtit permhi te Turkut, flet mbi pUihlimin turk
tendeneat politike venecjane ClOt- e Ie perhapunl e izlamizmit, qi e
nim Iii saj, lOe titull \"cnediku e kundron mier tri faza; e mhi ke.
Shqypnija, na flet Uruno Budan. Te shtll tC quejlunat sektal e islamiz.
ruejtunt e fizionomis komhtarc per mit, si Bektashit Rufajit elj.
ball sulmevct te bueja to popu- Ngjite IlIhas kundron ortodoksin
lIit tine shkrimtari e kerkon ne traj- per ball rrymes islame e ne kraha-
I
timin geografik. E muasi 'teke na. sim mo katoli'tizem, tue dhane
tyren e posa~~rnete Venedikut, qi shpesh gjikime mjaft me vend mbi
perbuzi, te thuesh, pt'randorin e psihologin e shqyptarit, qi te nlUnd
'e tokes e kerkoi ate t' ujit, paraqet te shqyrtohet ne te nlli per s' afcrmi
interesimin e Rrepublikcs p~r breg- influksi i hesimit. Mandej flet mbi
detin shqyptar e qytetc t' aferme; veprimin misjonar tC sOf;em; 0 tue
influksin e tri fuqive, qi ndeshen perfundue ep disa qyshke, qi mund
nder ujna te lundrueshem te Shqyp- t' a perlrijn shqyptarin s. d. m. at
nis: tC Rizaneit, Vcnedikut eNol'- te malevet, velit primitive shpirtno-
manvet; e qindresen e qyteteve to rre- re te cillit e sht~jn me shkrue: E
.t hueme prej Turqsh. Sii mbramit, gjith ky primitivitet i thicshte, i
kundra Tomast'ut qi meritimin e te fort c i mire dinuhct shum hero
1hyemit te hovit te Turqvet u a ne nji tip fort simpatik jctet patriar-
njehe vetem Yenedikasvet e Ualmal. kale, ne tCcillen spikojn eillsi to na-
vet shkruen se "kishte me klIne pa. tyrshme fort to hukura. Arlikulli
-drt'jtsi historike, po mos t'i njeh. lisht i stolisun edhe me shume fo-
-shin nder mprojtCs tC ketij deti tografija te mamll1a, "shumta, pn.j
(Adriatikut) edhe luftaret e pafri. si. - Nji arlikull tjeter me randsi e
gueshem te Shqypnis, qi ne shck. relativisht me fjere mjaft i giate .
XVI e XVII keqyren sbpesh kah pershin me gjith fotografija kund
Venediku te gatshem III' u c;ue vcr 54 faqe. <isht ai i Sergio Bt'ttini t:
kryengriije. tIishrni qytetnijet e hartit ne Shqyp-
Mbi f;ashtjen fetare, te eillen pOI'. ni. Shkrimtari, i njohtun per boti-
-sa e f;eke Baldaeei, flet ex pro{esso me kritike mbi vepra hartit, <ishtkene
P. F. Cordignano S. J., shkrimtari per do vjet ne Shqypni si profcsuer
i njohun per kerkime te ndryshme i gjuhcs e i Ictratyres italjane no Li-
shqyptare. ce shtetnuer e ne Lice «Illyrieum»
Auktori mbassi ban nji paraqitje franf;eskan e ka pase rase me sbetite
te sbkurte bistorike retrospektive e me i pa monumentat mbi te cillet
te te perbapunit te kristjanizmit ne flet, si na hAjn dishmi fotografijat e
Sbqypni e gjendje perpara t' ardbunit vizatimet e b<ime prej si.

