Professional Documents
Culture Documents
EVM-VVPAT Manual Feb-2019 (Hindi Version)
EVM-VVPAT Manual Feb-2019 (Hindi Version)
EVM-VVPAT Manual Feb-2019 (Hindi Version)
इलेक्ट्रॉनिक् वोटटिंग् मशीिों् के् प्रयोग् िे् निववाचि् प्रणवली् में् क्विंनि् लव् दी् है् और् वोटर्
वेररफवयबल्पेपर्ऑडिट्रे ल्सिस््टम्के्चलि्िे्मिदवि्प्रक्रक्यव्में ्अत््यधिक्पवरदसशािव्लवई्है ।्
यह् इलेक्ट्रॉनिक् वोटटिंग् मशीि् िथव् वीवीपीएटी् मैिुअल् कव् चौथव् अिंक् है ् जििे् ईवीएम् के्
िवथ् वीवीपीएटी् के् शि-प्रनिशि् उपयोग् के् मद्दे ििर् िए् सिरे ् िे् िैयवर् क्रकयव् गयव् है ् िवक्रक्
इलेक्ट्रॉनिक्वोटटिंग्मशीि्की्उत््
पत्ति,्इिके्त्तवकवि,्प्रवपण,्भिंिवरण्की्प्रक्रक्यव्िथव्त्तवधिक्उपबिंिों्
के्बवरे ्में ्पवठकों्को्अवगि्करवयव्िव्िके।्दि
ू री्और्इि्मैिुअल्में ्इलेक्ट्रॉनिक्वोटटिंग्मशीिों्
िथव् वोटर् वेररफवयबल् पेपर् ऑडिट् रे ल् के् उपयोग् ििंबिंिी् िभी् महत््वपूण्ा अिद
ु े श् हैं् जिििे् यह्
इलेक्ट्रॉनिक् वोटटिंग् मशीिों् एविं् वोटर् वेररफवयबल् पेपर् ऑडिट् रे ल् सिस््
टम् को् हैंिल् करिे् ववली्
निववाचि्मशीिरी्के्सलए्इि्त्तवषय्पर्उपयोगी्हैंिबुक्बि्गयव्है ।्
निववाचि्िवमग्री्प्रभवग
भवरि्निववाचि्आयोग
््््िई्टदल््ली
फरवरी,्2019् ्
1
ईवीएमऔरवीवीपीएटीसंबध
ं ीमैनअ
ु ल
ववषयसूची
1. अध््यवय – 1 : प्रस््
िवविव्
2. अध््यवय – 2 : प्रववह्चवटा
3. अध््यवय – 3 : ईवीएम्और्वीवीपीएटी्के्उपयोग्के्सलए्त्तवधिक्उपबिंि्
4. अध््यवय – 4 : ईवीएम्कव्भिंिवरण्और्ईवीएम-भिंिवर्गह
ृ ्को्खोलव्िविव्
्््््््््््ईवीएम्और्वीवीपीएटी्कव्लविव-ले्िविव्
5. अध््यवय – 5 : ईवीएम्और्वीवीपीएटी्की्प्रथम्स््िरीय्िविंच्(एफएलिी)
6. अध््यवय – 6 : ईवीएम्कव्प्रथम्यवदृजछिकीकरण
7. अध््यवय – 7 : ईवीएम्कव्द्त्तविीय्यवदृजछिकीकरण
8. अध््यवय – 8 : ईवीएम्(अभ््यथी्नियिि)्और्वीवीपीएटी्को्िैयवर्करिव्
10. अध््यवय – 10 :् मिदवि् और् मिगणिव् के् बवद् मिदवि् में ् प्रयुक्ट्ि् और् मिदवि् में्
2
15. अध््यवय – 15 : पुिमािदवि्के्मवमले्में ्ईवीएम्के्बवरे ्में ्अिुदेश
की्िीलें
27. अिुबिंि्(1-31)
3
अध्याय– 1
प्रस्तावना
इलेक्रॉननकवोटटंगमशीन(ईवीएम)
मि्पेटी्के्स््थवि्पर्इलेक्ट्
रॉनिक्वोटटिंग्मशीि्(ईवीएम)्कव्उपयोग,्निववाचि्प्रक्रक्यव्की्
मुख््य्त्तवशेषिव्है ।्निववाचि्आयोग्में ् वषा् 1977्में ् पहली्बवर्इिकी्ििंकल््पिव्क्रकए्िविे् के्बवद,्
इलेक्ट्रॉनिक्ट्ि् कॉरपोरे शि् ऑफ् इिंडियव् सलसमटे ि् (ईिीआईएल),् है दरवबवद् को् इिकव् डििवइि् िैयवर्
करिे् और्इिे् त्तवकसिि्करिे् कव्कवया् िौंपव्गयव।्वषा् 1979्में् एक्प्रनिकृनि्िैयवर्की्गई्जििे्
टदिविंक् 6् अगस््ि् 1980् को् रवििैनिक् दलों् के् प्रनिनिधियों् के् िमक्ष् प्रदसशाि् क्रकयव् गयव।् इिके्
उपयोग्के्बवरे ्में ्व््यवपक्िवािम््
मनि्बििे्के्बवद्ईवीएम्कव्त्तवनिमवाण्करिे्के्सलए्ईिीआईएल्
के्िवथ-िवथ्िववािनिक्क्षेत्र्के्एक्अन््य्उपक्म,्भवरि्इलेक्ट्रॉनिक्सलसमटे ि्(बीईएल),्बिंगलौर्को्
िहयोजिि्क्रकयव्गयव।्
ईवीएम्कव्पहली्बवर्उपयोग्मई्1982्में ् क्रकयव्गयव;्िथवत्तप,्इिके्उपयोग्को्त्तवटहि्
करिे् ववले् क्रकिी्त्तवसशष््ट्कविि
ू ्के्अभवव्के्कवरण्मवििीय्उछ्चिम्न््यवयवलय्में ् उि्निववाचि्
को्रद्द्कर्टदयव्गयव।्बवद्में ,्वषा् 1989्में् निववाचिों्में ् ईवीएम्के्उपयोग्के्सलए्एक्उपबिंि्
बिविे् हे िु् ििंिद् िे् लोक् प्रनिनिधित््
व् अधिनियमय,् 1951् (अध््यवय् 3)् को् ििंशोधिि् कर् टदयव।्
इिकव्प्रचलि्शरू
ु ्करिे् के्बवरे ् में ् आम्िहमनि्वषा् 1998्में ् बि्पवई्और्इिकव् उपयोग्िीि्
रवज््यों् अथवाि् मध््
य् प्रदे श,् रविस््थवि् और् टदल््ली् के् 25् त्तविवििभव् निववाचि्क्षेत्रों् में ् क्रकयव् गयव।्
इिके्उपयोग्कव्त्तवस््िवर्वषा्1999्में ्45्ििंिदीय्निववाचि्क्षेत्रों्में ्िथव्बवद्में ्फरवरी्2000्में्
हररयवणव् त्तविवि् िभव् निववाचिों् के् 45् त्तविवििभव् निववाचि् क्षेत्रों् में ् क्रकयव् गयव।् मई् 2001् में्
आयोजिि्रवज््
य्त्तविवि्िभव्निववाचिों्में ,्िसमलिविु,्केरल,्पविंडिचेरी्और्पजश्चम्बिंगवल्रवज््यों्में्
िभी्त्तविवि्िभव्निववाचि्क्षेत्रों्में्ईवीएम्कव्प्रयोग्क्रकयव्गयव।्उिके्बवद्िे्प्रत््येक्रवज््य्त्तविवि्
िभव्निववाचि्के्सलए,्आयोग्िे्ईवीएम्कव्उपयोग्क्रकयव्है ।्वषा्2004्में ्लोक्िभव्के्िविवरण्
निववाचि् में ,् दे श् के् िभी् 543् ििंिदीय् निववाचि् क्षेत्रों् में ् ईवीएम् (एक् समसलयि् िे् अधिक)् कव्
उपयोग्क्रकयव्गयव।््
ईवीएम् में ् दो् यनू िटें ् होिी् हैं् अथवाि् किंरोल् यनू िट् (िीय)ू ् और् बैलटटिंग् यनू िट् (बीय)ू ् और्
दोिों्को्िोड़िे् के्सलए्एक्केबल्(5्मीटर्लिंबव)्होिव्है ।्एक्बैलटटिंग्यूनिट्16्अभ््यधथायों्के्
सलए् होिी् है ।् ईवीएम् के् कई् रूपभेद् उपलब््
ि् हैं।् िमय-िमय् पर् इिमें ् त्तवकवि् हुआ् है ् और् यह्
और् अधिक् िुदृढ़् हुआ् है।् वषा् 2006् िे् पहले् की् ईवीएम् (एम1)् िथव् वषा् 2006् के् बवद् की्
ईवीएम्(एम्2)्के्मवमले्में , अधिकिम्64्अभ््यधथायों्(िोटव्िटहि)्िक्के्सलए्4्(चवर)्बैलटटिंग्
यूनिटों्को्एक्िवथ्िोड़व्िव्िकिव्है ्जििकव्एक्किंरोल्यूनिट्के्िवथ्उपयोग्क्रकयव्िव्िकिव्
है ।् वषा् 2006् के् बवद् की् उन््िि् ईवीएम् (एम3)् के् मवमले् में ,् 384् अभ््यधथायों् (िोटव् िटहि)् के्
सलए्24्(चौबीि)्बैलटटिंग्यूनिटों्को्एक्िवथ्िोड़व्िव्िकिव्है ् जििकव्प्रयोग्एक्किंरोल्यूनिट्
के् िवथ् क्रकयव् िव् िकिव् है ।् वह् 7.5् वोल््ट् ववले् पववर् पैक् (बैटरी)् पर् कवया् करिी् है ।् एम् 3्
ईवीएम्के्मवमले् में ,्यटद्4्िे् अधिक्बीय्ू को्एक्किंरोल्यूनिट्िे् िोड़व्िविव्है ् िो्पववर्पैक्
को्5वीिं,्9वीिं,्13वीिं,्17वीिं्एविं्21वीिं्बैलटटिंग्यूनिटों्में ्लगवयव्िविव्है ।्बीय्ू के्दवयीिं्ओर्अभ््यथी्
4
के् वोट् बटि् के् िवथ् 1-16् िक् के् अिंक् को,् दृजष्टबवधिि् निववाचकों् के् मवगादशाि् के् सलए् उकेरव्
िविव्है ।्
निववाचि् में ् ईवीएम् कव् डििवइि् और् प्रयोग,् वैजश्वक् लोकििंत्र् में ् एक् महत््वपूण्ा उपलजब्ि्
मविव् िविव् है ।् इििे् प्रणवली् में ् और् अधिक् पवरदसशािव,् ित््परिव् और् स््वीकवयािव् लवई् है ।् इििे्
इिके्उपयोग्में ्पवरिं गि्निववाचि्अधिकवररयों्कव्एक्बड़व्िमूह्िैयवर्करिे्में ्भी्िहवयिव्की्है ।्
इिके्त्तवकविक्म्में ,्आयोग्िे्कई्अिद
ु े श,्बवर-बवर्पि
ू े ्िविे्ववले्प्रश््ि्िथव्िकिीकी्टदशवनिदे श्
िवरी्क्रकए्हैं।्इि्अवधि्के्दौरवि,्कई्न््यवनयक्निणायों्िे् भी्ईवीएम्को्हमवरी्निववाचि्प्रणवली्
कव्एक्असभन््ि्घटक्बिविे्में ्मदद्की्है ।्
वोटरवेररफायबलपेपरऑडिटरे ल(वीवीपीएटी)
टदिविंक्04्अक्ट्
टूबर,्2010्को्आयोजिि,्िभी्रवििैनिक्दलों्की्बैठक्में ,्दलों्िे् ईवीएम्
के्प्रनि्ििंिोष्व््यक्ट्
ि्क्रकयव्क्रकिं ि्ु कुि्दलों्िे् आयोग्िे् अिुरोि्क्रकयव्क्रक्वह्मिदवि्प्रक्रक्यव्में्
और् अधिक् पवरदसशािव् एविं् ित््
यवपिीयिव् (वेररफवयबबसलटी)् हे िु् वोटर् वेररफवयबल् पेपर् ऑडिट् रे ल्
कव् उपयोग् शरू
ु ् करिे् पर् त्तवचवर् करे ।् आयोग् िे् इि् त्तवषय् को,् त्तवचवर् करिे् िथव् इि् बवरे ् में्
सिफवररश्करिे् के्सलए्ईवीएम्ििंबिंिी्अपिी्िकिीकी्त्तवशेषज्ञ्िसमनि्को्भेिव।्त्तवशेषज्ञ्िसमनि्
िे् इि्मुद्दे ् पर्ईवीएम्के्त्तवनिमवािवओिं् अथवाि्बीईएल्एविं् ईिीआईएल्के्िवथ्कई्दौर्की्बैठकें्
कीिं् िथव् ईवीएम् के् िवथ् वीवीपीएटी् प्रणवली् की् डििवइि् की् अपेक्षव् कव् आकलि् करिे् के् सलए्
रवििैनिक्दलों्एविं्अन््य्सित्तवल्िोिवइटी्िदस््यों्िे्मुलवकवि्की।्
त्तवशेषज्ञ्िसमनि्के्निदे श्पर,्बीईएल्और्ईिीआईएल्िे् एक्प्रनिकृनि्िैयवर्की्और्उिे्
वषा् 2011्में ् िसमनि्और्आयोग्के्िमक्ष्प्रदसशाि्क्रकयव।् ईवीएम्और्वीवीपीएटी्प्रणवली्ििंबि
िं ी्
त्तवशेषज्ञ् िसमनि् की् सिफवररश् पर,् आयोग् िे् िल
ु वई् 2011् में ् लद्दवख् (िम््मू् एविं् कश््
मीर),्
निरूविन््िपरु म् (केरल),् चेरवपिंि
ू ी् (मेघवलय),् पव
ू ्ा टदल््
ली् जिलव् (रवष््रीय् रवििविी् क्षेत्र् टदल््ली)् िथव्
िैिलमेर्(रविस््थवि)्में ् वीवीपीएटी्प्रणवली्के्क्षेत्र्परीक्षण्(फील््ि्रवयल)्हे िु् समथ््यवभविी्निववाचि्
5
ििंचवसलि् क्रकयव।् रवििैनिक् दलों् के् वररष््
