Kulturologija

Prof.
dr Ivan Šijaković
KULTUROLOGIJA
(sa elementima sociologije grada)
Admin
BASTARDS TeaM
Beleške sa predavanja
Kulturologija
I. DEO (1. Kolokvijum)
1. Šta proučava Kulturologija?
Kulturologija pručava grad kao ljudsku zajednicu. Grad je „ogledalo“

društva (materijalno, duhovno, kulturno). Odnos urbanog i ruralnog kroz istoriju.
Grad kao pokazatelj društvenih promena. Grad kao centar moći u društvu. Odnosi
koji vladaju u gradu. Grad kao mešavina kultura, navika, grupa, potreba, interesa,
šansi, motiva. Kvalitet života u gradu.Društvene i individualne vrednosti u gradu.
Etičku dimenziju arhitekture i urbanizma, kao i ukupnog urbanog života i delovanja.
2. Šta proučava sociologija grada?
Sociologija grada proučava pojave, procese i odnose koji nastaju tokom

formiranja, razvoja i funkcionisanja gradova i urbanih prostora koji nastaju kao deo
čovekovih individualnih i društvenih potreba i interesa. Sociologija grada poučava
interakciju između grada i ljudi koji tu žive ili se privremeno nastanju, kao i između
drada i ljudi koji ga povrenmeno posećuju. Takođe, sociologija grada proučava
odnose i komunikaciju koje grad uspostavlja sa svojim užim i širim okruženjem.
3. Aspekti posmatranja grada u kulturološkom i sociološkom smislu?
Ekonomski aspekt – grad kao veliki naseljeni prostor u kome se živi od

industrijske proizvodnje i usluga, gde postoji veliko tržište, poslovni poduhvati,
bankarska i finansijska infrasturktura, otvaranje preduzrća i drugih poslovnih
subjekata. U ekonomskom smislu savremeni grad je prostor koji pruža priliku za
ekonomsku dinamiku, razvoj i napredak privrede, ali prostor gde mogu izostati neki
važni ekonomski resursi i parametri i tada grad gubi svoju ekonomsku privlačnost.
Ako je grad ekonoski razvijen, stabilan i održiv, onda on stvara mogućnosti za
odgovarajući urbanističko-arhitektornski razvoj i dinamizam.
Sociologija grada/Arhitektura Page 2

Kulturologija
Socijalni aspekt – podrazumeva grad kao veliko naselje sa raznovrsnim

kontaktima, vezama i komunikacijama, radom i delovanjem. Grad je složen socijalni
subjekt sastavljen od mnoštva različitih društvenih grupa, zajednica i institucija,
njihovih medjusobnih veza i odnosa kroz koje se gradi određena gradska struktura.
Socijalni aspekt podrazumeva sve oblike i nivoe komunikacije među ljudima kroz
koje se reflektuje čovekov rad, zaposlenje, standard, napredovanje u karijeri i
odgovarjući socijalni status i ukupan položaj u društvu.
Kulturni aspekt – posmatra grad kao mesto gde se razvija obrazovanje,
nauka, umetnost, religija, sistem vrednosti, gde se šire kulturni kontakti, manifestuju
različiti stilovi i način života. Grad je uvek pokretač i začetnik novih kulturnih
trendova i kulturne dinamike.
Ekološki aspekt – prati grad kao mesto gde postoji sklad (ili nesklad)
između čoveka i prirode, gde postoji (ili izostaje) briga za očuvajem zdrave i prijatne
životne sredine, prostora, staništa.
4. Kako Robert Park posmatra grad?
Robert Park (Čikaška sociološka škola) grad posmatra kao: prirodno

područje; moralno područje; stanje svesti i duha; veštačku tvorevinu. Prema
Parkovom mišljenju grad je okvir čovekove egzistencije; čovek i grad se međusobno
uslovljavaju, utiču jedan na drugog i menjaju se kroz uzajamni odnos i uticaj.
5. Četiri kulturološke dimenzije razvoja grada kroz istoriju?
Grad je pokazatelj razvoja civilizacije. „Istorija sveta je istorija grada“ (Osvald

Špengler). Špengler za grad kaže da je to biće slično biljci. Grad je mesto gde nastaje, jezik,
umetnost i religija. Nastanak kulture je neodvojiv od nastanka gradova. Sve velike kulture su
kulture gradova, gradske kulture. Odlika čoveka kao višeg bića jeste njegova sposobnost da
gradi gradove („Viši čovek drugoga doba je životinja koja gradi gradove“). Špengler na
osnovu toga pravi razliku između svetske istorije i ljudske istorije. Svetska istorija je istorija
ljudi u gradu. Razoj grada je za Špenglera prafenomen i izvor nastanka države, politike,
naroda i organizacije. „Ono što je seljaku njegova kuća, to je kulturnom čoveku grad”.
Grad kao centralno mesto razvoja zapadnog dela čovečanstva. „Grad, onako
kako se sreće u istoriji, predstavlja tačku maksimalne koncentracije moći i kulture zajednice.
On je mesto gde se fokusiraju raštrkani zraci mnogih odvojenih tokova života, sa dobicima
kako u društvenoj efikasnosti, tako i u značaju. Grad je oblik i simbol integrisanog
društvenog odnosa: on je sedište hrama, pijace, palate pravde, akademije nauka. Tu u gradu
se dobre strane civilizacije umnožavaju i umnogostručuju; tu se ljudsko iskustvo pretvara u

Kulturologija
održive znakove, simbole, modele ponašanja, sisteme, poretke. Tu se fokusiraju

civilizacijske teme...Gradovi su proizvod vremena. Oni su kalupi u kojima se ljudski životi
hlade i zgušnjavaju, na specifičan način dajući konačan oblik trenucima koji bi inače nestali
sa živim ljudima i iza sebe ne bi ostavili mogućnost obnove ili šireg učešća.” (Lujis
Mamford). mamfor opisuje razvoj civilizacije kroz razvoj gradova koje on poznaje, zbog
toga su u knjizi Grad u istoriji obuhvaćeni samo gradovi zapadne civilizacije. Počev od
prvih paleolitsko-neolitskih ujedinjenja, i prvih nagoveštaja ovog oblika ljudske zajednice,
Mamford dalje prati uspostavljanje i razvoj urbanog projekta, kao i transformaciju, pojavu
polisa i megalopolisa.
Vremenska dimenzija razvoja grada (Vavilon, Efes, Atina, Rim. Njujork,
Tokio, Sao Paolo). Ovde se posmatra razvoj grada kao jedne celine, zasebnog
izdvojenog, specifičnog, ali povezanog i sa okruženjem, kulturom i civilizacijom u
kojoj su nastajali i koju su dalje prenosili. čuvali i menjali.
Geografska dimenzija razvoja grada (Evropski, Američki, J.Američki,
Afrički, Azijski). Kroz geografsku dimenziju posmatramo gradove u pojedinim
oblastima i prostorima, odnosno kontinentima. Svaki od kontinenata iam i svoje
specifične gradove, kako u arhitektonsko-urbanističkom, tako i u kulturnom i
duhovnom smislu.
6. Tri kriterija klasifikacije gradova?
Spoljašnji kriterijum (fizički): veličina i broj stanovnika (mali, srednji,

veliki gradovi, megalopolisi); geografski prostor (ravničarski, primorski, planinski,
gradovi pored reka, grsdovi sa određenim klimatskim karakteristikama i
područjima); starost (veoma stari-nekoliko stotina godina, stari-više od stotinu
godina, mlađi gradovi- manje od stotinu godina).
Unutrašni kriterijum (razvojni): ekonomski (razvijeni, manje razvijeni);
administrativno-organizacionom (centri lokalnih zajednica, regionalni centri, glavni
gradovi država, republika pokrajina); urbanistički (stare urbane strukture, mešavina
urbanih stilova i struktura, novi urbani stilovi, uređeni i manje uređeni gradovi);
ekološkom kriterijumu (zeleni gradovi, zagađeni i čisti gradovi, gradovi sa skladnom
i očuvanom prirodnom i životnom sredinom)..
Funkcionalni kriterijum: polazi od toga šta grad poseduje, koje funkcije
ima, koje potrebe može zadovoljiti; kvalitet života (standard, obrazovanje, troškovi,

Kulturologija
zabava, rekreacija); specifičnost grada (centar nečega značajnog za šire područje,

unutrašnji karakter grada, dobre komunikacije sa okruženjem, atraktivan za turističke
destinacije).
7. Aspekti gradske zajednice?
Aktivnosti, delovanje, stanje (socijalne, kulturne, ekonomske, psihološke i

sportske aktivnosti i delovanje građana). Sve se odvija kroz određene aktivnosti i
interakciju među ljudima. Na osnovu toga se formiraju određena dinamična stanja i
kretanja ili status quo. Aktivnost i društvena interakcija dovode do formiranja ili
transformacije određenih gradskih zajednica (komšiluk, ulična dinamika, gradska
četvrt, etniča zajednica i slično).
Društvena struktura (grupe, odnosi, veze, komunikacija, institucije). Grad
je jedna mreža povezanih grupa, veza i odnosa koje se među njima uspostavljaju. u
gradu se uspostavljaju formalne i neformalne grupe i odnosi među njima, postoji
određena hijerarhija: socijalna (viši i niži slojevi), kulturna (kreativna, avangardna,
popularna kultura i subkultura), etnička (etničke grupe sa više moći i uticaja u
odnosu na druge - belci i crnci, belci i romi), tradicionalna i moderna (čuvanje
tradicije po cenu kulturnog zaostajanja, trčanje za novim bez obzira na rezultate i
vrednosti samo da bi se potisnule tradicionalne strukture).
Teritorijalno organizovanje (ulice, naselja, administrativne jedinice,
industrija, poslovni deo...). Teritorijalna organizacija grada utiče na arhitektonska,
urbanistička i kultrurna rešenja, kao i na psihološki osećaj pripadnosti ili teskobe u
gradu. Kada posmatrate teritorijalnu organizovanost nekog grada, odmah vam se
nameću impresije o privlačnosti ili odbojnosti grada ili nekog njegovog dela. Dobra
teritorijalna organizacija je preduslov dobrog funkcionisanja grada i mogućnosti da
on zadovolji potrebe svojih stanovnika.
Sociopsihološki aspekt. Ličnost (kao se čovek kao ličnost oseća, snalazi i
razvija); anonimnost (u velikom gradu čovek može da sačuva svoju anonimnost, da
bude nepoznat i skriven u masi, dok u manjem to teže uspeva); ekspresivnost (čovek,
kao i društvene grupe imaju stalnu želju da se istaknu, izraze, nametnu); mobilnost
(čovek u gradu je stalno u pokretu); interaktivni odnos (ljudi se stalno susreću,
pomeraju, potiskuju, razmenjuju informacije, komuniciraju); simbolički identiteti
(ljudi se u gradovima vezuju i zgrade, spomenike, ulice, trgove, kafane i sa njima

Kulturologija
identifikuju, grade svoj urbani identitet); kulturni događaji (pozorišta, koncerti,

sajmovi, festivali); sistem vrednosti (solidarnost, podrška, razumevanje, dobro,
korisno ili sve obrnuto).
8. Osnovne osobine gradskog života
Sociopatološke pojave (usamljenost, skitnja, kriminal, nasilje, beskućništvo,

alkoholizam, narkomanija, depresija, tuče, huliganstvo). Urbani život podrazumeva
posebnu dinamiku koju ne mogu da prate svi stanovnici podjednako. Pored toga što
je okružen masom, čovek se često oseća usamljen jer ne može da pronađe način i
puteve komunikacije sa drugim ljudima u svom okruženju. Na drugoj strani,
siromaštvo, socijalna isključenost i drugi oblici udaljavanja od ravnomerne raspodele
resursa ili nemogućnost pristupa urbanim i društvenim resursima izaziva mnoštvo
patoloških pojava kod građana. Te pojave su rezultat nastojanja jednog dela građana
da pronađu drugačije puteve pristupa resursima (kriminal) ili da se suprotstavljaju
normalnim tokovima urbanog života (nasilje, huliganstvo). Jedan deo građana se
miri sa siromaštvom i pokušava da se potpuno prepusti živoru na urbanim
marginama (skitnja, beskućništvo), dok jedan deo urbanog stanovništva traži
kompenzaciju života na margini u korištenju alkohola i narkotika. Veći i dinamičniji
gradovi imaju više patoloških pojava, kao i gradovi koji nemaju razvijenu socijalnu
zaštitu ili alternativne proglame za siromašne stanovnike i razne marginalne grupe.
Izolovane zajednice (geta, izdvojene četvrti, favele, romska naselja, elitna
naselja). Gradovi su uvek imali različite delove u kojima su stanovale i živele
različite socijalne grupe. Nekada su to bila geta u koje su smeštani nepoželjni
došljaci (Jevreji, Crnci, stranci) kako bi se ostvarila kontrola nad njihovim kretanjem
i ponašanjem, dok su to danas pretežno emigranti iz siromašnih područja i delova
sveta koji su došli u razvijene gradove u potrazi za zaposlenjem ili su pobegli od
ratnih sukoba. Izolovane, pretežno siromašne, četvrti postaju dvostruko zatvorene: na
jednoj strani, izazivaju strah ostalih građana zbog nasilja i kriminala koji se tamo širi,
te tako smanjuju mogućnost komunikacije sa „normalnim“ delovima grada a na
drugoj strani, sami se zatvaraju u svoje etničke, jezičke i kulturne grupe koje vrlo
malo žele da komuniciraju sa okruženjem. Kao refleksija i reakcija na prethodne
izolovane grupe, sve više se javljaju elitna naselja i elitne gradske četvrti koje
naseljavaju bogati građani i u kojim se razvijaju brojni sadržaji koji nisu dotupni

Kulturologija
mnogim građanima („pametne“ zgrade, zelenilo, bazeni, klubovi, rekereativni centri,

čuvari i slično).
Organizacije i institucije (mesne zajednice, udruženja građana, organizacije
za socijalnu pomoć i podršku, obrazovanje i socijalizacija, poslovne asocijacije).
Gradovi i drugi urbani prostori su mesta u gde su građani često upućeni jedni na
druge, susreću se i komuniciraju, imaju zajedničke potrebe, dolaze u različite oblike
međuzavisnih aktivnosti i delanja, pa su zbog toga svesni (poneka i nisu) potrebe da
svoje odnose uređuju na organizovan, institucionalan ili vaninstitucionalan način.
Grad mora da ima institucije koje zadovoljavaju njegove potrebe za zaštitom i
socijalizaciom (policija, škola, socijalne ustanove), ali i administrativne jedinice
manjeg teritorijalnog prostora (mesne zajednice) gde će pokretati i rešavati pitanja i
probleme iz neposrednog svakodnevnog života. U gradovima se razvija mnoštvo
poslovnih asocijacija koje pomažu građanima u ostvarenju i zaštiti svojih poslovnih,
radnih i građanskih prava (agencije, udruženje poslodavaca, nezaposlenih i brojna
druga profesionalna udruženja). Takođe, urbani prostori imaju i mnoštvo nevladinih
organizacija i udruženja građana koja predstavljaju prostor za šire učešće građana u
političkim, socijalnim i kulturnim aktivnostima.
Susedstvo – komšiluk (stan, zgrada, ulica, naselje kao zajednica i podrška).
Konkreta i neposredan oblik ispoljavanja zajedništva u gradskoj sredini predstavlja
organizovani život u zgradama, ulicama i naselju koje čini nekoliko stambenih
zgrada i drugih pratećih zgrada (trgovine, obdaništa, pošta, banke). Zgrade
predstavljaju oblik modernog života mnogo ljudi na malom prostoru, gde su upućeni
jedni na druge kao komšije, poznanici, prijatelji ili samo nužni susedi bez mnogo
kumunikacije i elementarnog poznanstva. Život u zgradi, ulici, naselju i ograničenom
urbanom prostoru podraumeva potrebu visokog stepena tolerancije, razumevanja,
podrške i pomoći kako bi se lakše i bolje organizovale svakodnevne aktivnosti.
Međutim, to je najveći problem u urbanim sredinama. Ljudi se oslanjaju na
anonimnost koju pružaju gradske sredine, pravdaju se nedostatkom vremena,
ubrzanim tempom života kako bi opravdali izostanak tolerancije, razumevanja i
pomoći u komšiluku i tako izbegli bilo kakve zajedničke i opštedruštvene aktivnosti
neophodne za savremeni urbani prostor i život.
9. Koje elemente obuhvata stanovanje kao društveni fenomen?

Kulturologija
Potrebe za stanom kao osnovnu ljudsku potrebu. Potrebe za kvalitetnim

stanovanjem. Stan i kvalitet stanovanja, zatim standard stanovanja, odražavaju
karakter društva?. Stanovanje i okruženje (u kom prostoru se stanuje, kakve su
klimatske i društvene karakteristike?). Individualne i porodične kuće kao posebna
dimenzija stanovanja. Kolektivne stambene zgrade sa specifičnostima zajedničkog
ali udaljenog). Humana dimenzija stanova u velikim stambenim zgradama (podrška i
pomoć).
10. Šta obuhvata optimalan kvalitet stnovanja u stambenim zgradama?

Pre svega to je položaj zgrade, zatim spratnost stana. Tu su i karakteristike
naselja počevši od arh.urb.resenja, pa do prirodnih karakteristika naselja. Ekološka
dimenzija je sve značajnija u modernom rangiranju kvaliteta stanovanja.
Infrastruktura i udaljenost od centra. Stan se sa kulturološkog stanovišta posmatra i
kao socijalna kategorija, a tu spada i stan kao ekonomska i kulturna dimenzija zivota
pojedinca i njegove porodice.
11. Stambeni prostor i kultura stanovanja

Optimalni odnos između broja osoba i i veličine stambenog prostora ima nekoliko
dimenzija:
a) 8 – 10 m² - po osbi, psihološko-patološka granica (čovek ima osećaj

teskobe i nedostatka prostora, ne može da sačuva svoju privatnost i
posebnost)
b) 12 – 14 m² - po osobi, prdstavlja kritičan prag ispod koga je ugrožena
individualnost i osoba je u stalnom strahu da će izgubiti svoj lični i
nepovredivi prostor.
c) 20 m² - po osobi, predstavlja komotan prostor koji pruža osećaj
slobode i zaštićene individualnosti, raspoložene i prijatne osobe sa
osećajem samopouzdanja i i hrabrosti.
12. Šta obuhvata urbana politika jednog grada?

Kulturologija
Vizija grada – kako će grad izgledati u budućnosti, šta će se raditi u

tekućem, srednjoročnom i dugoročnom periodu. Strategija, plan i program razvoja
grada treba da obuhvate sve elemente koji su važni za život građana u narednom
periodu.
Položaj lokalne zajednice – podrazumeva analizu svih resursa kojim lokalna
zajednica raspolaže, kao što su ekonomski, socijalni, kulturni i urbani resursi, zatim
kakvo je okruženje u poslovnom i bezbednosnom smislu, kave prednosti lokalna
zajednica ima, te kave joj opasnosti i teškoće prete u narednom periodu.
Tržište (i)ili državna regulacija – ovo je dilema koja stalno stoji pred
planerima i urbanistima jer zahteva da se opredele da li će grad i lokalna zajednica
sve svoje resurse, postupke i delovanje prepustiti spontanoj tržišnoj regulaciji ili će
koristiti elemente državne regulacije, usmeravanja i regulisanja tržišta u pravcu
očuvanja standarda građana i dominacije socijalne dimenzije nad ekstremnom
tržišnom dimenzijom gradskog života.
Grad i vladajuće strukture (gradske, regionalne, državne) – grad mora
stalno da ima komunikaciju sa gradskim političkim i institucionalnim strukturama,
zatim sa regionalnim političkim i poslovnim institucijama, kao i sa državnim
vlastima i institucijama. Ako postoji dobra komunikacija između grada i pomenutih
struktura, onda grad ima šansu da svoju urbanu politiku razvija na dobar i koristan
način.
Participacija različitih socijalnih grupa – u kreaciji i razvoju gradske
politike i strategije treba da učestvuje što socijalnih grupa merenih prema
imovinskim, obrazovnim, starosnim, polnim i drugim kriterijima. Grad pripada
svima koji tu žive.
Uticaj neformalnih grupa na urbanu politiku – tu se misli na grupe
nevladinih organizacija, zavičajnih udruženja, potrošača, ljubitelja starina i
tradicionalnog ponašanja, zaštitnika životinja, retkih predmeta, objekata ili urbanih
delova, zatim rekreativnih i drugih grupa i udruženja koji spontano nastaju u
gradskoj komunikaciji i odnosima među ljudima.
Politička i ekonomska moć grada – podrazumeva snagu, uticaj, ugled,
privlačnost i važnost koju ima i uživa neka gradska sredina među svojim
stanovnicima, kao i u užem i širem okruženju. Urbana politika grada mora da ukljući
i te dimenzije u svoje planove i da pazi kako da održi i stalno povećava ugled i uticaj
svog grada.

