I. DEO (1.

Kolokvijum)

1. Šta proučava Kulturologija?

Kulturologija pručava grad kao ljudsku zajednicu. Grad je „ogledalo“ društva (materijalno,
duhovno, kulturno). Odnos urbanog i ruralnog kroz istoriju. Grad kao pokazatelj društvenih
promena. Grad kao centar moći u društvu. Odnosi koji vladaju u gradu. Grad kao mešavina kultura,
navika, grupa, potreba, interesa, šansi, motiva. Kvalitet života u gradu.Društvene i individualne
vrednosti u gradu. Etičku dimenziju arhitekture i urbanizma, kao i ukupnog urbanog života i
delovanja.

2. Šta proučava sociologija grada?

Sociologija grada proučava pojave, procese i odnose koji nastaju tokom formiranja, razvoja i
funkcionisanja gradova i urbanih prostora koji nastaju kao deo čovekovih individualnih i društvenih
potreba i interesa. Sociologija grada poučava interakciju između grada i ljudi koji tu žive ili se
privremeno nastanju, kao i između drada i ljudi koji ga povrenmeno posećuju. Takođe, sociologija
grada proučava odnose i komunikaciju koje grad uspostavlja sa svojim užim i širim okruženjem.

3. Aspekti posmatranja grada u kulturološkom i sociološkom smislu?

Ekonomski aspekt – grad kao veliki naseljeni prostor u kome se živi od industrijske proizvodnje i
usluga, gde postoji veliko tržište, poslovni poduhvati, bankarska i finansijska infrasturktura, otvaranje
preduzrća i drugih poslovnih subjekata. U ekonomskom smislu savremeni grad je prostor koji pruža
priliku za ekonomsku dinamiku, razvoj i napredak privrede, ali prostor gde mogu izostati neki važni
ekonomski resursi i parametri i tada grad gubi svoju ekonomsku privlačnost. Ako je grad ekonoski
razvijen, stabilan i održiv, onda on stvara mogućnosti za odgovarajući urbanističko-arhitektornski
razvoj i dinamizam.

Socijalni aspekt – podrazumeva grad kao veliko naselje sa raznovrsnim kontaktima, vezama i
komunikacijama, radom i delovanjem. Grad je složen socijalni subjekt sastavljen od mnoštva
različitih društvenih grupa, zajednica i institucija, njihovih medjusobnih veza i odnosa kroz koje se
gradi određena gradska struktura. Socijalni aspekt podrazumeva sve oblike i nivoe komunikacije
među ljudima kroz koje se reflektuje čovekov rad, zaposlenje, standard, napredovanje u karijeri i
odgovarjući socijalni status i ukupan položaj u društvu.

Kulturni aspekt – posmatra grad kao mesto gde se razvija obrazovanje, nauka, umetnost, religija,
sistem vrednosti, gde se šire kulturni kontakti, manifestuju različiti stilovi i način života. Grad je uvek
pokretač i začetnik novih kulturnih trendova i kulturne dinamike.

Ekološki aspekt – prati grad kao mesto gde postoji sklad (ili nesklad) između čoveka i prirode, gde
postoji (ili izostaje) briga za očuvajem zdrave i prijatne životne sredine, prostora, staništa.

4. Kako Robert Park posmatra grad?

Robert Park (Čikaška sociološka škola) grad posmatra kao: prirodno područje; moralno područje;
stanje svesti i duha; veštačku tvorevinu. Prema Parkovom mišljenju grad je okvir čovekove
egzistencije; čovek i grad se međusobno uslovljavaju, utiču jedan na drugog i menjaju se kroz
uzajamni odnos i uticaj.

5. Četiri kulturološke dimenzije razvoja grada kroz istoriju?

Grad je pokazatelj razvoja civilizacije. „Istorija sveta je istorija grada“ (Osvald Špengler). Špengler za
grad kaže da je to biće slično biljci. Grad je mesto gde nastaje, jezik, umetnost i religija. Nastanak
kulture je neodvojiv od nastanka gradova. Sve velike kulture su kulture gradova, gradske kulture.
Odlika čoveka kao višeg bića jeste njegova sposobnost da gradi gradove („Viši čovek drugoga doba je
životinja koja gradi gradove“). Špengler na osnovu toga pravi razliku između svetske istorije i ljudske
istorije. Svetska istorija je istorija ljudi u gradu. Razoj grada je za Špenglera prafenomen i izvor
nastanka države, politike, naroda i organizacije. „Ono što je seljaku njegova kuća, to je kulturnom
čoveku grad”.