- 92 - tl~f}tJ

l\lbare landen e dan ne dy pe. pru kurrnji arsye, e fill mbas shton:
riudha: ne te paren - periudha rro- e fretent e kuvendit t' aferm po
make. flet mbi organizimin shoq- me pohojn se shkrimi do t'i dihet
nuer e ekonomik te Shqypnis se
hershme si nji vepre rromake. Tue
lieke per transenam organizimin qi
kan,e mujte me pase banoret e her.
shem te visevet ton a, auk tori IIsht
mrndimit se keta nuk kane dale
fort jashta rrethit t' organizimit te
tipit tC disa fiseve; e tue permende
Teutell e Gencin thote se nuk kane
pase mornarki te vl'rtete. Keta na
dan nji gja krejt arhitrare ne me-
nde te shkrimtarit, qi nuk perkon
kurrkund me gjikime te historjak-
vet kritike! Mandej flet lObi monu-
menla tC gjetun ne Apolonje, f'e-
niq, Dures e Butrint.
~e periudhe Ie dyte te Mjes-
kohes pershkrl]en teprieat e Kishvet
e Ie Keshtjellevet te mot;me ne
Shqypni tC Veriut, tile xane fill
prej Shkodres e rrethevet e mandej
mbi kishe, kuvende, keshtjelle e
xhamija te qytetevet tjera.
Nder gjikime diftohet studjues e
kritik, ka gjithmone para s~sh e i
citon shkrimlaret e huej qi shkruen
perpara tij.
Vem n' oroe veli se mbishkrimi
i kishes se hospicit te Lezhes nuk
asht shkrue krejt me numra rro.
make: mbishkrimi i vertete asht
ky: 1\1 C C 4 O. Auktori e qet
poshte vetem me nji fjale gojet, pa
*) Per perforcimin e ketyne fjalve shih sa u shkrue shi ne ket numer
~H. I Dr.", fq. 67' nota 7).
~ ~~:-;'~-~..
BlBLIOGllAFr
lojes se ndonji hashkevllau te tyne.
Nuk e dij se lie velere mund te
ket pase ai gjikim i tyne, ashtu ne
kamhe e ne dore!")
Permbi gjuhe shkuell Prof. j ndri-
tshem Karl Tagliavini, i cilli vetem
ne shtate faqe even lexuesin lie
gjrndje te njoho pozicjonin e kara.
kteristikat e gjuhes shqype ne gji te'
gjuhvet indogermane a indoeuropjana
tu e pohue ne menyre te posalime
kundra mendimit te disa glotologve,
se shqypja i perket grupit satem e
jo kentum. Mbasi ~eke djalektet a
evolucjonin fonetik te shqypes ne
krahasim me gjuhe indoeuropjane,
flet se mhramit lObi elementa autok-
tone e to marrun prej gjuhesh se
hueja, kli pohon sa pjesa ma e ma.
dhe e fjalvet theme lore te shqypes
u perkasin rraj,'et indogermane, tue
qite keshtli posbte opinjonin qi u
trajtue prej fjalorit etimologik te
Meyer-it, i cilli nder ,5000 fjale 400
i qet me burim indoeuropjan.
Edhe poezija popullore . pasqyre- -
e shpirtit te shqyptarit - gjen ne ket
liber . studjnesin e kritikun e vet,
ndoshta, mA Ie mirin. M~ titull Ka-
nge populi ore shqyptare Prof. Ernest
Koliqi per se shkurtit Mn te shobe
:It;
lexuesi se si kangel popullore ne'lie
.
do kohe e vend jane pataqitja e vcr.
'~~.:
Ie
~~:-iU - 93 - 2;
J
'j
 'VA
tete e shpirtit te shqyptarit, tue \ie-
ke nji heri edhe gurrat e frymsimit
. e tue pni nji paragraf te kaminit per
,to pa s. d. m. i hueji boten ori-
.oginaleshqyptare. Pro vimet e auktor-
. vet to huej, qi \ieko i perforcon me
eksperjencen e studimtJ\'et te vl'la qi
hani s. d. m. nder vjetet e fundit
per punimin e tezit, qi, si dihet, flet
.mbi epike popullore shqyptare.
Mbi letl'ratyre pergjithsisht shkrm.n
relativisht bukur gjale 11 miro
'Prof. G. Petrolia, allktori i njohtun
i librit Papala, ling Ita e letteratul'a
Albanese. Edhe ky mhasi knn.Jron
gjendjen e Shqypnis kllndrcjt hartit
e lelratyres, flet mbi leteratyrc popu-
'llore e mbi te mbliedhunt e kangve
popullore italo-shqyptare, e mbandl.j
.mbi shkrimtaret c letratyres sane.
FOLKLORE, Vellim 1.
"
Nji libel' folkloret asht si nji
visar i zbluem nen dhe, qi per-
trin gjallnin e jetesen e njij ko-
mbi, si nji portrait qi perjetson
fizjonomin e ti; nder shekuj. Nen
.ket pikepamje edhe ky libel' asht
per t' u prite me krahe hapet.
Me gjithketa, mbasi te jet shqyr.
tuem,nieri mbete mjaft i pakena"
.qun, pse ka pritc ma shume.
Libri 73 faqesh asht i dam ne
tete pjese, shenjue vetem me nu.
mra rromake. Pjesa e I pershin 21
faqe fjaluer; pjesa e II 158 enig-
ma; e treta 90 fjale t' urta e 10'
- 94 - ~~tfH
Mbi disa qi i \ieko vetem me omen
do t' ishte mire, me gjith vend t.e
ngushte, te kishte shtue I)do' i
rresht, tue i a pakue ndonji tjetri.
Ne ket libel' nuk mungon as pa-
raqitja c gjendjes ckonomike, Jj1bi
te cillen shkruen Gino Borgatta. I
mhami, si tham JJul nalt, mbi uj-
na e pcshk.
Per ve\i velcros so mhrendshmc
librin e hajn terhjckes shtypi i
kjarte, letra c mire c s. d. m.
ilustracjonct, me gjithse to vogla,
krejt te kjarta. Instituti ne fjale i a
ka dale me te vertete qellimit, qi
ka pase, me ket hotim to cillin i
a porosisim Icxucsat 10 Hyllit e
tjcrvet, tue urue qi ky botim lej6t
fillimi i nji vnrgu botimcsh pcrhere
e ma me velcre.
Va.
Shtep. Bot. .Kristo Luarasi"
kucjonej e katerta kater gojdhana