ठ् िेिवओिं् और् सित्तवल् िोिवइटी् के् िदस््यों् िटहि् िभी्
टहििवरकों् िे् क्षेत्र् परीक्षण् (फील््ि् रवयल)् में् उत््िवहपूवक
ा ् भवग् सलयव् और् इिे् दे खव।् वीवीपीएटी्
प्रणवली्के्पहले्क्षेत्र्परीक्षण्के्बवद,्आयोग्िे्वीवीपीएटी्प्रणवली्को्और्अधिक्िुचवरू्बिविे्के्
सलए् वीवीपीएटी् प्रणवली् कव् त्तवस््
िुि् पुिमल्
ूा ्यविंकि् क्रकयव।् िदिुिवर,् त्तवनिमवािवओिं् िे् वीवीपीएटी्
प्रनिकृनि् कव् दि
ू रव् ििंस््
करण् त्तवकसिि् क्रकयव।् उिकव् दोबवरव् िल
ु वई-अगस््ि् 2012् में ् उक्ट्ि् पविंच्
स््थविों्में ्दि
ू रव्क्षेत्र्परीक्षण्क्रकयव्गयव।्
टदिविंक्19.02.2013्को्आयोजिि,्िकिीकी्त्तवशेषज्ञ्िसमनि्की्बैठक्में ,्िसमनि्िे्वी्वी््पी्ए्
टी्कव्डििवइि्अिुमोटदि्क्रकयव्िथव्िसमनि्िे् सिफवररश्की्क्रक्वह्वीवीपीएटी्कव्उपयोग्करिे्
के् नियमों् में ् ििंशोिि् के् बवरे ् में ् कवरा ववई् करे ।् भवरि् िरकवर् िे् ििंशोधिि् निववाचिों् कव् ििंचवलि्
नियम,् 1961् को् टदिविंक्14् अगस््ि् 2013् को् अधििूधचि् क्रकयव् जिििे् आयोग् ईवीएम् के् िवथ्
वीवीपीएटी् कव् प्रयोग् करिे् के् सलए् िमथा् हो् गयव।् आयोग् िे् ईवीएम् के् िवथ् वीवीपीएटी् कव्
उपयोग् पहली् बवर् िवगवलैंि् के् 51-िोकिेि् (एि् टी)् त्तविवि् िभव् निववाचि् क्षेत्र् में ् क्रकयव।् उिके्
बवद,् त्तविवििभवओिं् के् प्रत््
येक् निववाचि् में ् चनु ििंदव् निववाचि् क्षेत्रों् िथव् लोक् िभव् के् िविवरण्
निववाचि-2014्में ्8्ििंिदीय्निववाचि्क्षेत्रों्में ्वीवीपीएटी्कव्उपयोग्क्रकयव्गयव्है ।्
वीवीपीएटीकेबारे में तथ्
य:
6
बेहिर्ढिं ग्िे् पढ़व्िव्िके।्िब््
बीि्(26)्अध््यवयों्में ् त्तवभवजिि्मैिअ
ु ल्में ् त्तवधिक्फ्रेमवका,्िविंच,्
यवदृजछिकीकरण्की्श्िंख
ृ लव,्भिंिवरण्अिुदेशों,्ईवीएम्(वीवीपीएटी्के्िवथ)्की्िेटटिंग,्िद्म्मिदवि्
अिुदेशों,्मिगणिव्अिद
ु े शों,्बवर-बवर्पूिे् िविे् ववले् प्रश््िों,्न््यवनयक्निणायों्और्पूव्ा के्ििंदभों्कव्
ब््योरव्शवसमल्क्रकयव्गयव्है ।्
********
7
अध्
याय – 2
प्रवाहचाटट (ईवीएम/वीवीपीएटीप्रक्रक्रयाएकनजरमें )
इलेक्रॉननकवोटटंगमशीनों(ईवीएम)तथावोटरवेररफायबलपेपरऑडिटरे ल(वीवीपीएटी)कीसंकल्
पनाऔर
डिजाइननंग
भारतननवाटचनआयोग(ईसीआई)
(वषा्1977्में्ई्वी्एम्में्अपेक्षक्षि्िुत्तविवओिं्कव्आवश््
यकिव्ििंिूधचि्
की)
इलेक्रॉननक्सकॉरपोरे शनऑफइंडियामलममटे ि
(ईसीआईएल)
तकनीकीववशेषज्ञसममनत(टीईसी) (वषा्1979्में्ई्िी्आई्की्अपेक्षवओिं्के्अिुिवर्
(िकिीकी्िहवयिव्प्रदवि्करिी्है्और्प्रनिकृनि्कव् प्रनिकृनि्त्तवकसिि्की
मल्
ू ्यविंकि्करिी्है्िवक्रक्यह्िनु िजश्चि्हो्क्रक्
त्तवनिमवािवओिं्द्ववरव्अपेक्षवएिं्पूरी्की्गई्हैं)
भारतइलेक्रॉननक्समलममटे ि(बीईएल)
(वषा्1981्में्ई्िी्आई्की्अपेक्षवओिं्के्अिुिवर्
प्रनिकृनि्त्तवकसिि्की)
ईवीएम/वीवीपीएटीकाप्रापण
भारतननवाटचनआयोग(ईसीआई)
{ववननमाटताओं(बीईएलऔरईसीआईएल)को50:50केअनुपात
मेंक्रयआदे शदे ताहैतथाप्र
ेवषती(राज्य/संघराज्यक्षेत्र),को
आबंटटतकरताहैजजनकोआपूनतटकीजातीहै }
राज्यएवंसंघराज्यक्षेत्र:(जजलास्तरपर
बीईएलएवंईसीआईएल:
ईवीएमआबंटटतकरतेहैंतथाववननमाटताओंको
अपेक्षक्षतसंख्
यामेंईवीएमकाववननमाटण
सूधचतकरतेहैं)
करतेहैंऔरसंबंधधतजजलोंकोसप
ु ुदट
करतेहैं
जजले: ईवीएमप्राप्तकरतेहैंऔर
प्रनतग्रहणप्रमाणपत्रजारीकरतेहैं,ईवी
एमकोईवीएमभंिारगह
ृ मेंरखतेहैं
8
निववाचिों्में ्ईवीएम/वीवीपीएटी्कव्प्रयोग
जजलाननवाटचनअधधकारी
(त्तविवि्िभव/त्तविवि्िभव्खिंि-ववर्ई्वी्एम्और्वी्वी्पी्ए्टी्की्िविंच,्परीक्षण्और्आबिंटि)
• ई्वी्एम्और्वी्वी्पी्ए्टी्कव्असभरक्षक्
• त्तवनिमवािवओिं्द्ववरव्अपिे्स््िर्पर्ई्वी्एम्और्वी्वी्पी्ए्टी्की्प्रथम्स््िरीय्िविंच्(एफ्एल्िी)्की्िविी्है।््
• एफ्एल्िी्प्रक्रक्यव्में्मवन््यिवप्रव््ि्रवष््रीय्और्रवज््य्स््िरीय्रवििैनिक्दलों्के्प्रनिनिधि्भवग्लेिे्हैं
• त्तविवि्िभव/त्तविवि्िभव्खिंि-ववर्ई्वी्एम्आबिंटटि्करिे्के्सलए्एफ्एल्िी्के्बवद्ई्वी्एम्और्वी्वी्पी्ए्टी्कव्प्रथम्यवदृजछिकीकरण्
ररटनििंग/िहवयक्ररटनििंग्आक्रफिर्
(ई्वी्एम/वी्वी्पी्ए्टी्की्कमीशनििंग्और्मिदवि्केंद्र-ववर्ई्वी्एम्कव्आबिंटि)
• पहले्यवदृजछिकीकृि्ई्वी्एम्को्स््
रविंग्रूम्में्रखिे्हैं
• निववाचि्लड़्रहे् अभ््
यधथायों्की्िच
ू ी्को्अिंनिम्रूप्दे िे् के्बवद,्ई्वी्एम्को्िैयवर्करिे् िे् पहले् मिदवि्केंद्र-ववर्ई्वी्एम/वी्वी्पी्ए्टी्
आबिंटटि्करिे्के्सलए्ई्वी्एम/वी्वी्पी्ए्टी्कव्द्त्तविीय्यवदृजछिकीकरण्क्रकयव्िविव्है्
• अभ््यधथायों/उिके्असभकिवाओिं्की्उपजस्थनि्में्ई्वी्एम/वी्वी्पी्ए्टी्की्कमीशनििंग्की्िविी्है
• िैयवर्की्गई्ई्वी्एम/वी्वी्पी्ए्टी्को्पुि:्अभ््
यधथायों/उिके्असभकिवाओिं्की्उपजस्थनि्में्स््रॉग्रूम्में्रखव्िविव्है्
• मिदवि् दलों् की् रवविगी् के् टदवि् को,् अभ््
यधथायों/उिके् असभकिवाओिं् की् उपजस्थनि् में् स््रविंग् रूम् दोबवरव् खोलव् िविव् है् िथव् मिदवि् दलों् को्
निववाचि्िवमग्री्के्िवथ्ई्वी्एम/वी्वी्पी्ए्टी्िौंपे्िविे्हैं।्
मिदवि्दल
(मिदवि्कव्ििंचवलि)
• ई्वी्एम/वी्वी्पी्ए्टी्एविं्निववाचि्िवमग्री्प्रव््
ि्करिे्के्बवद,्मिदवि्दल्िुरक्षव्के्अिंिगाि्अपिे्नििवाररि्मिदवि्केंद्रों्में्चले्िविे्हैं्
• ववस््ित्तवक् मिदवि् िे् पूव,ा ् निववाचि् लड़् रहे् अभ््
यधथायों् के् मिदवि् असभकिवाओिं् की् उपजस्थनि् में् मिदवि् केंद्र् में् पीठविीि् अधिकवरी् द्ववरव्
िद्म्मिदवि्ििंचवसलि्क्रकयव्िविव्है।्
• िद्म्मिदवि्के्बवद,्िद्म्मिदवि्के्िवटव्को्हटवयव्िविव्है्और्ररिल््ट्िेक्ट्शि्एविं्वी्वी्पी्ए्टी्के्ड्रॉप्बवक्ट्ि्को्पेपर्एविं्थ्रेििील्
िे्िीलबिंद्क्रकयव्िविव्है
• मिदवि्ििंपन््ि्होिे्के्बवद,्ई्वी्एम/वी्वी्पी्ए्टी्को्िुरक्षक्षि्रूप्िे्ववपि्स््रविंग्रूम्में्लवयव्िविव्है।्.
• मिदवि्में्प्रयुक्ट्
ि्ई्वी्एम/वी्वी्पी्ए्टी्को्ररटनििंग्आक्रफिर्की्िविों्टदि्चौबीिो्घिंटे्(24x7)्िुरक्षव्में्रखव्िविव्है।
ररटनििंग/िहवयक्ररटनििंग्आक्रफिर्
(मिगणिव)
• मिगणिव्टदवि्को्अभ््
यधथायों/उिके्असभकिवाओ्िं एविं्भवरि्निववाचि्आयोग्के्प्रेक्षकों्की्उपजस्थनि्में्स््रविंग्रूम्खोलव्िविव्है्
• मिगणिव्अभ््यधथायों/उिके्असभकिवाओिं्एविं्भवरि्निववाचि्आयोग्के्प्रेक्षकों्की्उपजस्थनि्में्की्िविी्है
• मिगणिव्के्बवद,्ई्वी्एम/वी्वी्पी्ए्टी्को्िीलबिंद्क्रकयव्िविव्है्और्स््रविंग्रूम्में्रख्टदयव्िविव्है्
ई्वी्एम्में्पड़े्मि्ििंबिंिी्आिंकड़ों्को्रखे्रखिव्
• निववाचि्यवधचकव्(ई्पी)्दवखखल्करिे्की्अवधि,्पररणवम्की्घोषणव्की्निधथ्िे्45्टदविों्की्है।्
• ई्पी्में्शवसमल्ई्वी्एम/्वी्वी्पी्ए्टी्के्सलए्िवटव्को्रखे्रखिे्की्अवधि,्अपील,्यटद्कोई्है,्िटहि्ई्पी्के्अिंनिम्निपटवि्िक्है।
• जिलव्निववाचि्अधिकवरी्क्रकिी्ई्पी्में्शवसमल्ई्वी्एम/वी्वी्पी्ए्टी्िे्िवटव/पधचायविं्हटव्िकिे्हैं्क्रकिं ि्ु िहविं्ई्वी्एम्के्उपयोग्पर्प्रश््ि्खड़व्
िहीिं्क्रकयव्गयव्है्वहविं्इिको्बवद्में्निववाचिों्में्प्रयोग्में्लविे्के्सलए्ििंबिंधिि्उछ्च्न््यवयवलय्िे्अिम
ु नि्प्रव््ि्करिे्के्बवद्ही्ऐिव्क्रकयव्िव्
िकिव्है।्
• ई्पी्दवखखल्करिे्की्अवधि्िमव््ि्होिे्के्बवद्मवििीय्उछ्च्न््यवयवलय्िे्जस्थनि्कव्ित््यवपि्करवविे्के्बवद्िी्ई्ओ, उि्ई्वी्एम्िे्िवटव् 9
हटव्िकिे्हैं्िहविं्कोई्ई्पी्दवखखल्िहीिं्की्गई्है।्
आगवमी/मिदवि्ववले्रवज््
यों्के्सलए्मविक्अिुिूची्
प्रक्रक्यव िमय्अिि
ु च
ू ी
1 2
भारतननवाटचनआयोगद्वाराईवीएम/वीवीपीएटीका P-200
आबंटन
उपभोज्यपदाथोंकेमलएआशय-पत्रकाआदे शजारी P-200
करना
अमभदाताराज्योंसेडिस्पैच P-180
ग्राहीराज्योंमेंप्राजप्त P-150
एफएलसीआरं भ P-120
एफएलसीसंपन्
न P-50
ईवीएम/वीवीपीएटीकाप्रथमयादृजछिकीकरण P-21
ईवीएम/वीवीपीएटीकाद्ववतीययादृजछिकीकरण P-14
उपननवाटचनकेमलएमानकअनुसूची
प्रक्रक्यव िमय्अिि
ु च
ू ी
1 2
िी्ई्ओ्द्ववरव्ईवीएम/वीवीपीएटी्कव्आकलि V+1
उपभोज््य्पदवथों्के्सलए्आशय-पत्र्कव्आदे श्िवरी् V+1
करिव््
एफ्एल्िी्आरिं भ V+15
एफ्एल्िी्ििंपन््
ि् V+30
V= ररजक्ट्ि्की्निधथ्
अध्याय – 3
10
ईवीएमऔरवीवीपीएटीकेप्रयोगकेमलएववधधकउपबंध
वषा् 1983् के् बवद् ईवीएम् कव् उपयोग् िहीिं् क्रकयव् िव् िकव् क्ट्योंक्रक् केरल् में् परूर् त्तविवि्
िभव्निववाचि्क्षेत्र्िे् निववाचि्में ् मशीिों्के्प्रयोग्िे् ििंबिंधिि्निववाचि्यवधचकव्में् उत््पन््ि्
निववाचि्अपील्में,्भवरि्के्उछ्