Kulturologija
Gradske zone, koncentracija i disperzija urbanog prostora – ovo je

najvažniji momenta u organizacionom i funkcionalnom domenu jednog grada,
njegove urbane strategije i politike. Grad mora da ostvari urbanu ravnotežu između
svih svojih delova, zona, kvartova, trgova, ulica, parkova i ostalih elemenata koji
čine gradsku urbanu strukturu. Ni previše koncentracije svih elemenata na jednom
delu, ni prevelika disperzuija po celom gradu.
13. Evropski kriteriji rangiranja gradova
1) Ekonomski potencijal (rast BDP, ivesticioni planovi). Savremeni gradovi

su prostori ekonomskog razvoja, privredni i finansijski centri, tako da je
njihov ekonomski potencijal ključni faktor, odnosno indikator merenja
njegove ukupne uspešnosti. Gradovi su i mesto gde se privlače strane
investicije, ali i prave planovi za investiije iz vlastitih sredstava. Za razvoj
grada i njegovu ekonomsku atraktivnost važan je BDP države u kojoj se grad
nalazi, kao i doprinos tog grada BDP države.
2) Efektivni troškovi (renta, plate službenika i radnika). Troškovi su važan
faktor u svakom uspehu grada a posebno u njegovom rangiranju na listi
atraktivnosti, privlačnosti i ukupnog merenja životnog standarda. Ako grad
mnogo troši za iznajmljivanje prostora za rad i aktivnosti svojih službi, onda
to opterećuje gradski budžet i povećava troškove. Sa druge strane, grad može
da ubira značajne prihode od rentiranja vlastitih poslovnih i drugih prostora
raznim poslovnim subjektima. Savremeni kritieriji merenja uspešnnosti grada
zima u obzir i troškove grada za plate službenika i drugih zaposlenih, kao i
razne oblike drugih socijalnih davanja. Ako ti idatci zauzimaju značajan deo
gradskog budžeta, onda je otežavajuća okolnost za grad i njegov razvoj.
3) Ljudski resursi (broj i struktura obrazovanih). Ljudski resursi u modernoj
ekonomiji i savremenom privrednom, socijalnom i kulturnom razvoju
predstavljaju sve značajniji faktor i resur koji doprinosi društvenom razvoju a
time i razvoju gradova. Posebno je važno da stukturu ljudskih resursa čine
obrazovani, kreativni i sposobni mladi ljudi.
4) Saobraćaj i infrastruktura predstavljaju najvažniji momenat u razvoj grada
i bilo koje urbane sredine, pa samim time su i značajan indikator rangiranja
grada. Dobro rešen saobraćaj, posebno u velikim gradovim i gradovima

Kulturologija
srednje veličine, omogućava da se uspešno odvijaju i druge aktivnosti i da

grad dobro funkcioniše. Pored toga, potrebna je dobro razvijena celokupna
infrastruktura grada (energetsko snabdevanje, vodovod, kanalizacija,
poštanski saobraćaj, internet, servisne usluge itd.).
5) Kvalitet života (stanovanje, zdravstvo, školstvo, ekologija, kultura). Kvalitet
života u gradu zauzima sve značajnije mesto u rangiranju savremenih
gradova kao i u njihovom ukupnom imidžu u okruženju i u svetu. Kvaltet
stanova i stanovanje zauzimaju važno mesto u merenju kvaliteta života, zatim
kvalitet i dostupnost zdravstvene zaštite, dobro i dostupno obrazovanje,
ekološka svest i ekološka strategija, kao i ukupan kulturni potencijal i
dostupnost kulturnih resursa.
6) Strategije za promociju investicija. Vrlo je važno kako će se grad
predstavlja investitorima i šta ističe kao svoju stratešku prednost u odnosu na
konkurente. Promocija je sve značajniji momenat u privlačenju investitora,
kao i turista, zbog toga je važno da gradovi imaju razvijene strategije i da ih
stalno usavršavaju, kako bi zadržali svoje mesto na investicionim i
turističkim mapama.
7) Političko, ekonomsko, prirodno okruženje podrazumeva istraživanje i
pokazatelje koji ukazuju da li se grad nalazi u politički mirnim ili
konfliktnom području, da li je okruženje ekonomski razvijeno i da li je
izloženo udarima ekstrmnih klimatskih promena ili je stabilno prema svim
tim pokazateljima.
8) Javni servisi, pre svega komunikacioni i telekomunikacioni
saobraćaj, gradska uprava, mediji, novine, bilteni, administrativne službe,
informacioni centri i slično.
9) Potrošnja, razvijena i dobro izbalansirana, u potrošačkom društvu,
predstavlja važan momenat za pokretanje, razvoj i privlačnost savremenog
grada. Gradovi su postali značajni potrošači sa velikim tržnim centrima u
kojima se dodatno razvija i „neguje“ potrašački duh i potrašaćka psihologija i
logika.
10) Rekreacija predstavlja značajan indikator razvijenosti grada i njegovog
ukupnog socijalnog i kulturnog nivoa i standarda. Postojanje dobrih i
pristupačnih rekreativnih prostora i centara ukazuju na mogućnosti da
rekreacija postane sastavni deo svakodnevne kulture i navika građana, da

Kulturologija
bude socijalni ventil, kao i da razvija vrednosti koje pozivaju na kreativnost,

toleranciju i zajedništvo.
11) Održivi razvoj grada podrazumeva da grad mora da uspostavi ravnotežu
između resorsa i njihove eksploatacije, da upotreba, korištenje i pristup
resursima budu na tom nivou da se sa što manje trošenja resursa ostvaruje što
bolji standard i zadovoljstvo građana. Svi stanovnici gradova trabaju da imaju
ravnopravne šanse da koriste zajedničke gradske resurse a grad mora da vodi
brigu o očuvanju svih raspoloživih resursa i ravnopravn pristup resursima bez
monopola i zloupotrebe.
12) Identitet grada je indikator koji pokazuje koliko se pojedinci i grupe vezuju
za grad i kako ga doživljavaju, zatim, šta je to što čini grad specifičnim, po
čemu se izdvaja i razlikuje od drugih gradova i šta je to što neki grad čini
privlačnim za stanovnike drugih gradova, drugih država i područja.
14. Ekologija i kvalitet života u gradu
a) Šta je ekologija?
Reč ekologija prvi je upotrebio nemački biolog Ernest Hekel 1866.
godine u svojoj knjizi Prirodna istorija stvaranja u nameri da se tim terminom
označi jedna posebna grana zoologije koja bi se bavila istraživanjem odnosa
između životinjskih vrsta i njihove neorganske i organske okoline. Smatra se da je i
u ovoj reči koren od grčke reči oikos (kuća, dom). Tragajući u tom pravci, neki
koreni ekologije mogu se naći i u starogrčkoj i rimskoj kulturi (Aristotel,
Hipokrat, Virgilije, Lukrecije).
Ovo prvobitno značenje ekologije postepeno se širilo i usmeravalo ka
konstituisanju ekologije kao samostalne nauke. Tako se ekologija u najširem
smislu može odrediti kao nauka koja za predmet proučavanja ima odnos živih bića
prema sredini koja ih okružuje, odnos tih živih bića međusobno u okviru životne
sredine, kao i uticaj sredine na opstanak i razvoj živih bića. Zavisno od vrsta i
oblika uspostavljanja pomenutih odnosa ekologija se može podeliti na : ekologiju
biljaka, ekologiju životinja i humanu ekologiju.

Kulturologija
b) Prirodna ekologija
Čovekova prirodna sredina sastoji se od nekoliko bitnih elemenata.
Atmosfera je vazdušni omotač koji obavija zemlju. Hidrosfera predstavlja
ukupnost vodene mase na zemlji i u atmosferi. Litosfera čini zemljište na kome
ljudi žive (tle). Zatim tu su biljke kao proizvođači organskih materija i na kraju, u
tom lancu su i životinje i mikroorganizmi. Tu se upotrebljavaju još i pojmovi
neživa prirodna sredina (atmosfera, hidrosfera i litosfera) i živa prirodna sredina
(biljke, životinje i mikroorganizmi). Termin ekosistem podrazumeva unutrašnje
odnose između organskog i neorganskog dela prirode, fizičkog, hemijskog i
biološkog karaktera, povezanih u jedinstven proces u određenoj okolini. Biosfera
predstavlja jedinstvo svih ekosistema na zemlji. Znači planeta zemlja može se
uzeti kao ekosistem. To je površinski omotač zemlje u kome egzistira živi svet
zajedno sa čovekom.
c) Socijalna ekologija
Istraživanje u oblasti humane ekologije dovode do sociološkog
interesovanja za ekološke probleme (položaj i uloga čoveka i društva, uticaj na
društvene tokove) i tako nastaje posebna sociološka disciplina (mikrosociologija)
koja se može označiti kao Socijalna ekologija. Cilj i zadatak socijalne ekologije
jeste da istražuje probleme koji nastaju u odnosu (sukobu) između društva i
prirode, radne i životne sredine. Saznanja o odnosu čoveka i njegovog okruženja
(životne okoline) treba da doprinesu unapređenju čovekove prirodne i socijalne
sredine. Socijalna ekologija treba da istražuje kvalitet čovekove sredine
(okruženja) kroz naselja, regione, oblasti, kontinente i celu planetu. Treba da ukaže
na mogućnosti ekološke ravnoteže u sadašnjem trenutku i skoroj budućnosti. Na to
upućuje i poznati ekološki slogan: "Misli globalno, deluj lokalno" (konkretno, u
svom neposrednom okruženju). Dakle, sociološki pristup ekologiji (socijalna
ekologija) obuhvata proučavanje čovekove sredine, proučavanje specifičnih veza
između čoveka i njegove životne sredine, njihovog međusobnog uticaja, uzročno
posledičnih odnosa. U teoriji postoji dilema oko samog pojma "čovekova okolina"
ili "čovekova sredina". Čini se da je obuhvatnija i preciznija sintagma "čovekova
sredina" jer je čovek istovremeno i prirodno i društveno biće, deluje, utiče, stvara,
ali i razara, uništava.

Kulturologija
d) Ruralna ekologija
Ruralna populacija se uvek posmatra u odnosu sa prirodom, koja
predstavlja dominantne okvire njihovog života i rada, kako u smislu značajnog
faktora njihovog socio-ekonomskog i kulturnog života, tako i u smislu posledica,
koje život i rad ruralne (a pre svega agrarne) populacije može da ima na prirodnu
sredinu. Trenutna aktuelnost ekološke dimenzije u ruralnom razvoju proističe iz
interesovanja savremenog čoveka za „javna ruralna dobra“ i njihove funkcije.
Preuzimajući čitav niz drugih funkcija pored agrarne – proizvodne funkcije,
ruralna područja predstavljaju lokaciju prirodnih resursa, šuma, obradivog i
neobradivog zemljišta, biljnih i životinjskih vrsta, čistog vazduha, vode...
„simbola“ zdravlja i života. Ruralna ekologija predstavljaju jedan mogući (ponekad
privremeni) povratk savremenog čoveka prirodi i njegov dijalog s prirodom.
Ruralna ekologija je skup mera koje vode čuvanju ekološke ravnoteže i održivo
upravljanje prirodnim resursima sa zadatkom podsticanja održivog pristupa socio-
ekonomskom razvoju ruralnih područja (i naravno društva u celini) koji ne sme da
ugrozi prirodne resurse, a istovremeno treba da integriše ruralnu ekonomiju u
ukupne društvene okvire.
e) Urbana ekologija
Urbana ekologija prati i proučava sve elemente čovekovog ponašanja u
gradu i odnosa prema gradu kao životnoj i radnoj sredini. Gradski prostor je
specifičan, orgraničen prostor na koji imaju pravo svi njegovi stanovnici i koji je
potencijalni i stvarni resurs za ostvarenje njihovih potreba i interesa. Mnoštvo
individualnih i društvenih korisnika tog ograničenog prostora svakodnevno razvija
svoju strategiji i reflektuje na zauzimanje gradskog zemljišta i njegovo korištenje i
iskorištavanje. Grad postaje tržište za mnoštvo proizvods i usluga, odnosno prostor
za takmičenje ekonomskih subjekata koji ponekada zanemaruju njegovu ekološku
dimenziju i ekološki kapacitet. Tako, na primer, trgovinska preduzeća se takmiče u
zauzimanju strateških komercijalnih lokacija u centru grada, a stanovnici za
ograničeni stambeni prostor, što u suštini stavlja znak jednakosti između termina
”subdruštveni” i ”ekonomski”. U tom smislu, urbana ekologija obuhvata nekoliko
važnih dimenzija:

Kulturologija
1) Prostorno-fizičke karakteristike grada. Grad je uslovljen

svojim fizičkim i geografskim osobinama, odnosno prirodno
ekološkim dimenzijama. To je određujući faktor i nezavisna
varijabla od koje će zavisiti sva urbanistička, arhitektonska,
građevinska, ekonomska i kulturna rešenja, postupci i
delovanja. Ako se grad nalazi na reci, onda je očuvanje reke
kao prirodnog sadržaja važan faktor u ekonomskim i urbanim
postupcima gradskih planera i vlasti. Poslovni i stambeni
apetiti građana i planera razvoja grada moraju biti uokvireni
feizičko geografskim karakteristikama grada, kako bi se
sačuvala zdrava ekološka sredina. Imajući sve to u vidu, u
planiranju razvoja grada treba paziti na: zemljište, klimatske
uslove, vodeni potencijal, saobraćaj, buku, i komunikacije sa
okruženjem.
2) Demografske karakteristike grada. Grad je mesto u kome se na
malom i ograničenom prostoru nalazi veći broj stanovnika. Zbog
toga je neophodno uspodtaviti ravnotežu između broja stanovnika i
prostornih, fizičkih i ekoloških parametara grada. Ako grad ima više
stanovništva neko što to dozvojalja njegov fizički položaj i prostorni
resursi, onda dolazi naraušavanja ekološkog principa života u tom
gradu. Stalno povećavanje stanovništva u gradu dvodi do veće
konkurencije izmeđi ljudi i društvenih grupa za životni i poslovni
prostor i počinje, neka vrsta „otimanja“ oko gradskog prostorra i
resursa. Tu najčešće strada ekologija, gradovi ostaju bez zelenila,
prigradska naselja s slabijom higijenskom dimenzijom, ceo grad
postaje skučen, zagađen i teško održiv. Gustina naseljenosti je
veoma važan indikator demografskog i ekološkog stanja nekog
grada. tu treba dodati i starosnu, etničku i obrazovnu strukturu grada
od kojih će zavisiti njegov razvoj i perspektive. Na drugoj strani,
smanjenje broja stanovnika može da dovede do degradacije brojnih
funkcija grada, pa i ekološke zapuštenosti njrgovih delova.
3) Organizaciono-funkcionalne karakteristike grada. Gradska
uprava je centralni deo u organizaciji i funkcionisanju svakog grada.
Ona se stara o građevinskim komunalnim, finasijskim socijalnim,
privrednim, poljoprivrenim, imovinskim, obrazovnim i ostalim
dimenzijama čovekovog i društvenog života u gradu. posebno je
značajna urbanistička funkcija grdske uprave, jer je direktno
povezana sa ekološkim principima grada. istina, treba naglasiti da

Kulturologija
su sve prethodno pomenute funkcije u gradskoj upravi povezane sa

ekološkom dimenzijom kao ogledalom stanja nekog grada.
4) Ponašanje, svest i ekološka kultura građana. U borbi za
pribavlajnjem sredstava i poboljšanja sopstvenog kvalitet života
čovek je sebično i nemarno koristi prirodne resurse, pa i gradske,
što je r dovelo do narušavanja ravnoteže u prirodi i stvaranjem niza
problema koji, paradoksalno, sada ugrožavaju kvalitet života za koji
se toliko borio. U takvom ambijentu postalo je jasno da
antropocentrični pristup prirodi mora biti zamenjen biocentričnim,
odnosno da je kulturu neophodno shvatiti ne kao sredstvo otuđenja
od prirode, već naprotiv, kao sredstvo približavanja prirodi.
Formiranje ekološke kulture se nameće kao imperativ u
prevladavanju potrošačkog odnosa čoveka prema prirodnim
resursima. Ekološka kultura proizilazi iz ekološkog pogleda na svet
koji se bazira na ekološkim znanjima i kritičkom vrednovanju
odnosa prema životnoj sredini. Tu se može govoriti o jenoj novoj
ekološkoj disciplini – ekološkoj psihologiji. „Oblast proučavanja
ekološke psihologije odnosi se na ispitivanje uzroka i načina
manifestacije međudejstva ljudi i sredine u kojoj žive. Nesporno je
da fizička sredina utiče na ljudska bića; ambijent u kome živimo i
radimo može u velikoj meri da poboljša ili umanji kvalitet života.
Isto tako, određen ambijent u kome se trenutno nalazimo može da
utiče na naše stanje i raspoloženje; možemo osećati ushićenje u
šetnji ulicama i trgovima nekog grada, možemo biti relaksirani u
šetnji šumom, ili napeti u prepunom gradskom autobusu. Glavno
pitanje koje psihologija postavlja u ovom kontekstu odnosi se na
uzroke ekološkog ponašanja, šta je to što određuje kako će se ljudi
odnositi prema svom užem ili širem životnom staništu.“ (Smiljana
Cvjetković). „Ekološka svest se u kontekstu Srbije, mora
posmatrati kao rezultat delovanja više faktora: od konkretnih
ekoloških problema i stepena uticaja ekoloških aktivista (kao
„podsticaja odozdo“), preko koncepcije medijskog izveštavanja o
ekološkim problemima (kao medijatora), do delovanja nacionalnih i
globalnih institucija (kao „podsticaja odozgo“), a sve u okviru
specifičnog društvenog konteksta.“(Ana Pajvančić)
5) Ekološki problemi Beograda. Metropolitensko područje
Beograda sa neposrednim okruženjem predstavlja, u sadašnjim
okvirima, industrijski najrazvijeniju zonu u zemlji. U ovoj zoni

Kulturologija
locirana su tri najsnažnija kompleksa hemijske industrije (Pančevo,

Šabac i Barič), intenzivna površinska eksploatacija lignita
(Lazarevac), proizvodnja energije (Obrenovac, Veliki Crljeni). Ovi
kompleksi istovremeno predstavljaju i ekološki najugroženija
područja. Velika koncentracija stanovništva i industrije
prouzrokovala je zagađivanje vazduha, vode i zemljišta, kao i druge
uticaje na životnu sredinu.Zagađivanje životne sredine je primetno
skoro na čitavom prostoru grada Beograda. Stepen zagađivanja i
drugi nepovoljni uticaji nisu ujednačeno raspoređeni, već zavise od
lokalnih prirodnih uslova i antropogenih činilaca. Ekološka
kategorizacija područja grada Beograda prema stepenu zagađenosti
ukazuje na zastupljenost sedam kategorija ugroženosti kvaliteta
životne sredine:
– I kategorija – Obrenovac, Lazarevac;
– II kategorija – Beograd, Mladenovac;
– III kategorija – pojasevi duž autoputeva i magistralnih
železničkih pruga;
– IV kategorija – naselja u rubnom pojasu Beograda;
– V kategorija – Grocka;
– VI kategorija – Barajevo, Sopot i
– VII kategorija – nenaseljena područja bez izvora zagađenja.
Područja koja se svrstavaju u prve četiri kategorije
načelno predstavljaju ograničenje za ekološki održivi
razvoj područja. Sa druge strane, značajan potencijal
predstavlja ekološki odgovorno korišćenje prostora u
područjima V, VI iVII kategorije. (Iz Strategije razvoja
beograda).
II. DEO (drugi kolokvijum)

Kulturologija
1. Budućnost gradova
a) Četiri stava o gradu
1) Gradovi i varošice su mnogo više od opeke i kamenja. Fizički oblici su samo

scenografija za mnoštvo ljudskih drama koje se neprestano odvijaju. Različite
aktivnosti kojima gradska mesta služe kao oslonac 24 časa dnevno, sedam dana
u nedelji, pokazatelj su njihove vitalnosti. (M. Bredšo)
2) Šta uraditi sa tim fabuloznim čudovištem? Razbiti ga u odvojene jedinice,
kombinovati stambena naselja sa poslovnim naseljima? Ulepšati njegov spoljni
izgled ne menjajući ništa suštinski? Ili, pošto se stanovništvo evakuiše, dići
gradove u vazduh i izgraditi nove, po novim planovima i na novim mestima?
(Rajt Mils)
3) Stara priča o Vavilonskoj kuli gde su ljudi bili prinuđeni najzad da propadnu
pošto nisu mogli međusobno da razgovaraju, sada će se ponoviti u obliku nove
Vavilonske kule, tj. metropolitenske i megalopolitenske oblasti. Ljudi
pokušavaju da je sagrade ali nikada neće uspeti da je dovrše i da je učine
funkcionalnom (K. Doksijadis)
4) Ono što se desilo u Njujorku 11. septembra 2001. nije samo tragedija
američkih oblakodera, već i simbolika ranjivosti velikih gradova sa
koncentraciom velikih poslovnih zgrada u njihovim jezgrima. Ono što je u
jednom trenutku zadesilo njujoške zgrade, može u nekom drugom trenutku,
danas ili sutra, zadesiti i čitav grad i gradove. (Miloje Popović)
b) Održivi grad
Održivi grad je onaj koji ima odgovoran odnos prema svom prirodnom i
društvenom okruženju, počevši od prirodnih resursa, zatim usklađenosti između
ekonomske efikasnosti i racionalizacije troškova (posebno racionalno korištenje