(e mbramja pa numer)j e pesta
15 besime te kotaj e gjash tta me
titull Zakone flet v~tem mbi kult
te malit te Tomorit; pjesa e VII
nen titull Kange, pershin gjithsejt
kater: e katerta ka vetem trembe.
dhete rreshta. - Pjesa e mbrame
kushtue prrallavet permban vetem
dy. - Libri nuk ka diftues, me gjith.
se mbaron me shtate faqe te pa.
shkrueme1
Pjesa e VI qi permendem asht
gadi sa kater pje~et qi ka perpara.
Fjalori Asht mjaft i interesantshem
 BIBLIOGIILiFI -
-e i zhvilluem mire; por edhe ky N e fillim te librit me titull N e
te ban pershtypjen e njij pune te vend Ie paralhan;es Komisjoni ne
oame pa kriter: emnat e vende= £iale ne dy faqe flet mbi randsi te
vet, prej kah Jane marre fjalet, folklores e nevoje te te rrlbliedhu.
here shkruhen te plote, h~re per nit te saj sa mA pare, tue u u sjelle
gjymse, e here vetem me ger= s. d. m. arsimtarvet e ne nji menyre
men fillestare. Fort ma mire do te posa<;me mesuesavet te fillore=
t' ishte kene l' ishin shenjue qysh vet. Tue <;ekevepren e deri tashme
ne fillim shkurtimet, si ndodhe ne ke.te lame Komisjoni shprehet
nder rasa keso dore. me fjale interpretimin e te cillave
Ne faqe 58 ne kangen Ma;o u a la lexuesvet, tue i lute ve<;
e Halili mbas kater rreshtash ka= qi te marrill ne dore edhe librin
lohet ne faqen 59. Ne ket kange e tyn e: Mjerisht deri sot ne mbledh.
do l' ishte lype ndonji shenjim jen e Folklores kemi bA nji pune
tue e krahasue me ato te botue. sporadike, Ie paorganizaeme e Ie
met, mbasi asht nji argument i pasisleme, e kjo nuk ka ve<;se
njohtun. pak vjet qe ka fillue me ane te
E vertete se ne ket liber asht Perkohshemesh si te nHyllit te Dri.
.
permbliedhe landa folkloristike, tes", te nLekes", t' "Edukates se re"
botue ne revisten n5hkolla komb= te "Cirkes," dhe ne fund te
tare" gjate vj. 1938-39 e se pra= n5hkolles Kombetare", si edhe te
ndej libri s' mujte me kjene ndry= disa privateve si te Mitkos [Bleta
shej; por keta nuk don me thane 5hqiptare), te Dillos (Valet e De.
ve<; se vellimi nuk asht meskin. tit) te V. Prennushit, (Visari Kom.
Komisjoni teknik prej te cillit libri tar) te G. Frasherit (Folklor), etj.
~sht i perpunuem (7) do te kisbte Ndoshta komisjoni, tue shkrue
ba fort ma mire me prite, qi .te keto fjale, do te ket pase para
bashkohej materjal tjeter, keshtuqi sysh ndo' i vepre tjeter qi ka ne
te kishte se shka m' u paraqite e mend in' e perpunue, e atehere
mos me va titujt te that. gabimisht i a kane va ketij libri.
Tue kene se landa asht kene nji mbasi kymezi rrieriton m'u njehe
here e botueme, pse m' u ngute bashke me ata, qi <;eken porsi te
gjith aq, mbasi s'asht kene ne rrezik . manget, e aq ma pak m' u mate
qi te hupte. Botimi te bAn me me ta.
mendue se s' asht pase tjeter pa= Ndryshej nuk kane si kuptohen
ra sysh ve<; me shtue edhe nji nu. fjale kaq megalomane per njl
mer botimesh ma teper1 vepre kaq meskine1
Va. ""
;":t.
";
HYLLI I
DRITES 95 - ~ <~
;~i~.:;~~
.i'.:> "~
 OROE
Megjithse gati per shtyp, kjeme te shternguem, per shkak te
shtie11itte se perkohshmes n~ te kryem, t'i lame per Numrat vazh.
dues 3-! rec;:enzjonete ketyne botimeve:
1) P. DONAT KURTI, Prraflat kombtare. Ble I.;
2) Fillimin e botimevet te perkohshme t' Agjencis se Turizmit
»DRIN", Tirane, 1940.
3) GEORG STADTMUELLER, Osmanische Reichsgeschicht€:
und bdlkdnische Volksgeschichte. Sonderabdruck aus der Leipziger
Vierteljahrsschrift fur S(idosteuropa. Leipzig, April 1939.
----
LAJMIM
Asht tue u shtype ne gjuhen shqype poemi i pabotuem i
ZEF SCHIRO ffi
i Institutit Mbr. Orjental
TE DHEU I HUAJ
me perkethimin italjan t' Auktorit
Scuola Tip. "Boccone del Povero" - Palermo
C;mimi Lire 25.-
Parashenjimet mirren te vellau i Auktorit, Dr. GioDanni Schiro,
in Piana dei Greci (Palermo), Via Giovanni Schiro N. 6, 2° p.
-----.-
BOTIMET E VJETIT 1940
1. - P. DONAT KURTI, Prrdfldt kombtdre. Ble I. f. 200 (qi
pershijn 52 prralla). Shtypshkroja Franc;:eskane,Shkoder 1940.
-
2. Fr. VINC;ENC PRENNUSHI, Sheiti At Pdpe (Leter V.
Baritore). Shtypshkroja Franc;:eskane, Shkoder 191,0.
3. - Anthologii vol. II. Shtyp. "Gutenberg", Tirane.
4. - HIQMET ROSHI, Mesime sendesh. Shtyp. .Luarasi",
Tirane.
5. - YEll PANARITI, Skenderi (Romanz original). Shtyp.
.Die11i", Tirane.
V. O. - Ne kete mendyre. per se te cillin numer te se
Perkohshmes s' one kemi me lajmue te gjitha njato botime
shqype a qi flasin rreth vendit e letratyres s' one, po kje Se i
dergohen Drejtimit te ,.Hylli i Drites" prej Shtypshkrojes, kG.u
shtypen, prej Shoqnis botuese a por prej Au~torit vete.
Pronar: P. Pashk Bardhi. O.F.l'. - Drejtuer i gjegjshem: P. Gjer,qj Fishta, O.F.M.
1f. Uj." 8 I' P..riJ:,. Po. . 10 lJtodhnil
 ~- .. <-. C ,<::-'~J:
-';