चिम्न््यवयवलय्िे्निणाय्टदयव्क्रक्निववाचिों्में ् ईवीएम्के्
उपयोग्के्सलए्उपबिंि्करिे्के्सलए्त्तवधि्में्त्तवसशष््
ट्उपबिंि्होिव्चवटहए।
“61क.् निववाचिों् में् मिदवि् मशीिें् :-् इि् अधिनियम् यव् इिके् अिीि् बिवए् गए्
नियमों्में ् क्रकिी्बवि्के्होिे् हुए्भी,्मिदवि्मशीिों्िे् ऐिी्रीनि्िे् िो्त्तवटहि्
की् िवए,् मि् दे िव् ओर् असभसलखखि् करिव् ऐिे् निववाचि-क्षेत्र् यव् निववाचि् क्षेत्रों् में्
अिंगीकवर्क्रकयव्िव्िकेगव,्िो्निववाचि्आयोग्प्रत््येक्मवमले् की्पररजस्थनियों्को्
ध््यवि्में ्रखिे्हुए,्त्तवनिटदाष््ट्करे ।‘’्
उछ्
चिम् न््यवयवलय् िे् ऑल् इिंडियव् द्रत्तवड़् मुन््ित्र
े ् कड़गम् बिवम् मुख््य् निववाचि्
आयुक्ट्
ि्एविं् अन््य्[2002(यूिे)(1)387] में ् उपयक्ट
ुा ्ि्उपबिंि्की्त्तवधिमवन््यिव्को्िही्
ठहरवयव।
(1) यटद्क्रकिी्निववाचि्में ,—
11
(क) मिदवि्केंद्र्में ्यव्मिदवि्के्सलए्नियि्स््थवि्में ्उपयोग्में ्लवई्
गई्कोई्मिपेटी्पीठविीि्आक्रफिर्यव्ररटनििंग्आक्रफिर्की्असभरक्षव्में ्िे्
त्तवधित्तवरुद्िियव् निकवल् ली् िविी् है ् यव् घटिववश् यव् िवशय् त्तविष््ट् हो्
िविी्है ् यव्कर्दी्िविी्है ् यव्खो्िविी्है ् यव्खो्दी्िविी्है ् अथवव्इि्
त्तवस््िवर्िक्उिे् िक
ु िवि्पहुिंचवयव्िविव्है ् यव्उिमें् गड़बड़्कर्दी्िविी्है्
क्रक् उि् मिदवि् केंद्र् यव् स््थवि् पर् के् मिदवि् कव् पररणवम् असभनिजश्चि्
िहीिं्क्रकयव्िव्िकिव,्अथवव्
[(कक) क्रकिी् मिदवि् मशीि् में् असभसलखखि् करिे् के् अिुक्म् में ् कोई्
यविंबत्रक्त्तवफलिव्पैदव्हो्िविी्है ,्अथवव]
(2) निववाचि् आयोग् िब् िभी् िवजत्वक् पररजस्थनियों् को् ध््यवि् में ् रख् कर,् यव्
िो्-्
(क) उि्मिदवि्केंद्र्यव्स््
थवि्में ् उि्मिदवि्को्शन्
ू ्य्घोत्तषि्करे गव,्
उि्मिदवि्केंद्र्यव्स््थवि्में ् िए्मिदवि्के्सलए्टदि्और्िमय्नियि्
करे गव्और्ऐिे् नियि्टदि्और्नियि्िमय्को्ऐिी्रीनि्में् अधििधू चि्
करे गव्िैिी्वह्ठीक्िमझे,्अथवव्
(ख) यटद् उिकव् यह् िमविवि् हो् िविव् है ् क्रक् उि् मिदवि् केन््
द्र् यव्
स््थवि् में ् िए् मिदवि् के् पररणवम् िे् निववाचि् पररणवम् क्रकिी् भी् प्रकवर्
प्रभवत्तवि् िहीिं् होगव् यव् क्रक् मिदवि् मशीि् की् यविंबत्रक् त्तवफलिव् यव् प्रक्रक्यव्
ििंबिंिी् गलिी् यव् अनियसमििव् िवजत्वक् िहीिं् है ,् िो् ररटनििंग् आक्रफिर् को्
उि्निववाचि्के्आगे् ििंचवलि्और्पूरव्क्रकए्िविे् के्सलए्ऐिे् निदे श्दे गव्
िैिे्वह्उधचि्िमझे।्
(3) इि् अधिनियम् के् और् िद्िीि् बिवए् गए् नियमों्यव् क्रकए् गए् आदे शों् के्
उपबिंि्हर्ऐिे् िए्मिदवि्को्ऐिे् लवगू् होंगे् िैिे् वे् मूल्मिदवि्को्लवग्ू
हैं।]
61क.ननवाटचनोंमें मतदानमशीनें:-
इि् अधिनियम् यव् इिके् अिीि् बिवए् गए् नियमों् में ् क्रकिी् बवि् के् होिे् हुए्
भी,् मिदवि् मशीिों् िे् ऐिी् रीनि् िे् िो् त्तवटहि् की् िवए,् मि् दे िव् और्
असभसलखखि् करिव् ऐिे् निववाचि-क्षेत्र् यव् निववाचि् क्षेत्रों् में् अिंगीकवर् क्रकयव् िव्
िकेगव,्िो्निववाचि्आयोग्प्रत््येक्मवमले् की्पररजस्थनियों्को्ध््यवि्में ् रखिे्
हुए,्त्तवनिटदा ष्ट
् ्करे ।‘’्
12
स्पष्टीकरण–इि्िवरव्के्प्रयोिि्के्सलए्‘’मिदवि्मशीि’’्िे्असभप्रेि्है ्मि्दे िे्
यव्असभसलखखि्करिे् के्सलए्प्रयुक्ट्ि्कोई्मशीि्यव्िवधित्र,्चवहे ् वह्इलेक्ट्रॉनिकी्
द्ववरव् यव् अन््यथव् प्रचवसलि् हों् और् इि् अधिनियम् यव् इिके् अिीि् बिवए् गए,्
नियमों्में ् मिपेटी्यव्मिपत्र्के्प्रनि्क्रकिी्निदे श्कव्अथा,्िैिव्अन््यथव्उपबिंधिि्
है ् उिके् सिववय,् इि् प्रकवर् लगवयव् िवएगव् मविो् उिके् अिंिगाि् िहविं् कहीिं् ऐिी्
मिदवि् मशीि् कव् क्रकिी् निववाचि् में् प्रयोग् होिव् है ,् ऐिी् मिदवि् मशीि् के् प्रनि्
निदे श्है ।
135क. बूथपरकब्जाकरनेकाअपराध.—
स््पष््टीकरण,् -् इि् उपिवरव् और् िवरव् 20ख् के् प्रयोििों् के् सलए् ‘‘बूथ् पर्
कब््
िव् करिव’’ के् अिंिगाि् अन््य् बविों् के् िवथ-िवथ् निम््िसलखखि् िभी् यव्
उिमें ्िे्कोई्क्रक्यवकलवप्है ,्अथवाि्:-्
(क) क्रकिी्व््यजक्टि्यव्क्रकन््हीिं्व््
यजक्टियों्द्ववरव्मिदवि्केंद्र्यव्मिदवि्के्
सलए्नियि्स््थवि्कव्असभग्रहण्करिव,्मिदवि्प्रवधिकवररयों्िे् मिपत्रों्यव्
मिदवि् मशीिों् को् अभ््यत्तपि
ा ् करविव् और् ऐिव् कोई् अन््य् कवया् करिव् िो्
निववाचिों्के्व््यवजस्थि्ििंचवलि्को्प्रभवत्तवि्करिव्है ;
(ख) क्रकिी् व््यजक्टि् यव् क्रकन््हीिं् व््यजक्टियों् द्ववरव् क्रकिी् मिदवि् केंद्र् यव्
मिदवि्के्सलए्नियि्क्रकिी्स््थवि्को्कब््िे् में ् लेिव्और्केवल्उिके्यव्
उिके्अपिे्िमथाकों्को्ही्मि्दे िे्के्अपिे्अधिकवर्कव्प्रयोग्करिे्दे िव्
और् अन््यों् को् [उिके् मिदवि् करिे् के् अधिकवर् कव् स््वििंत्र् रूप् िे् प्रयोग्
करिे्िे्निववररि्करिव];
(ग) क्रकिी् निववाचक् को् [प्रत््यक्षि:् यव् अप्रत््यक्षि:् प्रपीडिि् करिव् यव्
असभत्रस््
ि्करिव्यव्िमकी्दे िव]्और्उिे् अपिव्मि्दे िे् के्सलए्मिदवि्
केंद्र्यव्मिदवि्के्सलए्नियि्स््थवि्पर्िविे्िे्निववररि्करिव;
(ि.) िरकवर्की्िेवव्के्क्रकिी्व््यजक्टि्द्ववरव्क्रकिी्अभ््यथी्के्निववाचि्
की् ििंभवव््यिवओिं् को् अग्रिर् करिे् के् सलए् पव
ू ोक्ट्ि् िभी् यव् क्रकिी्
13
क्रक्यवकलवप्कव्क्रकयव्िविव्यव्क्रकिी्ऐिे् क्रक्यवकलवप्में ् िहवयिव्करिव्यव्
मौि्अिुमनि्दे िव]
169. नियम्बिविे्की्शजक्टि—
(1) केन््द्रीय् िरकवर् इि् अधिनियम् के् प्रयोििों् को् कवयवाजन्वि् करिे् के् सलए्
नियम,् निववाचि् आयोग् िे् परवमशा् करिे् के् पश््चवि् शविकीय् रविपत्र् में्
अधििच
ू िव्द्ववरव्बिव्िकेगी।्
(2) त्तवसशष््
टि:्और्पूवग
ा वमी्शजक्टि्की्व््यवपकिव्पर्प्रनिकूल्प्रभवव्िवले् बबिव,्
ऐिे् नियम् िब् निम््िसलखखि् बविों्कव,् यव् उिमें ् िे् क्रकिी्के् सलए्उपबिंि्
कर्िकेंगे,्अथवाि—
[(क) िवरव्33क्की्उपिवरव्(2)्के्अिीि्शपथ्पत्र्कव्प्ररूप;]
[(कक)] मिदवि् केंद्रों् में् पीठविीि् आक्रफिरों् और् मिदवि् आक्रफिरों् के्
किाव््य;
(ग) वह् रीनि् जििमें ् मि् इि् दोिों् दशवओिं् में ,् अथवाि् िविवरणि:् और्
निरक्षर्मिदविवओिं्यव्शवरीररक्यव्अन््य्नियोग््
यिव्िे्ग्रस््ि्मिदविवओिं्की्
दशवओिं्में ,्टदए्िविे्हैं;
(ि.) उि् व््यजक्टि् द्ववरव् मि् के् नित्तवदवि् की् बवबि,् अिरु क्षण् की् िविे्
ववली्प्रक्रक्यव,्िो्यह्व््यपदे श्क्रक्मैं् निववाचक्हूिं,्क्रकिी्दि
ू रे ् व््यजक्टि्द्ववरव्
ऐिे्निववाचक्के्रूप्में्मि्टदए्िविे्के्पश््चवि्करिव्है ;
14
अिुिवर् एकल् ििंक्मणीय् मि् द्ववरव् होिे् ववले् निववाचिों् में ् दे िे् के् सलए्
क्रकयव्िविव्है ;
(ि) मिों् की् ििंवीक्षव् और् गणिव,् जििके् अिंिगाि् वे् मवमले् आिे् हैं,्
जििमें ्निववाचि्पररणवम्की्घोषणव्के्पूव्ा मिों्की्पुिगाणिव्की्िविी्है ;
[(िि) मिदवि्मशीिों्द्ववरव्असभसलखखि्मिों्की्गणिव्की्प्रक्रक्यव;]
(ि) 3[मि् पेटटयों,् मिदवि् मशीिों],् मिपत्रों्की् और् निववाचि् के् अन््य्
कवगिपत्रों् की् िुरक्षक्षि् ् असभरक्षव,् वह् कवलववधि् जिि् िक् ऐिे् कवगिपत्र्
परररक्षक्षि् क्रकए् िवएिंगे् और् ऐिे् कवगिपत्रों् कव् निरीक्षण् और् पेश् क्रकयव्
िविव;
[(िि) िरकवर्द्ववरव,्लोक्िभव्यव्क्रकिी्रवज््य्की्त्तविवि्िभव्कव्गठि्
करिे् के् प्रयोििों् के् सलए् होिे् ववले् क्रकिी् निववाचि् में ् मवन््
यिवप्रव््ि्
रवििैनिक्दलों्के्अभ््यधथायों्को्प्रदवय्की्िविे्ववली्िवमग्री;]
[(3) इि् अधिनियम् के् अिीि् बिवयव् गयव् प्रत््येक् नियम,् बिवए् िविे् के् पश््
चवि्
यथवशीघ्र,्ििंिद्के्प्रत््
येक्िदि्के्िमक्ष,्िब्वह्ित्र्में ् हो,्कुल्िीि्टदि्की्
अवधि्के्सलए्रखव्िवएगव।्यह्अवधि्एक्ित्र्में ्अथवव्दो्यव्अधिक्आिक
ु समक्
ित्रों्में ्परू ी्हो्िकेगी।्यटद्उि्ित्र्के्यव्पव
ू ोक्ट्ि्अिक्
ु समक्ित्रों्के्ठीक्बवद्के्
ित्र् के् अविवि् के् पूव्ा दोिों् िदि् उि् नियम् में् कोई् पररविाि् करिे् के् सलए्
िहमि्हो्िवएिं् िो्ित््
पश््
चवि,्वह्ऐिे् पररवनिाि्रूप्िे् ही्प्रभववी्होगव।्यटद्उक्ट्
ि्
अविवि्के्पव
ू ्ा दोिों्िदि्िहमि्हो्िवएिं् क्रक्वह्नियम्िहीिं् बिवयव्िविव्चवटहए्
िो्ित््
पश््
चवि्वह्निष््प्रभवव्हो्िवएगव।्क्रकन््िु्नियम्के्ऐिे्पररवनिाि्यव्निष््प्रभवव्
होिे् िे् उिके्अिीि्पहले् की्कई्क्रकिी्बवि्की्त्तवधिमवन््
यिव्पर्प्रनिकूल्प्रभवव्
िहीिं्पड़ेगव].