Kulturologija
urbanih prostora), pa do zadovoljenja svih neophodnih potreba stanovnika,

uključujući i one najsiromašnije sojeve. Održivost grada počiva na efikasnim i
racionalnim administrativnim, planskim, ekonomskim i socijalnim elementima. To
podrazumeva da grad racionalno koristi i očuva sve važne resurse u svom
okruženju, da bude razvojan i otvoren, da stvori uslove za savremene čovekove
potrebe bez obzira na svoju veličinu, da razvija participativnos građana u svim
oblastima života grada, da preuzima pozitivna iskustva iz razvoja drugih gradova
bez obzira na njihovu teritorijalnu udaljenost i kulturne karakteristike. Održivi grad
nije onaj koji je zarobljen okvirima prošlosti i tradicije ili kodeksom neke etnicke i
kulturne grupe, niti je to (obavezno) onaj grad koji se odrekao svih elemenata
tradicije u ime modernih urbanih, kulturnih i drugih trendova. Održivi grad je onaj
koji stalno unapređuje kvalitet života, kako u svojim okvirima, tako u svom
neposrednom okruženju, zatim na regionalnom nivou, pa i na globalnom nivou
može da pruži pozitivna iskustva i primere. Da bi se sve to moglo ostvariti
potrebno je razviti efikasan sistem upravljanja procesima održivosti grada, koji će
uključiti elemente urbanog, ekološkog, ekonomskog, socijalnog, političkog i
kulturnog života u gradu.
c) Opšta pitanja o budućnosti grada
Grad – samo potrošač ili samo proizvođač ili i jedno i drugo.? Podaci
govore da u nerazvijenim zemljama 55% prihoda daju gradovi, u zemljama srednje
razvijenosti 73%, u visokorazvijenim zemljama 85%. Gde je granica populacionog
rasta grada? Američki globalista Robert Kaplan predviđa da će snaga gradova toliko
rasti da će prekoračiti moć klasičnih, nacionalnih država. Amerika će do kraja XXI
veka ličiti na "labavi savez" dvadesetak ogromnih gradova. Možda će u budućnosti
dolaziti do regionalnog povezivanja gradova i stvaranja "megagradova". To
predviđanje će možda prvi ostvariti "Portkuver" (spajanje, Portlanda u SAD i
Vankuvera u Kanadi) Kineski urbanisti i planeri već govore o potrebi izgradnje
gradova koji bi imali do 250 miliona stanovnika. Gradovi širom sveta počinju da se
spajaju stvarajući naseobine koje su nazvane "mega-regioni" ili "beskrajni gradovi".
Oni se mogu prostirati stotinama kilometara i biti dom i za preko 100 miliona ljudi,
kaže se u izveštaju Ujedinjenih nacija: Stanje gradova sveta. Fenomen beskrajnih
gradova bi u budućnosti mogao biti najzastupljeniji oblik ljudskih staništa, i to već u
narednih 50 godina. Sada tek preko polovine svetskog stanovništva živi u gradovima,

Kulturologija
ali do 2050. godine preko 70% ljudi živeće u urbanim sredinama. Pretpostavlja se da
će do tada, samo 14% stanovnika najbogatijih zemalja i 33% u siromašnim zemljama
živeti van gradova Već sada imamo slučaj da u jednom takvom regionu, koji
obuhvata gradove Hong Kong-Šenžen-Guangzhou u Kini živi oko 120 miliona ljudi.
Kako snabdevati velike gradove:
1. Hranom, vodom, uslugama
2. Energijom
3. Tehnologijom
4. Zdravstvom
5. Obrazovanjem
6. Parking prostorom
7. Životnim prostorom
d) Urbanističko arhitektonsko i kulturno viđenje budućeg

grada
Jedan belgijski arhitekta ovako je zamislio grad budućnosti: s

obzirom na rastući nivo mora, grad bi plutao po okeanima sam bi proizvodio
struju -solarnu, pomoću vetra i hidro, prečišćavao bi kišnicu u ovom
udubljenom delu koje je ustvari jezero. U tom gradu bi moglo živeti 50.000
stanovnika. Grad bi obilovao sa puno zelenila i bez automobila.

Kulturologija
2. Pametni gradovi
Epitet "pametnih gradova" dobijaju oni koji se bore da stanovništvu

obezbede udoban život, kvalitetan prevoz, zdravstvenu zaštitu, dovoljno posla,
zabave i čist vazduh. Ali, ima i onih koji idu korak ispred. Gledaju dalje u budućnost.
Ovakva superpametna naselja počela su da niču na istoku - u Južnoj Koreji i Kini!
Na prestižnoj „Forbsovoj“ listi, kao dva najpametnija grada na planeti odabrani su -
Songdo, koji već ima prve stanovnike, i Meiksi Lejk, koji je na začetku gradnje. Po
ugledu na njih, kažu investitori i projektanti, mogle bi da niču futurističke naseobine
širom planete.
Stanovnici će moći da ćaskaju putem Interneta sa učiteljima svoje dece,
konsultuju lekara ili zatraže dozvole i druga dokumenta od gradskih vlasti. Sve to
putem monitora u svojim stanovima. Mnoge obaveze obavljaće, dakle, bez ustajanja
iz fotelje. Zgrade će biti toliko pametne da će usmeravati automobile ka slobodnim
parking mestima i pozivati liftove kad im ljudi prilaze. Hoteli će automatski

Kulturologija
prepoznavati goste da bi, kako uđu u lobi zgrade, podesili svetlo, temperaturu i sve
prateće pogodnosti u njihovim sobama.
Projektanti smatraju da bi ovaj model mogao da se prekopira bilo gde u
svetu. "Sisko" namerava da osnuje globalni centar za inteligentnu urbanizaciju u
Songdu, i da paralelno rade na desetak sličnih projekata za zemlje kao što su Indija i
Saudijska Arabija.
Songdo – grad u Južnoj Koreji
a) Primeri uspešnih gradova
Singapur je po BDP-u ispred većine evropskih zemalja i zemalja Latinske

Amerike. Od nekada polupismene nacije, ušli su u grupu najobrazovanijih u Aziji.
Ovde predstavništva ima 6.000 multinacionalnih kompanija.
Hongkong predstavlja centar svetske ekonomije i nastavlja da pomera važne
institucije sa zapada na istok planete. Prema BDP-u su 15. na svetu.
Kuritiba, napredna metropola na jugu Brazila, poznata je po svom brzom
autobuskom prevozu, koji koristi 70 odsto njegovih stanovnika. Zgrade nalik
svetionicima, koje je grad zidao za nasiromašniji sloj stanovništva, postale su model
koji se koristi širom sveta.
Monterej u Meksiku, za poslednjih nekoliko decenija, doživeo je neverovatan
razvoj i postao jedan od glavnih inženjerskih i ekonomskih centara.
Amsterdam, sedište je sedam od 500 najvećih svetskih kompanija. Niski porezi
i dosta strane radne snage privlače poslovni svet sa svih strana.

Kulturologija
Sijetl, smešten je na obali Pacifika, pa ima razvijenu trgovinu sa Azijom. Veliki

deo električne energije dobijaju iz hidropotencijala. Prednjače u poljoprivredi i
mnogim granama industrije.
b) Zelena arhitektura ili zeleni dizajn
To je pristup građenju koji štetne uticaje na ljudsko zdravlje i okolinu

svodi na minimum. “Zeleni” arhitekta projektuje objekat sa idejom da ona čuva
vazduh, vodu i zemlju, tako što će birati ekološke građevinske materijale i
pristupe građenju. Zelena arhitektura podrazumeva sve načine gradnje koje
koriste obnovljive izvore energije i upotrebu čistih i energetski efikasnih
tehnologija i metoda. Tradicionalni pristup u gradnji i korišćenje prirodnih,
nezagađujućih i recikliranih materijala omogućiće nam dugoročni opstanak na
planeti. Zdrav odnos prema zelenilu, spoljnom i unutrašnjem vazduhu, vodi,
upotrebi kišnice, termalnoj, higijenskoj i vizuelnoj udobnosti unutrašnjeg
prostora, spaja nas sa prirodom i tako nam razvija svest koja nas obavezuje da
razmišljamo o životu u skladu sa prirodom. Zelena arhitektura podrazumeva
integrisanje zgrada u ukupan ekološki sistem, počev od urbanističkog planiranja,
preko arhitekture sa konstrukcijom i oblikovanjem fasada, do tehničkih i
energetskih sistema i mogućnosti njihove ugradnje i eksploatacije. Zelena
arhitektura može imati mnoge od ovih karakteristika:
1) - Ventilacioni sistemi dizajnirani za efikasno grejanje i hlađenje

2) - Energetski efikasno osvetljenje i uređaji
3) - Vodovodne instalacije koje štede vodu
4) - Pejzaži planirani da povećaju pasivnu solarnu energiju
5) - Minimum štete prirodnom okruženju
6) - Nesintetički i netoksični materijali
7) - Adaptivno ponovno iskorišćenje starih građevina

Kulturologija
8) - Efikasno korišćenje prostora
Zelenilo u gradovima dobija sve više na značaju, ne samo zbog „zelenog“

uticaja i održivog razvoja, nego pre svega iskonske čovekove potrebe da živi u
kontekstu sa prirodom. U poslednje vreme možemo primetiti sve više zelenih
krovova i vrtova u gradnji.
Vertikalno ozelenjavanje fasadnih površina je danas zahvaljujući

fenomenalnom botaničaru Patriku Blanku postalo simbol zelene arhitekture.
Unutrašnje zelenilo pospešuje postizanje komforne temperature i vlažnost

prostorije, kao i razgradnju štetnih materija pomoću unutrašnjeg ozelenjavanja, a bez
uvođenja tehničkih pomoćnih sredstava. „Zeleni“ ili travnati krovovi takođe su jedan
jako bitan oblik zelene arhitekture. Utiču na poboljšanje životne sredine tako što
smanjuju brzine lokalnih vetrova, predstavljaju odličnu termo i zvučnu izolaciju.
Takođe, zeleni krovovi mogu poboljšati mikroklimu filtrirajući prašinu i čestice
prljavštine iz vazduha i izjednačavaju sadržaj vlage u vazduhu. Ova vrsta krovova je
znatno jeftinija od ostalih krovnih pokrivača.
3. Postmetropolis

Kulturologija
Opšti pojam ’’postmetropolis’’, uveo je Edvard V. Soja, kako bi naglasio razliku

između savremenih urbanih regiona i onih koji su nastali sredinom dvadesetog veka.
Prefiks ’’post’’ ukazuje na tranziciju od onoga što se konvencionalno naziva
moderni metropolis, ka nečemu značajno različitom, ka novim postmoderim
modelima i oblicima urbanog života koji sve više dovode u pitanje postojeće načine
urbane analize. Pored pojmova sa prefiksom ’’post’’ i koncepata obuhvaćenih
pojmom postmetropolis, postoji pojam postindustrijsko društvo, tako blizak
sociolozima, ka skorašnjim raspravama o postfordističkoj i postkejnzijanskoj
političkoj ekonomiji i poststrukturalnim i postkolonijalnim modelima kritičke
analize.
Sada sledi nekoliko opštijih uvodnih napomena, koje je Soja izložio. One su:
Promene koje opisuju, odnosno predstavljaju ovih šest diskursa, ne odvijaju
se samo u Los Anđelesu, već se one odvijaju i širom sveta, naravno u različitoj meri,
a sigurno nisu jednako razvijene u vremenu i prostoru. Te promene dobijaju
specifične forme u specifičnim mestima, za posrede se kaže da su oni ipak opšti
procesi, a ti procesi potom nisu u potpunosti novi. Njihovi začeci mogu se uočiti i
pre poslednje četvrtine dvadesetog veka. Danas ih drugačijim čini jačanje intenziteta
i međusobne povezanosti. Takođe, kada se pojam postmetropolis koristi kao
suprotan pojmu metropolisa kasne moderne, time se ne tvrdi da je ovaj drugi iščezao,
čak ni iz Los Anđelesa; time se svedoči kako novi modeli prikrivaju stare i kako se
oni međusobno artikulišu na sve složenije načine. To znači da se mora razumeti nova
urbanizacija, ne odbacujući prethodno stečena znanja o urbanizmu. Međutim, iako se
ne sme ignorisati prošlost, ne sme se ni usredsređivati isključivo na ono što je u
sadašnjosti, ono što je novo i drugačije. Iz perspektive savremene urbane sociologije,
to znači da se ne možemo u tolikoj meri oslanjati na ’’nove’’ pristupe, koji su
briljantno procvetali sedamdesetih godina dvadesetog veka, kao što su klasična dela
Manuela Kastelsa- Urbano pitanje (Castells, 1997), radom Dejvida Harvija- Social
Justice and the City (Socijalna pravda i grad, 1973). To su moćne i precizne
interpretacije metropolisa kasne moderne.
Sojin argument, jeste da su promene bile toliko dramatične, da nova saznanja
jednotavno nisu više mogla da se dodaju starim. Bilo je suviše inkompatibilnosti,
kontradikcija i prekida.

Kulturologija
Drugo preliminarno zapažanje dodatno usložnjava problem: Dok urbanisti

nastavljaju samo da raspravljaju koliko je novi metropolis različit od starog, sam
metropolis počinje da se menja u svojim značajnim aspektima. Sve je više znakova
koji ukazuju na pomak perioda koji smo prepoznavali kao vreme kada je kriza
generisala restrukturiranje, a započelo je sa urbanim pobunama tokom šezdesetih.
Poslednja uvodna napomena odnosi se na skorašnje pojave u kritičkim
proučavanjima grada, na novo uzbudljivo polje analize koje se otvorilo uvođenjem
kritičkih studija kulture u nešto tradicionalniju analizu urbanizma i urbanog procesa
u okviru društvenih nauka.
Šest diskursa koje će Edvard Soja predstaviti, imaju za cilj da daju smisao
celini urbanog regiona, kako prostornosti, tako i društvenosti urbanog. Posredi su
zapravo vrste diskursa kakvi su nastali pod uticajem mikrourbanih kritika. Tih šest
diskursa, delimično jesu pokušaj da se ponovo obuhvati i utvrdi značaj makrourbane
tradicije ne suprotstavljajući se lokalnoj perspektivi ’’odozdo’’, već uvažavajući
značajni rad na polju mikrogeografije rada.
Te diskurse Soja neće razmatrati detaljno, već će odabrati nekoliko tema za
koje smatra da mogu biti od posebog interesa za okupljanje urbanih sociologa.
Njegova namera je da stimuliše debatu i diskusiju o najboljem načinu razumevanja
savremene urbane scene.
1) Prvi diskurs
Govori o postfordističkom industrijskom metropolisu, i zasniva se uglavnom

na trajnoj tesnoj povezanosti procesa industrijalizacije i urbanizacije. U Los
Anđelesu, a i u drugim urbanim regionima takođe, on je verovatno postao
dominantan akademski diskurs u pokušajima da se objasni razlika između
metropolisa kasne moderne (fordističkog) i post-moderne (postfordističkog).
Zastupljenost prvog diskursa u literaturi urbane sociologije na neki način je čudan,
zatošto urbani sociolozi veoma malo doprinose literaturi o industrijskom
restrukturiranju i teorijskim debata ma koje ga oblikuju.Oni se zapravo bave
detaljnim empirijskim proučavanjima novog kapitalističkog grada, prepuštajući
teoretisanje i diskur se geografima, i ostalim ‘’ne-sociolozima’’. I onda se postavlja
pitanje- kako razumeti očigledno povlačenje sociologije iz vodeće uloge u
konceptualizaciji novih procesa urbanizacije I postmetropolisa?Delimičan odgovor

Kulturologija
se možda nalazi u upornom ‘’sociologizmu’’, povratku disciplinarnoj tradiciji. Takav

sociologizam teži da prikaže starim ipoznatim sve ono što je novo i izazovno, tj. Kao
nešto što se može obuhvatit ipostojećim znanjima. Soja smatra da se slična
tendencija može uočitii kada je reč o novom diskursu o postfordističkom urbano-
industrijskom restrukturiranju, kao i o ostalim diskursima sa prefiskom ‘’post’’.
Primer disciplinarnog povlačenja u suočavanju sa novim izazovima, jeste stalno
vraćanj etezi o postindustrijskom društvu. Promene u industrijskom kapitalističkom
gradu ne mogu se svesti na propadanje tradicionalnih proizvodnih industrija i pomak
ka servisnoj ekonomiji.
2) Drugi diskurs
Ovaj diskurs govori o globalizaciji i formiranju svetskih gradova, u kojem

sociolozii graju mnogo značajniju ulogu. Uprkos svojim povezanostima, prvi i drugi
diskurs se najčešće razvijaju uz međusobno suparništvo, pri čemu svaki sebe vidi kao
najbolji uvid u novu urbanizaciju, tj. Novi urbanizam. Soja je ovom prilikom
komentarisao isključivo način na koji su diskurs o glabalni mgradovima oslabili
neadekvatno razumevanje prcesa industrijskog restrukturiranja i uticaj pomenutom
sociologizma. Frazom koju je Soja upotrebio da izrazi neslaganje s pristupima
primenjenim u studiji o Njujorku kao ‘’dualnom gradu’’ koji se nalazi na vrhu
svetske hijerarhije globalnih ‘’prestonica kapitala’’, sažeo je komentare. Fraza glasi:
‘’šepurenje dobrih FON-ova’’ (finansije, osiguranje, nekretnine), I odnosila se na
prekomernu koncentraciju komandnih i kontrolnih funkcija FON sektora u literature
o globalnim gradovima i sa njom tesno povezano prenaglašavanje dve lokacije na
kojima komandajući centri FON sektora sijaju najsjanije: Wall Street na Menhetnui
London City, sa svojim japijevskim okruženjima (Bateri Park Siti, Kanari Varf,
Svetski trgovinski centar, Doklends).
3) Treći diskurs

Kulturologija
Fokusira se na pojavu koju je Soja opisao kao nastanak egzopolisa, proces

koji sa jedne strane ukazuje na rast spoljnih i graničnih gradova, a sa druge strane
ističe promene unutrašnjih centralnih delova grada, koje sa sobom donose
emigracija domaćeg stanovništva i imigracija radnika Trećeg sveta. Kao posledica,
javlja se utisak da se socijalna i prostorna organizacija postmetropolisa istovremeno
preokreće od iznutra ka spolja, i obrnuto, unoseći zbrku u naše tradicionalne
definicije urbanog.
Takvu dekonstrukciju i rekonstrukciju urbanog oblika, može ilustrovati
nekoliko primera iz Los Anđelesa. Tako, klasični primeri američkih suburbija, poput
San Fernando doline ili okruga Oranž, sada zadovoljavaju gotovo sve kriterijume
definicije urbanizovanih celina. To su visoko heterogenizovane aglomeracije
industrijske proizvodnje, zapošljavanja, trgovine, kulturnih i zabavnih sadržaja,
zatim drugih ’’urbanih kvaliteta’’, kao što su kriminal, dilovanje droge, bande, ulično
nasilje itd. Ako se ova područja označavaju kao ’’suburbana područja’’, to onda
znači da se neadekvatno predstavlja njihova savremena realnost. Veći deo centralnog
Los Anđelesa ima obeležja karakteristična za suburbana područja.
Edvard Soja, pojam egzopolis, uključuje u ovaj diskurs, zbog njegovog
provokativnog dvostrukog značenja: ’’egzo’’ upućuje kako na grad koji raste van
tradicionalnog nukleusa, tako i na grad ’’bez urbanog’’, grad koji više u sebi ne nosi
traicionalne kvalitete urbanog.
Pored pomenutih neologizama, uključujući egzopolis, postoje i postsuburbija,
metropleks, tehnopolis, urbana sela, seoski-gradovi/gradovi unutrašnjice, regionalni
gradovi itd. Tako diskurs počinje da se polarizuje na potencijalno neproduktivne
načine, stvarajući potrebu za novim pristupima koji bi bili u većoj meri izbalansirani
i fleksibilni, a ipak kritički i politički određeni.
4) Četvrti diskurs
Ovaj diskurs privukao je najveći broj urbanih sociologa. Istražuje

restrukturirani socijalni mozaik. On je posebno pogodan proces, koji je Soja opisao
kao metropolizacija: rastuće socijalne nejednakosti; povećanje dohodovnih razlika;
novi tipovi socijalne polarizacije i stratifikacije, koji se teško uklapaju u
tradicionalne dualizme zasnovane na klasi (kapital-rad) ili rasi (crnci-belci), kao i u
konvencionalne modele (viša-srednja-niža klasa) urbanog društva. Diskurs o