~" " "

BIMA E BUQJT

BIMA E BU<;IT.

Kishte pase kene nji burre e i grue. Ish in te vorfen si'

as kush mbi ftyre te kesaje toke. Burri punote ebhe rort; por s' i /

kishte grat puna, e i bukej se gjinbej perhere e ma keq.

- <;;'a more nieri, - po i thote nji bite grueja - qi,.
tjeret punojn e gzojn,e na punojme mjerojm?
- He! punet e Zotit, moj grue - i a pret i shoqi -
e pranbej s' ~sht 1.11'
u merzite.
Kaluen bukur bo vjet tuj hieke keq. Nji bite i vorrni
buel ne megje e bashkoi nji muIJar bushk ~ ferra e i bha zjar-'
min. '
- Me pshto, bre, - i bertet prej majes se mullarit nW
gjarpen - se po l)igjem..,,.,:
- Si me te pshtue - i a kthei pun tori - qi zjar;"'".
asht kaq i mabh e s' munb e Iiku ?
- Me pshto, bre, me Uurk - bertet rishtas gjarpni ~J
mos me len ketii!
Merr i vorrni Uurkun e e pshtete maje mullarit e'
toke, e gjarpni kapet per te e pshton.
- Tash - thotE! gjarpni - bue ebhe vete me 1'ii,
nji nbere. Ke me me marre e me me vii ne bisht perpara's11
. ,,,,s'-ate e un kam me qite tre filiza per bukuri e s' ka me me nid
:~t1b~U~f~I,JShi.Mos i a bifto k~j - tha - punen ,1' erne; por lib.
'«:",,~~~~,te
.. buesh e ke me pa, se I<a me l' a -pri Zoti mbare.;'
',.',.,,,:i' I xii bese puntori e muer e e vii gjarpnin ne bisht perp.'"
sh~iiee gjarpni qi4i tre filiza: by filiza te kuq nber sy e nji,
verbhJ: ne goje e bukej per seri si bime. . , '

:1 Jetote, tha, n' at katunb nji pasanik i mabh fort, qi ki,

te'Bja~htebhete bugaje e toke e shpija si askushi. Halon..ff
shpii s~ 'puntorit te vorfen e nbale'! e e shikjon at bime gjar
- Pse po e shikjon ? - e pvete puntori. - Me bit, >
tane pasunin l' anbe, ti s' munb i bijsh ne te, .se ~rare bimet 034.$1'
, - Jo06 - tha pasaniku - na po bajm 'i pune 'ba"
ne i rasha ne t.e.beri neser, te kam xien:e prej katunbit,
..;.!l.- .PRRALLA. - P. D. KurU
 ]I JIIJA E BUQI1
162