3.2 ननवाटचनों का संचालन (संशोधन) ननयम, 2013 के साथ ननवाटचनों का संचालन
ननयम,1961(सांववधधकननयमऔरआदे श)
इलेक्रॉननकवोटटंगमशीनऔरवीवीपीएटीकेसाथईवीएमद्वारामतदान्
49क. इलेक्रॉननकमतदानमशीनोंकीपररकल्प—
प्रत््
येक् मिदवि् मशीि् (जििे् इिमें ् इिके् पश््चवि् मिदवि् मशीि् कहव् गयव् है)् में ्
एक् नियिंत्रण् यूनिट् और् एक् मिदवि् यूनिट् होगी् और् वह् ऐिे् डिजवइि् की् होगी्
िैिव्निववाचि्आयोग्द्ववरव्अिुमोटदि्क्रकयव्िवए्
15
ननदे मशतकरे ,मतकेपेपररे लकेमद्र
ु णकेमलएमतदानमशीनसे ऐसे अमभकल्प
सकेसाथवप्रंटरजोडाजासकेगा,जैसाननवाटचनआयोगद्वाराअनुमोटदत
केड्रॉपबॉक्
क्रकयाजाए।
49ख. ररटननिंगअधधकारीद्वारामतदानयूननटपरववमशजष्टयां—
( 1) मिदवि् मशीि् के् मिदवि् यनू िट् पर् त्तवसशजष््ट्यविं् ऐिी् भवषव् यव् भवषवओिं् में्
होगी्िो्निववाचि्आयोग्निदे सशि्करे ।्
( 2) अभ््यधथायों् के् िवम् मिदवि् यूनिट् पर् उिी् क्म् में ् सलखे् होंगे् जििमें ् वे्
निववाचि्लड़िे्ववले्अभ््यधथायों्की्िच
ू ी्में ्दिा्हैं।्
( 3) यटद्दो्यव्अधिक्अभ््यधथायों्कव्एक्ही्िवम्है ् िो्उिकी्उपिीत्तवकव्यव्
निववि-स््
थवि्िोड़कर्यव्क्रकिी्अन््य्रीनि्िे्उिको्िुसभन््ि्क्रकयव्िवएगव।्
( 4) इि्नियम्के्पूवग
ा वमी्उपबिंिों्के्अिीि्रहिे्हुए,्ररटनििंग्आक्रफिर—
(क) निववाचि् लड़िे् ववले् अभ््यधथायों् के् िवमों् और् धचह्िों् को् अिंित्तवाष््ट्
करिे्ववलव्लेबल्मिदवि्यनू िट्में ्लगवएगव्और्उि्यनू िट्को्अपिी्मद्र
ु व्
िे्और्निववाचि्लड़िे् ववले् अभ््यधथायों्यव्वहविं्उपजस्थि्उिके्ऐिे् निववाचि्
असभकिवाओिं् की्मद्र
ु वओिं् िे,्िो्उि्पर्अपिी्मुद्रवएिं् लगविव्चवहे ,्मुद्रविंक्रकि्
करे गव;
i) खंि (क) के अधीन मतदान यूननटों पर यथाप्रदत्त अभ्यधथटयों के क्रम संख्यांक
औरनामतथाउनकेआबंटटतधचह्नोंकोवप्रंटरमें लोिकरके;
iii) वप्रंटर को ऐसी रीनत में मुद्राबंद करके जैसा ननवाटचन आयोग द्वारा ननदे मशत
क्रकयाजाए’’।
( 1) हर्एक्मिदवि्केन््
द्र्के्बवहर्-्््
16
िथव्
(ख) निववाचि् लड़िे् ववले् अभ््यधथायों् की् िूची् की् एक् प्रनि,् ििंलक्ष््
यि:््
िम््
प्रदसशाि्की्िवएगी।्
( 2) हर् एक् मिदवि् केन््द्र् में ् एक् यव् अधिक् मिदवि् कम््पवटा मेंट्स््थवत्तपि्क्रकए्
िवएिंगे्जििमें ्निववाचक्ििंप्रक्षे क्षि्हुए्बबिव्अपिे्मि्दे ्िकेंगे।्
( 3) ररटनििंग्आक्रफिर्हर्एक्मिदवि्केंद्र्पर्एक्मिदवि्मशीि्और्निववाचक्
िवमववली् के् िुिग
िं ि् भवग् की् प्रनियविं् और् ऐिी् अन््
य् निववाचि् िवमग्री् िो्
मिदवि्करविे्के्सलए्आवश््यक्हो,्की्व््यवस््
थव्करे गव।्
( 4) निववाचि् आक्रफिर,् उपनियम् (3)् के् उपबिंिों् पर् प्रनिकूल् प्रभवव् िवले् बबिव्
निववाचि् आयोग् के् पूववािम
ु ोदि् िे् एक् ही् पररिर् में ् अवजस्थि् दो् यव्
अधिक् मिदवि् केन््
द्रों् के् सलए् एक् िवमवन््य् मिदवि् मशीि् की् व््यवस््थव्
करे गव।
* * * * *
49ि. मतदानकेमलएमतदानमशीनकातैयारक्रकयाजाना—
( 1) मिदवि् केन््
द्र् में् प्रयुक्ट्
ि् प्रत््येक् मिदवि् मशीि् के् नियिंत्रण् यूनिट् और् मिदवि्
यूनिट्पर्और् पेपर्रे ल्के्सलए्त्तप्रिंटर्पर,्िहविं् प्रयुक्ट्ि्हो,्एक्ऐिव्लेबल्लगव्
होगव्जिि्पर्-्
(क) यटद्निववाचि-क्षेत्र्कव्कोई्क्म्ििंख््यविंक्हो्िो्वह्और्उिकव्िवम;
(ख) यथवजस्थनि,्मिदवि्केन््द्र्यव्केन््द्रों्कव्क्म्ििंख््यविंक्और्िवम;
(ग) यूनिट्कव्क्म्ििंख््यविंक;्और्
(घ) मिदवि्की्िवरीख,
धचजह्िि्होगव्यव्होगी।
( 2) मिदवि् के् प्रवरिं भ् होिे् िे् अव््यवटहि् पूव्ा पीठविीि् आक्रफिर् उपजस्थि् मिदवि्
असभकिवाओिं् और् अन््य् व््
यजक्टियों् को् यह् निदे सशि् करे गव् क्रक् मिदवि् मशीि् में ्
पहले्िे्ही्कोई्मि्दिा् िहीिं् है ् और्उि्पर्उपनियम्(1)्में ् निटदाष््ट्लेबल्लगव्
है ् और्िहविं् पेपर्रे ल्के्सलए्त्तप्रिंटर्प्रयक्ट
ु ्ि्क्रकयव्िविव्है ् वहविं् त्तप्रिंटर्कव्ड्रॉपबॉक्ट्ि्
खवली्है ।्
( 3) िहविं् िक् क्रक् मिदवि् मशीि् के् नियिंत्रण् यूनिट् को् िुरक्षक्षि् रूप् िे् बिंद् करविे् के्
सलए्पत्र-मद्र
ु व्कव्उपयोग्क्रकयव्िविव्है ,्वहविं् पीठविीि्आक्रफिर्पत्र-मु ु्द्रव्पर्अपिे्
हस््िवक्षर् अिंक्रकि् करे गव् और् उि् पर् उपजस्थि् मिदवि् असभकिवाओिं् में् िे् ऐिों् के्
हस््िवक्षर्करवएगव्िो्उन््हें्अिंक्रकि्करिे्की्वविंिव्रखिे्हों।्
( 4) पीठविीि् आक्रफिर् इि् प्रकवर् हस््िवक्षररि् पत्र-मुद्रव् को् मिदवि् मशीि् के् नियिंत्रण्
17
यूनिट्में ् उिके्सलए्असभप्रेि्स््थवि्में ् ित््पश््
चवि्लगवएगव्और्उिे् िुरक्षक्षि्रूप्िे्
बिंद्और्मुद्रविंक्रकि्करे गव।्
( 5) नियिंत्रण्यूनिट्को्िुरक्षक्षि्रूप्िे्बिंद्करिे्के्सलए्उपयोग्में्लवई्गई्मुद्रवएिं्ऐिी्
रीनि्िे् लगवई्िवएिंगी्क्रक्यूनिट्को्मुद्रविंक्रकि्क्रकए्िविे् के्पश््चवि्मद्र
ु वओिं् को्िोड़े्
बबिव्‘पररणवम्बटि’्को्दबविव्ििंभव्ि्हो।्
( 6) नियिंत्रण्यूनिट्िुरक्षक्षि्रूप्िे् बिंद्और्मुद्रविंक्रकि्क्रकयव्िवएगव्और्इि्प्रकवर्रखव्
िवएगव्क्रक्वह्पीठविीि्आक्रफिर और्मिदवि्असभकिवाओिं्के्पण
ू ्ा रूपेण्दृजष्टगोचर्
रहे ्और्मिदवि्यूनिट्को्मिदवि्कम््पवटा मेंट्में्रखव्िवएगव।्
* * * * *
49ठ. मतदानमशीनोंद्वारामतदानकेमलएप्रक्रक्रया —
( 1) क्रकिी्निववाचक्को्मिदवि्करिे्की्अिज्ञ
ु व्दे िे्के्पव
ू ,ा ्मिदवि्आक्रफिर्—
(क) निववाचक् कव् निववाचक् िवमववली् ििंख््यविंक,् िो् मिदविव् रजिस््टर् में्
प्ररूप 17क् में ् निववाचक् िवमववली् की् धचजह्िि् प्रनि् में ् प्रत्तवष््ट् है ,्
असभसलखखि्करे गव
(ख) उक्ट्
ि् मिदविव् रजिस््टर् में् निववाचक् के् हस््िवक्षर् अथवव् अिंगठ
ू े ् की्
िवप्असभप्रव््ि्करे गव;्और्
(ग) निववाचक् कव् िवम् निववाचक् िवमववली् की् धचजह्िि् प्रनि् में ् यह्
उपदसशाि्करिे् के्सलए्धचजह्िि्करे गव्क्रक्उिको्मिदवि्करिे् की्अिुज्ञव्
दी्गई्है :्
49ि. ननवाटचकों द्वारा मतदान केंद्र में मतदान की गोपनीयता बनाए रखने और मतदान
प्रक्रक्रया —
( 1) हर् वह् निववाचक,् जििे् नियम,् 49ठ् के् अिीि् मि् दे िे् के् सलए् अिज्ञ
ु वि्
18
क्रकयव् गयव् है ,् मिदवि् केन््द्र् में ् मिदवि् की् गोपिीयिव् बिवए् रखेगव् और्
इि्प्रयोिि्के्सलए्इिके्पश््चवि्अधिकधथि्मिदवि्प्रक्रक्यव्कव्अिुपवलि्
करे गव।्
( 2) मिदवि् करिे् के् सलए् अिुज्ञवि् क्रकए् िविे् पर् ित््कवल् निववाचक् पीठविीि्
अधिकवरी् के् पवि् यव् मिदवि् मशीि् की् नियिंत्रण् यनू िट् के् प्रभवरी् मिदवि्
अधिकवरी् के् पवि् िवएगव् िो् नियिंत्रण् यूनिट् पर् िमुधचि् बटि् दबवकर,्
निववाचक् कव् मि् असभसलखखि् करिे् के् सलए् मिदवि् यूनिट् को् िक्रक्य्
करे गव।्
( 3) निववाचक्उिके्पश््
चवि्ित््
कवल्—
( 5) िब् मिदवि् कम््पवटा मेंट् में् कोई् निववाचक् है ् िब् अन््य् क्रकिी् निववाचक् को्
उिमें ्प्रवेश्ि्करिे्टदयव्िवएगव।्
( 7) िहविं् उपनियम् (6)् के् अिीि् निववाचक् को् मि् दे िे् के् सलए् अिुज्ञवि् िहीिं्
क्रकयव्गयव्है ,्पीठविीि्आक्रफिर्अपिे् हस््िवक्षर्िे् मिदविवओिं् के्रजिस््टर्
में ्निववाचक्के्िवम्के्िवमिे्प्ररूप्17क्में ्इि्आशय्कव्टट््पण्सलखेगव्
क्रक्मिदवि्प्रक्रक्यव्कव्अनिक्मण्क्रकयव्गयव््है ।्
19
(1) जहां पेपर रे ल के मलए वप्रंटर प्रयक्
ु त क्रकया जाता है , यटद ननयम 49ि के
अधीनअपनामतअमभमलखखतकरने केपश्चातननवाटचकयहआरोपलगाता
है क्रक वप्रंटर से ननकली हुई कागज की पची से उस अभ्यथी से मभन्न
अभ्यथी का नाम या धचह्न दशाटया गया है जजसे उसने मत टदया था, तो
पीठासीन अधधकारी ननवाटचक को झठ
ू ी घोषणा करने के पररणाम के बारे में
चेतावनी दे ने के पश्चात, ननवाटचक से आरोप के संबंध में मलखखत घोषणा
प्राप्
तकरे गा।
(3) यटदआरोपसत्
यपायाजाताहै तोपीठासीनअधधकारीइनतथ्योंकीररपोटट
तुरंत ररटननिंग आक्रफसर को करे गा, उस मतदान मशीन में और मत
अमभमलखखतकरनाबंदकरदे गातथाउनननदे शोंकेअनुसारकायटकरे गाजो
ररटननिंगआक्रफसरद्वाराटदएजाएं।
(iii) प्ररूप 17ग के भाग 1 में मद 5 में ऐसे परीक्षण मत के संबध
ं में
आवश्
यकप्रववजष्टयांकरे गा।
49ढ. अंधेयाटदवयांगननवाटचकोंकेमतोंकाअमभलेखन—
(1) यटद् पीठविीि् आक्रफिर् कव् िमविवि् हो् िविव् है ् क्रक् अिंिेपि् यव् अन््य् अिंग्
शैधथल््य् के् कवरण् कोई् निववाचक् मिदवि् मशीि् की्मिदवि् यूनिट् पर् प्रिीक्
को्पहचवििे् में ् यव्िहवयिव्के्बबिव्उिकव्िमधु चि्बटि्दबवकर्अपिव्मि्
असभसलखखि्करिे् में ् अिमथा् है ् िो्पीठविीि्आक्रफिर्निववाचक्को्अपिी्ओर्
िे् और्अपिी्इछ्
िवओिं् के्अिुिवर्मि्असभसलखखि्करिे् के्सलए्अपिे् िवथ्
अठवरह् वषा् िे् कम् आय्ु कव् एक् िवथी् मिदवि् कम््पवटा मेंट् में ् ले् िविे् की्
अिुज्ञव्दे गव्:्परिं िु् िवथ्ही्क्रकिी्व््यजक्टि्को्एक्ही्टदि्क्रकिी्मिदवि्केन््
द्र्
20
में ् एक् िे् अधिक् निववाचकों् के् िवथी् के् रूप् में ् कवया् करिे् के् सलए् अिुज्ञवि्
िहीिं् क्रकयव्िवएगव:्परिं िु् िवथ्ही्क्रकिी्व््यजक्टि्को्इि्नियम्के्अिीि्क्रकिी्
टदि्क्रकिी्निववाचक्के्िवथी्के्िौर्पर्कवया् करिे् के्सलए्अिुज्ञवि्करिे् िे्
पहले् उि्व््यजक्टि्िे् यह्घोषणव्करिे् की्अपेक्षव्की्िवएगी्क्रक्वह्निववाचक्
की्ओर्िे्अपिे्द्ववरव्असभसलखखि्क्रकए्गए्मि्को्ग्ु ्ि्रखेगव्और्यह्क्रक्
उििे् उि् टदि् क्रकिी् मिदवि् केन््
द्र् में् क्रकिी् अन््य् निववाचक् के् िवथी् के् िौर्
पर्पहले्कवया्िहीिं्क्रकयव्है ।
(2) पीठविीि् आक्रफिर् इि् नियम् के् अिीि् के् िभी् मवमलों् कव् प्ररूप् 14क् में ्
असभलेख्रखेगव।
( 1) िब्कभी्पीठविीि्आक्रफिर्ऐिव्करिव्आवश््यक्िमझे्िब्वह्मिदवि्के्
दौरवि् मिदवि् कम््पवटा मेंट्में ् प्रवेश् कर् िकेगव् और्ऐिे् कदम् उठव् िकेगव्
िो् यह् िुनिजश्चि् करिे् के् सलए् आवश््यक् हों् क्रक् मिदवि् यूनिट् में ् क्रकिी्
प्रकवर्की्कोई्गड़बड़्यव्हस््िक्षेप्िहीिं्क्रकयव्गयव्है ।्