Grad kao centralno mesto razvoja zapadnog dela čovečanstva. „Grad, onako kako se sreće u istoriji,
predstavlja tačku maksimalne koncentracije moći i kulture zajednice. On je mesto gde se fokusiraju
raštrkani zraci mnogih odvojenih tokova života, sa dobicima kako u društvenoj efikasnosti, tako i u
značaju. Grad je oblik i simbol integrisanog društvenog odnosa: on je sedište hrama, pijace, palate
pravde, akademije nauka. Tu u gradu se dobre strane civilizacije umnožavaju i umnogostručuju; tu se
ljudsko iskustvo pretvara u održive znakove, simbole, modele ponašanja, sisteme, poretke. Tu se
fokusiraju civilizacijske teme...Gradovi su proizvod vremena. Oni su kalupi u kojima se ljudski životi
hlade i zgušnjavaju, na specifičan način dajući konačan oblik trenucima koji bi inače nestali sa živim
ljudima i iza sebe ne bi ostavili mogućnost obnove ili šireg učešća.” (Lujis Mamford). mamfor opisuje
razvoj civilizacije kroz razvoj gradova koje on poznaje, zbog toga su u knjizi Grad u istoriji obuhvaćeni
samo gradovi zapadne civilizacije. Počev od prvih paleolitsko-neolitskih ujedinjenja, i prvih
nagoveštaja ovog oblika ljudske zajednice, Mamford dalje prati uspostavljanje i razvoj urbanog
projekta, kao i transformaciju, pojavu polisa i megalopolisa.

Vremenska dimenzija razvoja grada (Vavilon, Efes, Atina, Rim. Njujork, Tokio, Sao Paolo). Ovde se
posmatra razvoj grada kao jedne celine, zasebnog izdvojenog, specifičnog, ali povezanog i sa
okruženjem, kulturom i civilizacijom u kojoj su nastajali i koju su dalje prenosili. čuvali i menjali.

Geografska dimenzija razvoja grada (Evropski, Američki, J.Američki, Afrički, Azijski). Kroz geografsku
dimenziju posmatramo gradove u pojedinim oblastima i prostorima, odnosno kontinentima. Svaki od
kontinenata iam i svoje specifične gradove, kako u arhitektonsko-urbanističkom, tako i u kulturnom i
duhovnom smislu.

6. Tri kriterija klasifikacije gradova?

 Spoljašnji kriterijum (fizički): veličina i broj stanovnika (mali, srednji, veliki gradovi,
megalopolisi); geografski prostor (ravničarski, primorski, planinski, gradovi pored reka, grsdovi sa
određenim klimatskim karakteristikama i područjima); starost (veoma stari-nekoliko stotina godina,
stari-više od stotinu godina, mlađi gradovi- manje od stotinu godina).

Unutrašni kriterijum (razvojni): ekonomski (razvijeni, manje razvijeni); administrativno-

organizacionom (centri lokalnih zajednica, regionalni centri, glavni gradovi država, republika
pokrajina); urbanistički (stare urbane strukture, mešavina urbanih stilova i struktura, novi urbani
stilovi, uređeni i manje uređeni gradovi); ekološkom kriterijumu (zeleni gradovi, zagađeni i čisti
gradovi, gradovi sa skladnom i očuvanom prirodnom i životnom sredinom)..

Funkcionalni kriterijum: polazi od toga šta grad poseduje, koje funkcije ima, koje potrebe
može zadovoljiti; kvalitet života (standard, obrazovanje, troškovi, zabava, rekreacija); specifičnost
grada (centar nečega značajnog za šire područje, unutrašnji karakter grada, dobre komunikacije sa
okruženjem, atraktivan za turističke destinacije).

7. Aspekti gradske zajednice?

Aktivnosti, delovanje, stanje (socijalne, kulturne, ekonomske, psihološke i sportske aktivnosti i

delovanje građana). Sve se odvija kroz određene aktivnosti i interakciju među ljudima. Na osnovu
toga se formiraju određena dinamična stanja i kretanja ili status quo. Aktivnost i društvena
interakcija dovode do formiranja ili transformacije određenih gradskih zajednica (komšiluk, ulična
dinamika, gradska četvrt, etniča zajednica i slično).

Društvena struktura (grupe, odnosi, veze, komunikacija, institucije). Grad je jedna mreža povezanih
grupa, veza i odnosa koje se među njima uspostavljaju. u gradu se uspostavljaju formalne i
neformalne grupe i odnosi među njima, postoji određena hijerarhija: socijalna (viši i niži slojevi),
kulturna (kreativna, avangardna, popularna kultura i subkultura), etnička (etničke grupe sa više moći
i uticaja u odnosu na druge - belci i crnci, belci i romi), tradicionalna i moderna (čuvanje tradicije po
cenu kulturnog zaostajanja, trčanje za novim bez obzira na rezultate i vrednosti samo da bi se
potisnule tradicionalne strukture).

Teritorijalno organizovanje (ulice, naselja, administrativne jedinice, industrija, poslovni deo...).

Teritorijalna organizacija grada utiče na arhitektonska, urbanistička i kultrurna rešenja, kao i na
psihološki osećaj pripadnosti ili teskobe u gradu. Kada posmatrate teritorijalnu organizovanost nekog
grada, odmah vam se nameću impresije o privlačnosti ili odbojnosti grada ili nekog njegovog dela.
Dobra teritorijalna organizacija je preduslov dobrog funkcionisanja grada i mogućnosti da on
zadovolji potrebe svojih stanovnika.