kam marre ebhe at pakice toke, qe te ka mbete; mos i rasha

ne te, t' i kam lshue tribhete bugaje.
- A besa ? - Qe besa.
Menboie menboi e menboi pasaniku. A a kjo ? ~ 10. -
A a kjo? - }o. - A a kjo ? - }o.
5' mujt me i ra ne te e i u besht me i a lshue tribhete
bugaje.
I vorfni me fitim t' atyne tribhete bugajve u mkamb:
ngrehi nji shpi te mabhe, bleu toke e nisi me jetue mire.
Pasanikut i kishte mbete mulla ne zemer, pse s' kishte
mftjte me e niofte at fare bime; pranbej shkon tu puntori, qi
kishte fitue tribhete bugajet e i thote:
- Duem m' u libhe ebhe 'i here per pune t' asaje bime;
ja po fikem, ja po fikesh.
- Po mire; - i a kthen puntori - ne kjofte se i bien
.
ne te, t' i kam kthye tribhete bugajet.
Menbon e menbon e men()on: - A asht kjo ? - }o. -
A asht kio ? - }o. - A asht kjo? }o. 5' mujt me i ra ne
te e i u besht me i a lshue eohe tribhete bugajet tjera.
E shoqja e pasanikut, qi buer bUgajet, menboi me e
gjete emnin e asaje bime me veleti. Muer kafe e sheqer e harrxh
tjeter e shkoi te grueja e puntorit e i tha:
- Qe ket harrxh e ban gabi per sonte nji barke te mire
pse i a mbushe menbja t' anb shoq me marre bhe 'i grue tjeter
e Kane me arbhe miq e kumbare per me i a perhe.jrue.
Mbete shtang, tha, grueja e bahet me luejte me<;; as
5' ban gia gabi per barke, as s' shtron obe, as 5' nbeze brite.
Kur kthen i shoqi po e gjene turbull e tuj Kia.
- Shka ke, moj grue, qi po kjan ? - e pvete. - A po
te bhemb kunb, a te mungon gja, per c;ka je merzite ?
- Po ebhe me luejte me mue po bon - i a kthen
grueja. - }ooo ! t' a bijsh, se un 5' rri bekik me ty ne kjofte
se merr tjeter grue.
- Shka je kah flet? - i thote i shoqi - A i ke met
ne venb?
- I<a arbhe nieri - i a pret grueja - e me ka biftue
e per te sakte ti bon me pru ne shpi ebhe 'i grue tieter.'
'Be e rrfe i shoqi, se 5' a gja ajo fjale. e bikur i a
mbushi menben.
~;.'

,BUTA E BUQIT 163

5' kaluen shum bit e prap ajo e shoqja e pasanikut, qi

kishte hupe gjashtebhete bugaje, muer kafe e sheqer e harrxh
tieter e i a pru grues se puntorit e i tha:
- Qe, e ban gabi sonte nji barke te mire, pse vine
miq e kumbare me i a perhejrue nusen burrit f anb.
- Je gabim, - i a pret ajo - pse em shoq me ka ba
be, se s' shtjen tjeter nieri ne shpL
- Te ka rrejte; -" i thote grueja - ai sal<t tash po e
merr ebhe 'i grue e mos i xen bese per pa te ba be n'at bime,
qi ka para shpijet.
Bahet grueja ibhte si heimi. As s' han as s' pin, as
5' bon me fole me goje.
- <;' ke mori grue, - e pvete i shoqi - qi je kaq
merzitshem ?
- 5i mos me kene merzitshem - i a kthen ajo. - Ti
po ishe prap n' at menben e perparshme e po bojshe me e
marre ebhe 'i grue.
Be e rrle i shoqi, se 5' a gja ajo fjale.
- Jooo - tha grueja - pa me ba be n' emen t' asaje
bime, q'i kemi para shpije nuk te besoj.
- Kollaj - tha burri -: Per at bime bu~it, 5' kam
menb me marre tjeter grue !
I besoj e shoqja e shkoi e i Mtoi tjeters, se e ka bii
ben ne bime, qi gjinbet para shpijet.
- Po si tha? - e pveti grucja.
- Per at bime buc;it - i a kthei aio.
Ngau grueja e pasanikut e i biftoi te shoqit.
- Kqvr, i tha gjarpni puntorit, se te ka nbie grueja kah
m' a ke permenbe emnin e ka shkue e i ka oiftue se shoqes se
pasanikut; pOI' ban nji pune tjeter: liohu me pasanikun, se
muno e bajsh me Ie oiellin kah prenoon e keshhl ke me i a fike
hisen. Te msoi vete e mos bruej.
- <;ohet pasaniku e shkon tu ai qi i kishte fitue ougajet e
i thote :
- Tash e bij se ~' emen ka bima, qi ke para shpijet.
- E oin sakt - i a kthei puntori - se t' ka biftue
grueja, e grues s' ate i ka oiftue grueja e eme; pOI' po bajm
, nji pune tjeter: <;a po m' ep ne kjofte se e baj neser oiellin
",.orne Ie kah prenoon ?
.
 164 BIMA E BUQIT