( 2) यटद् पीठविीि् आक्रफिर् के् पवि् यह् ििंदेह् करिे् कव् कवरण् है ् क्रक् कोई्
निववाचक,्जिििे् मिदवि्कम््पवटा मेंट्में ् प्रवेश्क्रकयव्है ,्क्रकिी्मिदवि्यनू िट्
में ् गड़बड़् कर् रहव् है् यव् अन््यथव् उिमें ् हस््िक्षेप् कर् रहव् है् यव् मिदवि्
कम््पवटा मेंट्में ् अिम््यक्दे री्िक्रहव्है ् िो्वह्मिदवि्कम््पवटा मेंट्में ् प्रवेश्
करे गव् और् ऐिे् कदम् उठवएगव् िैिे् मिदवि् की् नित्तवाघ््ि् और् व््यवजस्थि्
प्रगनि्िुनिजश्चि्करिे्के्सलए्आवश््यक्हो।्
( 3) िब् कभी् पीठविीि् आक्रफिर् मिदवि् कम््पवटा मेंट् में् इि् नियम् के् अिीि्
प्रवेश्करे ् िब्वह्उपजस्थि्मिदवि्असभकिवाओिं् को,्यटद्वे् ऐिी्वविंिव्करें ्
िो्अपिे्िवथ्िविे्दे गव।्
49द. मतदानबंदकरना—
(1) पीठविीि् आक्रफिर् मिदवि् केन््द्र् को् िवरव् 56् के्अिीि् िजन्िसमत््ि् नियि्
िमय् पर् बिंद् कर् दे गव् और् ित््पश््
चवि् क्रकिी् निववाचक् को् उिमें ् प्रवेश् ि्
करिे्दे गव:्
(2) यटद्कोई्प्रश््
ि्इि्बवबि्पैदव्होिव्है ् िो्कोई्निववाचक्मिदवि्केन््द्र्बिंद्
क्रकए् िविे् के् पूव्ा वहविं् उपजस्थि् थव् यव् िहीिं् उिकव् त्तवनिजश्चय् पीठविीि्
आक्रफिर्द्ववरव्क्रकयव्िवएगव्और्उिकव्निणाय्अिंनिम्होगव।्
49ध. अमभमलखखतमतोंकालेखा—
( 1) पीठविीि् आक्रफिर् मिदवि् के् बिंद् होिे् पर् प्ररूप् 17ग् में ् मिों् कव् लेखव्
21
िैयवर् करे गव् और् उिे् एक् पथ
ृ क् सलफवफे् में ् प्रत्तवष््ट् कर् उि् पर्
‘असभसलखखि्मिों्कव्लेखव’्शब््द्सलखेगव।्
( 2) पीठविीि् आक्रफिर् मिदवि् के् बिंद् होिे् पर् उपजस्थि् प्रत््येक् मिदवि्
असभकिवा् को् प्ररूप् 17ग् में ् की् गई् प्रत्तवजष्टयों् की् एक् िही् प्रनि् उि्
मिदवि्असभकिवा् िे्उिकी्रिीद्प्रव््ि्करिे् के्पश््चवि्दे गव्और्उिे् िही्
प्रनि्के्रूप्में्अिुप्रमवखणि्करे गव।
49न. मतदानकेपश्
चातमतदानमशीनकामुद्राबंदक्रकयाजाना—
( 1) मिदवि्के्बिंद्होिे् के्पश््
चवि्यथविवध््य्शीघ्रिव्िे,्पीठविीि्आक्रफिर्यह्
िनु िजश्चि्करिे्के्सलए्क्रक्कोई्और्मिों्कव्असभलेखि्ि्क्रकयव्िव्िके्
नियिंत्रण्यूनिट्को्बिंद्कर्दे गव्और्मिदवि्यूनिट्को्नियिंत्रण्यूनिट्और्
त्तप्रिंटर्िे,्िहविं् त्तप्रिंटर्भी्प्रयुक्ट्ि्होिव्है ,्क्रकिं ि्ु इि्प्रकवर्क्रक्त्तप्रिंटर्के्ड्रॉप्
बॉक्ट्ि्में ्अिंित्तवाष्ट
् ्कवगि्की्पधचायविं्अत्तवकल्रहें गी,्िे्त्तवयोजिि्कर्दे गव।्
( 3) मिदवि् केन््
द्र् पर् उपजस्थि् मिदवि् असभकिवा,् िो् उिकी् मद्र
ु व् लगविे् की्
वविंिव्करे ्को्भी्ऐिव्करिे्के्सलए्अिज्ञ
ु वि्क्रकयव्िवएगव।
49प. अन्यपैकेटोंकामद्र
ु ाबन्
दकरना—
(1) पीठविीि्अधिकवरी्िब्—
(क) निववाचक्िवमववली्की्धचजह्िि्प्रनि्के;
(ग) नित्तवदत््
ि्मिपत्रों्को्अिंित्तवाष््ट्रखिे्ववले्सलफवफे्और्प्ररूप्17ख्में ्िच
ू ी्के;्
(घ) अभ््यवक्षेत्तपि्मिों्की्िूची्के;्और्
(ि.) क्रकन््
हीिं् अन््य् ऐिे् कवगि् पत्रों् के,् जििकी् बवबि् निववाचि् आयोग् िे् ् निदे श्
टदयव्है ्क्रक्मद्र
ु वबिंद्पैकेट्में ्रखे्िवएिं, पथ
ृ कु् ्पैकेट्बिवएगव।््
(2) ऐिे् हर् पैकेट् पीठविीि् आक्रफिर् की् ओर् िे् यव् िो् अभ््यथी् को् यव् उिके्
निववाचक् असभकिवा् अथवव् उिके् मिदवि् असभकिवा् को् िो् मिदवि् केंद्र् पर्
उपजस्थि् हो् और् उि् पर् अपिी् मुद्रव् लगविव् चवहे ,् मुद्रव् िे् मुद्रविंक्रकि् क्रकयव्
िवएगव।
( 1) पीठविीि्आक्रफिर्िब्ररटनििंग्आक्रफिर्को्—
22
( क) मिदवि्मशीि;्
ऐिे् स््थवि् में ् िैिव् ररटनििंग् आक्रफिर् निटदाष््ट् करे ,् पररदत््ि् करे गव् यव् पररदत््
ि्
करवएगव।्
( 2) ररटनििंग्आक्रफिर्मिदवि्मशीि,्पैकेटों्और्अन््य्कवगिपत्रों्के्िुरक्षवपण
ू ्ा
पररवहि् के् सलए् और् मिों् की् गणिव् के् प्रवरिं भ् होिे् िक् उिकी् िुरक्षक्षि्
असभरक्षव्के्सलए्यथव-योग््
य्इिंििवम्करे गव।्
49भ. बूथपरकब्
जाकरनेकीदशामें मतदानमशीनकाबंदक्रकयाजाना—िहविं्पीठविीि्
आक्रफिर् की् यह् रवय् है ् क्रक् क्रकिी् मिदवि् केन््द्र् पर् यव् मिदवि् के् सलए् नियि्
क्रकिी्स््
थवि्पर्बथ
ू ्पर्कब््िव्क्रकयव्िव्रहव्है ,्वहविं्वह्मिदवि्मशीि्के्नियिंत्रण्
यनू िट् को् यह् िुनिजश्चि् करिे् के् सलए् िरु िं ि् बिंद् कर् दे गव् क्रक् कोई् और् मि्
असभसलखखि् ि् क्रकए् िवएिं् िथव् मिदवि् यनू िट् को् नियिंत्रण् यनू िट् िे् अलग् कर्
दे गव।]
49ब. मतदानकेस्थगनपरप्रक्रक्रया—
(1) यटद् मिदवि् क्रकिी् मिदवि् केन््द्र् में् िवरव् 57् की् उपिवरव् (1)् के् अिीि्
स््थधगि्क्रकयव्गयव्है ् िो्नियम्49थ्िे् 49फ्िक्के्उपबिंि्यववत््िवध््य्ऐिे् लवग्ू
होंगे्मविो्मिदवि्िवरव्56्के्अिीि्िजन्िसमत््ि्नियि्िमय्पर्बिंद्हुआ्हो।्
(3) ररटनििंग् आक्रफिर् उि् मिदवि् केन््द्र् के् पीठविीि् आक्रफिर् को,् जििमें ् ऐिव्
स््थधगि् मिदवि् होिव् है ् वह् मुद्रवबिंद् पैकेट् जििमें ् निववाचक् िवमववली् की् धचजह्िि्
प्रनि् अिंित्तवाष््ट् है , प्रवरुप् 17क् में ् मिदविव् रजिस््टर् और् एक् िई् मिदवि् मशीि्
उपबिंधिि्करे गव।्
(5) नियम् 28् और् नियम् 49क् िे् 49फ् िक् के् उपबिंि् स््थधगि् मिदवि् के्
ििंचवलि्के्ििंबि
िं ्में ्ऐिे्स््
थगि्िे्पूव्ा क्रकए्िविे्ववले्मिदवि्की्िरह्लवगू्होंगे।्
23
िहविं् मिदवि् मशीि् कव् प्रयोग् क्रकयव् गयव् है ् मिदवि् केन््द्र् पर् िवले् गए् मिों् की्
गणिव्के्ििंबि
िं ्में ््—
(i) नियम् 50् िे् 54् के् उपबिंि् और् नियम् 55,् 56् एविं् 57् के् स््थवि् पर्
क्मश:्निम््
िसलखखि्नियम्लवगू्होंगे,्अथवाि्:-
‘55ग. मिदवि्मशीिों्की्ििंवीक्षव्और्निरीक्षण्—
( 1) ररटनििंग्आक्रफिर्एक्िे् अधिक्मिदवि्केन््
द्रों्पर्उपयोग्में ् लवई्
गई् मिदवि् मशीिों् के् नियिंत्रण् यूनिटों् की् ििंवीक्षव् और् निरीक्षण्
करवव् िकेगव् और् ऐिे् यनू िट् में ् असभसलखखि् क्रकए् गए् मिों् की्
िवथ-िवथ्गणिव्करवव्िकेगव।
( 3) ररटनििंग्आक्रफिर्अपिव्यह्िमविवि्करे गव्क्रक्क्रकिी्भी्मिदवि्
मशीि्में ्ववस््िव्में ्कोई्गड़बड़्िहीिं्की्गई्है ।्
( 4) यटद् ररटनििंग् आक्रफिर् कव् यह् िमविवि् हो् िविव् है ् क्रक् क्रकिी्
मिदवि् मशीि् में ् ववस््िव् में ् कोई् गिबड़् की् गई् है ् िो् वह् उि्
मशीि्में ् असभसलखखि्मिों्की्गणिव्िहीिं् करे गव्और्उि्मिदवि्
केन््द्र्यव्केन््द्रों्की्बवबि्िहविं् उि्मशीि्कव्प्रयोग्क्रकयव्गयव्है ्
को्यथव्लवग्ू िवरव्58्यव्िवरव्58क्यव्िवरव्64क्में ् अधिकधथि्
प्रक्रक्यव्कव्पवलि्करे गव।्
56ग. मिों्की्गणिव््—
( 1) ररटनििंग्आक्रफिर्कव्यह्िमविवि्हो्िविे् के् पश््चवि्क्रक्मिदवि्
मशीि् में ् ववस््िव् में् कोई् गिबड़् िहीिं् की् गई् है ् िो् वह् नियिंत्रण्
यूनिट् में् लगे् ‘’पररणवम’’् (Result)् धचजह्िि् उपयक्ट
ु ्ि् बटि् को् दबव्
कर् उिमें ् असभसलखखि् क्रकए् गए् मिों् की् गणिव् करवएगव् जििके्
द्ववरव् यूनिट् में ् इि् प्रयोिि् के् सलए् उपबिंधिि् प्रदशाि् पैिल् पर्
मिविंक्रकि् कुल् मि् और् प्रत््येक् ऐिे् अभ््यथी् की् बवबि् प्रत््येक्
अभ््यथी्को्टदए्गए्मि्प्रदसशाि्होंगे।
( 2) िैि्े ही् नियिंत्रण् यूनिट् पर् प्रत््येक् अभ््यथी् को् टदए् मिों् कव्
ििंप्रदशाि्क्रकयव्िविव्है ,्ररटनििंग्आक्रफिर्-्
24
(क) प्ररूप्17ग्के्भवग्II्में ्प्रत््येक्अभ््यथी्की्बवबि्ऐिे्मिों्
की्ििंख््
यव्अलग-अलग्असभसलखखि्करवएगव;
परं तुप्ररूप17गकेभाग1कीमद5केअनुसार,क्रकसीअभ्यथीके
मलए, अमभमलखखत परीक्षण मत, यटद कोई हो, ननयंत्रण यूननट पर
यथा-प्रदमशटत ऐसे अभ्यथी के मलए अमभमलखखत क्रकए गए मतों की
संख्
यामें सेघटाटदयाजाएगा।
25
57ग. मिदवि्मशीिों्कव्मुद्रवबिंद्करिव्.—
( 1) क्रकिी् नियिंत्रण् यनू िट् में ् असभसलखखि् मिों् कव् पररणवम् अभ््यथीववर्
असभनिजश्चि्करिे् और्नियम्56ग्के्अिीि्प्ररूप्17ग्के्भवग्
II्और्प्ररूप्20्में ् दिा् करिे् के्पश््चवि, ररटनििंग्आक्रफिर्अपिी्
मद्र
ु व्िे् और्उपजस्थि्ऐिे् अभ््यधथायों्यव्उिके्निववाचि्असभकिवा,्
िो्उि्पर्अपिी्मुद्रव्लगविव्चवहें ,्मुद्रव्िे्यूनिट्को्पुि:्मुद्रवबिंद्
करे गव्जिििे् यूनिट्में ् असभसलखखि्मिदवि्कव्फल्ि्समटवयव्िव्
िके् और् यूनिट् ऐिे् पररणवम् की् स््मनृ ि् प्रनििवररि् कर् िके् और्
जहां पेपर रे ल के मलए वप्रंटर प्रयुक्त क्रकया जाता है , ररटननिंग
आक्रफसरऐसीरीनतमें कागजकीपधचटयोंकोमुहरबंदकरे गाजैसा
ननवाटचनआयोगद्वाराननदे मशतक्रकयाजाए।
( 2) इि्प्रकवर्मुद्रव्बिंद्क्रकए्गए्नियिंत्रण्यूनिट्औरकागजकीपधचटयों्
को् त्तवशेष् रूप् िे् िैयवर् क्रकए् गए् बक्ट्िों् में ् रखव् िवएगव् जिि् पर्
ररटनििंग् आक्रफिर् निम््िसलखखि् त्तवसशजष्टयविं् असभसलखखि् करे गव्
अथवाि्:—
( क) निववाचि-क्षेत्र्कव्िवम;
(ख) उि्मिदवि्केन््द्र्यव्केन््द्रों्की्त्तवसशजष््
टयविं्िहविं्नियिंत्रण्
यूनिट्को्उपयोग्में ्लवयव्गयव्है ;
(ग) नियिंत्रण् यूनिट् और् वप्रंटर, जहां कहीं प्रयुक्त हो,् कव् क्म्
ििंख््यविंक्;
(घ) मिदवि्की्िवरीख्;्और्
(ि.) गणिव्की्िवरीख’;
(ii) नियम् 60् िे् 66् के् उपबिंि,् िहविं् िक् हो् िके,् मिदवि् मशीिों् द्ववरव्
मिदवि्करिे्के्ििंबि
िं ्में ्लवगू्होंगे्और्उि्नियमों्में ्कोई्प्रनिनिदे श,्-्
(ख) कोई् नियम् भवग् 4् के् अध््यवय् 2् के् ित््स््थविी् नियम् यव,्
यथवजस्थनि,्नियम्55ग्यव्56ग्यव्57ग्के्प्रनि्निदे श्िमझव्िवएगव]
92. मतपेटटयोंऔरननवाटचनसंबंधीकागज-पत्रोंकीअमभरक्षा-
(1क) क्रकिी् निववाचि् में् उपयोग् में ् लवई् गई् िभी् मिदवि् मशीिों् को् ििंबधिं िि्
जिलव्निववाचि्आक्रफिर्की्असभरक्षव्में ्रखव्िवएगव।्
* * * * *
26
(गग) ननयम57सीकेउपबंधोंकेअधीनमुद्राबंदमटु द्रतकागजकीपधचटयां।
* * * * *
[93. ननवाटचनकागज-पत्रोंकापेशकरनाऔरउनकेननरीक्षण—
( 1) िब्-्
( क) अप्रयुक्ट्
ि्मिपत्रों्के,्उििे्ििंलग््
ि्प्रनिपणों्के्िवथ्पैकेट;्
(ख) प्रयुक्ट्
ि्मिपत्रों्के,्चवहे ्वे्त्तवधिमवन््य्हों्यव्नित्तवदत््ि्यव्प्रनिक्षेत्तपि्
पैकेट्.