Kulturologija
promenjivim socijalnim oblicima podstakao je novi pojmovnik. YUPI (young urban

professionals) i trajna urbana potklasa vode na listi, premda se za njih vezuju i mnogi
drugi pojmovi: DBNK (double income no kids), viši stručnjaci, zaposlena sirotinja,
novi siročići, stanovnici geta itd.
Prvi i drugi diskurs postavljaju se kao adekvatni za pokrivanje najmoćnijih
procesa koji uslovljavaju restrukturiranje metropolisa kasne moderne. Što se tiče
trećeg i četvrtog diskursa, oni se primarno bave empirijskim posledicama tih procesa.
Eksplicitniji naglasak na prostoru sadržan je u diskursu egzopolisa što stvara tešnje
veze s praktičnim i teorijskim uvidima diskursa o postfordističkoj industrijalizaciji i
globalizaciji. Sledeći, peti i šesti diskurs, bave se odnosno istražuju ono što se može
opisati kao društveni odgovor na efekte urbanog restrukturiranja u postmetropolisu.
5) Peti diskurs
Edvard Soja je peti diskurs nazvao ’zatvorski arhipelag’ pod uticajem Majka
Dejvisa. Dejvis u svojoj knjizi Grad kvarca, opisuje Los Anđeles kao utvrđeni grad,
sa prepunim zatvorima, sadističkim uličnim okruženjem, zabarikidiranim četvrtima
preplavljenim natpisima koji daju poruku kako će svi prolaznici biti upucani, pod
nadzorom stalnih patrola dobro opremljene policije. To sve poručuje da
globalizovani postfordistički metropolis opstaje celina najviše zahvaljujući
tehnologiji nasilja i socijalne kontrole, kakvu podstiču kapital i država.
6) Šesti diskurs
Ovaj diskurs govori o postmetropolisu kao gradu simulakruma, mestu gde

simulacije pretpostavljenog realnog sveta sve više okupiraju i aktiviraju našu
imaginaciju o urbanom i uvlače se u svakodnevni život grada. Ključni koncept koji
se ovde pominje je simulakrum, grubo određen kao verna kopija nečega što možda
nikada nije postojalo. Smatra se da takve simulacije i simulakre, u većoj meri
oblikuju svaki aspekt naših života, npr kako se hranimo, za koga i za šta glasamo,
kako se oblačimo, biramo partnere, definišemo svoje telo itd. Naši životi su se uvek
oblikovali pod uticajem hiperrealnosti i specijalizovanih aktera koji ih stvaraju, od
religijskih institucija do Holivuda i Diznilenda npr. Taj uticaj je do sada bio pitanje

Kulturologija
izbora: odlazak u takve institucija i prolazak kroz njihova vrata uz odgovarajuće

plaćanje pristupa. A danas, u sve većoj meri nego ranije, hiperrealnost posećuje nas,
kao i naše domove, i kao naš svakodnevni život.
Edvard Soja smatra da se ovim diskursom treba obavezno i ozbiljno baviti u
savremenim studijama grada, jer se njegov rad u sve većoj meri primenjuje na
primarnost simulakre i sve zastupljeniju hiperrealnost urbnog života u
postmetropolisu.
Nekoliko vinjeta o ’opsenom ogratču’ Okruga oranž
Okrug Oranž smatra se jednim od najbogatijih okruga u SAD-u, koji ima
najobrazovanije i najtvrdokornije republikance. On je središna tačka lokalnog
diskursa o postfordističkom industrijskom restrukturiranju i primer za isticanje u
Sojinim diskusijama o stvaranju Egzopolisa i sve većoj hiperrealnosti urbanog
života. Sojin pojam za okruženje u kome su realno i imaginarno toliko zamagljeni da
pospešuju privide i prevare kao prihvatljive je da: hiperrealni svet Okruga Oranž
prekrio je ’’opseni ogrtač’’. Okrug Oranž je najaktivnija oblast zemlje u trikovima
odbrambene industrije.
Krajem 1994. Okrug Oranž je doživeo najveći okružni bankrot u istoriji
SAD-a. Sistem upravljanja opštinom i okrugom, razotkriven nakon što je proglašen
iznenađujući bankrot, rutinski je vodio političku ekonomiju kao da je posredi
popularna kompjuterska igrica, SIMgrad sa SIMvladom na usluzi Smgrađanima u
suštinski SIMokrugu. Događaji poput pobune u Los Anđelesu iz 1992. i bankrot
Okruga Oranž iz 1994. nisu samo lokalne neprijatnosti, već deo onoga što se možda
javlja kao restrukturiranjem generisana globalna kriza. Ona nalaže hitno reagovanje
levice i drugih progresivnih mislilaca i aktera, koji treba da prevaziđu
internacionalne podele kako bi zajedno radili na delotvornoj i emancipatorskoj
postmodernoj politici te konceptualnom okviru za eksplicitno postmoderne kritičke
urbane sredine, okviru koji bi na odgovarajući način efektivno bio prilagođen
realnosti i hiperrealnosti savremenog trenutno.
4. Urbani fenomen otkriva društvene, ekonomske, kulturne i

političke procese

Kulturologija
Već od početka razvijanja industrijskih gradova, pa na dalje, u gradovima je

počeo da vlada opšti haos što se tiče rasporeda i organizacije osnovnih potreba ljudi
koji žive u njima. Le Korbizje(Le Corbusier) je 1942 godine predložio da se uvede
pravilo o postojanju četiri najvažnije prostorne funkcije koje bi smanjile taj haos koji
je nastajao u gradovima i stvorile nove prijatne i uređene prostore za život. Četiri
osnovne funkcije koje po njegovom mišljenju čine svakodnevnicu svakog građana
su: stanovanje, rad, rekreacija i saobraćaj. Međutim, stvarajući viziju o novim
urbanim gradovima i njihovom uređenju, Le Korbizje je izostavio mnoge bitne
funkcije koje su takođe od velike važnosti za svakog pojedinca, a to su:
komunikacija, kultura, razmjena informacija kako unutar, tako i izvan grada, zatim
politika i mnoge druge. Nakon njega su se naučnici i istoričari složili da svaki urbani
grad mora da ima određene procese koji bi svakom gradu davali određene
karakteristike, a to su:
1) Proizvodnja i raspodjela bogatstva;

2) Demografska reprodukcija;
3) Trajni razvoj;
4) Koncentracija stanovništva, aktivnosti i pokretljivosti;
5) Demokratsko upravljanje različitim urbanim tipovima;
6) Elaboracija smisla urbanog postojanja;
7) Odražavanje i obnova komunikacije kao i mnogi drugi.
Svaki grad koji je prošao kroz sve ove procese i zadovoljava svaki od njih, na
određeni(propisani) način, može se nazvati urbanim gradom. Svaki ovaj proces čini
veoma složene urbane aktivnosti koje zavise jedne od drugih. Urbano funkicionisanje
koje nastaje pod uticajem navedenih procesa je promjenljivo, zbog čega je potrebno
da se svi ovi aspekti funkcionisanja grupišu u određene cjeline, kako bi društvo, grad,
a i država bili uređeni. Suština svega jeste da je grad ogledalo građana koji u njemu
žive. Iz tog razloga je potrebno da gradovi budu što bolje organizovani i uređeni,kako
u njemu ne bi bilo haosa i kako bi se građani što prijatnije osjećali, a samim tim i grad
činili lijepim mjestom. Dakle ljepote gradova se reflektuju na njihove građane i
obratno. Energija koja zrači između grada i građana je takva da od njih čini savršeni
spoj. Dokazi za ovo tumačenje su na svakom korku, ako je grad u ruševinama ili je
loše organizovan, ljudi će biti tmurni, povučeni, depresivni, a samim tim će i oni loše
uticati na isti taj grad i stvarati haos u njemu, a ukoliko je grad estetski lijepo

Kulturologija
uređen,tako da zrači pozitivnom energijom, dobro organizovan i ako pruza građanima

različite mogućnosti, tada će i sami građani poželiti da ga naprave još ljepšim, da ga
uređuju i utiču na njega da zadrži svoj sjaj. Građani koji žive u gradu drugim imenom
se nazivaju urbani akteri. Urbani akteri mogu biti pojedinci ili grupe. Možemo ih
podijeliti u dvije grupe: na one koji upravljaju urbanim procesima, dakle one koji su
aktivni u uređivanju grada i stvaranja komfornijeg mjesta za život i na one koji se
svemu tome opiru i protive, što dovodi do međusobnog konflikta. Važno je istaći da
su urbani akteri i sukobi od velike važnosti, jer nam oni pomažu da otkrijemo pravo
značenje i odnose u ranijim naseljima, industrijskim,a takođe i urbanim gradovima.
Kada kažemo riječ urbani akter, tada podrazumijevamo da je to osoba koja se zalaže u
društvu, zauzima položaj u društvenim pokretima, pa odatle nejednako raspolaže
resursima društva; osobu koja brani svoje interese i vrijednosti; osobu koja održava
odnose sa drugima, koja je aktiva i kojoj je bitno i mišljenje drugih učesnika, kako bi
bolje sagledala riješenje nekog problema; osobu koja oblikuje svoj identitet u
interakciji sa drugim osobama i tako daje sebi kao individui smisao i suštinu života;
osobu koja nudi projekte društva i svakodnevnog života i želi da ih realizuje, da učini
život u gradu što prijatnijim svakoj osobi koja u njemu boravi; osobu koja je
neprekidno na putu socijabilnosti, a to je osoba koja je sposobna da lako uspostavlja
međuljudske odnose. Svaka osoba gradi svoj identitet, odnoso sliku o sebi onakvu
kako bi željeli drugi da je upoznaju i vide. Sjetite se i sami, iz psihologije smo ucili da
je ,,identitet trajno osjećanje cjelovitosti i postojanosti ličnosti uprkos promjenama u
njoj i oko nje“. Dakle, svaki čovjek želi sebe da istakne na neki njemu određen način i
da bude zapamćen u društvu. Iz tog razloga svaki pojedinac, odnosno svaki akter u
društvu zauzima određeni položaj koji je karakterističan za određeni tip društva, u
agrarnom društvu akter pripada jednom poredku, u industrijskom društvu se smješta u
društvenu klasu, a u informacionom društvu u društveni pokret. Danas su veoma česti
ti društveni pokreti čiji je cilj da unesu neke nove promjene u društvu koje će
odgovarati kako toj određenoj zajednici koja učestvuje u tom pokretu, tako i ostalim
građanima. Svaki pokret ima dvije strane,na jednoj je kombinacija ciljeva, a na drugoj
strani su sredstva koja su neophodna da bi se ti ciljevi realizovali. Kao što i sami već
znamo danas je u društvu najbitnija moć, upravo iz tog razloga svaki tip društva ima
određenu hijerarhiju aktera u smislu moći. Svaki sistem i svaki akter ima određenu
vrstu moći i područje na kome može da djeluje. S’ obzirom na tipove moći u
savremenom društvu postoji četiri tipa aktera, a to su:

Kulturologija
1) Stručnjaci za prostor: arhitekte, urbanisti, inžinjeri i td.;

2) Ekonomski akteri: veoma različita industrijska preduzeća i servisi,
vlasnici gradskog zemljišta, privredne organizacije i td.;
3) Politički akteri: raznovrsni izabranici i oni koji od njih zavise, posebno
visoki funkcioneri, njihove političke partije i pokreti;
4) Stanovnici, korisnici i građani: diferenciraju se prema njihovoj društvenoj
poziciji, stilu, starosti, kulturi i td.
Svi ovi akteri se grupišu u specifične društvene pokrete i djeluju na sebi

svojstvan način. Ova četiri tipa moraju biti u neprekidnoj međusobnoj vezi, kako bi
društvo bilo što bolje organizovano. Oni treba da se nadovezuju i upotpunjuju kako
bi učinili građane,kao i sami sebe, zadovoljnima.
5. Skale urbanog prostora
Svaki tip urbanog prostora se sastoji od podjele na najmanje i najveće

prostorne jedinice. Ta podjela odnosno skala se zasniva na svojstvima i sagledanju
urbanog fenomena, odnosno gradskih pojava od najmanjih do najvećih prostornih
jedinica. Propisana je skala od najmanje osam stepena, a to su:
1) Stan;
2) Susjedstvo;
3) Četvrt;
4) Zona;
5) Opština;
6) Aglomeracija;
7) Metropola;
8) Svijetska armatura metropola.
Kao što i sami možemo da zaključimo da se sve sastoji od najmanje jedinice

u kojoj se odvija čovjekova svakodnevnica, a ta glavna jedinica povlači razvoj
cijelog prostora u kome čovjek kao pojedinac izražava karakteristike svog identiteta.
Važno je istaći i to da uvijek ovi stepeni ukazuju jedni na druge, takođe i da svaki
urbani tip ima svoj određeni stepen koji mu omogućava da odredi svoj položaj kako

Kulturologija
na ljestvici, tako i uopšteno u društvu. Godinama unazad svaki od ovih stepena se

istražuje po na osob, traže se njihove vrline i mane i načini na koje utiču na zajednicu
kao cjelinu, kao i na pojedinca kao individuu.
6. Preduzetnicki grad
Pri prvoj pomisli na ovu temu, pretpostavimo, da su jednom preduzetnickom

gradu potrebno dosta radnih mjesta, ali da li je to sve, jedno je od pitanja. Kao i sve,
jedna tema vuce drugu, da bi imali preduzetnicki grad trebali bi smo pored radnih
mjesta imati i dovoljan broj stambenih, kulturnih, obrazovnih i zdavstvenih objekata.
Kao sto je vec napisano u uvodu, preduzetnicki grad je onaj grad koji
institucionalno i organizivano opremljen tako da nudi privilegovan strateski prostor
za inovaciju, grad koji je postigao kapacitet za preduzetnicko delanje. Odnosno, grad
koji nudi prostor, u svakom smislu. Danas jedan od najrazvijenijih preduzetnickih
gradova su Hon Kong i Dubai. Da bi postigli ono sto ova dva grada posjeduju
potreban je dobar marketing, to jest promocija lokalnog ekonomskog rada.
Danasnja strategija radova je sustinski vezana za inovativnost, koja se postize
slozenom mrezom institucija da podrzi strukturu kompetitivnosti i produkuje
preduzetnicku kulturu. Imamo dvije vrste uprave gradskog preduzetnistva:
1. uprava koja tezi da privuce nove poslove nudeci ustupke potencijalnim
investitorima
2. uprava koja je angazovana u inovaciji
Uprava koja teži da privuče nove investitore nudi potencijalnim investorima

olaskice u porezu, zemljistu i ostalim stvarima koje jedna drzva ili grad mogu da
pomognu, ali za uzvrat inostrana firma mora da zaposli sto veci broj radnika tog
mjesta. Sa ovom politikom rada, inostrane firme otvaraju proizvodne pogone u
inostrastvu, sa time su oni u dobitku kao i mjesto gdje otvaraju. Investitori vecinom
biraju gradove sa jeftinijom radnom snagom tako da se ovi objekti vecinom otvaraju
u selima i malim slabo razvijenim gradovima.
Uprava koja je angažovana za inovaciju, spada u upravu grada, onu su
zaduzeni za organizaciju novina u jednom gradu ( kao sto su festivali ). Oni su

Kulturologija
zaduzeni za atraktivnost jednog grada, promjene sto ce privlaciti domace i inostrane

turiste.
U Evropskim gradovima, preduzetnicka urbana politika najcesce ima za
posledicu porast socio-prostornih nejednakosti i dualizaciju grada. Rezidencijalna,
poslovna i potrosacka dimenzija grada pojacavaju efekte socijalnog restrukturiranja i
promjenjenog modela komunikacije izmedju nosioca razlicitih pozicija u radnom
odnosu.
Privlacenje ljudi u gradove danas se sve vise posmatra i iz „van ekonomskih“
faktora kao sto su skolovanje, zdravstvo i nauka. Gradovi dobijaju pontencijal da
postanu mjesta za produkciju, koja se ne oslanja smao na kapital vec i na
organizacionu inteligenciju i relevantna znanja, na oblikovanje institucionalnog
konteksta kojim se profilisu specificne lokalne prednosti. Takva plan iskodi iz
kratkotajnosti ekonomskih spekulacija i potreban je znatno duzi perijod da se razvije
kompetitivna dinamika ukorenjena u drugim resursima. Inostrana i domaca
populacija dolazi u vece gradove radi obrazovanja. Ovaj nacin privlacenja ljudi jedan
je od dobrih planova, i od ovoga bi se i trebalo krenuti, jer kad pretpostavimo sto
imamo bolje obrazovanje vise ce ljudi dolaziti, ta vecina bi trebalo da preko
univerziteta i visih skola dobije dobru ˝oskocnu dasku˝ u poslovnom svijetu. Ukoliko
dobiju posao u svojoj struci i dobar prihod, vecina njih ce i ostati u tom istom gradu.
Jedna od dobrih strana Beograda jeste u tome sto nudi dobro obrazovanje i obuhvata
veliko podrucje nauka, ali ono sto ne nudi jeste posao. Samim tim, ljudi nemaju sta
da rade i odlaze u druge gradove, gdje je vise trazena njihova struka, kao i placenije.
Zdravstvo je takodje je dan od bitnih faktora jednog grada, ne mozemo
poricati da je zdravstvo u vecim gradovima bolje i organizovanije. Samin tim sto te
ustanove posjecuje veci broj nego u manjim gradovima, zahtjevaju da budu bolje
opremjljene. Strucno osoblje je zasigurno vise spremno, a i njihova praksa je veca.
Sto se tice nauke, veliki gradovi pruzaju vise mogucnosti, samim tim pojedinac moze
da odredi koji temu zeli da savlada. Veliki grad ce mu pored obrazovanja pruziti i
organizovane skupove, seminare, i ostalje drustvene skupove sa ljudima iste branse.
Zahvaljujuci visokoj tehnologiji ekskluzivni produkcioni i rezidencijalni
sadrzaj postaju izdvojena ostrva u neposrednom okruzenju siromastva, ne znanja,
propadanja. Nevidljivost „drugih“ ima direktne posledice na urbanu politiku jer se
odluke na njihovu stetu mogu lako donositi.

Kulturologija
Ono sto ne mozemo da poreknemo jeste da veci grad ima veci pontencijal da
bude preduzetnicki grad, zbog veceg broja stanovnika kao i zbog prostora koji se
moze iskoristiti za odredjene pogonske objekte, odnosno fabrike.
7. Heterotopija i proizvodnja javnog prostora
Danas živimo u vremenu i u društvu u kojem razumevanje prostora

(prostornosti) dobija sve veći teorijski i praktični značaj. Razvoj informatičke
tehnologije, koja je po prvi put omogućila da se događaji u svetu odigravaju
simultano, figurativno govoreći, u „realnom vremenu“, otkrilo je našu savremenu
opsednutost prostornim (spacijalnim). Posledice ovog procesa se detektuju već i u
poprilično neodređenom opštem utisku da se planeta sve više „smanjuje”,
„kondenzuje“. Naravno, ovo „smanjenje“ svakako ne podrazumeva negiranje
bitnosti prostora, već pre našeg uvreženog poimanja vremena: vreme je u
“međuvremenu” zapravo „implodiralo“, zahvaljujući sve bržoj komunikaciji koju su
omogućili televizija, radio i (ponajviše) Internet.1 Brza razmena podataka nas je
„zbližila“, u smislu da nam je omogućila simultan uvid u davnašnji problem
raspodele prostora, kako na makro nivou (Evropski, Azijski, Bliskoistočni region su
neki od pojmovnih idioma koji se upotrebljavaju u ovoj vrsti razmatranja), tako i na
mikro nivou (prostorno planiranje, opozicija privatni/javni prostor, su glavni
problemi na ovom nivou apstrakcije). Francuski filozof Mišel Fuko (Michel
Foucault) precizno sumira ovu savremenu tendenciju:
U svakom slučaju, verujem da se uznemirenost današnjice

suštinski tiče prostora, bez sumnje mnogo više nego li
vremena; vreme se verovatno predočava jedino još kao jedna
od igara mogućih rasporeda između elemenata rasutih u
prostoru.
U ovim beskonačnim igrama raspodele koje generišu „uznemirenost

današnjice“ jedna distinkcija, usled svoje pretenzije na univerzalnost, poseduje
naročit značaj. Reč je naime o razlici između privatnog i javnog prostora. Ova opšta
1
Ovaj deo teksta oslanja se na analizu koju su izveli Srđan Prodanović i Predrag Krstić u članku Javni
prostor i slobodno delanje: Fuko vs. Lefevr. Sociologija No. 3 (2012.).