Pasaniku tuj menbue, se s' ishte pune qi bahej, i a kthen

shkurt:
- Qe .besa, te kam bhane gjithshka me ka mbete e
kam bale prej katunbit ne kjofte se e ban at pune.
- Ebhe un - tha puntori - ne mos e bajsha me Ie
biellin kah prenbon, t' i kam lshue bugaj/H, qi te kam marre.
lapin boren shoqishoit e bajn m' u pieke ne te zbar-
bhun te brites.
Shkon puntori e kshillohet me gjarpen e gjarpni e mson
si me i bale para nanes se biellit e me i u lute t' i a bate at
nbere.
Vehet per rruge puntori e kalon nen nji barbhe.
- J{u po shkon, more bjale: - po e pvete barbha.
- Po shkoj tu nana e bjellit.
- Mbasi po shkon tu nana e bielIit, a m' a pvete per
nji pune: Un mjaft e shnboshte jam e ne venb te mire, po pse
nuk munb i mbaje kokrrat asnji vjete?
-- Ham me e pvete - tha puntori - e mos rri ne kujbes;
kUr te kthej kam me te pru te gjegjun.
Vijon rrugen e nbeshe ne nji bu~e te mabh, qi s'mujte
me luejte venbit.
- Hah po shkon, more bjale? - e pvete bu~i.
- Po shkoj tu nana e biellit.
- Mbasi po shkon tu nana e biellit - i thote bu<;i -
a m' a pvet per nji pune: Pse s' munb luej veni:'lit,qi jam kaq
, i gjate e kam fuqi kaq te mabhe e buket se ebhe kambet i kaln
ne bark? .
~/:..
merzit.
- Tash po e pves - i a kthen puntori - p.
~,
mos u
'~~")''Wi'~ ~
Vijon rrugen e nbeshe ne nji knete me uje e i buhet,
me e kahle. Ujet ishte te kjarte; por amull e nuk rribhte.
- Hah po shkon ? - e pvete uji.
- Tu nana e biellit - i a kthen bjali.
-- Mbasi po shkon tu nana e bielIit, as m' a pvete per
nji pune: Pse un qi kam uje mjaft e e kam te kjarte nuk mu-. ;
nbem me rriebhe, por rri gjithhere ne nji venb? ,,*,
7'::,t¥~'
- Tash po e pves - tha bjali - e kur te klhej kam
me te biftue.
Vijon rrugen e nbeshe ne te bin e mbretit.

:;'~~i:
 ',1-,,,..-
-,,,
.,'
'~. ~
r
-,.,~ ,"".' ~~~;:~~~~$~if~;
I

BIM4,'E,,~!3UQIT 165-.
;:;t:\, ,"r'
.~

- l<ah po shkon, more bjale? - e pvete vajza.

- Jam tuj shkue tu nana e biellit.
- Mbasi po shkon tu nana e biellit - i thote vajza -
a m' a pvet per nji pune: Un pasuni kam, rrite ebhe jam, pse
nuk nbeshi kunb ne fat e m' u martue ?
- Ebhe per tv - tha bjali - kam me pvete.
Mbrrin tu nana e biellit e i thote:
-, T' a~am msy per nji nbere.
, - fol - i a kthen e ama e biellit - se per ne mfijsha,
pa t' a ba nuk la.
- Po te lutem - i thote bjali - me e ba tanb bir me .
oale neser nabje anbej kah prenbon.
Xene punen te kryeme - i a kthen nana e biellit. -
Po tjeter a ke?
- Po. - i thote bjali - Kah kCimarbhe rruges kam
JJ,()eshene te bin e mbretit e me ka thane keshtft e keshtfi; kam
~j~lue neper nji knete e me ka porosite keshtft e keshtft; kam
pa nji bu.;e e me ka fole keshtfi e keshtft; kam ra kah nji
barohe e me ka perbe keshtft e keshtft. <;a t' u tham ?
- Vajzes ke me j thane - i a kthei nana e biellit-
~ou e shijJ!,oporrin pa Ie bielli e ke me nbeshe ne fatin t' anb.
Knetes thue.j, mbasi t' a kalojsh, se ka ne\'oje me perpi" nji
nieri e'mbanbej rriebhe gjithhere. Bu.;it mos i pergjegj ne e, ..'IO
,;.'X
pare; por si te kalojsh bukur larg, ke me i thane, te xaje ~~
,'in3 te parin senb te gjalle se pshton. Darbhes s' ke shka i ban '
" ~jeter, ve.; me germihe nber rraje te saja e me e librue prej nji,
pes he.
I falet nberes puntori e vehet me kthye.
Rruges nbeshe ne te bin e mbretit. ;~4
.~,
- A e pvete nanen e biellit per mue? - i thote.
- Po e pveta ebhe ka thane: <;ou e shije oborrin pa,f~
"'{" Ie bielli e ke me nbeshe ne nafake t' anbe..,,~
: Mbrrin tu kneta e i thote kneta: ';
If:
- A e pvete nanen e biellit per mu-e ? J~