Sociopsihološki aspekt. Ličnost (kao se čovek kao ličnost oseća, snalazi i razvija); anonimnost (u
velikom gradu čovek može da sačuva svoju anonimnost, da bude nepoznat i skriven u masi, dok u
manjem to teže uspeva); ekspresivnost (čovek, kao i društvene grupe imaju stalnu želju da se
istaknu, izraze, nametnu); mobilnost (čovek u gradu je stalno u pokretu); interaktivni odnos (ljudi se
stalno susreću, pomeraju, potiskuju, razmenjuju informacije, komuniciraju); simbolički identiteti
(ljudi se u gradovima vezuju i zgrade, spomenike, ulice, trgove, kafane i sa njima identifikuju, grade
svoj urbani identitet); kulturni događaji (pozorišta, koncerti, sajmovi, festivali); sistem vrednosti
(solidarnost, podrška, razumevanje, dobro, korisno ili sve obrnuto).

8. Osnovne osobine gradskog života

Sociopatološke pojave (usamljenost, skitnja, kriminal, nasilje, beskućništvo, alkoholizam,

narkomanija, depresija, tuče, huliganstvo). Urbani život podrazumeva posebnu dinamiku koju ne
mogu da prate svi stanovnici podjednako. Pored toga što je okružen masom, čovek se često oseća
usamljen jer ne može da pronađe način i puteve komunikacije sa drugim ljudima u svom okruženju.
Na drugoj strani, siromaštvo, socijalna isključenost i drugi oblici udaljavanja od ravnomerne
raspodele resursa ili nemogućnost pristupa urbanim i društvenim resursima izaziva mnoštvo
patoloških pojava kod građana. Te pojave su rezultat nastojanja jednog dela građana da pronađu
drugačije puteve pristupa resursima (kriminal) ili da se suprotstavljaju normalnim tokovima urbanog
života (nasilje, huliganstvo). Jedan deo građana se miri sa siromaštvom i pokušava da se potpuno
prepusti živoru na urbanim marginama (skitnja, beskućništvo), dok jedan deo urbanog stanovništva
traži kompenzaciju života na margini u korištenju alkohola i narkotika. Veći i dinamičniji gradovi
imaju više patoloških pojava, kao i gradovi koji nemaju razvijenu socijalnu zaštitu ili alternativne
proglame za siromašne stanovnike i razne marginalne grupe.

Izolovane zajednice (geta, izdvojene četvrti, favele, romska naselja, elitna naselja). Gradovi su uvek
imali različite delove u kojima su stanovale i živele različite socijalne grupe. Nekada su to bila geta u
koje su smeštani nepoželjni došljaci (Jevreji, Crnci, stranci) kako bi se ostvarila kontrola nad njihovim
kretanjem i ponašanjem, dok su to danas pretežno emigranti iz siromašnih područja i delova sveta
koji su došli u razvijene gradove u potrazi za zaposlenjem ili su pobegli od ratnih sukoba. Izolovane,
pretežno siromašne, četvrti postaju dvostruko zatvorene: na jednoj strani, izazivaju strah ostalih
građana zbog nasilja i kriminala koji se tamo širi, te tako smanjuju mogućnost komunikacije sa
„normalnim“ delovima grada a na drugoj strani, sami se zatvaraju u svoje etničke, jezičke i kulturne
grupe koje vrlo malo žele da komuniciraju sa okruženjem. Kao refleksija i reakcija na prethodne
izolovane grupe, sve više se javljaju elitna naselja i elitne gradske četvrti koje naseljavaju bogati
građani i u kojim se razvijaju brojni sadržaji koji nisu dotupni mnogim građanima („pametne“ zgrade,
zelenilo, bazeni, klubovi, rekereativni centri, čuvari i slično).

Organizacije i institucije (mesne zajednice, udruženja građana, organizacije za socijalnu pomoć i

podršku, obrazovanje i socijalizacija, poslovne asocijacije). Gradovi i drugi urbani prostori su mesta u
gde su građani često upućeni jedni na druge, susreću se i komuniciraju, imaju zajedničke potrebe,
dolaze u različite oblike međuzavisnih aktivnosti i delanja, pa su zbog toga svesni (poneka i nisu)
potrebe da svoje odnose uređuju na organizovan, institucionalan ili vaninstitucionalan način. Grad
mora da ima institucije koje zadovoljavaju njegove potrebe za zaštitom i socijalizaciom (policija,
škola, socijalne ustanove), ali i administrativne jedinice manjeg teritorijalnog prostora (mesne
zajednice) gde će pokretati i rešavati pitanja i probleme iz neposrednog svakodnevnog života. U
gradovima se razvija mnoštvo poslovnih asocijacija koje pomažu građanima u ostvarenju i zaštiti
svojih poslovnih, radnih i građanskih prava (agencije, udruženje poslodavaca, nezaposlenih i brojna
druga profesionalna udruženja). Takođe, urbani prostori imaju i mnoštvo nevladinih organizacija i
udruženja građana koja predstavljaju prostor za šire učešće građana u političkim, socijalnim i
kulturnim aktivnostima.