Kulturologija
distinkcija – inače proizvod Moderne par excellence – svoju današnju revitalizaciju

postiže upravo time što bogatstvo značenja i istorijskih protivrečnosti svakog od
svojih suprotstavljenih elemenata povezuje sa savremenim promenama u
razumevanju prostornih fenomena. Javni prostor je u poslednjim decenijama XX
veka postao fluidan i neuhvatljiv pojam, u velikoj meri zahvaljujući tome što je
mesto javnosti u sve većoj meri gubilo svoju važnost: njegova jedina svrha je, prema
popularnom shvatanju, postala puko zadovoljenje privatnih preferencija. Drugim
rečima, javni prostor je postao mesto ispunjenja naših privatnih interesa (pri tom je
nevažno da li je ovaj prostor virtuelan ili materijalan). Očigledan primer ovog
procesa su svako moderni pešački šoping molovi, kao mesta koja su u potpunosti
posvećena našim privatnim potrebama, to jest potrošnji, ali koja ipak predstavljaju
“polu-javni prostor” (ili makar veoma uspešno simuliraju tu funkciju).
Čini se da uzrok ovakvog pomalo zamršenog i nepreglednog stanja leži u
činjenici da je naše shvatanje javnog prostora vremenom postalo potpuno
razdvojeno od našeg poimanja slobodnog delanja. Javni prostor nije samo mesto na
kojem izražavamo svoje građanske slobode ili naprosto slobodno provodimo vreme,
već je zapravo jedan od krucijalnih konstitutivnih elemenata samog delanja. Ne
postoji delanje koje se ne odvija Negde, a priroda tog Negde u velikoj meri određuje
domete i prirodu samog delanja.
Fuko je ove probleme nagovestio u svom radu pod nazivom Druga mesta
objavljenom još 1969. godine. To je po obimu manji članak koji je ostvario veći
uticaj i značaj u teroskom razmatranju pojma I značenja prostora. Fuko ovim
člankom otvara jednu sasvim novu oblast analize, u kojoj prostor dobija presudnu
ulogu pri nastojanju da se ostvari uvid u načine na koje funkcioniše društvo.
Razradom pojma heterotopije, Fuko omogućuje da prostornost dobije eksplanatorni
značaj koji je ne proizilazi iz neke njegove „metafizičke naročitosti“, već iz
specifičnosti naše (društvene) prakse. U Fukoovom razmatranju heterotopijska mesta
imaju zapravo sposobnost da objedine sve moguće sadržaje određene kulture i da
prikažu odnose moći u kondenzovanoj formi. Upravo ovo bogatstvo značenja koje se
ne može podvesti ni pod jedan konkretan diskurs daje mogućnost pojedincu da počne
kritički da procenjuje svoje prakse. Naime, za Fukoa prostornost (tj. onaj prostor koji
nam se pojavljuje u obliku heterotopije) ne može biti deo nekog apstraktnog
teorijskog sistema, već pre predstavlja društveno konstruisanu mrežu značenja koja
je neraskidivo povezana sa našim (svakodnevnim) delanjem. Time dolazimo do

Kulturologija
drugog razloga zbog kojeg Druga mesta, s obzirom na svoj obim, imaju nesrazmerno
veliki uticaj: pojam heterotopije odjekuje idejama koje nalazimo tek u delima
takozvanog poznog Fukoa, u kojima se javlja, za njega pomalo iznenađujuće,
interesovanje za prakse subjektivnosti i ispravno moralno delanje.
U Drugim mestima Fuko ne nudi nikakvu čvrstu definiciju heterotopija,
izuzev činjenice da one predstavljaju neku vrstu suprotnosti pojmu utopije. Utopija
je zamišljeno mesto koje ima sposobnost ukupnog normativnog određenja
stvarnosti2. To su pozitivna mesta koja predstavljaju ideal kome se teži, masto koje je
uređeno, organizovano, u kome je sve skladno i u kome su ljudi srećni. Distopija je
negativna slika mesta, odnosno metafora koja ima određeni regulatorni značaj za
naše prakse. O njoj se često govori, na nju se ukazuje, ona je metafora negativnog,
potencijalnog, mogućeg ali neostvarenog. Ona je sušta suprotnost utopiji, ona je
neuređeno, neregulisano, nedostupno, nezdravo, neugodno, nepristojno i nesrećno
mesto. Heterotopija predstavlja stvarno, materijalno mesto koje je ipak – kao i
utopija – izuzeto iz pojedinačnih rasprava koje su dominantne u datom društvu.
Heterotopija je drugo, drugačije mesto od onog u kome smo, u kome delujemo, to je
refleksija našeg mesta, to je ono čemo težimo, koje želimo da bude drugo i drugačije.
Heterotopija postoji, tu je, oko nje se odvija borba, interesovanje, lome interesi,
motivi i moć. Međutim, u heterotopijama se mogu uvideti sučeljavanja velikog broja
mreža značenja koje zatičemo unutar date kulture – a upravo je taj sukob, prema
Fukou, ključ za njihovo tumačenje. Odnos između utopije i heterotopije Fuko izlaže
u jednoj kompleksnoj analogiji sa ogledalom:
Ogledalo je, na koncu, isto tako utopija [...] U ogledalu,

vidim sebe tamo gde nisam, u jednom nestvarnom prostoru
koji se virtuelno otvara iza površine, ja sam tamo, tamo gde
me nema [...] Ali to je jednako tako heterotopija, u meri u
kojoj ogledalo zaista postoji, i u kojoj ima, spram mesta
koje zauzimam, neku vrstu povratnog dejstva; krenuvši ka
njemu ja otkrivam svoje odsustvo na mestu na kojem sam,
zato što se vidim tamo. Pošavši od tog pogleda koji mi se u
2
Rečnik kaže da je to"zemlja koja ne postoji", izraz kojim eng. državnik i humanist Toma Mor (1478-
1535) naziva, u svom istoimenom fantastičnom romanu, neko zamišljeno ostrvo, na kome postoji
njegovo zamišljeno ustrojstvo države; otuda: naziv za svaku državu sa idealnim uređenjem; takođe:
neostvarljiva zamisao, sanjarija, kula u vazduhu.

Kulturologija
izvesnoj meri vraća, iz dubine tog virtuelnog prostora koji

je s onu stranu stakla, ja se okrećem sebi, iznova upućujući
moj pogled ka sebi samom, rekonstituišući se tamo gde
stvarno jesam; ogledalo funkcioniše kao heterotopija u
značenju da, kad god obuhvatim to mesto koje zauzimam u
času kada vidim sebe u staklu, ono zapravo postaje potpuno
stvarno, u povezanosti sa celokupnim prostorom koji ga
okružuje, i potpuno nestvarno, jer je nužno, da bi bilo
primećeno, da prođe kroz tu virtuelnu tačku koja se nalazi
tamo, u ogledalu.
Odavde se može videti da heterotopija, gledano iz ugla naše prakse, ima

dvojaku sposobnost. Pre svega, ona poseduje sposobnost reprezentacije; ona još
uvek predstavlja „materijalizovanu utopiju“. Primer sa ogledalom je ovde pogodan
za dodatno objašnjenje. Odraz (inače, utopijski aspekt ogledala) koji vidimo
primarno izvršava funkciju označavanja u tom smislu što virtuelna slika „daje
vidljivost“ onom koji se ogleda. Upravo iz tog razloga Fuko kaže: „...ja sam tamo,
tamo gde me nema“. Značenje ovog oksimorona (duhovita besmislica) zapravo je
vrlo jednostavno: Fuko naime smatra da suštinu „prakse ogledanja“ čini
sagledavanje odraza. Reprezentacija ovde dakle ima i regulatornu funkciju u odnosu
na samu praksu, pošto se pri ogledanju rukovodimo odrazom, to jest, govoreći
Fukoovom jezikom, utopijom. Međutim, ogledalo je i materijalni objekt, te shodno
tome i sam proces ogledanja ima – u nedostatku boljeg izraza – svoj pragmatični
karakter. Materijalnost ogledala omogućava sagledavanje slike kao nečeg što sam
akter priznaje kao stvarno, odnosno kao društvene konvencije koja opravdano
poseduju određenu izvesnost. Ovim je omogućena neka vrsta rudimentarne
samorefleksije, oličene „u sposobnosti da se rekonstituišem tamo gde stvarno
jesam“. Za razliku od utopije, heterotopija može neposredno da utiče na stvarnost,
njen uticaj pri tom nije pomeren beskonačno u budućnost, već se ispoljava u
sadašnjosti.
Tako vidimo da Fukoov pojam heterotopije svoju teorijsku privlačnost
duguje upravo činjenici da se putem „utopijske“ regulacije praksi i „materijalne“
refleksije o praksama otvara mogućnost kritičkog promišljanja onih pravila koja
sledimo pri delanju koja su po svojoj prirodi posredovana materijalno, to jest
prostorno. Iako se pojam heterotopije na najvišem stupnju apstrakcije određuje

Kulturologija
pomoću svog odnosa sa utopijom, postoje još neka dodatna načela koja, po
Fukoovom mišljenju, konstituišu njeno funkcionisanje i ujedno čine osnovicu
heterologije, tj. jedne potpuno nove metodologije čija se mogućnost najavljuje.
Heterotopije su tako univerzalna činjenica svake kulture i prisutne su duž čitavog
toka ljudske istorije. Sa ovim je povezano načelo koje se provizorno može nazvati
istorijski generisana varijacija društvene funkcije same heterotopije. Tako se u
Drugim mestima navodi primer groblja kao mesta koje je tokom vekova menjalo
svoju funkciju (a neretko i svoj položaj u odnosu na “konvencionalna mesta”), no
opet ostajalo u domenu heterotopije, pošto je uvek u datom kulturnom okruženju
pružalo iskustvo koje je nudilo radikalno drugačiju vizuru kulture i tradicije.
Heterotopije su takođe po svom sadržaju izrazito heterogene i podrazumevaju
sučeljavanje više prostora na jednom mestu. Prostor se ovde koristi u jednom širem
smislu: tako se govori o sučeljenosti dvodimenzionalnog platna i trodimenzionalne
slike u bioskopskoj sali, ili pak o načinu uređenja vrtova koji svojim geometrijskim
planom izražavaju neko složeno simboličko značenje. Druga mesta su takođe i oni
prostori u kojima postoji neka vrsta vremenskog diskontinuiteta; u njima se boravi
kako bi se napravila neka odlučujuća razlika u odnosu na svakodnevnu rutinu.
Odlazak u pozorište ili vrt, ili pak zatvorska kazna kao državna korekcija praksi
osuđenika su neki od najintuitivnijih primera. Kao peto načelo, Fuko navodi pravila
dostupnosti heterotopijskog prostora. Pristup fragmentiranom vremenu heterotopije
je, drugim rečima, uvek povezan sa određenim pravilima otvaranja i zatvaranja,
procedurama koje se moraju izvršiti kako bi se u te prostore ušlo. Primeri ovog
načela su očigledni: pravila koja konstituišu pravosudne presude kao jedini način na
koji se dospeva u zatvor, ili pak rituali koji se obavljaju pre odlaska na groblje.
Naposletku, Fuko govori o „opštoj funkciji heterotopije“ koja se ogleda u njenom
odnosu spram šire društvene stvarnosti. Heterotopije su za Fukoa neka vrsta
„praznog mesta“ unutar sistema značenja koji tumačimo kao naše okruženje, tačnije,
one predstavljaju „jedan prostor privida koji razobličava iznova svu iluzornost
stvarnog sveta, sva ta razmeštanja unutar kojih je ljudski život ispregrađivan“.
Kad u delu Nadzirati i kažnjavati raspravlja o nastanku moderne kasarne,
Fuko zaključuje: „Kasarna je dijagram moći koja deluje putem opšte vidljivosti.
Ovaj model kasarne je veoma dugo bio osnovni princip urbanog razvoja koji se
ogledao u gradnji stambenih blokova za radničku klasu, bolnica, azila, zatvora,
škola i predstavalja svojevrsno spacijalno ’ugnežđavanje’ hijerarhizovanog nadzora“.

Kulturologija
Pojam heterotopije očigledno protivreči ovakvoj argumentaciji. Prostor heterotopije,

nasuprot prostoru panoptikona, pruža neposredan uvid u iluziju normalnosti diskursa
na kojima baziramo naše prakse. Štaviše, ova vrsta prostora svoj kritički otklon može
da ispolji bez nužnog posezanja za genealoškim razvojem moći, pošto u njoj ne
prevladava nijedan konkretni diskurs. Tek se u heterotopiji pruža mogućnost
iščitavanja moći u interesu rekonstituisanja samog sebe: ona stoga nikako ne može
biti prosto „dijagramsko otelotvorenje“ moći, već pre neka vrsta „slepe mrlje“
sistema moći koja nastaje kao proizvod sopstvene inherentne sposobnosti da
prostorno objedinjeni čitavo jedno polje sukoba između različitih sadržaja određene
kulture.
Ipak, čak i ako se složimo sa svim što je dosad rečeno i dalje će ostati nejasna
priroda odnosa između heterotopije i javnog prostora. Stoga je uputno postaviti
pitanje: da li se javni prostor može tretirati kao heterotopija? Da li ulica, javni park
ili trg funkcionišu na načelima koje pominje Fuko? Intuitivno bismo skoro sigurno
rekli da to nije slučaj. Javni prostor nema sadržaj, on je makar „po definiciji”
potpuno otvoren i stvoren zarad opšteg dobra, te je stoga lišen bilo kakvih unapred
određenih sadržaja, izuzev onih koji nastaju u trenutku kad u njemu borave pojedinci
ili grupe. Međutim, ovde valja biti oprezan. U nastavku ćemo videti da je upravo taj
nužni i najznačajniji aspekt javnog prostora ujedno i njegova najslabija tačka.
Javni prostor naime uvek postaje meta „kolonizacije”. Ovo proizilazi iz
činjenice da se različite društvene grupe takmiče u jednoj vrsti neformalne utakmice
čiji je cilj ostvarivanje privilegije da se određeni prostor markira kao „interni deo“
praksi određene društvene grupe. Moderni gradovi su prepuni primera ove borbe.
Nema skoro nijednog novog urbanističkog rešenja u kome se ne čuju argumenti da
ono uništava određeni javni prostor, koji ima „simbolički“ značaj za one koji mu se
protive. Stoga se može reći da, iako načelno važi teza da se javni prostor konstituiše
kao potpuno otvoren društveni fenomen, on u stvarnosti zapravo postaje prezasićen
značenjima koje u njemu ostavljaju akteri. U tom smislu je moguće javni prostor
sagledati kao jednu specifičnu vrstu heterotopije. Ova specifičnost se ogleda u tome
da „drugost“ ulice, parka ili trga prebiva u različitim koncepcijama javnog prostora
koje se u njima, u vidu materijalnih tragova, mogu pročitati. To znači da se načelima
koja je Fuko naveo u Drugim mestima može pridodati i još jedno dodatno koje bi se
provizorno moglo nazvati načelo fragmentiranog značenja. Stoga bismo mogli izneti
tvrdnju da heterotopije predstavljaju i ona mesta na kojima postoji izrazito veliko

Kulturologija
bogatstvo tragova ljudskog delanja, sukoba i različitih privatnih istorija. Ovim bi se

samo još više naglasila teza da heterotopije imaju sposobnost rekonstituisanja
„sopstva“: izlaganjem velikom broju alternativnih uvida u neki konkretan problem,
javni prostor stalno pred nas stavlja upravo onu vrstu izazova kojim sebe dovodimo u
iskušenje.
Sučeljavanja različitih koncepcija javnog prostora je od suštinskog značaja po
mogućnost slobodnog delanja. Zdravorazumska ideja da „ulica pripada svima“ je
osnovno zaleđe svake motivacije pojedinaca da se upusti u utakmicu markiranja
javnog prostora. Iza ove ideje stoji jedna opravdana intuicija da sistem
funkcionisanja političke reprezentacije ima svoje inherentne mane. Recimo, ako
ulicama i trgovima dominiraju bilbordi, reklamni panoi i drugi komercijalni
elementi, onda je ulica i/ili trg više “njihov” nego naš. To je naročito značajno za
politički potpuno marginalizovane pojedince. Njihova vidljivost u javnom prostoru
tako postaje deo borbe za markiranje sadržaja istog. Ovo naravno ima veoma
značajne političke posledice, pošto podrazumeva prošireno razumevanje javne sfere.
Kao što primećuje jedan od autora: „Činjenica je da javni prostori na istoj fizičkoj
lokaciji dovode do kontakta i konfrontacije između različitih javnih delatnika. Ta
konfrontacija je suštinski element pluralnosti, pošto pomoću sporenja i konflikta te
različite društvene grupe izbegavaju (samo)izolaciju”.
Međutim, čak i ako se pomerimo iz domena svakodnevnog života, značaj
javnog prostora neće biti manji. On se temelji na asimetriji moći koju poseduju
različiti delatnici. Javni prostori su od velikog značaja ne samo za marginalne grupe,
nego i za one aktere čiji su finansijski, politički ili ideološki interesi povezani sa
nekom od koncepcija javnog prostora. Trajni procesi raznoraznih oblika
privatizacije javnih površina su jedan od najboljih primera (često nasilne)
rekonceptualizacije javnog prostora. Štaviše, danas postoje i potpuno privatni
prostori koji makar po svom izgledu u potpunosti imitiraju onaj javni. Materijalne
posledice koje ostavljaju ovakve vrste koncepata javnog prostora takođe poseduju i
jedan opšti potencijal za precizniju artikulaciju sopstvenih interesa i strategija u borbi
za javni prostorom. Stoga se dâ zaključiti da, iako je javni prostor izrazito
fragmentiran fenomen, upravo ta fragmentacija omogućava stvaranje određene
kritičke (samo)refleksije. Bogatstvo stanovišta i njihova spacijalna objedinjenost
tako se na potpuno dosledan način naslanjaju na Fukoovo shvatanje potencijala
heterotopije.

Kulturologija
Jedan drugi francuski teoretičar, Anri Lefevr (Henri Lefebvre) iznosi ideju da
su apstraktni (metafizički) sistemi mišljenja ukorenjeni u naročitom shvataju
prostora, koje je istorijski određeno i podložno dijalektičkom razvoju, zasigurno na
značajno drugačiji način reartikuliše istoriju zapadne teorijske tradicije. Shvatanje
prostora za Lefevra predstavlja naročitu vrstu Znanja (Savoir) koje se izražava kao
materijalizacija vladajućeg sistema dominacije. U uvodnom poglavlju Proizvodnje
prostora ovaj stav je naznačen kao jedan od glavnih ciljeva knjige: „Pokušaću da
pokažem da prostor služi establišmentu i da se koristi kao sredstvo hegemonije na
osnovu inherentne logike – ali i u uz pomoć znanja i tehničke stručnosti – samog
sistema“. Kontrola našeg shvatanja prostora zapravo predstavlja centralno mesto u
dominaciji kapitalističkog sistema, bez njega ona bi ostala prazna apstrakcija, to jest
ne bi imala šta da kontroliše. Stoga je i glavni motiv koji provejava kroz Lefevrova
dela upravo otkrivanje jedne sveobuhvatne teorije koja bi bila u stanju da probije
ideološki omotač koji obavija naše razumevanje prostora. Ulog nije mali; ukoliko je
shvatanje prostora glavni element kontrole, onda je i dekonstrukcija njegove
ideologije glavni uslov slobodnog delanja.
Da bi se taj cilj dostigao potrebno je da se pokažu svi aspekti društvenih
odnosa proizvodnje prostora. Lefevr stoga, kao svoje osnovno analitičko oruđe,
razvija teorijsku trijadu čiju su strukturalni elementi: 1) spacijalne (prostorne)
prakse; 2) prostorne reprezentacije; 3) reprezentacije prostora. Spacijalne prakse
tako podrazumevaju konkretno mesto produkcije i reprodukcije prostora, koje je u
potpunosti prožeto našim svakodnevnim delovanjem u prostoru. Ovaj nivo analize
podrazumeva razmatranje materijalne osnove samog prostora i ujedno predstavalja
svojevrsno težište cele teorije, budući da je cilj ideološke dominacije – ali i
emancipacijskog uticaja teorije – upravo promena spacijalne prakse. Reprezentacije
prostora tiču se normativnog uređenja same proizvodnje prostora. Jednostavan
primer reprezentacije prostora je urbanistički plan ili bilo koja vrsta Znanja koja se
tiče prostora. Prostorne reprezentacije pak sačinjavaju prostorno utemeljena
simbolička predstavljanja tekućih društvenih odnosa. Ovo je dakle najapstraktniji
element teorije koji podrazumeva igru kodova i značenja koja seže od umetničkog
poimanja prostora do spomeničke kulture.
Ovde već možemo da primetimo protivrečnost koja indukuje dijalektiku
proizvodnje prostora. Naime, trijada nam otkriva napetost između apstraktnih i
svakodnevnih aspekta društvenog života. S jedne strane stoje predstave i znanja o