,
- Hej! - tha bjali - si paskam., harrue. ';~
Haloi ujin e u suelJ e i tha: E kam pvete ebhe per ty -:r';;;
anen e biellit e ka thane: Perpij ma te parin nieri e ke me -""'~
.
ebhe gjithhere. " .~~
~~
.~.~~.
':~I
 166 GJONI F MRIJA

- He - i a priti uji - 5i s' e oijta,se pa<;e me te per-

. pi ty.
Nbeshi ne bu<;in e mabh e e pveti bu<;i:
-A tha gja per mue nana e biellit?
DjaIi kaloi e s'i pergjegji, njatje per se largut i tha: kci
thane nana e bieWt: xen ma te parin senb te gjalle e ke pshtue.
- He! - tha bUl;i - si s'e oijta, se pa<;e me te xane ty.
Shkoi tu barbha e gropoi noel' rraje te saja e gjet nii
qyp me pare e e muer me vebi e i<thei tu shpija.
Ne e nesre naoe u <;ue pasaniku heret e me ftyre prej
se lemes se oiellit pritte 1\(11'po e shef oiellin tui Ie mjesa pun-
tori kqyrte kah prenbimi. Ne nii shej Iwhet u zorit qiella kah
prenoimi e buel bieW me te marre syt.
- A po shef -- i tha pun tori pasanikut - si e bana
oiellin me Ie kah prenbon?
I a muer gjith pasunin e ebhe sot jeton ne l,joW:!se
s' kci oeke,

IIi

GJONl E MRIJA *)

Ishte nji burre e nji grue e jetojshin nevojisht ne nii

shpf te vogel. Burri kishte pase oy fmf me grue te pare: nji
ojale e nji vaj7.e. DiaIit i thojshin Gion, e vajzes Md. Nbjerka
nuk i bote aspak fmi! e te shoit; par u foIte, i rrahte, u epte me
hanger pak e s' bote me i pei me sy. fmit, qj ouheshin fort noel'
vebi, nuk <;ilshin goje, as s' u ankojshin me thane nji here.
Nji bite prej bitesh po i thote grueja te shoit:
- fmit t' U Ill' a prune shpirtin ne fyt; nuk qitet me
ta! Jooo! a po m'i hi eke shpijet, 0 po bal e jau la.
Baba, qi i bote fort fmi! e vet, s' u vu vesh ketyne fjal-
ve; par kah i a persriti njihere e oy e trf, s' oijti kah me i a.

. mbajte ma; par i tha se shoqes:

*) Vro per krabasim GRIJIJrS .JI.d.IWHEN v. e 4;. fq. 209 "lUllS el

und Gretel".
f'
~;

<I.JONl E MIUJA 167

- Ie mijt jane njimenb; mishi prej thonit nuk bahet.

Po si tebaj me ta?
-
- Me i trete - i a pret grueja ne pylle, qi mos te
I<lhejnma.
- Treti e ban shka te buesh me ta! - i tha i shoqi i
<>ispruem.
- He be! - i a bani grueja tuj qeshe - jo ma larg
se neser kam me i hieke qafet.
At bite u bani me hanger ma mire se tjera here I:! nisi
me i lurtue. 1)
- Kqyrni - u tha - neser buhet m' u c;ue heret, pse
00 te shkojm ne pylle. Ebhe ju bo te xeni se kft merren brut.
Fmit s' ban€ za; por Mrija, qi kishte nbie shka i kishte
pase thane nbjerka babes, i biftoi te vllat, porsa shkuen me ra.
- Mos u frigo - i thote Gioni - se na nbimon Zoti.
- E u c;ue me ~y sahat nate e mbushi nji strajc~ te vogel me hi.
Nbjerka 5' bite gja. U c;ue ne nabje pa Ie Nelli; muer
pak buke ne shporte e nji kmese e shkoi tu fmit e u tha :
- <;oniu! as sot 5' po <>oni me me nbigjue. Duhet me e
ba rrugen pa ra bielli.
.U c;uen fmija e ashtu pergjumshem u vune per rruge.
Kur hine ne pylle, Gjoni nisi me berbhe,hinin kapak-kapak,
~ kqyrte tash e pare mbrapa per me e xane rrugen. Nbjerka ~' u
kujtue per ket pune. Si u shtvn kthellte ne pylle, u thote nbjer, ~
"'..
ka fmive:
- Tash pushoni pak, se jeni lobhe, e qe bhe ka 'i cope
buke, se bo l' u kete marre ftja. Ju rrini ketu e un po shkoj e
baj bra e kam me kthy.e kah mbramja.
U vCmfmija me hanger e, prejse ishin kene lobhe i xu
gjumi.
Nbjerka kthei ne shpi neper nji rruge tjeter e e gjet Ie
..shoin tuj kja.
Fmive bikur u buel gjumi. Kishte. pase nise m' u erre.
Mris i hini friga e u vo. me kja. .~
- Mos kjaj, - i tha Gjoni - pse prep munbemi me .~!f:

kthye tu shpija, porsa te bale Mna.