(ग) प्रयुक्ट्
ि्मिपत्रों्के्प्रनिपणों्के्पैकेट्
(गग) ननयम57गकेउपबंधोंकेअधीनमुद्राबंदमुटद्रतकागजकीपधचटयां।
[(घघ) प्ररूप्17क्में्के्मिदविव्रजिस््टरों्ववले्पैकेट;]
(ि.) निववाचकों् द्ववरव् की् गई् घोषणवओिं् और् उिके् हस््िवक्षरों् के्
अिुप्रमवणि्के्पैकेट,्
यथवजस्थनि् जिलव् निववाचि् आक्रफिर् यव् ररटनििंग् आक्रफिर् की् असभरक्षव् में्
हों,् िब् वे् क्रकिी् िक्षम् न््यवयवलय् के् आदे श् के् बबिव् क्रकिी् व््यजक्टि् यव्
प्रवधिकृि् द्ववरव् ि् िो् खोले् िवएिंग्े और् ि् उिकी् अिंिवास््िुओिं् कव् निरीक्षण्
क्रकयव्िवएगव्और्ि्ही्वे्वस््िुएिं्उिके्िमक्ष्पेश्की्िवएिंगी।्
[1क) नियम् 57ग् के् उपबिंिों् के् अिीि् मुद्रवबिंद् की् गई् और् जिलव् निववाचि्
आक्रफिर् की् असभरक्षव् में ् रखे् गए् नियिंत्रण् यनू िटों् को् क्रकिी् िक्षम्
न््यवयवलय् के् आदे श् के् अिीि् के् सिववय् खोलव् िहीिं् िवएगव् और् क्रकिी्
व््यजक्टि् यव् प्रवधिकवरी् द्ववरव् निरीक्षण् यव् उिके् िमक्ष् प्रस््िुि् िहीिं् क्रकयव्
िवएगव।]
( 2) ऐिी् शिों् और् ऐिी् फीि् के् ििंदवय् के् अध््यिीि् रहिे् हुए,् िैिी् निववाचि्
आयोग्निटदा ष्ट
् ्करे ्:-्
(क) निववाचि् िे् ििंबधिं िि् िभी् अन््य् कवगि् पत्र् िििव् के् निरीक्षण् के्
सलए्उपलब््
ि्रहें गे;्और्
(ख) उिकी्प्रनियविं,्आवेदि्करिे्पर,्दी्िवएिंगी।
( 3) यथवजस्थनि्नियम्64्यव्नियम्84्के्उपनियम्(1)्के्खिंि्(ख)्के्अिीि्
ररटनििंग्आक्रफिर्द्ववरव्भेिी्गई्त्तववरखणयों्की्प्रनियविं्प्रत््येक्प्रनि्के्सलए्
27
दो्रुपए्की्फीि्के्ििंदवय्पर्ररटनििंग्आक्रफिर,्जिलव्निववाचि्आक्रफिर,्
मुख््
य्निववाचि्आक्रफिर्यव्निववाचि्आयोग्द्ववरव्दी्िवएिंगी।]
94. ननवाटचनकागज-पत्रोंकाव
ययन—
निववाचि्आयोग्द्ववरव्यव्िक्षम्न््यवयवलय्यव्अधिकरण्द्ववरव्इिके्प्रनिकूल्टदए्
गए्क्रकिी्निदे श्के्अध््
यिीि्रहिे्हुए्-्
[(क) अप्रयुक्ट्
ि् मिपत्रों् के् पैकेट,् िह् मवि् की् कवलववधि् के् सलए,् प्रनििि
ृ ् क्रकए्
िवएिंगे् और् ित््
पश््
चवि् ऐिी् रीनि् िे् िष््ट् कर् टदए् िवएिंगे् िैिी् निववाचि् आयोग्
निटदा ष्ट
् ्करे ;]
[(कक) नियम् 92् के् उपनियम् (1क)् के् अिीि् जिलव् निववाचि् अधिकवरी् की्
िुरक्षक्षि्असभरक्षव्में ् रखी्गई्मिदवि्मशीिें,्ऐिी्कवलववधि्के्सलए्अखिंि्रूप्िे्
प्रनििि
ृ ्की्िवएिंगी्िैिी्निववाचि्आयोग्निटदाष््ट्करे ् और्उिकव्क्रकिी्पश््चविविी्
निववाचि्में ्निववाचि्आयोग्के्पूव्ा अिुमोदि्के्बबिव्प्रयोग्िहीिं्क्रकयव्िवएगव;]
इि्नियमों्के्अन््य्उपबिंिों्के्अिीि्रहिे्हुए्निववाचि्आयोग्मिदवि्मशीिों्के्
िमुधचि्उपयोग्और्प्रचवलि्को्िुकर्बिविे् के्सलए्ऐिे् निदे श्दे ् िकेगव्िो्वह्
आवश््
यक्िमझे।्
[वीवीपीएटी प्रणाली के उपयोग के बारे में उपबंधों के मलए कृपया ननवाटचनों का
संचालन(संशोधन)ननयम2013दे खें]
अध्याय – 4
ईवीएमकाभंिारणऔरईवीएम-भंिारगह
ृ कोखोलाजाना
28
4.1 गैर-ननवाटचनअवधधकेदौरान
गैर् निववाचि् अवधि् िे,् निववाचि् यवधचकव् अवधि् (अथवाि ु्् त्तपिले् निववाचि् के् पररणवम् की्
घोषणव्की्िवरीख्िे् 45्टदवि)्के्बवद्और्निववाचि-क्षेत्र्में ् अगले् निववाचि्की्घोषणव्िक्की्
अवधि्असभप्रेि्है ।्
4.1.1ईवीएमकाप्रत्यक्षसत्यापन
गैर्निववाचि्अवधि्के्दौरवि,्जिलव्निववाचि्अधिकवरी्(िीईओ)्प्रत््येक्वषा् अप्रैल्
मवह्में ् ईवीएम्कव्100%्प्रत््यक्ष्ित््यवपि्करें गे् िवक्रक्उिकी्ररपोटा ,््प्रत््येक्वषा्
15्मई्िक्ििंबिंधिि्रवज््यों/ििंघ्रवज््य्क्षेत्रों्के्मख्
ु ्य्निववाचि्अधिकवरी्के्मवध््यम्
िे्आयोग्को्उपलब््ि्करवई्िव्िके।्इि्प्रयोििवथा,्आयोग्ईवीएम्भिंिवर्गह
ृ ्को्
खोलिे् के् सलए् निदे श् िवरी् करे गव।् आयोग् िे् निदे श् प्रव््ि् होिे् के् बवद,् जिलव्
निववाचि्अधिकवरी्निम््
िसलखखि्कवरा ववई्करें गे्:-
क) मख्
ु ्
य् निववाचि् अधिकवरी/जिलव् निववाचि् अधिकवरी् यह् िनु िजश्चि् करें गे् क्रक्
ईवीएम-भिंिवर्गह
ृ ,्जििमें् क्रकिी्निववाचि्यवधचकव्यव्न््यवयवलय्मवमलों्िे् ििंबधिं िि्
ईवीएम्रखे् गए्हैं,्को्ईवीएम्के्प्रत््यक्ष्ित््यवपि्के्प्रयोिि्के्सलए्िहीिं् खोलव्
िवए।
ग) रवष््रीय्और्रवज््यीय्मवन््
यिवप्रव््ि्रवििैनिक्दलों्को्ईवीएम्भिंिवर्गह
ृ ्को्
खोलिे् एविं् बिंद् करिे् की् निधथ् एविं् िमय् के् बवरे ् में ् कम-िे-कम् 24् घिंटे् पहले्
सलखखि् में ् िधू चि् क्रकयव् िवएगव।् उिके् प्रवधिकृि् प्रनिनिधियों् को् भिंिवर् गह
ृ ् को््
खोलिे् एविं् बिंद्करिे् के्िमय्उपजस्थि्रहिे् की्अिुमनि्दी्िवएगी।्इि्ििंबिंि्में ्
एक्ररपोटा ् िैयवर्की्िवएगी्और्उि्पर् रवििैनिक्दलों्के्प्रवधिकृि्प्रनिनिधियों्
के्हस््िवक्षर्भी्सलए्िवएिंग।े ्
घ) रवििैनिक् दलों् के् प्रवधिकृि् प्रनिनिधियों् को् ईवीएम् और् वीवीपीएटी् के्
ववत्तषाक्प्रत््
यक्ष्ित््
यवपि्को्दे खिे्की्अिुमनि्दी्िवएगी।
ङ) प्रत््
यक्ष् ित््
यवपि् में ् लगे् व््यजक्टियों् कव् ड्यूटी् रजिस््
टर् रखव् िवएगव।् इि्
रजिस््
टर्को्5्वषों्िक्िरु क्षक्षि्रखव्िवएगव।्
29
ि) इि्एमएिआर्के्आिवर्पर,्जिलव्निववाचि्अधिकवरी्ििंबिंधिि्रवज््यों/ििंघ्
रवज््य्क्षेत्रों्के्मुख््
य्निववाचि्अधिकवरी्के्मवध््यम्िे्आयोग्को,्अनुबंध-2्में ्टदए्
गए्फॉमेट्में ्प्रत््
यक्ष्ित््
यवपि्ररपोटा ्भेिेंगे।््््
4.1.2 ईवीएमकाभंिारण
i. ईवीएम्को्िहविं्कहीिं्ििंभव्हो,्कोषवगवर्में ्रखव्िवएगव।्
vi. खो् गई/चोरी् हुई् ईवीएम् के् पिव् लगिे् यव् बरवमद् होिे् की् जस्थनि् में ् की्
िविे्ववली्कवरा ववई्
क. आयोग्को्त्तवस््िि
ृ ्ररपोटा्प्रस््िुि्करिव।
ख. बरवमद/पिव्लगी्यूनिट्ि्को्ईवीएम/वीवीपीएटी्ववले् भिंिवर्गह
ृ ्में ् िहीिं्
रखव् िविव् चवटहए् बजल्क् उन््हें् अवश््यियव् पथ
ृ क् भिंिवर् में ् रखव् िविव्
चवटहए।
ग. ईवीएम्की्ऐिी्बरवमद्की्गई/पिव्लगवई्गई्यूनिटों्के्स््टॉक्कव्उि्
पररजस्थनि्में ् िवयिव्िहीिं् सलयव्िवएगव,्िब्उिकव्ब््योरव्पहले् स््
टॉक्
मवलिूची्में ्त्तवद्यमवि्िहीिं्हो;्िथव्
घ. ईवीएम्की्बरवमद्की्गई/पिव्लगवई्गई्यूनिटों्को्िष््ट्क्रकए्िविे्के्
सलए्फैक्ट्
टरी्में ्भेिव्िविव्चवटहए।््
vii. ईवीएम्भिंिवर्गह
ृ ्में ् एक्(1)्िे् अधिक्प्रवेश्द्ववर्िहीिं् होिव्चवटहए।्यटद्
भिंिवर् गह
ृ ् में ् कोई् दि
ू रव् दरवविव् यव् खखड़क्रकयविं् हैं् िो् उन््हें् ईंट-धचिवई् यव्
किंक्ीट्िे्बिंद्कर्टदयव्िविव्चवटहए।्
viii. भंिारगह
ृ कीचाबबयोंकीअमभरक्षा:
गैर ननवाटचन अवधध के दौरान (ननवाटचन याधचका अवधध के बाद से
एफएलसी/प्रथमयादृजछिकीकरणसेपूवट कीअवधधतक):-
30
क)्जिलव्मुख््
यवलयों्में् ईवीएम्भिंिवर्गह
ृ ्कक्ष्के्सलए,्िबल्लॉक्सिस््टम्(दो्
लॉक-लॉक-1्और्लॉक-2)्होगी्िो्जिलव्निववाचि्अधिकवरी्िथव्उप्जिलव्
निववाचि्अधिकवरी्द्ववरव्ििंयुक्ट्ि्रूप्िे् रखी्िवएगी्िथव्लॉक-1्की्िभी्
चवबबयविं्जिलव्निववाचि्अधिकवरी्की्असभरक्षव्में ्होंगी्और्लॉक-2्की्िभी्
चवबबयविं्उप्जिलव्निववाचि्अधिकवरी्की्असभरक्षव्में्होंगी।्चवबबयों्के्लेिे-
दे िे् कव्कवया् िीटीिी्कव्भवग्होगव।्प्रत््येक्अधिकवरी्चवबबयों्को्कोषवगवर्
में ्िमव्करें गे्िथव्िम््यकु् ्प्रक्रक्यव्कव्पवलि्करिे्के्बवद्चवबबयों्को्िमव्
करिे् िथव् निकवलिे् के् दौरवि् िमुधचि् लॉग् बक
ु ् कव् रख-रखवव् क्रकयव्
िवएगव।््््
ख)्जिलव्मुख््
यवलय्िे्बवहर्अन््य्ईवीएम्भिंिवर्गह
ृ ्को्भी्िबल्लॉक्सिस््
टम्
(दो्लॉक,्लॉक-1्एविं् लॉक-2)्द्ववरव्िुरक्षक्षि्क्रकयव्िवएगव्जििकव्प्रबिंिि्
जिलव् निववाचि् अधिकवरी् द्ववरव् िम््यक् रूप् िे् िवमनिदे सशि् दो् पथ
ृ क्
अधिकवररयों् द्ववरव् क्रकयव् िवएगव,् उिमें ् िे् एक् अधिकवरी् उप्
कलेक्ट्
टर/एििीएम् के् रैंक् िे् िीचे् के् िहीिं् होंगे् िथव् दि
ू रे ् अधिकवरी्
िहिीलदवर् के् रैंक् िे् िीचे् के् िहीिं् होंगे।् लॉक-1् की् िभी् चवबबयविं् एक्
अधिकवरी् की् असभरक्षव् में ् होंगी् िथव् लॉक-2् की् िभी् चवबबयविं् दि
ू रे ्
अधिकवररयों्की्असभरक्षव्में ् होंगी्िथव्भिंिवर्गह
ृ ्को्अनिववया् रूप्िे् िभी्
त्तवटहि्प्रोटोकॉल्कव्पवलि्करिे् के्बवद्इि्दो्पदवसभहीि्अधिकवररयों्की्
उपजस्थनि् में ् खोलव् िवएगव।् िवथ् ही,् भिंिवर् गह
ृ ् को् खोलिे् िे् पहले् जिलव्
निववाचि्अधिकवरी्(िीईओ)्कव्पूव्ा सलखखि्अिुमोदि्प्रव््ि्क्रकयव्िवएगव।्
प्रथमयादृजछिकीकरणकेबाद (मतोंकीगणनासमाप्
तहोनेतक):-
इि् अवधि् के् दौरवि,् त्तविवि् िभव् निववाचि् क्षेत्र-ववर् ईवीएम् एविं् वीवीपीएटी्
आविंटटि् क्रकए् िविे् हैं् और् त्तविवि् िभव् निववाचि-क्षेत्रववर् स््रविंग् रूम् में्
स््थविविंिररि्क्रकए्िविे्हैं।्
त्तविवि् िभव् निववाचि् क्षेत्र-ववर् स््रविंग् रूम् के् सलए,् िबल् लॉक् सिस््टम् होिी्
चवटहए।्एक्लॉक्की्िभी्चवबबयविं्ररटनििंग्ऑक्रफिर्(त्तविवि्िभव्क्षेत्र्के्सलए)्
की्असभरक्षव्में् रखी्िवएिंगी्िथव्दि
ू रे ् लॉक्की्िभी्चवबबयविं् िहवयक्ररटनििंग्
ऑक्रफिर्यव्जिलव्निववाचि्अधिकवरी्द्ववरव्िम््यक्रूप्िे् िवमनिदे सशि्क्रकिी्
अन््य् अधिकवरी,् िो् िहिीलदवर् रैंक् िे् कम् के् िहीिं् होंगे,् द्ववरव् रखी् िवएिंगी।्
जिलव्निववाचि्अधिकवरी्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्की्िुरक्षक्षि्असभरक्षव्के्िमग्र्
प्रभवरी्होंगे।्
मतगणनासमाप्तहोनेकेबाद:-
मिगणिव्िमव््ि्होिे्के्बवद,्ईवीएम/वीवीपीएटी्को्िबल्लॉक्सिस््टम्के्अिंिगाि्
त्तविवििभव-ववर्स््रविंग्रूम्में ् रखव्िवएगव्िथव्चवबबयों्को, गैर्निववाचि्अवधि्के्