Kulturologija
prostoru koje sami stvaramo kroz našu svakodnevnu praksu, a s druge konkurentska
nastojanja da se ostvari određeni normativni poredak. Stoga Lefevr razlikuje dva tipa
prostora; apstraktni, koji se bazira na opštoj konceptualizaciji prostora i koji je usko
povezan sa odnosima moći, i društveni, koji se zasniva na fragmentiranom delovanju
„običnih“ pojedinaca. Pri tom je važno istaći da su upravo spacijalne prakse mesto
borbe ovih dveju vrsta prostora. Lefevr smatra da je iluzorno tražiti jedinstveni i
univerzalni raspored različitih oblika proizvodnje prostora. Takva vrsta zadatka bi,
uveren je, predstavljala samo ponavljanje starih grešaka. Pravi put, po njegovom
mišljenju, podrazumeva otkrivanje istorijskih specifičnosti, odnosno sličnosti i
razlika između triju aspekata proizvodnje prostora, ne bi li se u punoj meri pokazalo
uzajamno prožimanje ljudskog delanja i prostora. Drugim rečima, istorija društvene
proizvodnje prostora predstavlja zaleđe u kome se mora odvijati teorijska analiza.
Dakle, gledano iz lefevrovske teorijske vizure, javni prostor bi morao da se
tretira kao proizvod opšte borbe različitih ideoloških pozicija koje su neraskidivo
povezane sa opštim društvenim odnosima moći. Stoga bi svaki pokušaj razumevanja
javnog prostora trebalo da se teorijski poveže sa dominantnim društvenim
ustrojstvom današnjice tj. sa kapitalističkim oblikom proizvodnje. Lefevr smatra da
proizvodnja urbanog prostora u (neo)kapitalitizmu – kao uostalom i proizvodnja svih
drugih dobara – podrazumeva paralelnu fragmentaciju i homogenizaciju „krajnjeg
proizvoda“. Stoga je jasno zašto je urbani prostor, prema Lefevru, apsolutno
društveni proizvod, to jest lišen i poslednjeg traga prirode. „U najmodernijem
urbanom planiranju uz pomoć najnaprednijih tehnoloških sredstava sve postaje
proizvod: vazduh, svetlo, voda, pa čak i samo zemljište... Urbani prostor je razdvojen
od prirodnog prostora, međutim on iznova proizvodi sopstveni prostor na osnovu
opšteg [društvenog] proizvodnog kapaciteta“. Urbani prostor je dakle materijalan
isključivo u istom onom smislu u kome je to i novac, odnosno kao element unutar
društvene interakcije. Upravo ovaj proces podruštvljavanja prostora omogućava
kapitalističkom sistemu dominacije da prostor počne da tretira kao robu.
Štaviše, ekonomska špekulacija prostorom je, po Lefevru, od odlučujuće
važnosti za reprodukciju kapitalizma. Finansijski sektor koji dominira u današnjem
kapitalizmu postaje neodvojiv od trgovine prostorom i tržišta nekretnina. Sledstveno
ovim uvidima, i sama ideja javnog prostora postaje „kontroverzna“. Zato i ne čudi
što se danas unutar neoliberalnog diskursa toliko insistira na nekom obliku
privatizacije javnog prostora. Iza ideje da jedino privatno vlasništvo može da

Kulturologija
obezbedi racionalno upravljanje resursima, stoji direktni ekonomski interes

dominantnih društvenih grupa, koje stoje iz velikih kompanija, finansijxkih
institucija i svetskih centara moći. U tom smislu, tenzija između privatnog i javnog
prostora u lefevrovskoj izvedbi postaje potpuno ogoljena. Drugim rečima, privatne
preferencije su u okvirima neoliberalnog kapitalizma do te mere postale moćne da se
jedino mogu zadovoljiti privatnim interesom ili „preduzetničkim duhom“. Posledica
ovakvog rezonovanja se ogleda u činjenici da javni prostor gubi svu svoju
neutralnost i dostupnost koja mu – makar idealnotipski – pripada i svodi se na resurs
koji mora da sledi ekonomsku logiku. Pri tom je veoma važno primetiti da
univerzalna dostupnost zapravo nikad ne može da funkcioniše kao opravdanje za
racionalno upravljanje nekim resursom u okvirima kapitalističke proizvodnje. Stoga
se može pretpostaviti da iz bankrota Detroita ili nekog drugog grada stoji težnja da
privatni kapital “razgrabi” preostali javni prostor i “racionalno” ga koristi.
Drugim rečima, ne postoji savršeno racionalno („ekspertsko“) obrazloženje
nekog urbanističkog rešenja, ili neke politike stanovanja; prostor nikada ne može biti
uređen praznim apstraktnim domišljanjem potreba krajnjih korisnika, već jedino
uvažavanjem interesa svakodnevne prakse.
8. Kastelsovi stavovi o savremenom gradu
Početkom 1990-ih Bangkok, Taipei, Shangai, Meksiko ili Bogota imah su

eksploziju gradskoga razvoja koju je podstakao biznis, dok su, s druge strane,
Madrid, New York, London, Pariz prošli kroz iznenadni pad cena koji je izazvao i
pad cena nekretnina te zaustavio novu izgradnju.3 Taj gradski vrtuljak u različitim
razdobljima i u raznim krajevima svijeta pokazuje kako sva mjesta, pa i veći gradovi
zavise od promjenama svjetskih tokova i na njih su osetljiva.
No zašto ti sistemi razvijenih usluga moraju zavisiti od aglomeraciji u
nekoliko velikih metropolskih čvorova? Saskia Sassen ponovno daje uvjerljive
odgovore proizašle iz vlastita dugogodišnjeg istraživanja i onoga drugih istraživača u
različitim kontekstima. Ona tvrdi daje:
...nova strateška uloga većih gradova stvorena kombinacijom prostornog
raspršivanja i svjetske integracije. Uz dugu povijest središta međunarodne
3
Manuel Castels, Uspon umreženog društva, Zagreb: Golden marketing, 2003. Str. 403-443.

Kulturologija
trgovine i bankarstva, ti gradovi sada funkcioniraju na četiri nova načina: prvo,

kao visoko koncentrirane komandne točke u organizaciji svjetskoga
gospodarstva; drugo, kao ključna mjesta za financijske poslove te za tvrtke koje
nude specijalizirane usluge,..; treće, kao mjesta proizvodnje, koja uključuju i
proizvodnju inovacija u vodećim industrijama; četvrto, kao tržišta proizvoda i
inovacija.
Ovi gradovi ili, bolje rečeno, njihovi poslovni dijelovi, kompleksi su koji
proizvode vrijednost zasnovanu na informacijama, mjesta na kojima središta
korporacija i razvijenih novčarskih tvrtki mogu naći potrebne dobavljače i dobro
obučenu specijaliziranu radnu snagu. Oni čine fleksibilne mreže proizvodnje i
upravljanja koje ne trebaju usvojiti radnike i dobavljače, nego ih u svakom
pojedinom slučaju mogu pribaviti, kada im odgovara, u potrebnim količinama.
Takva kombinacija aglomeracije središnjih mreža i svjetskog umrežavanja tili
središta te njihovih rasutih pomoćnih mreža koja se odvija preko telekomunikacija i
zračnoga prometa, omogućuje fleksibilnost i prilagodljivost. Izgleda da povećanju
koncentracije djelatnosti višega stupnja u nekoliko čvorišta pridonose i drugi
činitelji: korporacije se nevoljko preseljavaju iz vrijednih nekretnina u koje su uložile
visoka sredstva, jer bi takav korak obezvrijedio njihove fiksne stavke; također, u
vremenima sveprisutnog prisluškivanja, još uvijek su za važne odluke potrebni
kontakti li-cem-u-lice; kao što Saskia Sassen izvještava, jedan joj je meneđžer u
intervjuu priznao da su poslovni dogovori gotovo ilegalni. 23 I, konačno, glavna
metropolska središta još uvijek nude najveće mogućnosti za osobno napredovanje,
društveni status i osobno zadovoljstvo toliko nužno visokim stručnjacima - od dobrih
škola za njihovu djecu do simboličkog članstva na uzvisinama upadljive potrošnje,
uključujući umjetnost i zabavu.
Grubo govoreći, i za mikroelektroniku i za kompjutere traže se četiri lokacije
za svaku od četiri različite operacije u proizvodnome procesu:
a) istraživanje i razvoj (R&D), inovacija i proizvodnja prototipa koncentriraju se
u visokoinovativnini industrijskim centrima u središnjim područjima,
uglavnom s dobrom kvalitetom življenja prije nego što je njihov razvojni
proces do određene mjere ugrozio okoliš;

Kulturologija
b) kvalificirana proizvodnja u podružnicama, uglavnom u novim industrijskim

područjima u zemlji, što u slučaju SAD-a uglavnom znači u gradovima
srednje veličine u državama na zapadu;
c) polukvalificirana masovna proizvodnja na tekućoj vrpci i testiranje proizvoda
koji su od početka u značajnoj mjeri bili smješteni u inozemstvu, osobito u
jugoistočnoj Aziji gdje su Singapur i Malezija prvaci pokreta privlačenja
tvornica američkih elektroničkih tvrtki;
d) prilagođivanje naprava korisniku i održavanje nakon prodaje, te tehnička
podrška koja se organizira u regionalnim centrima širom svijeta, uglavnom u
području važnijih elektroničkih tržišta, izvorno u Americi i Zapadnoj Europi,
iako su se tijekom 1990-ih azijska tržišta izborila za isti status.
Trendovi europskih gradova
Novu urbanu dinamiku glavnih europskih metropolskih područja u 1990-ima

zajednički čini više trendova.
Poslovno središte je, kao i u Americi, ekonomski pokretač grada, um-
reženoga u globalnu ekonomiju. Poslovno središte sastoji se od infrastrukture
telekomunikacija, komunikacija, razvijenih usluga i uredskog prostora koji se
temelje na središtima proizvodnje tehnologije i obrazovnih institucija. Ono živi od
obrade Informacija i funkcija kontrole. Obično se nadopunjuje turizmom i
prometnim vezama. To je čvor mreže unutar metropole. 6* Dakle, poslovno središte
ne postoji po sebi nego po svojoj vezanosti na druga ekvivalentna mjesta
organizirana u mreži koja oblikuje stvarnu jedinicu upravljanja, inovacija i rada.67
Nova menedžersko-tehnokratsko-politička elita stvara ekskluzivna
mjesta koja su odvojena i izmaknuta od grada kao što su to bile buržujske
četvrti industrijskoga društva, ali, budući daje klasa stručnjaka veća, na široj
osnovi. U većini europskih gradova (Parizu, Rimu, Madridu, Amsterdamu), za
razliku od Amerike - ako isključimo New York, najmanje američki grad u Americi -
uistinu ekskluzivna rezidencijalna područja teže prisvajanju gradske kulture i
povijesti, smještajući se u obnovljena ili dobro očuvana područja središta grada. Na
taj način naglašavaju sljedeću činjenicu; kada je dominacija jasno uspostavljena i
osnažena (za razliku od nouveau-riche Amerike), elita ne bježi u predgrađe da bi iz-
bjegla prosti puk. Međutim, taj je trend ograničen na Veliku Britaniju, gdje se

Kulturologija
nostalgija za životom plemstva u prirodi pretvara u naseljavanje u odabrana

predgrađa metropolskog područja, što se ponekad očituje urbaniziranjem šarmantnih
povijesnih sela u blizini važnijih gradova.
Svijet predgrađa europskih gradova društveno je diverzificirani prostor
koji je segmentiran na različite periferije oko središnjega grada. Postoje
tradicionalna predgrađa radničke klase, često organizirana oko javnih stambenih
posjeda, u posljednje doba sve više u privatnom vlasništvu. Postoje novi francuski,
britanski ili švedski gradovi u kojima živi mlađe stanovništvo srednjih klasa, jer im
njihova dob otežava ulaz na tržište stanova u središnjem gradu. I postoje, također,
periferna geta starijih javnih stambenih posjeda, na primjer pariški La Courneuve,
gdje novo imigrantsko stanovništvo i siromašne radničke obitelji doživljavaju
isključeiije iz svojega "prava na grad". U europskim su gradovima predgrađa također
mjesta tvorničke proizvodnje, kako tradicionalne proizvodnje, tako i nove industrije
visoke tehnologije koja je smještena u najnovija i glede okoliša najpoželjnija
predgrađa metropolskih područja - dovoljno blizu komunikacijskih centara, ali
daleko od starih industrijskih okruga.
Središnje gradove još uvijek oblikuje njihova povijest. Dakle, tradicio-
nalna susjedstva radničke klase sve više nastanjuju uslužni radnici i stvaraju određeni
prostor, prostor koji zbog svoje velike ranjivosti postaje bojno polje između pokušaja
obnove koju provodi biznis i viša srednja klasa te osvajačkih pokušaja kontrakultura
(Amsterdam, Kopenhagen, Berlin) koje nastoje ponovno prisvojiti upotrebnu
vrijednost grada. Dakle, oni često postaju obrambeni prostor za radnike koji imaju
samo svoj dom za koji se mogu boriti, tako da su u isto doba smislena pučka susjed-
stva i privlačni bastioni ksenofobije i lokalizma.
Nova profesionalna srednja klasa u Europi rascijepljena je između
privlačnosti prema mirnoj udobnosti dosadnih predgrađa i uzbuđenja
užurbanoga, i često skupoga, gradskog života. Usporedbe koristi između
diferencijalnih prostornih obrazaca rada obitelji s dva zaposlenja često određuju
smještaj njihova kućanstva.
Središnji grad i u Europi je također žarište za geta useljenika. Međutim,
za razliku od američkih geta, glavnina tih područja nije gospodarski toliko
prikraćena jer su useljenici uglavnom radnici s čvrstim obiteljskim vezama i računaju
na vrlo jaku strukturu podrške, što europska geta Čini obiteljski orijentiranim
zajednicama kojima neće zavladati ulični kriminal, Izgleda da je Engleska iznimka i

Kulturologija
u tome smislu jer su neka susjedstva etničkih manjina u Londonu (na primjer, Tower
Hamlets ili Hack-nev) bliža američkom iskustvu nego pariškom La Goutte d'Or.
Paradoksalno, u jezgrama administrativnih i zabavljačkih okruga europskih gradova,
na primjer u Frankfurtu ili Barceloni, pokazuje se gradska margi-nalnost. Njezino
prodiruće osvajanje najprometnijih ulica i čvornih točaka javnoga prometa strategija
je preživljavanja kojoj je suđeno da bude prisutna tako da može zadobiti javnu
pažnju ili privatni biznis, bilo da se radi o obliku socijalne pomoći, prodaji droge,
prostituciji ili uobičajenoj policijskoj pažnji.
Urbanizacija trećeg milenijuma: megagradovi
Novo svjetsko gospodarstvo i informatičko društvo koje se stvara doista ima

novi prostorni oblik koji se razvija u različitim društvenim i geografskim
kontekstima: megagradove. Megagradovi su, svakako, vrlo velike aglomeracije
ljudskih bića; svaki je u 1992. godini (prema klasifikaciji Ujedinjenih naroda ima ih
13) imao više od 10 milijuna stanovnika. Za četiri grada predviđa se da će 2010.
godine imati više od 20 milijuna stanovnika. Međutim, veličina nije njihova od-
ređujuća kategorija. Oni su čvorovi svjetskoga gospodarstva, okupljaju više
upravljačke, proizvodne i menedžerske funkcije diljem planeta; kontrolu medija;
realnu politiku moći i simboličku sposobnost stvaranja i širenja poruka. Oni imaju
imena, od kojih je većina strana još uvijek prevladavajućoj europsko-
sjevernoameričkoj kulturalnoj matrici: Tokio, Sao Paolo, New York, Siudad de
Mexico, Šangaj, Bombaj, Los Angeles, Buenos Aires, Seul, Peking, Rio de Janeiro,
Kalkuta, Osaka. Nadalje, Moskva, Džakarta, Kairo, Nevv Delhi, London, Pariz,
Lagos, Daka, Karači, Tianjin i možda drugi, zapravo su članovi kluba. Svi među
njima nisu (na primjer, Daka ili Lagos) vladajuća središta svjetskoga gospodarstva,
nego tome svjetskomu sustavu dodaju goleme segmente stanovništva. Oni također
funkcioniraju kao magneti za svoje zaleđe, to jest čitavu zemlju ili područje u
kojemu su smješteni. Megagradove se ne može promatrati samo u pojmovima
njihove veličine, nego i kao funkciju gravitacijske snage prema važnijim područjima
sveta. Dakle, Hong Kong nije samo njegovih šest milijuna ljudi, i Guangzhou nije
samo njegovih šest i pol milijuna ljudi: spajanjem Hong Konga, Shenzhena,
Guangzhoua, Zhuhaia, Makaa i malih gradova u delti Biserne rijeke, pojavljuje se
megagrad od 40 do 50 milijuna ljudi.

Kulturologija
Megagradovi artikuliraju svjetsko gospodarstvo, povezuju informatičke mreže

i koncentriraju svjetsku moć. No oni su također spremišta svih segmenata
stanovništva koji se bore za preživljavanje te onih grupa koje svoje zanemarivanje
žele učiniti vidljivim, tako da neće umrijeti ignorirani u područjima koja zaobilaze
komunikacijske mreže. Megagradovi koncentriraju najbolje i najgore, od inovatora i
vlasti do njihovih strukturalno nevažnih ljudi, spremnih da prodaju svoju nevažnost
ih prisile "druge" da za to plate. No, ono stoje najznačajnije za megagradove jest
činjenica da su izvana povezani sa svjetskim mrežama i segmentima svojih vlastitih
zemalja, dok iznutra razdvajaju lokalno stanovništvo koje je iU funkcionalno
nepotrebno ili stvara društveni razdor. Tvrdim da to vrijedi kako za New York, tako i
za Mexico City ili Džakartu, Ono što megagradove čini novim urbanim oblikom njihova je
značajna osobina da su na globalnoj razini povezani, a lokalno, fizički i društveno, iskopčani.
Oni su oblik koji odlikuju funkcionalne veze koje se ustanovljuju preko široko
rasprostranjenih područja, s velikom neusklađenošću u načinima uporabe prostora.
Funkcionalne i društvene hijerarhije megagradova prostorno su zamućene i
pomiješane, organizirane u ograničene tabore i neravnomjerno zakrpane
neočekivanim džepovima nepoželjnih upotreba. Megagradovi su diskontinuirane
konstelacije prostornih fragmenata, funkcionalnih komada i društvenih segmenata.
Da bih ilustrirao svoju raspravu, pozvat ću se na megagrad koji nastaje i još
nije na zemljovidima, ali koji će, po mojemu mišljenju, biti jedno od važnijih
industrijskih, poslovnih i kulturnih središta dvadeset i prvog stoljeća: regionalni
sustav Hong Kong-Shenzhen-Canton-delta Biserne rijeke-Makao-Zhuhai.7]
Pogledajmo megaurbanu budućnost s povoljne točke (vidi sliku 6,5.J. Taj još uvijek
bezimeni prostorni sustav, koji se 1995. godine proteže na preko 50 000 km-, ima
ukupno stanovništvo između 40 i 50 milijuna, ovisno o tome gdje se postave granice.
Njegove jedinice, rasute u prevladavajućemu seoskom krajoliku, svakodnevno su
funkcionalno povezane i komuniciraju kroz raznoliki sustav prijevoza koji uključuje
željeznicu, autoceste, seoske ceste, letjelice, čamce i zrakoplove. Grade se nove
superautoceste, željeznica se elektrificira i dobiva dvostruke tračnice. Sustav optičkih
telekomunikacija proces je povezivanja cijeloga područja kako iznutra, tako i sa
svijetom, uglavnom preko zemaljskih stanica i mobitela. U Hong Kongu, Makau,
Shenzhenu, Zhuhai-ju i Guangzhou gradi se pet novih zrakoplovnih luka s
očekivanim prometom od 150 milijuna putnika na godinu. U sjevernom Lantau
(Hong Kong), Tiantianu (Shzenzhen), Gaolanu (Zhuhai), Hangpou (Guangzhou) i

Kulturologija
Makau grade se nove luke za teret koje pridonose najvećemu svjetskom lučkom
kapacitetu.
Metropolis južne Kine, koji se još uvijek stvara ali je sigurna stvarnost, čini
novi prostorni oblik. On riije tradicionalni inegalopolis koji je šezdesetih godina u
sjeveroistočnome obalnom području Sjedinjenih Država identificirao Gottman. Za
razliku od klasičnoga slučaja, metropol-sko područje Hong Kong-Guandong nije
stvoreno od fizičke konurbacije uzastopnih gradskih/prigradskih jedinica s
relativnom funkcionalnom autonomijom. On ubrzano postaje međuovisna jedinica -
gospodarski, funkcionalno i društveno - i takva će biti još više nakon što 1997.
godine Hong Kong formalno postane dio Kine, a Makao se pridruži 1999. godine.
No postoji značajan prostorni diskontinuitet unutar toga područja, sa seoskim
naseljima, poljoprivrednim zemljištem i nerazvijenim područjima odvojenih
gradskih središta i industrijskim tvornicama razbacanim a posvuda. Unutrašnje veze
područja i nužna povezanost cijeloga sustava sa svjetskim gospodarstvom uz pomoć
višestrukih komunikacijskih veza čine stvarnu kralježnicu te nove prostorne jedinice.
Tokovi određuju prostorni oblik i procese. U svakome gradu, u svakome području
teku procesi segregacije i segmentacije u beskonačnim varijacijama. No takva seg-
mentirana raznovrsnost ovisi o funkcionalnomu jedinstvu koje odlikuju divovske,
tehnološki intenzivne infrastrukture koje, izgleda, znaju da je njihovo jedino
ograničenje količina svježe vode koju područje još uvijek može dobiti iz područja
Istočne rijeke. Metropolis južne Kine, koji je danas u većem dijelu svijeta
nedovoljno zapažen, vjerojatno će postati najreprezentativnije urbano lice dvadeset i
prvog stoljeća.
Sadašnji trendovi upućuju na drugi azijski megagrad koji će nastati još u većoj
mjeri početkom dvadeset i prvog stoljeća, kada se koridor Tokio -Yokohama-Nagoya
(koji već čine funkcionalnu jedinicu) poveže s područjem Osaka-Kobe-Kyoto3
stvarajući najveću metropolsku aglomeraciju u ljudskoj povijesti, i to ne samo po
stanovništvu, nego po gospodarskoj i tehnološkoj moći.
Dakle, usprkos svim društvenim i urbanim problemima, te problemima
okolišaj i po veličini i po privlačnosti za smještanje visokih funkcija po izboru
stanovnika, megagradovi će nastaviti rasti. Povijesni val razvoja inegagrađova
odgurnut će na kontrakulturnu marginu ekološki san o malim, kvaziseoskim
zajednicama. To je zato što su megagradovi:

Kulturologija
a) središta gospodarskoga, tehnološkog i društvenog dinamizma - u svojim

zemljama i na svjetskoj razini; oni su stvarni strojevi razvoja; gospodarska
sudbina njihovih zemalja bez obzira jesu li to Sjedinjene Države ili Kina,
ovisi o dostignućima megagradova, usprkos ideologiji malih gradova koja još
uvijek prevladava u obje zemlje;
b) oni su središta kulturne i političke inovacije;
c) oni su spojnice na svjetske mreže svih vrsta. Internet ne može zaobići
megagradove: on ovisi o telekomunikacijama i "telekomunikatorima"
smještenima u tim centrima.
Neki činitelji sigurno c'e usporiti ritam njihova razvoja, ovisno o točnosti i
učinkovitosti politika koje su oblikovane da bi ograničile rast me-gagradova.
Planiranje obitelji djeluje usprkos Vatikanu, pa možemo očekivati da se već nastavlja
sniženje broja rođenja. Politike regionalnoga razvitka mogu diverzificirati
koncentraciju poslova i stanovništva na druga područja. A ja predviđam epidemiju
velikih razmjera i dezintegraciju društvene kontrole koja će megagradove učiniti
manje privlačnima. Međutim, sve u svemu, megagradovi će rasti u veličini i
dominaciji, jer se nastavljaju hraniti stanovništvom, bogatstvom, moći i inovatorima
iz svojega proširenog zaleđa. Nadalje, oni su čvorišne točke koje se spajaju na
svjetske mreže. Dakle, u temeljnome smislu, budućnost čovječanstva i svake zemlje
u kojoj postoje megagradovi zbiva se s razvitkom i menedž-mentom tih područja.
Megagradovi su čvorišne točke i središta moći novoga prostornog oblika/procesa
informatičkoga doba: prostora tokova.
Sada kad smo postavili empirijski krajolik novih teritorijalnih pojava, trebamo se
uhvatiti u koštac s razumijevanjem takve nove prostorne stvarnosti. To zahtijeva
neizbježni izlet neizvjesnim putovima teorije prostora.
9. UNESKO - stavovi o metropoli
Metropole razvijenih zemalja su tokom ovog veka prošle kroz faze brzog rasta
koje su većina odgovornih pokušali da ograniče različitim merama. Danas je stanje
znatno drugačije. I ukoliko neka naselja još uvek napreduju (Los Anđeles, Moskva,
Madrid), za druga se može reći da se stabilizuju (Il-de-Frans, Randštat Holand) ili da
se u njima smanjuje broj stanovnika (London, Njujork, Brisel). Granica kojoj se
težilo je postignuta, a ipak i dalje ostaje izvesno nezadovoljstvo.