Susedstvo – komšiluk (stan, zgrada, ulica, naselje kao zajednica i podrška). Konkreta i neposredan
oblik ispoljavanja zajedništva u gradskoj sredini predstavlja organizovani život u zgradama, ulicama i
naselju koje čini nekoliko stambenih zgrada i drugih pratećih zgrada (trgovine, obdaništa, pošta,
banke). Zgrade predstavljaju oblik modernog života mnogo ljudi na malom prostoru, gde su upućeni
jedni na druge kao komšije, poznanici, prijatelji ili samo nužni susedi bez mnogo kumunikacije i
elementarnog poznanstva. Život u zgradi, ulici, naselju i ograničenom urbanom prostoru
podraumeva potrebu visokog stepena tolerancije, razumevanja, podrške i pomoći kako bi se lakše i
bolje organizovale svakodnevne aktivnosti. Međutim, to je najveći problem u urbanim sredinama.
Ljudi se oslanjaju na anonimnost koju pružaju gradske sredine, pravdaju se nedostatkom vremena,
ubrzanim tempom života kako bi opravdali izostanak tolerancije, razumevanja i pomoći u komšiluku i
tako izbegli bilo kakve zajedničke i opštedruštvene aktivnosti neophodne za savremeni urbani
prostor i život.

9. Koje elemente obuhvata stanovanje kao društveni fenomen?

Potrebe za stanom kao osnovnu ljudsku potrebu. Potrebe za kvalitetnim stanovanjem. Stan i kvalitet
stanovanja, zatim standard stanovanja, odražavaju karakter društva?. Stanovanje i okruženje (u kom
prostoru se stanuje, kakve su klimatske i društvene karakteristike?). Individualne i porodične kuće
kao posebna dimenzija stanovanja. Kolektivne stambene zgrade sa specifičnostima zajedničkog ali
udaljenog). Humana dimenzija stanova u velikim stambenim zgradama (podrška i pomoć).

10. Šta obuhvata optimalan kvalitet stnovanja u stambenim zgradama?

Pre svega to je položaj zgrade, zatim spratnost stana. Tu su i karakteristike naselja počevši od
arh.urb.resenja, pa do prirodnih karakteristika naselja. Ekološka dimenzija je sve značajnija u
modernom rangiranju kvaliteta stanovanja. Infrastruktura i udaljenost od centra. Stan se sa
kulturološkog stanovišta posmatra i kao socijalna kategorija, a tu spada i stan kao ekonomska i
kulturna dimenzija zivota pojedinca i njegove porodice.

11. Stambeni prostor i kultura stanovanja

Optimalni odnos između broja osoba i i veličine stambenog prostora ima nekoliko dimenzija:

a) 8 – 10 m² - po osbi, psihološko-patološka granica (čovek ima osećaj teskobe i nedostatka

prostora, ne može da sačuva svoju privatnost i posebnost)

b) 12 – 14 m² - po osobi, prdstavlja kritičan prag ispod koga je ugrožena individualnost i osoba

je u stalnom strahu da će izgubiti svoj lični i nepovredivi prostor.

c) 20 m² - po osobi, predstavlja komotan prostor koji pruža osećaj slobode i zaštićene

individualnosti, raspoložene i prijatne osobe sa osećajem samopouzdanja i i hrabrosti.
12. Šta obuhvata urbana politika jednog grada?

Vizija grada – kako će grad izgledati u budućnosti, šta će se raditi u tekućem, srednjoročnom i
dugoročnom periodu. Strategija, plan i program razvoja grada treba da obuhvate sve elemente koji
su važni za život građana u narednom periodu.

Položaj lokalne zajednice – podrazumeva analizu svih resursa kojim lokalna zajednica
raspolaže, kao što su ekonomski, socijalni, kulturni i urbani resursi, zatim kakvo je okruženje u
poslovnom i bezbednosnom smislu, kave prednosti lokalna zajednica ima, te kave joj opasnosti i
teškoće prete u narednom periodu.

Tržište (i)ili državna regulacija – ovo je dilema koja stalno stoji pred planerima i urbanistima
jer zahteva da se opredele da li će grad i lokalna zajednica sve svoje resurse, postupke i delovanje
prepustiti spontanoj tržišnoj regulaciji ili će koristiti elemente državne regulacije, usmeravanja i
regulisanja tržišta u pravcu očuvanja standarda građana i dominacije socijalne dimenzije nad
ekstremnom tržišnom dimenzijom gradskog života.

Grad i vladajuće strukture (gradske, regionalne, državne) – grad mora stalno da ima
komunikaciju sa gradskim političkim i institucionalnim strukturama, zatim sa regionalnim političkim i
poslovnim institucijama, kao i sa državnim vlastima i institucijama. Ako postoji dobra komunikacija
između grada i pomenutih struktura, onda grad ima šansu da svoju urbanu politiku razvija na dobar i
koristan način.

Participacija različitih socijalnih grupa – u kreaciji i razvoju gradske politike i strategije treba
da učestvuje što socijalnih grupa merenih prema imovinskim, obrazovnim, starosnim, polnim i
drugim kriterijima. Grad pripada svima koji tu žive.