पैरव् (क)् में् यथव् उजल्लखखि् निववाचि् यवधचकव् की् अवधि् िमव््ि् होिे् िक् जिलव्
निववाचि्अधिकवरी्और्उप्जिलव्निववाचि्अधिकवरी्की्असभरक्षव्में ्रखव्िवएगव।्
31
viii. भंिारगह
ृ /स्रांगरूमकेमेनजस्वचकोभंिारगह
ृ /स्रांगरूमकेबाहरलगाया
जाएगातथाभंिारगह
ृ /स्रांगरूमकोसीलबंदकरने केबादबबजलीकाटदी
जाएगी ताक्रक शाटट सक्रकटटटंग न हो। स्रांग रूम के अंदर कोई बाह्य रूप से
ववद्यत
ु ीकृत(पाविट)यनू नटनतोलगाईजाएगीऔरनहीजाएगी।
ix. भिंिवर्गह
ृ ्को्िमी,्कीट,्चूहों्आटद्िे्मक्ट
ु ्ि्रखव्िविव्चवटहए।्अजग्िशमि्
कव्िमुधचि्इिंििवम्उपलब््ि्करवयव्िविव्चवटहए।्भिंिवर्गह
ृ ्को्बवढ़/िल-
िमवव्के्खिरे /दरवर/ररिवव/टूटी्खखड़की्आटद्िे् मुक्टि
् ्रहिव्चवटहए।्स््
रविंग्
रूप् को् दग
ु ि
िं ् िे् बचविे् के् सलए् इिलेट/आऊटलेट् प्रदवि् करिे् हे ि्ु
निम््
िसलखखि्शिों्के्अध््यिीि्एग््
िॉस््
ट्फैि्लगवए्िविे्चवटहए्:-
क) एग््
िॉस््ट्फैि्को्स््रविंग्रूम्के्अग्र् भवग्पर्लगवयव्िवएगव,्िहविं्
िुरक्षव्गविा्िैिवि्रहिे्हैं,्ि्क्रक्पीिे ्के्भवग्पर;्
ख) एग््
िॉस््ट् फैि् को् िि् के् िीचे् उछ्चिम् ििंभव् बबिंद्ु पर् लगवयव्
िवएगव;्
ग) जिि्निद्र/रवस््िे् पर्एग््िॉस््
ट्फैि्लगवयव्िवएगव।्वहविं् लोहे ् की्एक्
मिबूि्धग्रल्लगवई्िवएगी।््
घ) ईवीएम्को्िरु क्षक्षि्रीनि्िे्रखव्िविव्चवटहए।््
4.1.3 ईवीएमकोलानाऔरलेजाना
गैर्निववाचि्अवधि्के्दौरवि,्ईवीएम्को्आयोग्के्त्तवसशष््ट्अिम
ु ोदि्के्बबिव्ि्
िो्भिंिवर्गह
ृ ्में ्ले्िवयव्िवएगव्और्ि्ही्वहविं्िे्बवहर्निकवलव्िवएगव।्
आयोग्के्निदे श्पर,्ईवीएम्को्रवज््य्के्भीिर्यव्एक््िे्दि
ू रे ्रवज््य्में ्अिंिररि्
क्रकए्िविे्के्मवमले्में ,्निम््िसलखखि्कव्कड़वई्िे्पवलि्क्रकयव्िवएगव्:-
i. मुख््
य्निववाचि्अधिकवरी,्ईवीएम्के्स््थविविंिरण्के्बवरे ्में ्आयोग्के्निदे श्
की्िूचिव्ििंबधिं िि्जिलव्निववाचि्अधिकवरी्को्दें गे।्
iii. जिलव् निववाचि् अधिकवरी् कव् सलखखि् आदे श् प्रव््ि् होिे् पर,् िवमनिदे सशि्
अधिकवरी् बवहर् निकवली् िविे् ववली् ईवीएम् को् धचजह्िि् करें गे् और् ऐिी्
32
ईवीएम् के् ब््यौरे ् की् प्रत्तवजष्ट् मवस््टर् स््टॉक् रजिस््
टर/ििंचलि् रजिस््
टर् में्
करें गे् िथव् ईवीएम् प्रव््ि् करिे् ववले् अधिकवरी् िे् ईवीएम् प्रव््ि् करिे् के्
प्रमवण्के्रूप्में ्सलखखि्पवविी्लेंगे।
4.2 ननवाटचनअवधधकेदौरान
4.2.1 ईवीएमकाप्रत्यक्षसत्यापन
यटद् वषा् के् दौरवि् िविवरण् निववाचि् है ् िो् जिलव् निववाचि् अधिकवरी् ईवीएम् की्
प्रथम् स््िरीय् िविंच् के् दौरवि् ईवीएम् कव् शि-प्रनिशि् प्रत््यक्ष् ित््यवपि् करें गे् और्
अनुबंध-3्में ् टदए्गए्फॉमेट्में ् मुख््य्निववाचि्अधिकवरी्के्मवध््यम्िे् आयोग्को्
ररपोटा ्भेिेंगे।्
4.2.2 ईवीएमकाभंिारण
ईवीएम् की् एफएलिी् और् प्रथम् यवदृजछिकीकरण् के् बवद,् ििंबधिं िि् ररटनििंग्
ऑक्रफिर/िहवयक् ररटनििंग्ऑक्रफिर् को् ईवीएम् िौंप्टदए् िवएिंगे।् ररटनििंग् ऑक्रफिर्
निम््
िसलखखि्टदशवनिदे शों्कव्पवलि्करें गे:-
i) ररटनििंग्ऑक्रफिर/िहवयक्ररटनििंग्ऑक्रफिर,्रवष््रीय/रवज््यीय्रवििैनिक्दलों्
के् प्रनिनिधियों् की्उपजस्थनि् में ् अपिे् निववाचि् क्षेत्र् के् सलए् आविंटटि् ईवीएम् को,
वीडियोग्रॉफी्करिे् हुए,्स््रविंग्रूम्में ् रखेंगे।्मिदविवओिं् के्प्रसशक्षण्एविं् िवगरूकिव्
के् निसमत््
ि् ईवीएम् एक् पथ
ृ क् स््रविंग् रूम् में ् रखे् िवएिंगे् िवक्रक् मिदवि् के् सलए्
निसमत््
ि्ईवीएम्(ररिवा् ईवीएम्िटहि)्ववले् स््रविंग्रूम्को्ईवीएम्को्िैयवर्क्रकए्
िविे्िे्पहले्िहीिं्खोलव्िवए।्््
ii) उिके् बवद,् ररटनििंग् ऑक्रफिर् ईवीएम् को् िैयवर् करिे् (कैं डििेट् िेटटिंग)् के्
िमय्अभ््यधथायों/उिके्प्रनिनिधियों्की्उपजस्थनि्में ् वीडियोग्रवफी्के्अिंिगाि्मिदवि्
के्निसमत््
ि्ईवीएम्(ररिवा्ईवीएम्िटहि)्ववले्स््रविंग्रूम्को्खोलेंगे।्
iii) ररटनििंग् ऑक्रफिर् स््िर् पर् ईवीएम् को् िैयवर् क्रकए् िविे् के् बवद,् ररिवा्
ईवीएम्िटहि्ईवीएम्को्अभ््यधथायों/उिके्प्रनिनिधियों्की्उपजस्थनि्में ् वीडियोग्रॉफी्
के्अिंिगाि्स््
रविंग्रूम्में ्दोबवरव्रखव्िवएगव।्
iv) उिके् बवद,् ररटनििंग् ऑक्रफिर् मिदवि् दलों् के् रवविव् होिे् के् टदवि् को्
अभ््यधथायों/उिके्प्रनिनिधियों्की्उपजस्थनि्में ्वीडियोग्रवफी्के्अिंिगाि्ईवीएम्(ररिवा्
ईवीएम्िटहि)्ववले्स््रविंग्रूम्को्खोलेंगे।्
33
vi) अप्रयुक्ट्
ि् ईवीएम् और् अप्रयुक्ट्ि् वीवीपीएटी् को् पथ
ृ क् स््रविंग् रूम् में् रखव्
िवएगव् और् मिदवि् में ् प्रयुक्ट्ि् ईवीएम/वीवीपीएटी् ववले् स््रविंग् रूम् में ् िहीिं् रखव्
िवएगव।्
i स््रविंग् रूम् में ् िबल् लॉक् सिस््टम् होिी् चवटहए।् एक् चवबी् जिलव् निववाचि्
अधिकवरी् के् पवि् और् दि
ू री् चवबी् ििंबिंधिि् त्तविवि् िभव् निववाचि् क्षेत्र् के्
ररटनििंग्ऑक्रफिर्के्पवि्रखी्िविी्चवटहए।्
v स््रविंग्रूम्िे्िटे ्नियिंत्रण्कक्ष्को्चौबीिों्घिंटे्कवयाशील्होिव्चवटहए।्
34
vi वररष््ठ् पुसलि् अधिकवरी् के् िवथ् क्रकिी् एक् रविपबत्रि् अधिकवरी् को् स््
रविंग्
रूम् के् िुरक्षव् इिंििवम्कव् अिुवीक्षण् करिे् के् सलए् चौबीिों् घिंटे् ड्यूटी् पर्
िैिवि्रखव्िविव्चवटहए।्
vii स््रविंग् रूम् के् निकट् और् अिंदर् अजग्िशवमकों् कव् पयवा््ि् इिंििवम् होिव्
चवटहए।्््
viii अप्रयुक्ट्
ि्ईवीएम्की्िुरक्षव्के्सलए्भी्चौबीिों्घिंटे्इिंििवम्होिव्चवटहए।्
ix निम््
िसलखखि् प्रोटोकॉल् कव् पवलि् क्रकए् बबिव् क्रकिी् को् भी् आिंिररक् पररधि्
में ्प्रवेश्करिे्की्अिुमनि्िहीिं्दी्िविी्चवटहए्:-
x यह्िुनिजश्चि्क्रकयव्िविव्चवटहए्क्रक्स््
रविंग्रूम्में् ििंपूण्ा अवधि,्िब्िक्
ईवीएम् रखे् िविे् हैं,् के् दौरवि् निबवाि् त्तवद्युि् आपनू िा् हो।् मुख््य् निववाचि्
अधिकवरी् इि् बवरे ् में ् ििंबिंधिि् त्तवद्यि
ु ् बोिा् के् अध््यक्ष् को् यह् िनु िजश्चि्
करिे् के् सलए् अलग् िे् कह् िकिे् हैं।् निबवाि् त्तवद्युि् आपूनिा् िुनिजश्चि्
करिे्के्सलए्स््टैंिबवय्िेिरे टिा्कव्आकजस्मक्इिंििवम्क्रकयव्िविव्चवटहए।्
xi मुख््
य् निववाचि् अधिकवरी,् अपर् मुख््य् निववाचि् अधिकवरी,् भवरि् निववाचि्
आयोग्में ् प्रभवरी्िीईिी्िथव्ििंबिंधिि्िीईओ/एिपी/िीओपी/आरओ्कव्फोि्
िम््बर् अभ््यधथायों् को् टदयव् िविव् चवटहए् िो् इिे् स््
रविंग् रूम् के् अवस््थवि्
(िों)् पर् निगरविी् रखिे् ववले् अपिे् प्रनिनिधियों् को् दे ् िकिे् हैं।् अभ््यथी्
अपिे् प्रनिनिधियों् को् िलवह् दे ् िकिे् हैं् क्रक् वे् क्रकिी् आपवि् जस्थनि् में्
अधिकवररयों्िे्ििंपका्करें ।्
xii स््रविंग् रूम् के् िभी् प्रवेश् द्ववर् (दरवविों् आटद)् को् वेब-कैम् एविं् उपलब््
ि्
लैपटॉप्कव्प्रयोग्करके्लगविवर्वीडियोग्रॉफी्के्अिंिगाि्रखव्िविव्चवटहए।्
यटद्स््रविंग्रूम्के्दि
ू रे ् दरवविे् हैं् िो्उन््हें् भी्वेब-कैम/वीडियोग्रॉफी्द्ववरव्
कवर् क्रकयव् िविव् चवटहए।् लैपटॉप् िे् बैक-अप् लेिे् के् सलए् आिे् ववले्
व््यजक्टियों्के्पवि,्उन््हें् टदए्गए्पहचवि्पत्र्होिे् चवटहए्और्उिके् िवमों्
को्अधग्रम्रूप्िे,्वहविं् िैिवि्की्गई्िीपीएफ्टुकड़ी्के्पवि्दिा् करवयव्
िविव्चवटहए।्िीपीएफ्टुकड़ी्द्ववरव्ििंपण
ू ्ा अवधि्के्सलए्त्तवडियो्कैमरव्िे्
उिके्दौरे ्की्वीडियोग्रॉफी्की्िविी्चवटहए।्््््््
35
xiii ररटनििंग्ऑक्रफिर्को्प्रत््येक्टदवि्को्िुबह्एविं्शवम्भिंिवरण्पररिर्(केवल्
आिंिररक् पररधि् िक)् में ् आिव् चवटहए् और् लॉग् एविं् वीडियोग्रॉफी् की् िविंच्
करिी्चवटहए्िथव्प्रत््येक्टदवि्को्ररपोटा् िीईओ्को्भेििी्चवटहए।्जिलव्
मुख््
यवलय् में ् अवजस्थि् स््
रविंग् रूम् के् मवमले् में ,् िीईओ् को् ऐिव् ही् करिव्
चवटहए।्िहविं् स््
रविंग्रूम्जिलव्मख्
ु ्यवलय्िे् बवहर्जस्थि्हैं् वहविं् िीईओ्को्
जिििी् बवर् ििंभव् हो् उििी् बवर् और् कम-िे-कम् 3-4् टदवि् में ् एक् बवर्
आिव्चवटहए।्््
xiv क्रकिी् अधिकवरी् यव् मिंत्री् यव् क्रकिी् अन््य् रवििैनिक् पदवधिकवरी् के् ववहि्
िटहि् क्रकिी् भी् ववहि् को् िरु क्षक्षि् पररिर,् िहविं् ईवीएम् रखे् िविे् हैं,् के्
अिंदर् आिे् की् अिुमनि् िहीिं् दी् िविी् चवटहए।् ववहिों् िे् उिरिे् कव् स््थवि्
बवहरी्िुरक्षव्पररधि्िे् पहले् स््पष््
ट्रूप्िे् धचजह्िि्क्रकयव्िविव्चवटहए्और्
उिके्आगे्केवल्पैदल्आिे्की्अिुमनि्होिी्चवटहए।्
xvi मिगणिव्के्टदवि्को,्स््
रविंग्रूम्को्अभ््यधथायों/उिके्प्रनिनिधियों,्ररटनििंग्
ऑक्रफिर् और् प्रेक्षक् की् उपजस्थनि् में ् वीडियोग्रॉफी् के् अिंिगाि् खोलव् िविव्
चवटहए।््
xix मिगणिव् ििंपन््ि् होिे् के् बवद,् किंरोल् यूनिटों् को् आयोग् के् त्तवद्यमवि्
अिुदेश् के् अिुिवर् िीलबिंद् क्रकयव् िवएगव।् उिके् बवद् ईवीएम् (बैलटटिंग्
यूनिट्ि् और् किंरोल् यूनिट्ि)् िथव् वीवीपीएटी् को् िरु क्षक्षि् भिंिवरण् के् सलए्
ववपि्स््
रविंग्रूम्में ्ले्िवयव्िवएगव।्््
टटप्पणी:
1. ्मतदानमें प्रयक्
ु तईवीएमकोस्रांगरूममें रखनेकेमलएपालनकीजानेवालीप्रक्रक्रया्
36
(i) िभी् पीठविीि् अधिकवररयों् यव् ििंग्रवहक् दलों् को् मिदवि् मशीिों् और् निववाचि् कवगि-पत्रों्
एविं् िवमग्री्को्बबिव्पररहवया् दे री्के्भिंिवरण्केंद्रों्में ्िमव्करिव्चवटहए।्इि्ििंबिंि्में ् चूक्
करिे्ववले्कोई्भी्अधिकवरी्स््
वयिं्को्अिुशवििवत््मक्कवरा ववई्कव्भवगी्बिवएिंगे।्.