Kulturologija
Drugim rečima, čak i kada se stanovništvo u naseljima ne povećava, pa čak i

smanjuje, zauzeti prostor se i dalje širi, sve do granica prihvatljivog - posebno kada
je reč o raznim gradskim mrežama i opremi - pri današnjem dobro poznatom stanju
privrede.
Istovremeno, pod uticajem krize, problemi kvaliteta se umnožavaju: dru-štveno-
strukovne promene povezane sa industrijskim preobražajima, osiromašenje većih
delova stanovništva u velikim gradovima i porast društvenih problema kao što su
prestupništvo, narkomanija, kriminal. Porast broja onih koji su u oskudici, znak je
lošeg zdravlja celog društva. U gradu, ovo ugroženo stanovništvo se koncentriše,
naglašavajući na taj način društvena prostorna raslojavanja.
No, stečeno iskustvo proteklih pedesetak godina omogućilo je da se izvede
jedna „urbana tehnika" sa kojom se mnogi slažu. Sprovedena u različitim oblicima u
većini zemalja, mogli bismo kao njene glavne karakteristike da navedemo sledeće:
Policentrizam. Nametnula se ideja po kojoj urbana organizacija može da se zasniva
samo na mreži hijerarhijskih centara putem kojih će se umnožavati usluge koje se
nude stanovnicima; o tome svedoče iskustva Il-de-Fransa, Randštat Holanda,
Londona ili Los Anđelesa.
Pojam diskontinuiteta. Zeleni pojasevi omogućavaju da se razbije sled
jednoobrazne urbanizacije koju danas svi odbacuju; Montreal, Los Anđeles, Moskva,
Brisel, Kopenhagen, Il-de-Frans, Randštat Holand mogu da posluže kao takvi
primeri.
Značaj obnavljanja ugleda gradova. Danas se on pojavljuje kao suštinski činilac
boljeg „usađivanja" u gradove.
Optimalizacija poduhvata u oblasti uređenja prostora. Obim ovih poduhvata se znatno
smanjio, što omogućava da se uvedu i sprovedu izoštrenije tehnike intervenisanja u
gradove, intervencije koje će samim tim biti i prilagođenije, ljudskije i bolje
uklopljene u gradski okvir.
Briga da se štedi energija. Posle preokreta koji smo doživeli u sedamdesetim
godinama, potreba energetske štednje je promenila perspektive urbanizacije;
preterano rasipanje postaje skupo: privilegovane ose, tačke preraspodele,
objedinjavanje uslužnih delatnosti, sve su to teme o kojima se danas govori kada je
reč o uređenju zemljišta.
Iskustvo nam isto tako mogućava da istaknemo ogromnu složenost pojava na
koje nailazimo u velikim gradovima. Metropola - milionski grad - nije više statičan

Kulturologija
organizam, izolovana tvrđava. Ona održava mnogostruke odnose sa okolnim

oblastima. Čak i kada gubi svoje stanovnike, metropola i dalje prihvata desetine,
stotine hiljada novih. A i unutar nje se odvijaju mnogostruki odnosi i promene: u
nekim delovima naselja se stanovništvo smanjuje - često u centrima - u drugima se
ono povećava. Stoga su širenje gradova i preuređenje njihovih centara često
problemi kojima bi se trebalo istovremeno baviti.
10. Tržni centar, mesto za zabavu i spektakl
Sami tržni centri 90-tih godina prolaze kroz novu fazu u kojoj se dovodi u
pitanje koncept glavnog zakupca („sidra") i ispituju alternativne funkcije kulturnih i
zabavnih aktivnosti kompleksa kao novih prigradskih središta.
Galerija u Hjustonu, Teksas, čiji je središnji deo klizalište otvoreno preko cele
godine, dodala je niz sadržaja koji nisu u funkciji trgovine. Gost hotela, koji je
takođe deo ovog kompleksa, ili službenik koji radi u obližnjoj kancelarijskog zgradi
mogu direktno sa recepcije da uđu u „šoping mol" - jednostavna promena od velikog
značaja. „Mol" nije više samo tržni centar - on je gradski centar, urbani prostor u
pravom smislu te reči. Mada trgovačke funkcije nastavljaju i dalje da dominiraju,
graditelji tržnih centara počinju da stvaraju prostor za različite klijente kao što su
sportski i atletski klubovi, banke, predstavništva, medicinski centri. Tržni centri
postaju i sedišta kulturnih institucija kao što su biblioteke, muzeji, pozorišta,
bioskopi ili građanskih servisa kao što su ogranak gradske, savezne i državne uprave,
pošta i slično.
Uvođenjem nekomercijalnih zakupaca, tržni centri po sadržaju sve više postaju
nalik na tradicionalne gradske centre i njihovi vlasnici prestaju da budu samo trgovci
i postaju graditelji novih urbanih centara, koji imaju prednost nad ulicama centra
grada zato što pružaju veći red, čistoću i sigurnost, kao i idealnu klimu bez mraza,
kiše ili žege.
Rad i igra, kupovina i rekreacija, javni protesti, kultura i zabava, sve veći broj
aktivnosti vezanih ranije za tradicionalne sadržaje centra grada, prenose se u „mol",
uključujući i najnoviji oblik gradske industrije - turizam. Sa svojim klizalištem i
promenadom pod staklenim krovom, Galerija u Hjustonu postala je turistička
atrakcija. Graditelji Vest Edmonton Mola, koji uključuje i hotel, dodali su ovom

Kulturologija
kompleksu veliko klizalište, zoološki vrt sa egzotičnim pticama, bazen sa delfinima,

veštačku morsku lagunu sa podmornicom i replikom Kolumbovog broda „Santa
Maria", zabavni park i najveći na svetu vodeni park pod krovom, zajedno sa veštački
izgrađenom plažom i talasima za serfere.
Svečani spektakl otvaranja robne kuće Ivataja u bogatoj Fukoki od 2 miliona
stanovnika na jugu Japana, u čijem sam planiranju učestvovao, posetilo je 500 000
ljudi prvog dana. Posetioci su došli iz Japana i susednih zemalja, Amerike i Evrope.
Spektakl pod nazivom „Magija" je započeo na gradskom trgu koji smo
projektovali kao deo ove robne kuće. Učestvovali su mađioničari, gutači plamena,
održan je rokenrol koncert i 50 000 balona i 500 golubova pušteno je u vazduh na
zvuk gonga koji je odjeknuo gradom oglašavajući da su kapije otvorene. Glumci,
pesnici, pisci, muzičari, slikari iz Japana i celog sveta pozvani su da prisustvuju i
učestvuju u spektaklu. Stotine mađioničara prikazivalo je svoje trikove posetiocima
na 8 spratova robne kuće, a kompletan personal je bio obučen u crne frakove i
cilindre sa belim zečevima u rukama.
Veliki broj posetilaca Mola Amerike veličine 420 000 kvadratnih metara,
otvorenog u Blumingtonu, Mineapolis, 1992. godine su turisti. Mol Amerike je
računao da može da privuče oko 100 000 ljudi na dan; ovaj broj je daleko prevaziđen
samo za prva tri meseca. Posle njegovog otvaranja poseta je bila oko milion ljudi
nedeljno!
Mol Amerike je ogroman, najveći u Americi, a već sada se planiraju nove
dogradnje. U njemu se nalaze 4 dominantne robne kuće, oko 160 specijalizovanih
radnji, više od četrdeset restorana i prodavnica gotove hrane - ali taj prostor nije
naročito zanimljiv sa arhitektonskog aspekta - on je samo veći od drugih. Ono što je
neobično je da su radnje grupisane oko ogromnog, skoro 3 hektara velikog parka u
kome se nalaze luna park sa dvadesetak raznih tobogana, dva pozorišta i tuce drugih
manjih atrakcija, što na neki način može da evocira na Pale Rojal u Parizu iz XVIII
veka.
Megacentar može da zadovolji najrazličitije ukuse i potrebe. On je kontrolisana
urbana celina. Po ugledu na tradicionalne gradske trgovačke centre koji se sastoje od
otvorenih i zatvorenih prostora, senovitih arkada i sunčanih trgova, u velikim
gradovima Amerike su se razvile tzv. festivalske tržnice na obalama reka, u luci, na
dokovima i u starim lučkim skladištima. Tako su u Fanej Holu, Harbor Plejsu i Saut
Strit Siportu komercijalni prostori uglavnom pod krovom, a javna šetališta uglavnom

Kulturologija
otvorena. Ovakvi otvoreno-zatvoreni tržni centri postali su veoma popularni i

komercijalno uspešni. Tako je trgovački deo njujorškog Bateri Sitija pokriven
staklenim krovom koji podseća na Kristalnu palatu i vizuelno je i fizički povezan sa
otvorenim prostorom i rekom. Horton Plaza u centru San Dijega potpuno odbacuje
zasvođen prostor u korist otvorenih dvorišta i arkada. Džon Džerde, arhitekta ovog
centra, projektovao je po istom pricipu, takođe i poznati Siti-vok u Juniverzal Sitiju u
Kaliforniji, otvoren pre tri godine.
Pitanje da li tržni centri mogu ili treba da zamene gradske centre je akademsko
pitanje. Prema podacima američkog Biroa za istraživanje krajem 1992. godine, u
SAD je bilo oko 39 000 operativnih tržnih centara, od kojih je 1800 regionalnih. Oni
opslužuju široku srednju klasu. Učestvujući kao arhitekta u velikim međunarodnim
projektima tržnih centara često sam mogao da primetim da u svakom takvom centru
postoji veliki otvoreni prostor za sedenje koji je okružen raznim štandovima sa
velikim neonskim firmama koje nude hranu iz celog sveta: meksičku, kinesku,
italijansku, marokansku. Pošto nema granice između dela gde se jede i dela za
trgovinu koji ga okružuje, stiče se utisak da se nalazimo u nizu kafea na nekom
velikom gradskom trgu.
Možda moje sedenje na klupi u veštačkoj realnosti nekog tržnog centra nije
ništa neprirodnije nego sedenje na klupi u parku. To me dovodi do drugog zaključka
- postmodernizam, čiji su principi na njegovu nesreću bili primenjeni samo na
arhitektonskim objektima manjeg formata, i koji je više doprineo urbanom planiranju
nego arhitekturi, verovatno je našao svoju jedinu arhitektonsku potvrdu u većoj meri
u vreme kulminacije razvoja velikih tržnih centara Amerike 80-tih godina. Današnji
„novi urbanizam" manje fetišizira stare stilove i više se okreće humanizovanju
prostora. I tako „novi urbanizam" tržnih centara ruku pod ruku sa novom
„arhitekturom svetla" (light architecture), svojim otvorenim pjacetama, balkonima,
mostovima, zastakljenim paviljonima, fontanama, sadržajima za zabavu i rekreaciju postaje
mikrokozmički simulakrum (kopija kopije) zapadne civilizacije, ali isto tako njen repozitorijum.
11. Šta je brendiranje gradova?
To je pojava promocije grada kao pogodnog okruženja za biznis i zabavu
1. za to se koriste velika budžetska sredstva

Kulturologija
2. poslovna elita investira u muzeje, parkove i arhitekturu

3. podizanje ranga grada u grad svetske klase (formalne i neformalne promocije
grada su zvanični program lokalne vlasti, medijski propraćeni događaji u
gradu ili svojstva nekog grada prikazana u serijama ili filmovima)
Cilj je: promocija i reklamiranje grada kreira se sa ciljem da ubedi stanovništvo da je
komodifikacija grada pozitivna i da je njihova uloga u ovom procesu vredna zarad
ostvarivanja profita ekonomijom simbola.
Zašto se brendiraju gradovi?
1) gradovi se moraju brendirati da bi se uspešno prodali na tržištu.

2) brendiranje transformiše materijalno u nematerijalno.
3) brendira se prodaja životnog stila a ne materijalnih proizvoda.
4) potreba da se grad predstavi kao centar nečega
5) primarni zadatak je redefinisanje i reinvencija gradskog imidža tj.uklanjanje
negativnih elemenata kao što su siromaštvo, kriminal, loša arhitektura,
drugorazredne kulturne ponude dok se tradicionalna kultura
dekontekstualizuje jer se iz nje uklanja sve kontraverzno.

Kulturologija
LAS VEGAS PARIZ: The City of Light

What happens in Vegas stays in Vegas
NjUJORK: I LOVE NY. MILANO: svet visoke mode
Strategija privlačenja ljudi i kapitala
1. estetska poboljšanja meke infrastrukture –lepo na oko.

2. produženje radnog vremena prodavnica, objekata kulture.
3. mega događaji –olimpijske igre, svetske izložbe.
4. uloga umetnika, dizajnera i arhitekata da prate trendove u formiranju urbanih
prostora.
Zahtevi koje mora da ispuni brendirani grad:
1) autentičnost. znači da mora da bude po nečenu prepoznatljiv velikom broju ljudi.

(pariz grad svetlosti)
2) urbani prostor mora biti dovoljno familijaran. znači da različitim korisnicima
garantuje predvidivo iskustvo (globalizovani lanci hotela, restorana , kafea). to su
tkz. nemesta jer predstavljaju generalizovane miljee namene koji lako realizuju
potrebe globalnih pojedinaca.
3) mesto. gradovi sa specifičnim kulturnim identitetom.

Kulturologija
4) veza mesta i nemesta

5) međuzavisnost između potrošnje određene robe ili usluge i određenog prostora
stvaraju modeli društvenog života
6) (ljudi idu u pozorište u londonu, kupuju odecu u parizu i slušaju popularnu muziku
u liverpolu)
Zasto se u nasoj arhitekturi i urbanizmu ne planira izgradnja trga?
Potrebno je sacekati da buducnost razvije slike koje je deponovala proslost”

(Bendzamin). Ako se malo bolje analizira i podsjeti na srednjevekovni trg u
evropskoj kulturi koji je do te mere razvio svoje funkcije da je doslo do
identifikacije trga kao mesta sa odredjenim funkcijama zajednice: religiozni zivot
predstavljen je crkvom na trgu, komercijalni pijacom, a drustveni gradskom palatom
(u manjim gradovima to je cesto ostajalo objedinjeno na jednom mestu), postavlja se
pitanje da li je tako bilo i na nasem tlu pre otomanske invazije.
Analizom arhitektonskog nasledja na tlu Srbije iz perioda pre turskog osvajanja i

onim za vreme njihove okupacije necemo dobiti siguran odgovor na pitanje gde su
bili i kako su izgledali trgovi nase proslosti. Ostaci gradova i vecih naseobina koji
nisu pretrpili vece promene za vreme turske vlasti i kasnije nakon oslobadjenja od
rusilackog zanosa gotovo da ne postoje, ili do sada nisu dovoljno istrazeni. Istina je i
to da smo skloniji istrazivanju antike nego srednjeg veka.
Pazljivim posmatranjem planova Beograda kroz vekove moze da se ustanovi
postojanje odredjenih “praznih” mesta u raznim epohama. Jedno od takvih “mesta”
je danasnji Studentski trg u centru grada. Nakon oslobadjanja od Turaka vlast u
Srbiji se opredelila za evropski oblik grada, ali je zadrzala mnoge gradske funkcije
na tradicionalnim mestima. To se posebno odnosilo na pijace: tako je i ovaj prostor
zadrzao svoju prvobitnu namenu. Kasnije, u doba nove Kraljevine Jugoslavije, taj trg
je urbanizovan, nazalost ne vise kao trg, vec kao park. U naslovu ispred imena i dalje
stoji pojam trg. Brzi prelazak na novi drustveni sistem, komunizam, tek izgradjenog
gradjanskog staleza, nakon drugog svetskog rata, ponovo usmerava drustvo na
odredjene tekovine evropske kulture koje odgovoravaju toj politickoj ideji. Evropom
tada vec dominira ekstremni internacionalizam kao pravac u arhitekturi moderne,

Kulturologija
koji najradikalnije eliminise sve tradicionalno, od ideje do materijala, i usmerava ka

“novom” kao simbolu razvoja tehnike i tehnologije. Trg kao gradski prostor sve vise
postaje metafora: ako nije porusen u ratnom razaranju postao je nevazan u brzoj
rekonstrukciji zemlje. U novoj arhitektonskoj ideji o gradu u kojoj je “kuca u
slobodnom prostoru” on gubi svoj smisao, tako da ga na Novom Beogradu,
gradjenom sa tim sloganom uopste i nema.
Trg se sve redje pojavljuje kao samostalni projekat.
Pojavljuje se u nazivima odredjenih prostora na urbanistickim planovima,

obicno u spletu saobracajnica i gotovo uvek “ispunjen” parkovima. Trg kao vitalni
prostor grada izostao je u komunizmu. Platoi ispred gradjevina dobijali su ponekad
slobodne povrsine koje su kasnije nazivane platoi jer nemaju obodnih gradjevina i
vise sluze kao podloga novoj gradjevini u smislu monumentalnijeg pristupa nego sto
asociraju na trg i njegovu funkciju okupljanja.
Odsustvo trga u arhitekturi za vreme dominacije komunisticke ideologije
postalo je toliko radikalno da se manifestacije koje se po prirodi svog nastanka
odrzavaju na trgu, kao npr. Vojne parade i okupljanja povodom vecih mitinga,
odrzavaju na ulici. Ulica je dinamican prostor, komunikacija; covjek je na trotoaru
zasticen posmatrac dogadjaja na ulici koji se odvijaju u prolazu, oticanjem, skoro
kao na filmskoj traci. Na trgu je gradjanin sastavni deo dogadjanja, na tom mestu
ulica se siri i dinamika oticanja se smanjuje; stvara se odnos izmedju gradjana i
izgradjenog prostora grada, kuca na trgu i praznog prostora trga ispunjenog ljudima.
U Parizu je doslo do radikalne promene ulica za vreme vlasti Osmana, koji je
stvorio bulevar iz cisto militaristickog razloga. Nije imao potrebe da dira u trgove,
jer mu je problem bio lako kretanje velikih masa gradom;a tko zna kako bi danas
Pariz izgledao da je zeleo da zabrani svako okupljanje. Trgovi koji su ostali na bilo
koji nacin da zive do danasnjih dana doziveli su razne promene. Najcesce, trg je
pretvaran u zelene parkovske povrsine; Studentski trg, trg ispred crkve Svetog Save
nazvan svetosavski plato zbog velike udaljenosti obliznih gradjevina. Slavija, trg koji
je tako snazno definisan svojim oblikom, nastao po volji jednog Engleza po ugledu
na Trafalgarski u Londonu, ostao je decenijama neresen iz razloga koji nije kreativne
prirode. Poznati okrugli trg u Kraljevu postao je muzej samoga sebe i skoro ostao
bez vitalnih funkcija. Bilo je pokusaja da se resi konkursom trg tamo gde ga mozda
nije nikada bilo; na Trgu Marksa i Engelsa, danas Pasicevom trgu, gde zavrsava