Uticaj neformalnih grupa na urbanu politiku – tu se misli na grupe nevladinih organizacija,

zavičajnih udruženja, potrošača, ljubitelja starina i tradicionalnog ponašanja, zaštitnika životinja,
retkih predmeta, objekata ili urbanih delova, zatim rekreativnih i drugih grupa i udruženja koji
spontano nastaju u gradskoj komunikaciji i odnosima među ljudima.

Politička i ekonomska moć grada – podrazumeva snagu, uticaj, ugled, privlačnost i važnost
koju ima i uživa neka gradska sredina među svojim stanovnicima, kao i u užem i širem okruženju.
Urbana politika grada mora da ukljući i te dimenzije u svoje planove i da pazi kako da održi i stalno
povećava ugled i uticaj svog grada.

Gradske zone, koncentracija i disperzija urbanog prostora – ovo je najvažniji momenta u

organizacionom i funkcionalnom domenu jednog grada, njegove urbane strategije i politike. Grad
mora da ostvari urbanu ravnotežu između svih svojih delova, zona, kvartova, trgova, ulica, parkova i
ostalih elemenata koji čine gradsku urbanu strukturu. Ni previše koncentracije svih elemenata na
jednom delu, ni prevelika disperzuija po celom gradu.
13. Evropski kriteriji rangiranja gradova

1) Ekonomski potencijal (rast BDP, ivesticioni planovi). Savremeni gradovi su prostori

ekonomskog razvoja, privredni i finansijski centri, tako da je njihov ekonomski potencijal ključni
faktor, odnosno indikator merenja njegove ukupne uspešnosti. Gradovi su i mesto gde se privlače
strane investicije, ali i prave planovi za investiije iz vlastitih sredstava. Za razvoj grada i njegovu
ekonomsku atraktivnost važan je BDP države u kojoj se grad nalazi, kao i doprinos tog grada BDP
države.

2) Efektivni troškovi (renta, plate službenika i radnika). Troškovi su važan faktor u svakom
uspehu grada a posebno u njegovom rangiranju na listi atraktivnosti, privlačnosti i ukupnog merenja
životnog standarda. Ako grad mnogo troši za iznajmljivanje prostora za rad i aktivnosti svojih službi,
onda to opterećuje gradski budžet i povećava troškove. Sa druge strane, grad može da ubira
značajne prihode od rentiranja vlastitih poslovnih i drugih prostora raznim poslovnim subjektima.
Savremeni kritieriji merenja uspešnnosti grada zima u obzir i troškove grada za plate službenika i
drugih zaposlenih, kao i razne oblike drugih socijalnih davanja. Ako ti idatci zauzimaju značajan deo
gradskog budžeta, onda je otežavajuća okolnost za grad i njegov razvoj.

3) Ljudski resursi (broj i struktura obrazovanih). Ljudski resursi u modernoj ekonomiji i

savremenom privrednom, socijalnom i kulturnom razvoju predstavljaju sve značajniji faktor i resur
koji doprinosi društvenom razvoju a time i razvoju gradova. Posebno je važno da stukturu ljudskih
resursa čine obrazovani, kreativni i sposobni mladi ljudi.

4) Saobraćaj i infrastruktura predstavljaju najvažniji momenat u razvoj grada i bilo koje urbane
sredine, pa samim time su i značajan indikator rangiranja grada. Dobro rešen saobraćaj, posebno u
velikim gradovim i gradovima srednje veličine, omogućava da se uspešno odvijaju i druge aktivnosti i
da grad dobro funkcioniše. Pored toga, potrebna je dobro razvijena celokupna infrastruktura grada
(energetsko snabdevanje, vodovod, kanalizacija, poštanski saobraćaj, internet, servisne usluge itd.).

5) Kvalitet života (stanovanje, zdravstvo, školstvo, ekologija, kultura). Kvalitet života u gradu
zauzima sve značajnije mesto u rangiranju savremenih gradova kao i u njihovom ukupnom imidžu u
okruženju i u svetu. Kvaltet stanova i stanovanje zauzimaju važno mesto u merenju kvaliteta života,
zatim kvalitet i dostupnost zdravstvene zaštite, dobro i dostupno obrazovanje, ekološka svest i
ekološka strategija, kao i ukupan kulturni potencijal i dostupnost kulturnih resursa.

6) Strategije za promociju investicija. Vrlo je važno kako će se grad predstavlja investitorima i

šta ističe kao svoju stratešku prednost u odnosu na konkurente. Promocija je sve značajniji momenat
u privlačenju investitora, kao i turista, zbog toga je važno da gradovi imaju razvijene strategije i da ih
stalno usavršavaju, kako bi zadržali svoje mesto na investicionim i turističkim mapama.

7) Političko, ekonomsko, prirodno okruženje podrazumeva istraživanje i pokazatelje koji

ukazuju da li se grad nalazi u politički mirnim ili konfliktnom području, da li je okruženje ekonomski
razvijeno i da li je izloženo udarima ekstrmnih klimatskih promena ili je stabilno prema svim tim
pokazateljima.
8) Javni servisi, pre svega komunikacioni i telekomunikacioni saobraćaj, gradska uprava,
mediji, novine, bilteni, administrativne službe, informacioni centri i slično.