Priten beri sa buel Mna, e manbej Gjoni, tuj e k'1pe te

1) me lurtue = me dashte mire.

"Ji1
j.~

r ";';4~~'.dif"". :<""'{~"~l~.,,,::~i
168 GJONI E lI-fRIJA.
f
'

motren per boret, shkoi gjithkunb neper vi, qi kishte lane hint,
rruges e mbrrijti tu shpija qanbej kah naoja. '

Baba i tyne s' kishte pase mylle sy gjith naten prej ibh-
nimit. Ne naoje u c;:ue heret si ai, si e shoqja. Tuj la grueja,
enet, pa se kishte pase teprue bishka prej barket, e, si tuj qeshe"
i tha te shoit ;
- T' ishin kctli Gjoni e Mrija, jau kishim ohane njiketo,
teprica.
Burrit, i treti ftyra, por 5' c;:iligoje.
- l<etCijemi, ketu jemi - pergjegje Gjoni prej se jashtmL
- I hangert nama e lige! - bertiti. nojerka tuj shkrepe
kambet - prap keta kehl!
U c;:uebaba i fmive tane gzim, u c;:iliberen e i muer ngryke'
me mall. '"
I<aluen bo bit e nbjerka prap nisi me e merzite te shoin
me ankime.
- Treti - i tha i shoqi i bispruem - e ban shka te-
()uesh me ta.
- Po - i a priti grueja - jo ma larg se neser.
I nojeu keto fjale Mrija e shkoi e i oiftoi te vllat.
- Mos u frigo - i tha Gjoni - pse Zoti na noimon. E
u c;:uenaten e mbushi nji strajce te vogel me krunbe e 5' e
()'iktoi kush.
Ne e nesre, pa Ie bielli, shkon nbjerka e i c;:onfmit prer
gjumit e u thote;
- <;oniu,se 00 te shkojm ne pylle me ba orO; eohe ju
()o te xeni me i viejte shpis.
U c;:uenvila e moter, hangern nji kashate buke e u vun
me ece mbas nojerkes. Nojerka keso here i c;:oiebhe ma larg,
qi mos te bijshin me kthye ma; por Gjoni, qi i u kujtue punes,
shkote tuj Ishue rruges krunoe e kqyrte shpesh e shpesh mbra-
pa, pale a po mbete kuno shej.
Si mbrrijten ne veno te shenjuem, u tha nojerka fmive;
- Noalniu ketO e pushoni. Qe eohe ka 'i cope buke ~
ruej se ktheni ne shpi, pa arbhe vete I
Fmit mbas 00 kohe i kishte pase marre gjumi. Noerkaq
nojerka. kishte kthye ne shpi neper nji rruge tjeter.
I<ur u ()uel gjumi fmive, ishte ba nate.
- Po tast) si i a Mjme? - tha Mrija tuj kja.
~

\.
352~-~.V8ngjel KO<t8if>- / ',"

IT, T,
,,-,
TIRAN.c.

',":""t,--~:';7:-.,
_
J '-"

'"
':itll"ll))~':" <~~rlJet: .,'
,l \10 ",,- .., .

:
~ -~,.-: , ~
,,",' "~'to'
';;ili
~ .: :
}''''-'J1
- sJ~
,ai~ _'r',:n l ut'X'c qt"
','
'
,
,' ,_,_'_' '~~
,"' t .e~
, , , 'Y "" 'L"' 8
' 1ii:,,,W,;JI!:... ,
'

S'JiI,"'
,
" . ,
, ,
,

'
,
,,
, ,
'
,

>
'""";"":d
, "_'D' ,',:u. n iI P' a" j'U,.',j""
"
-
tn' ::'ir 'transf ~.". ' D'i
'; '
''-
'\e' '" '
' - '-,

"
"
' '

~
,

"
, ,,
,
,,
"" -
,, '-e",~rn~
,

. , ,
,,
mu'US
_ , ,
'

me i."", , f4'6;
,
;'
,

d~ , '#I.'i~j
",

kjo "I.Ik, me'rr'w;,e.....

". -'"

";defge!!;~s sG ~~ Per-
;1:,'
,;
''I .
.. . ..;
"
'~''htltedO rc ndo:1 num9r'iig;~~~,
't;, ~ Hj~en~\~ahte: ,

ii:" f;."
l/'.ki;: IF

}'
+ ...