Kulturologija
Balkan i gde pocinje Bulevar Revolucije, ali ni tada ni danas ni jedno resenje nije
uspelo da stvori trg od tog prostora, izmedu ostalog i zato sto se uglavnom trazilo
njegovo ,punjenje" raznim funkcijama. Trg Republike resavan je sedamdesetih
godina, ali ni posle toga se ne zna gde on pocinje a gde se zavrsava. Ostao je
zapamcen kao napor na resavanju partera i zelenila jedne razudene povrsine dva ili
tri trga sa spletom ulica, resene na nacin pesackih ulica i trznih centara
severnoevropskih zemalja koje su tih godina kod nas i u Evropi bile primer moderne
arhitekture i urbanizma.
Na svim teoretskim raspravama i konkursnim zadacima govorilo se o trgu i
gradu ali se sve zavrsavalo bez trga ili sa megalomanskim plato povrsinama na
kojima je decentrirano, jer je simetrija bila tabu moderne arhitekture, lezala
usamljena robna kuca, kao npr. u Podgorici. Beograd, koji je najblizi kao grad za
takvu tvrdnju, uvek je imao cudan odnos prema trgu, cak i oni prostori koji bi bili
idealni trgovi, kao npr. okretnica trolejbusa kod Kalemegdana, nikada to nisu postali.
U provinciji, situacija je bila i u vecini slucajeva ostala teska, mahom i zbog
zastarelih urbanistickih planova ciju radikalnu promenu nema ko da finansira.
Postoje i oni primeri gradova (Novi Sad, Karlovci, Pancevo) gde je trg prisutan u
tradiciji dominantne kulture vec vekovima i nije bilo lako zanemariti ga kao funkciju
iako je cesto ,punjen" sadrzajima, ako ne parkovskim, onda kioscima i tezgama, kao
u Zemunu.
12. ARHITEKTURA I KULTURA
1) Da li je arhitektura umetnost?
Kaže se da je arhitektura umetnost građenja. Time se potdstiče mišljenje i

satv da je arhitektura stalni dijalog između građenja i estetike, osećaja prijatnog,
ugodnog i lepog. Arhitektura ima poreklo u umetnosti, u nastojanju da gradnja,
graditeljstvo i građevina budu nešto više od običnog građevinskog procesa i toka
gradnje. Klasične rasprave o poreklu i karakteru arhitekture polaze od stava da je
„primitivna koliba“ bila preteča arhitekture kao oblika, ali da je tek gradnja
mauzoleja i drugih grandioznih sakralnih objekata, arhitrkturu uzdigla do nivoa

Kulturologija
umetnosti. „Arhitektuea je znalačka, ispravna i veličanstvena igra volumena

objedinjenih svetlošću“ (Le Korbizje). Na taj način se obična gradjevina pretvara u
umetnički oblikovano delo a arhitektura uzdiže na rang umrtnosti. Arhitektura se
povezuje sa vajarstvom i slikarstvom i odvaja od tehnike i inženjerstva. Na
drugoj strani, praktični deo arhitekture, njena konkretna tehnička primena u
postupku gradnje, postavlja arhitekturu u oblast zanatstva, veštine, umeća, što
znači manje umetničkim i manje naučnim.
2) Arhitektura i avangarda
U XX veku dolazi do suštinskih i strukturalnih promena u arhitekturi. To je

posledica avangardnog delovanja umetnosti i zahteva za potpunom slobodom
kao revolucionarnim pokretom. Umetnost je nastojala da se odvoji od običnog
ljudskog delovanja i uđe u dijalog sa imaginarnim. umetnik je bio buntovnik
protiv tradicionalnih navika i ustaljenih konvencija i zahtevao je korenite
(revolucionarne) promene u društvu u kome će umetnost biti predvodnik tih
promena i napretka. Arhitekturu je zahvatio talas takvih promena koje je
pokrenulo preokupaciju udaljavanja od pukog inženjerstva. Avangardnost u
arhitekturi podrazumevala je korišćenje novih materijala, održavanje bliske veze
sa prirodom, kombinovanje metala i stakla uvodi novu eleganciju, nove estetske
tehnike i stalne promene i inovacije u arhitekturi i gradnji.
3) Arhitektura i moderna
La Korbizje je bi začetnik pokreta koji je protežirao modernu u

arhitekturi i raskid sa tradicionalnim arhitektonskim strukturama i oblicima. taj
pokret se oslanjao na ravan krov, gole fasade, velike staklene površine, metalni
skeleti i slično. To je rezultat ubrzanog razvoja industrijskog društva i potrebe fa
se smesti veliki broj ljudi. Ekonomski i socijalni progres koji je pokrenula
industrijalizacija, usmeravao je arhitekturu ka masovnoj stambenoj gradnji i
kolektivnom stanovanju u velikim naseljima i visokim zgradama, kako ih je La
Korbizje nazvao, „mašine za stanovanje“, dok ih je Ernst Maj označio kao

Kulturologija
„stambene porcije“, poredeći ih sa porcijama hrane koje su precizno i racionalno

pripremljene. to je podrazumevalo gradnju prema principima racionalizacije
prostora i optimalizacija površina i dimenzija stambenog prostora. Karakteristike
modernih arhitektonskih i građevinskih postupaka označavale su pojavu stana
kao „racionalne ćelije“i paviljona. Moderna u arhitekturi doživela je kritiku kao
birokratsko potrošačko društvo koje zanemaruje simboličku i kulturnu
dimenziju. Kritika moderne i pojava postmoderne značila je traganje za smislom
prenesenim u domen plastičnih umetnosti, ili još šire u domen umetnosti kao
načina komunikacije, a sve usmereno ka tržištu koje određuje estetsku vrednost
arhitektonskih proizvoda.
4) Potrošačka kultura i arhitektura
Susret socijalnog i novog arhitektonskog pokreta odvija se na polju masovne

stanogradnje u drugoj polovini XX veka. Potrošačko društvo podrazumeva što bržu i
masovniju gradnju prilagođenu masovnoj potrošnji i prosečnom kupcu. Nova
arhitektura pravi distancu između masovne stambene izgradnje i retkih novih
simbola civilizacijskih tokova i struktura. U potrošačkoj kulturi često su ugrožene
stare gradske i arhitektonske strukture i celine u želji da se racionalno iskoriti prostor
za poslovnu i stambenu upotrebu. Veliki gradovi postaju prostor za ostvarenje
profita, te se u njegovu svrhu uključuju, stanogradnja, stan i estetska dimenzija
gradnje i stanovanja. Ulice, trgovi i novi prostori postaju podloga za komercijalnu
upotrebu (trgovina, usluge, marketing). Automobili „potiskuju ljude“, čovek se
spusta u podzemlje, beton, metal i staklo ponovo udaljavaju arhitekturu od prirodnog
prostora pa i umetnosti. Sve je podređeno racionalnom, praktičnom, korisnom,
efikasnom i profitabilnom.
13. EKOLOŠKA ETIKA
1) Antički filozofski stavovi o ekološkoj etici
U knjizi „O prirodi čovekovoj“, antički filozof Zenon prvi je postavio kao cilj
i najviši etički ideal – život u skladu, odnosno saglasnosti sa prirodom. To se slaže

Kulturologija
sa njegovim (i većine antičkih filozofa) stavom da treba živeti prema principima

kojim dominiraju čovekove vrline. Vrlina je cilj prema kome nas priroda vodi.
Priroda je celina i čovek je samo jedan od mnoštva njenih delova i elemenata.
Zenonov učenik Hrizip je smatrao da živeti u saglasnosti s prirodom podrazumeva
poznavanje stvarnog toka života, jer su naše (ljudske) prirode samo delovi prirode
celokupnog univerzuma (kosmosa, vasione).
Suprotnu poziciju pomenutom etičkom skladu između univarzalne i ljudske
prirode imao je antički filozof Kleant, koji je smatrao da je priroda kosmosa nešto što
je nadmoćno i čemu smo obavezni da se pokoravamo, odnosno da se pridržavamo
njenih principa, dok ljudska priroda nije na tom nivou i ona je podređena kosmičkoj
prirodi.
Antički filozofi, poznati kao Stoici (Stoička škola) zastupali su stavove da
nema suprotnosti između posebne čovekove prirode i opšte prirode. Odnosno, ako
čovek sledi prirodu i njene zakone i živi u skladu sa prirodom, onda on zadovoljava i
svoju posebnu prirodi.
Stavovi antičkih filozofa govore o večitoj dilemi koju čovek ima kada
uspostavlja odnos prema prirodi i prirodnom okruženju: da li su čovek i priroda
jedno, da li je čovek samo jedan otuđeni deo prirode, da li čovek nanoseći štetu
prirodi, nanosi štetu i sebi? Dilema se može postaviti i kao pitanje: da li je čovekov
etički odnos prema prirodi, osnova svih drugih odnosa u koje čovek stupa u svom
radu i životu?
2) Svremeni ekološko-etički problemi
Kada govorimo o savremenim etičkim problemima i njihovoj vezi sa

ekologijom i ekološkim problemima, onda je potrebno obratititi pažnju na tri važna
polazna pitanja koja nas upućuju u središte tih problema.
a) Osovna dilema savremenog sveta jeste: da li će prevladati
instrumentalni, ekstremno racionalni i eksploatatorski ili
neinstrumentalni, humani odnos čoveka prema prirodpdi i svom
prirodnom okruženju?
b) Sledeće pitanje odnosi se na mogućnosti i načine moralnog
vrednovanja ciljeva, postupaka i ukupne čovekove delatnosti u

Kulturologija
odnosu na prirodu. Kako meriti moralne postupke? Kako izgraditi

norme i pravila prilagođena prosečnom čovekovom moralnom
postupku prema prirodi?
c) Pod pretpostavkom da čovek stekne visok stepen etičke sveti u
odnosu prema prirodi, postavlja se pitanje kako ostvariti, odnosno
primeniti visokovrednosne i humane ciljeve u društvu (pojedinačnom
i globalnom)?
Na te teškoće upućuje, već dvadesetogodišnji pokušaj primene „Protokola iz
Kjota“ o smanjenju količine emitovanja ugljendioksida u atmosferu na svetskom
nivou. Naime, najače i najveće drževe nisu spremne da primene odredbe Protokola
zbog pritiska velikih kompanija koje neće da povećaju troškove izdvajanjem više
sredstava za zaštitu čovekove okoline.
Pored toga, postoje i dve kulturne prepreke, dva filozofska pogleda na svet
koja usmeravaju ekološko-etičko ponašanje savremenog čoveka. Jedan pogled je
antropocentrizam, koji se u odnosu etike i ekologije rukovodi sledećim stavom:
samo ljudska bića poseduju ili nose intrizičke vrednosti (in-trisic values), odnosno
unutrašnje moralne vrednosti. Prema tome, čovek je „mera svih stvari“ i sve treba da
se njemu pokorava, pa i priroda. Drugo stanovište se može odrediti kao
ekocentrizam, koje smatra da u središtu etičkog postupanja više nije čovek, već
ekosistem, odnosno priroda, zato čovek mora da se povinuje samoj prirodi i da
potpuno promeni svoje dosadašnje ponašanje, da redukuje svoje preterane i
megalomanske potrebe i ciljeve u odnosu prema prirodi, jer je on jedini i isključivi
krivac za sve poremećaje u prirodnim tokovima.
3) Moralne vrednosti i obaveze u prirodi
Martel Lak je u knjizi Ekologija i društvo (Ekology and Society) istako

osnovne moralne obaveze i vrednosti u prirodi i principe kako se čovek može
ponašati da bi delovao u prirodi prema moralnim obavezama. Martel napominje da
se, u odnosu prema prirodi, može govoriti o dve vrste vrednosti : intrinzične
(unutrašnje, svojstvene samo biću, koje ne trpe spoljašnji uticaj) i ekstrinzične (koje
deluju spolja, kojima se ličnost povinuje, koje utiču na ličnost). Da bi se mogle
nekome pripisati takve vrednosti postoje, prema Martelovom mišljenju, postoji

Kulturologija
nekoliko osnovnih elemenata na kojima počiva stav o pripisivanju moralnih

vrednosti:
a) Osećajnost, mogućnost osećanja zadovoljstva ili patnje,
b) Sposobnost za umnožavanje i razvoj,
c) Očuvanje raznovrsnosti u prirodi, prirodni diverzitet,
d) Očuvanje vrste i ekosistema,
e) Pripadanje zajednici.
Ova moralna svojstva mogu se pripisati sledećim entitetima: ljudi (humans);
ne-humanoidna osećajna živa bića (životinje); ne-humanoidna, ne-osećajna živa bića
(biljke); ne-humanoidna, ne-osećajna, ne-živa bića (stene i minerali).
4) Tri odnosa čoveka prema ekološkom okruženju
Na osnovu prethodnih elemenata koji određuju kome se može pripisati atribut

vrednosnog i moralnog postupanja, ekocentristi smatraju da postoje tri odnosa
čoveka prema ekološkom okruženju:
a) Animoetika, pozicija koja etike principe osećajnosti širi na sva bića,
posebno na životinje,
b) Bioetika – etika poštovanja života - koja etičke pricipe širi na sve
oblike u kojima se život pojavljuje, pa i mikroorganizme,
c) Geoetika – etika zemlje (Land Ethics) – pozicija koja uključuje etički
odnos prema planeti kao celini, uključujući i njen vodeni i vazdušni
omotač.
5) Ekologija i ekonomija
Savremeno društvo je rizično društvo. Ekološki rizici su među najvećim i

najznačajnijim rizicima sa kojima se današnji čovek suočava. Većinu ekoloških
rizika i problema izzvala je trka za profitom i ekonomija koja nije obraćala pažnju na
resurse, životnu sredinu i ekološko zagađenje čovekovog staništa. Ekonomsko
bogastvo na globalnom nivou stalno se uvećava, na drugoj strani, siromaštvo se
stalno širi, dok ekološki strahovi zahvataju i bogate i siromašne. Bogatstvo se
koncentriše u sve manje ruku a bogataši sve manje obraćaju pažnju na životnu

Kulturologija
sredinu. Nesklad između ekonomskog zahteva za sticanjem bogatstva i profita i

nužnog očuvanja zdrave prirodne sredine, svakim danom je sve veći.
Pohlepa i želja za sticanjem, bogaćenjem i moći su osnovni elementi ljudske
prirode koji su do krajnjih granica razvijeni u doba liberalizma i liberalističke
ekonomije. Sve je podređeno tržištu, pa i čovekova priroda. Njegove potrebe se
razvijaju na tržištu, njegovi interesi se susreću na tžištu, njegove vrednosti nastaju i
nestaju na tržištu. Savremeni čovek je biće potrošnje. Potrošnja je osnovni smisao
njegove egzistencije koja se može iskazati stavom: „trošim, dakle, postojim“. U
takvom potrošačkom, euforičnom stanju, čovek gubi osećaj za etičke norme i
principe prema okruženju, pa tako i prema prirodi.
Da bi se obuzdala potrošačka logika i psihologija savremenog čoveka,
potrbno je probuditi svesne snage u društvu koje bi postavile ekološke norme i
donele ekološke zakone koji bi regulisali čovekov odnos prema prirodi. Potreban je
novi ekološki normativizam. Da bi taj normativizam mogao da se uspostavi i stvarno
funkcioniše, mora se posegnuti za svetskim ekološkim imprativom koji bi glasio –
ekologija iznad profita! Tek nakon toga bi se mogla uspostaviti ravnoteža između
ekonomije i ekologije. Mogla bi se razvijati održiva ekonomija sa stanovišta prirode i
životne sredine. Potrebna je visoka ekološka svest koja će uspostaviti ravnotežu
između ekonomskog rasta i ekološkog održanja i zdravog života.
LITERATURA
 Basan, Mišel. Za obnovu urbane sociologije-jedanaest teza. S0ciologijs. No.

4. 2001.
 Castetels, Manuel. Uspon umreženog društva. Zagreb: Golden marketing.
2003.
 Dehaene, Michiel & Lieven De Cauter. Heterotopia and the City. New York:
Reutledge. 2008.
 Dragićević-Šešeić Milena (priredila). Javna i kulturna politika. Beograd:
Čigoja štampa. 2002.
 Gottiener, Mark. The new Urban Sociology. Philadelphia: Westview Press.
2012.

Kulturologija
 Miles, Malcolm. Cities and Cultures. New York: Routledge. 2007.

 Petrović, Milena. Transformacija gradova. Beograd: ISIE. 2009.
 Sassen, Saskia. Urban sociology in the 21st century. Bryant.
8/24. 2006.
 Vujović Sretane & Milena Petrović. Urbana sociologija. Beograd: 2005.
 Zlatanović-Tomašević Vesna. Budućnost razvoja naselja u svetlu klimatskih
promena. Beograd: Društvo urbanista Beograda. 2011.

Kulturologija

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Kulturologija

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kulturologija

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prof.

I. DEO (1. Kolokvijum)

1. Šta proučava Kulturologija?

Kulturologija pručava grad kao ljudsku zajednicu. Grad je „ogledalo“

2. Šta proučava sociologija grada?

Sociologija grada proučava pojave, procese i odnose koji nastaju tokom

3. Aspekti posmatranja grada u kulturološkom i sociološkom smislu?

Ekonomski aspekt – grad kao veliki naseljeni prostor u kome se živi od

Sociologija grada/Arhitektura Page 2

Socijalni aspekt – podrazumeva grad kao veliko naselje sa raznovrsnim

4. Kako Robert Park posmatra grad?

Robert Park (Čikaška sociološka škola) grad posmatra kao: prirodno

5. Četiri kulturološke dimenzije razvoja grada kroz istoriju?

Grad je pokazatelj razvoja civilizacije. „Istorija sveta je istorija grada“ (Osvald

Sociologija grada/Arhitektura Page 3

održive znakove, simbole, modele ponašanja, sisteme, poretke. Tu se fokusiraju

6. Tri kriterija klasifikacije gradova?

Spoljašnji kriterijum (fizički): veličina i broj stanovnika (mali, srednji,

Sociologija grada/Arhitektura Page 4

zabava, rekreacija); specifičnost grada (centar nečega značajnog za šire područje,

7. Aspekti gradske zajednice?

Aktivnosti, delovanje, stanje (socijalne, kulturne, ekonomske, psihološke i

Sociologija grada/Arhitektura Page 5

identifikuju, grade svoj urbani identitet); kulturni događaji (pozorišta, koncerti,

8. Osnovne osobine gradskog života

Sociopatološke pojave (usamljenost, skitnja, kriminal, nasilje, beskućništvo,

Sociologija grada/Arhitektura Page 6

mnogim građanima („pametne“ zgrade, zelenilo, bazeni, klubovi, rekereativni centri,

9. Koje elemente obuhvata stanovanje kao društveni fenomen?

Sociologija grada/Arhitektura Page 7

Potrebe za stanom kao osnovnu ljudsku potrebu. Potrebe za kvalitetnim

10. Šta obuhvata optimalan kvalitet stnovanja u stambenim zgradama?

11. Stambeni prostor i kultura stanovanja

a) 8 – 10 m² - po osbi, psihološko-patološka granica (čovek ima osećaj

12. Šta obuhvata urbana politika jednog grada?

Sociologija grada/Arhitektura Page 8

Vizija grada – kako će grad izgledati u budućnosti, šta će se raditi u

Sociologija grada/Arhitektura Page 9

Gradske zone, koncentracija i disperzija urbanog prostora – ovo je

13. Evropski kriteriji rangiranja gradova

1) Ekonomski potencijal (rast BDP, ivesticioni planovi). Savremeni gradovi

Sociologija grada/Arhitektura Page 10

srednje veličine, omogućava da se uspešno odvijaju i druge aktivnosti i da

Sociologija grada/Arhitektura Page 11

bude socijalni ventil, kao i da razvija vrednosti koje pozivaju na kreativnost,

14. Ekologija i kvalitet života u gradu

Sociologija grada/Arhitektura Page 12

Sociologija grada/Arhitektura Page 13

Sociologija grada/Arhitektura Page 14

1) Prostorno-fizičke karakteristike grada. Grad je uslovljen

Sociologija grada/Arhitektura Page 15

su sve prethodno pomenute funkcije u gradskoj upravi povezane sa

Sociologija grada/Arhitektura Page 16

locirana su tri najsnažnija kompleksa hemijske industrije (Pančevo,

II. DEO (drugi kolokvijum)

Sociologija grada/Arhitektura Page 17

a) Četiri stava o gradu

1) Gradovi i varošice su mnogo više od opeke i kamenja. Fizički oblici su samo

Sociologija grada/Arhitektura Page 18