9) Potrošnja, razvijena i dobro izbalansirana, u potrošačkom društvu, predstavlja važan

momenat za pokretanje, razvoj i privlačnost savremenog grada. Gradovi su postali značajni potrošači
sa velikim tržnim centrima u kojima se dodatno razvija i „neguje“ potrašački duh i potrašaćka
psihologija i logika.

10) Rekreacija predstavlja značajan indikator razvijenosti grada i njegovog ukupnog socijalnog i
kulturnog nivoa i standarda. Postojanje dobrih i pristupačnih rekreativnih prostora i centara ukazuju
na mogućnosti da rekreacija postane sastavni deo svakodnevne kulture i navika građana, da bude
socijalni ventil, kao i da razvija vrednosti koje pozivaju na kreativnost, toleranciju i zajedništvo.

11) Održivi razvoj grada podrazumeva da grad mora da uspostavi ravnotežu između resorsa i
njihove eksploatacije, da upotreba, korištenje i pristup resursima budu na tom nivou da se sa što
manje trošenja resursa ostvaruje što bolji standard i zadovoljstvo građana. Svi stanovnici gradova
trabaju da imaju ravnopravne šanse da koriste zajedničke gradske resurse a grad mora da vodi brigu
o očuvanju svih raspoloživih resursa i ravnopravn pristup resursima bez monopola i zloupotrebe.

12) Identitet grada je indikator koji pokazuje koliko se pojedinci i grupe vezuju za grad i kako ga
doživljavaju, zatim, šta je to što čini grad specifičnim, po čemu se izdvaja i razlikuje od drugih
gradova i šta je to što neki grad čini privlačnim za stanovnike drugih gradova, drugih država i
područja.

14. Ekologija i kvalitet života u gradu

a) Šta je ekologija?

Reč ekologija prvi je upotrebio nemački biolog Ernest Hekel 1866. godine u svojoj knjizi
Prirodna istorija stvaranja u nameri da se tim terminom označi jedna posebna grana zoologije koja bi
se bavila istraživanjem odnosa između životinjskih vrsta i njihove neorganske i organske okoline.
Smatra se da je i u ovoj reči koren od grčke reči oikos (kuća, dom). Tragajući u tom pravci, neki
koreni ekologije mogu se naći i u starogrčkoj i rimskoj kulturi (Aristotel, Hipokrat, Virgilije,
Lukrecije).

Ovo prvobitno značenje ekologije postepeno se širilo i usmeravalo ka konstituisanju

ekologije kao samostalne nauke. Tako se ekologija u najširem smislu može odrediti kao nauka koja za
predmet proučavanja ima odnos živih bića prema sredini koja ih okružuje, odnos tih živih bića
međusobno u okviru životne sredine, kao i uticaj sredine na opstanak i razvoj živih bića. Zavisno od
vrsta i oblika uspostavljanja pomenutih odnosa ekologija se može podeliti na : ekologiju biljaka,
ekologiju životinja i humanu ekologiju.

b) Prirodna ekologija
 Čovekova prirodna sredina sastoji se od nekoliko bitnih elemenata. Atmosfera je vazdušni
omotač koji obavija zemlju. Hidrosfera predstavlja ukupnost vodene mase na zemlji i u atmosferi.
Litosfera čini zemljište na kome ljudi žive (tle). Zatim tu su biljke kao proizvođači organskih materija i
na kraju, u tom lancu su i životinje i mikroorganizmi. Tu se upotrebljavaju još i pojmovi neživa
prirodna sredina (atmosfera, hidrosfera i litosfera) i živa prirodna sredina (biljke, životinje i
mikroorganizmi). Termin ekosistem podrazumeva unutrašnje odnose između organskog i
neorganskog dela prirode, fizičkog, hemijskog i biološkog karaktera, povezanih u jedinstven proces u
određenoj okolini. Biosfera predstavlja jedinstvo svih ekosistema na zemlji. Znači planeta zemlja
može se uzeti kao ekosistem. To je površinski omotač zemlje u kome egzistira živi svet zajedno sa
čovekom.

c) Socijalna ekologija

Istraživanje u oblasti humane ekologije dovode do sociološkog interesovanja za ekološke

probleme (položaj i uloga čoveka i društva, uticaj na društvene tokove) i tako nastaje posebna
sociološka disciplina (mikrosociologija) koja se može označiti kao Socijalna ekologija. Cilj i zadatak
socijalne ekologije jeste da istražuje probleme koji nastaju u odnosu (sukobu) između društva i
prirode, radne i životne sredine. Saznanja o odnosu čoveka i njegovog okruženja (životne okoline)
treba da doprinesu unapređenju čovekove prirodne i socijalne sredine. Socijalna ekologija treba da
istražuje kvalitet čovekove sredine (okruženja) kroz naselja, regione, oblasti, kontinente i celu
planetu. Treba da ukaže na mogućnosti ekološke ravnoteže u sadašnjem trenutku i skoroj
budućnosti. Na to upućuje i poznati ekološki slogan: "Misli globalno, deluj lokalno" (konkretno, u
svom neposrednom okruženju). Dakle, sociološki pristup ekologiji (socijalna ekologija) obuhvata
proučavanje čovekove sredine, proučavanje specifičnih veza između čoveka i njegove životne
sredine, njihovog međusobnog uticaja, uzročno posledičnih odnosa. U teoriji postoji dilema oko
samog pojma "čovekova okolina" ili "čovekova sredina". Čini se da je obuhvatnija i preciznija
sintagma "čovekova sredina" jer je čovek istovremeno i prirodno i društveno biće, deluje, utiče,
stvara, ali i razara, uništava.

d) Ruralna ekologija

Ruralna populacija se uvek posmatra u odnosu sa prirodom, koja predstavlja dominantne okvire
njihovog života i rada, kako u smislu značajnog faktora njihovog socio-ekonomskog i kulturnog
života, tako i u smislu posledica, koje život i rad ruralne (a pre svega agrarne) populacije može da ima
na prirodnu sredinu. Trenutna aktuelnost ekološke dimenzije u ruralnom razvoju proističe iz
interesovanja savremenog čoveka za „javna ruralna dobra“ i njihove funkcije. Preuzimajući čitav niz
drugih funkcija pored agrarne – proizvodne funkcije, ruralna područja predstavljaju lokaciju
prirodnih resursa, šuma, obradivog i neobradivog zemljišta, biljnih i životinjskih vrsta, čistog vazduha,
vode... „simbola“ zdravlja i života. Ruralna ekologija predstavljaju jedan mogući (ponekad
privremeni) povratk savremenog čoveka prirodi i njegov dijalog s prirodom. Ruralna ekologija je skup
mera koje vode čuvanju ekološke ravnoteže i održivo upravljanje prirodnim resursima sa zadatkom
podsticanja održivog pristupa socio-ekonomskom razvoju ruralnih područja (i naravno društva u
celini) koji ne sme da ugrozi prirodne resurse, a istovremeno treba da integriše ruralnu ekonomiju u
ukupne društvene okvire.

e) Urbana ekologija
Urbana ekologija prati i proučava sve elemente čovekovog ponašanja u gradu i odnosa prema gradu
kao životnoj i radnoj sredini. Gradski prostor je specifičan, orgraničen prostor na koji imaju pravo svi
njegovi stanovnici i koji je potencijalni i stvarni resurs za ostvarenje njihovih potreba i interesa.
Mnoštvo individualnih i društvenih korisnika tog ograničenog prostora svakodnevno razvija svoju
strategiji i reflektuje na zauzimanje gradskog zemljišta i njegovo korištenje i iskorištavanje. Grad
postaje tržište za mnoštvo proizvods i usluga, odnosno prostor za takmičenje ekonomskih subjekata
koji ponekada zanemaruju njegovu ekološku dimenziju i ekološki kapacitet. Tako, na primer,
trgovinska preduzeća se takmiče u zauzimanju strateških komercijalnih lokacija u centru grada, a
stanovnici za ograničeni stambeni prostor, što u suštini stavlja znak jednakosti između termina
”subdruštveni” i ”ekonomski”. U tom smislu, urbana ekologija obuhvata nekoliko važnih dimenzija:

1) Prostorno-fizičke karakteristike grada. Grad je uslovljen svojim fizičkim i geografskim

osobinama, odnosno prirodno ekološkim dimenzijama. To je određujući faktor i nezavisna varijabla
od koje će zavisiti sva urbanistička, arhitektonska, građevinska, ekonomska i kulturna rešenja,
postupci i delovanja. Ako se grad nalazi na reci, onda je očuvanje reke kao prirodnog sadržaja važan
faktor u ekonomskim i urbanim postupcima gradskih planera i vlasti. Poslovni i stambeni apetiti
građana i planera razvoja grada moraju biti uokvireni feizičko geografskim karakteristikama grada,
kako bi se sačuvala zdrava ekološka sredina. Imajući sve to u vidu, u planiranju razvoja grada treba
paziti na: zemljište, klimatske uslove, vodeni potencijal, saobraćaj, buku, i komunikacije sa
okruženjem.

2) Demografske karakteristike grada. Grad je mesto u kome se na malom i ograničenom

prostoru nalazi veći broj stanovnika. Zbog toga je neophodno uspodtaviti ravnotežu između broja
stanovnika i prostornih, fizičkih i ekoloških parametara grada. Ako grad ima više stanovništva neko
što to dozvojalja njegov fizički položaj i prostorni resursi, onda dolazi naraušavanja ekološkog
principa života u tom gradu. Stalno povećavanje stanovništva u gradu dvodi do veće konkurencije
izmeđi ljudi i društvenih grupa za životni i poslovni prostor i počinje, neka vrsta „otimanja“ oko
gradskog prostorra i resursa. Tu najčešće strada ekologija, gradovi ostaju bez zelenila, prigradska
naselja s slabijom higijenskom dimenzijom, ceo grad postaje skučen, zagađen i teško održiv. Gustina
naseljenosti je veoma važan indikator demografskog i ekološkog stanja nekog grada. tu treba dodati i
starosnu, etničku i obrazovnu strukturu grada od kojih će zavisiti njegov razvoj i perspektive. Na
drugoj strani, smanjenje broja stanovnika može da dovede do degradacije brojnih funkcija grada, pa i
ekološke zapuštenosti njrgovih delova.

3) Organizaciono-funkcionalne karakteristike grada. Gradska uprava je centralni deo u

organizaciji i funkcionisanju svakog grada. Ona se stara o građevinskim komunalnim, finasijskim
socijalnim, privrednim, poljoprivrenim, imovinskim, obrazovnim i ostalim dimenzijama čovekovog i
društvenog života u gradu. posebno je značajna urbanistička funkcija grdske uprave, jer je direktno
povezana sa ekološkim principima grada. istina, treba naglasiti da su sve prethodno pomenute
funkcije u gradskoj upravi povezane sa ekološkom dimenzijom kao ogledalom stanja nekog grada.

4) Ponašanje, svest i ekološka kultura građana. U borbi za pribavlajnjem sredstava i poboljšanja

sopstvenog kvalitet života čovek je sebično i nemarno koristi prirodne resurse, pa i gradske, što je r
dovelo do narušavanja ravnoteže u prirodi i stvaranjem niza problema koji, paradoksalno, sada
ugrožavaju kvalitet života za koji se toliko borio. U takvom ambijentu postalo je jasno da
antropocentrični pristup prirodi mora biti zamenjen biocentričnim, odnosno da je kulturu
neophodno shvatiti ne kao sredstvo otuđenja od prirode, već naprotiv, kao sredstvo približavanja
prirodi. Formiranje ekološke kulture se nameće kao imperativ u prevladavanju potrošačkog odnosa
čoveka prema prirodnim resursima. Ekološka kultura proizilazi iz ekološkog pogleda na svet koji se
bazira na ekološkim znanjima i kritičkom vrednovanju odnosa prema životnoj sredini. Tu se može
govoriti o jenoj novoj ekološkoj disciplini – ekološkoj psihologiji. „Oblast proučavanja ekološke
psihologije odnosi se na ispitivanje uzroka i načina manifestacije međudejstva ljudi i sredine u kojoj
žive. Nesporno je da fizička sredina utiče na ljudska bića; ambijent u kome živimo i radimo može u
velikoj meri da poboljša ili umanji kvalitet života. Isto tako, određen ambijent u kome se trenutno
nalazimo može da utiče na naše stanje i raspoloženje; možemo osećati ushićenje u šetnji ulicama i
trgovima nekog grada, možemo biti relaksirani u šetnji šumom, ili napeti u prepunom gradskom
autobusu. Glavno pitanje koje psihologija postavlja u ovom kontekstu odnosi se na uzroke ekološkog
ponašanja, šta je to što određuje kako će se ljudi odnositi prema svom užem ili širem životnom
staništu.“ (Smiljana Cvjetković). „Ekološka svest se u kontekstu Srbije, mora posmatrati kao rezultat
delovanja više faktora: od konkretnih ekoloških problema i stepena uticaja ekoloških aktivista (kao
„podsticaja odozdo“), preko koncepcije medijskog izveštavanja o ekološkim problemima (kao
medijatora), do delovanja nacionalnih i globalnih institucija (kao „podsticaja odozgo“), a sve u okviru
specifičnog društvenog konteksta.“(Ana Pajvančić)

5) Ekološki problemi Beograda. Metropolitensko područje Beograda sa neposrednim

okruženjem predstavlja, u sadašnjim okvirima, industrijski najrazvijeniju zonu u zemlji. U ovoj zoni
locirana su tri najsnažnija kompleksa hemijske industrije (Pančevo, Šabac i Barič), intenzivna
površinska eksploatacija lignita (Lazarevac), proizvodnja energije (Obrenovac, Veliki Crljeni). Ovi
kompleksi istovremeno predstavljaju i ekološki najugroženija područja. Velika koncentracija
stanovništva i industrije prouzrokovala je zagađivanje vazduha, vode i zemljišta, kao i druge uticaje
na životnu sredinu.Zagađivanje životne sredine je primetno skoro na čitavom prostoru grada
Beograda. Stepen zagađivanja i drugi nepovoljni uticaji nisu ujednačeno raspoređeni, već zavise od
lokalnih prirodnih uslova i antropogenih činilaca. Ekološka kategorizacija područja grada Beograda
prema stepenu zagađenosti ukazuje na zastupljenost sedam kategorija ugroženosti kvaliteta životne
sredine:

– I kategorija – Obrenovac, Lazarevac;

– II kategorija – Beograd, Mladenovac;

– III kategorija – pojasevi duž autoputeva i magistralnih železničkih pruga;

– IV kategorija – naselja u rubnom pojasu Beograda;

– V kategorija – Grocka;

– VI kategorija – Barajevo, Sopot i

– VII kategorija – nenaseljena područja bez izvora zagađenja.

Područja koja se svrstavaju u prve četiri kategorije načelno predstavljaju ograničenje za ekološki
održivi razvoj područja. Sa druge strane, značajan potencijal predstavlja ekološki odgovorno
korišćenje prostora u područjima V, VI iVII kategorije. (Iz Strategije razvoja beograda).