(ii) ररटनििंग्ऑक्रफिर्मिदवि्केन््द्र्त्तवशेष्मिदवि्केंद्रों्िे्प्रव््ि्मिदवि्मशीिों्कव्टवल्लगविे्
के्सलए्वगा् के्रूप्में ् भिंिवरण्कक्ष्यव्भवि्के्भीिर्यव्ििह्पर्त्तवनिटदा ष््ट्भवग्अधग्रम्
रूप्िे्नििवाररि्कर्िकिे्हैं।्इि्इिंििवम्में ्मिदवि्केंद्रों्की्क्म्ििंख््यव्कव्पवलि्क्रकयव्
िविव्चवटहए।्
(iv) मिदवि् मशीिों् की् किवरों् के् बीच् पयवा््ि् स््थवि् िोड़व् िविव् चवटहए् िवक्रक् बबिव् बवरी्
(मिदवि्केंद्रों्की्क्म्ििंख्य
् वओिं् की्दृजष्ट्िे)्के्बवद्में ् प्रव््ि्अन््य्मशीिों्को्उिके्सलए्
आबिंटटि् उपयक्ट
ु ् ि् स््
थवि् पर् रखव् िव् िके् और् पव
ू ्ा िमय-बबिंद्ु में ् प्रव््ि् और् टवल् लगवकर्
रखी्गई्क्रकिी्मिदवि्मशीि्को्अन््यथव्ले्िविे्की्आवश््यकिव्ि्पड़े।्
37
(vi) िब्कभी्उि्रूम,्जििमें् मिदवि्मशीिें् रखी्िविी्हैं,्को्खोलिव्आवश््यक्होिव्है ् िो्
लॉगबुक्में् िमुधचि्प्रत्तवजष्टयविं् की्िविी्चवटहए्जििमें ् रूम्में ् प्रवेश्करिे् ववले् व््यजक्टियों,्
ऐिे् प्रवेश् के् प्रयोिि,् प्रवेश् के् िमय,् बवहर् आिे् के् िमय,् गविों् के् हस््िवक्षर् आटद् कव्
ब््योरव्होिव्चवटहए।्
2. ननवाटचनोंकासंचालनननयम,1961केननयम94(कक) केअंतगटत,ननवाटचनमेंउपयोगके
बादईवीएमकीप्रनतधारणअवधधपरतथाउसकाअनुवतीननवाटचनोंमें उपयोगकरनेकेमलएआयोग
केटदशाननदे शननम्
नमलखखतहैं:
(ii) यटद्ईवीएम्निववाचि्यवधचकव्के्त्तवषय्िहीिं्हैं्िो्ििंबिंधिि्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्को्
भत्तवष््य् में ् क्रकिी् निववाचि् यव् क्रकिी् अन््य् प्रयोिि् यथव,् ििंचलि,् प्रत््यक्ष् ित््यवपि्
आटद्के्सलए्स््रविंग्रूम्िे् निकवलिे् की्अिम
ु नि्हेि्ु ििंबिंधिि्न््यवयवलय्को्आवेदि्
टदयव्िविव्चवटहए।्
38
(क) निववाचि्यवधचकव/न््यवयवलय्मवमले्में ् शवसमल्ईवीएम्ववले्स््रविंग्रूम्को्खोलिे् की्
िूचिव् दे िे् हुए् एक् िोटटि् निववाचि् यवधचकव/न््यवयवलय् मवमले् के्
यवधचकवकिवाओिं/प्रनिववटदयों्िथव्िभी्रवििैनिक्दलों्के्प्रनिनिधियों्को्सलखखि्में ्
कम्िे्कम्72्घिंटे्पहले्टदयव्िवएगव्जििमें ्उििे्स््रविंग्रूम्को्खोलिे्के्िमय्
उपजस्थि्रहिे्के्सलए्अिरु ोि्क्रकयव्िवएगव।
(ख) स््रविंग् रूम् को् जिलव् निववाचि् अधिकवरी,् निववाचि् यवधचकव/न््यवयवलय् मवमले् के्
यवधचकवकिवाओिं/प्रनिववटदयों् िथव् रवििैनिक् दलों् के् प्रनिनिधियों् की् उपजस्थनि् में ्
खोलव्िवएगव।्
घ. यटद्कोई्अन््य्न््यवयवलयीि्मवमले,्यथव्बूथ्पर्कब््िव्करिे् आटद्कव्मवमलव्लिंबबि्है्
और्उिमें् कोई्ईवीएम्शवसमल्है ् िो्ििंबिंधिि्ईवीएम्यव्ििंबधिं िि्ऐिे् मिदवि्केंद्र्(द्रों)्में्
प्रयक्ट
ु ् ि्ईवीएम्को्भी्उक्ट्
ि्मवमले्के्अिंनिम्निपटवि्िक्रखव्िविव्चवटहए।्
उपयक्ट
ुा ्ि्निववाचि्यवधचकव्यव्अन््य्मवमले,्िैिव्भी्मवमलव्हो्के्अिंनिम्निपटवि्के्बवद्ईवीएम्
कव्उपयोग्बवद्के्निववाचिों्के्सलए्क्रकयव्िव्िकिव्है ।््
4.3. ईवीएमऔरवीवीपीएटीकाभंिारणऔरउनकेमलएसुरक्षाइंतजाम
(क) ््भवरि् निववाचि् आयोग् के् ईवीएम् और् वीवीपीएटी् को् अनिववया् रूप् िे् ििंबधिं िि् जिलव्
निववाचि् अधिकवरी् की्असभरक्षव् के् अिंिगाि् िभी् जिलव् मुख््यवलयों् में ् पथ
ृ क् एविं् िुरक्षक्षि्
भिंिवर्गह
ृ ्में ्रखव्िविव्चवटहए।
(ख) ््पूरी् निववाचि् अवधि् िथव् गैर् निववाचि् अवधि् के् दौरवि् प्रत््येक् जिले् में ् ऐिे् िभी्
ईवीएम/वीवीपीएटी् भिंिवरगह
ृ ् में ् िविों् टदि् चौबीिों् घिंटे् िशस््
त्र् पसु लि् िुरक्षव् प्रदवि् की्
िविी्चवटहए।्
39
(घ) ््ईवीएम/वीवीपीएटी्भिंिवरगह
ृ ों्की् पूरे् वषा् चौबीिों्घिंटे् पुसलि्की्िुरक्षव।्इिके्अनिररक्ट्ि,्
एफएलिी्के्आरिं भ्िे्लेकर्निववाचि्यवधचकव्अवधि्पूरव्होिे्की्अवधि्िक्िीिीटीवी
््
4.4. ईवीएम और वीवीपीएटी का पररवहन: एक् स््थवि् िे् दि
ू रे ् स््थवि् िक् (अथवाि ु्् फैक्ट्टरी् िे्
रवज््यों,्एक्रवज््य्िे्दि
ू रे ्रवज््
य,्रवज््य्के्भीिर्आटद)्ईवीएम/वीवीपीएटी्के्क्रकिी्पररवहि्
के्सलए,्निम््
िसलखखि्प्रोटोकॉल्कव्िख््िी्िे्पवलि्क्रकयव्िवएगव्:्
(ख) केवल् किंटे िरकृि् रकों् यव् िीलबिंद् रकों,् जिि् पर्िमुधचि् लॉक्रकिंग् कव् इिंििवम् क्रकयव् िव््
िकिव् है ,् कव् उपयोग् ईवीएम् एविं् वीवीपीएटी् के् पवरवहि् के् सलए् क्रकयव् िवएगव् िवक्रक्
इिको्लॉक्क्रकयव्िव्िके्और्पेपर्िील्िे्िीलबिंद्क्रकयव्िव्िके।्
(ग) ्ईवीएम/वीवीपीएटी् कव् पररवहि् करिे् ववले् िभी् रकों् को् लॉक् एविं् पेपर् िील् िे् िीलबिंद्
क्रकयव्िवएगव।
(ङ) ्ईवीएम/वीवीपीएटी्को्अन््
यत्र्ले्िविे्िमय्भिंिवर्गह
ृ ्को्खोलिे,्स््टॉक्रखिे्एविं्िीलबिंद्
करिे् के्बवरे ् में ् रवििैनिक्दलों्को्अधग्रम्रूप्िे् िूचिव्दी्िवएगी।्िथवत्तप,्यटद्कोई्
प्रनिनिधि्िहीिं्आिव्है ्िो्कवया्िहीिं्रुकिव्चवटहए।्
(i) फैक्टरीसेराज्यतकपररवहन
(क) ्ववहिों् की् िीपीएि् रै क्रकिंग् कव् अिुवीक्षण् दै निक् आिवर् पर् जिलव् निववाचि् अधिकवररयों्
द्ववरव् िथव् यवदृजछिक् रूप् िे् मुख््य् निववाचि् अधिकवररयों् द्ववरव् क्रकयव् िवएगव।् मुख््य
निववाचि्अधिकवरी्द्ववरव्दै निक्अिुवीक्षण्ररपोटा ्आयोग्को्भेिी्िवएगी।्
(ख) ईवीएम/वीवीपीएटी्(िव्त्तवनिसमाि्यव्मरम््मि्क्रकए्गए)्को्फैक्ट्
टरी्िे्रवज््य्िक्ले्िविे्
के् सलए् पररवहि् कव् इिंििवम् त्तवनिमवािवओिं् द्ववरव् क्रकयव् िवएगव।् मरम््मि् की् गई्
ईवीएम/वीवीपीएटी् कव् फैक्ट्
टरी् िे् आयोग् द्ववरव् आबिंटटि् रवज््य/ििंघ् रवज््य् क्षेत्र् िक्
40
स््थविविंिरण् करिे् के् सलए् पररवहि् प्रभवर् कव् वहि् ििंबिंधिि् रवज््य/ििंघ् रवज््य् क्षेत्र् द्ववरव्
क्रकयव्िवएगव।
(ग) ््त्तवनिमवािव,् ईवीएम/वीवीपीएटी् के् पररवहि् के् सलए् पररवहि् किंपनियों् को् पैिल् में्््््
शवसमल्करिे/कवया्पर्लगविे्के्सलए्िम््यक्िवविविी्बरिें गे।्
(घ) ््प्रेत्तषिी्रवज््
य/ििंघ्रवज््य्क्षेत्र्फैक्ट्टरी्पर्अपिे् रवज््
य्के्िरु क्षव्कवसमाकों्को्िैिवि्करे गव्
िथव्अिंिर-रवज््य्अिंिरण्के्सलए्िुरक्षव्प्रोटोकॉल्कव्पवलि्करे गव।
(ii) अंतर-राज्यपररवहन
(क) ् दविव्और्प्रव््
िकिवा् रवज््
यों्में ् ईवीएम्के्िुचवरू्पररवहि्के्सलए्लगविवर्िमन््वय्हे ि्ु
रवज््य्एविं्जिलव्स््िर्पर्एक्िोिल्अधिकवरी्नियक्ट
ु ि ् ्क्रकयव्िवएगव।्
(ख) िहविं् िक् ििंभव् हो,् मुख््
य् निववाचि् अधिकवरी् यह् िुनिजश्चि् करें गे् क्रक् प्रव््िकिवा् रवज््य्
द्ववरव्ईवीएम/वीवीपीएटी्के्ििंग्रहण्के्सलए्जिलों्कव्अवस््थवि्क्ट्लस््
टर्में ्हो्यव्एक्ही्
मवगा्पर्हो।
(ग) ््जिलव् निववाचि् अधिकवरी् िुनिजश्चि् करें गे् क्रक् दोषपूण्ा यव् ‘ईटीएि् में ् कॉिजफ्लक्ट्
ट् के्
अिंिगाि्ईवीएम/वीवीपीएटी्प्रव््
िकिवा्रवज््य्को्स््थविविंिररि्ि्क्रकयव्िवए।्
(iii) राज्यकेभीतरऔरजजलेकेभीतरपररवहन
ििंबिंधिि्मख्
ु ्
य्निववाचि्अधिकवरी,्ईवीएम/वीवीपीएटी्को्रवज््य्के्भीिर्(अिंिर-जिलव)्और्जिले्
के्भीिर्अिंिरण्के्सलए्अिुमनि्िवरी्करिे् हे िु् िक्षम्प्रवधिकवरी्होंगे् जििकी्िूचिव्आयोग्
को् दी् िवएगी।् ईवीएम/वीवीपीएटी् के् रवज््य् के् भीिर् (अिंिर-जिलव)् और् जिले् के् भीिर्
स््थविविंिरण/ििंचलि्के्सलए्निम््
िसलखखि्अिद
ु े शों्कव्िख््िी्िे्पवलि्क्रकयव्िवएगव्:
(ग)्ऐिी्ईवीएम/वीवीपीएटी्की्िच
ू ी्रवििैनिक्दलों्के्प्रनिनिधियों्के्िवथ्िवझव्की्िवएगी्
िथव्पवविी्प्रव््ि्की्िवएगी।्
(ङ)्उपयुक्ट
ा ् ि्अिंिरण्कवया्मोबवइल्ए््प्कव्प्रयोग्करके्ईटीएि्के्मवध््यम्िे्क्रकयव्िवएगव।्
(च)्भिंिवर्गह
ृ ्को्खोलिे/बिंद्करिे,्ईवीएम/वीवीपीएटी्के्पररवहि्एविं् िुरक्षव्के्बवरे ् में ् आयोग्
के्िभी्त्तवद्यमवि्अिुदेशों्कव्निष््
ठवपूवक
ा ्पवलि्क्रकयव्िविव्चवटहए।
41
उपयुक्ट
ा ्ि्के्अनिररक्ट्
ि,्यथव्उजल्लखखि,्त्तवसशष््
ट्मवमलों्में ् निम््िसलखखि्अिुदेशों्कव्अिुपवलि्
क्रकयव्िवएगव्:्
(क) ्एफएलिी् पूरव् कर् सलए् ईवीएम/वीवीपीएटी् के् रवज््यों् के् भीिर् (अिंिर-जिलव)् अिंिरण् के्
मवमले्में ्:्
(ii) ििंिदीय्निववाचि्के्दौरवि,्यटद्एफएलिी्पूरव्कर्सलए्ईवीएम/वीवीपीएटी्कव्रवज््य्के्
भीिर् अिंिरण् ििंिदीय् निववाचि् क्षेत्र् (एक् िे् अधिक् जिले् को् कवर् करिे् हुए)् के् अिंदर्
ईवीएम/वीवीपीएटी्के्प्रथम्यवदृजछिकीकरण्िे् पहले क्रकयाजाताहै तो,्ईवीएम/वीवीपीएटी्
की्प्रथम्स््िरीय्िविंच्नएमसरे सेकीजाएगी।्
(ख)्एफएलिी्पूरव्कर्सलए्ईवीएम/वीवीपीएटी्के्जिले्के्भीिर्स््
थविविंिरण्के्मवमले्में ्:्
(i) इि्ईवीएम/वीवीपीएटी्की्प्रथम्स््िरीय्िविंच्निम््िसलखखि्शिों्के्अध््यिीि्अपेक्षक्षि्िहीिं्
है :-
(क) रवज््य् त्तविवि् िभव् के् िविवरण् निववाचि् के् सलए,् यटद् एफएलिी् पूरव् कर् सलए्
ईवीएम/वीवीपीएटी्को्ईवीएम/वीवीपीएटी्के्प्रथम्यवदृजछिकीकरण्के्बवद्दि
ू रे ्त्तविवि्
िभव्निववाचि्क्षेत्र्में ्स््थविविंिररि्क्रकयव्िविव्है्िो्ईवीएम/वीवीपीएटीकीनएमसरे से
प्रथमस्तरीयजांचकीजाएगी।
(ख) ििंिदीय् निववाचि् के् सलए,् यटद् एफएलिी् पूरव् क्रकए् ईवीएम/वीवीपीएटी् कव् जिले् के्
भीिर् अिंिरण,् ईवीएम/वीवीपीएटी् के् प्रथम् यवदृजछिकीकरण् के् बवद् एक् ििंिदीय्
निववाचि् क्षेत्र् िे् दि
ू रे ् ििंिदीय् निववाचि् क्षेत्र् में ् क्रकयव् िविव् है ् िो् ईवीएम/वीवीपीएटी
कीनएमसरे सेप्रथमस्तरीयजांचकीजाएगी।
(ii) त्तविवि् िभव् और् ििंिदीय् निववाचि् क्षेत्रों् के् सलए् िवथ-िवथ् निववाचि् के् मवमले् में ,्
ईवीएम/वीवीपीएटी् की् प्रथम् स््िरीय् िविंच् उि् पररजस्थनि् में ् की् िवएगी,् िब् त्तविवि् िभव्
निववाचि् िे् ििंबिंधिि् ईवीएम/वीवीपीएटी् कव् उपयोग् ििंिदीय् निववाचि् क्षेत्रों् में् और् इिके्
त्तवलोमि:्क्रकयव्िविव्अपेक्षक्षि्हो।्््
4.5. ईवीएम और वीवीपीएटी को लाने और ले जाने के मलए जीपीएस रै क्रकंग/मोबाइल एप्प
आधाररतजीपीएसरै क्रकंगवालेवाहनोंकाउपयोग
ईवीएम्और्वीवीपीएटी्के्िभी्ििंचलि्में् निम््िसलखखि्अिद
ु े शों्कव्िख््िी्िे् पवलि्क्रकयव्
िवएगव्:
42
क) िभी् ररिवा् ईवीएम् और् वीवीपीएटी् के् आरिं भ् िे् अिंि् िक् के् ििंचलि् कव् हर् िमय्
ध््
यविपूवक
ा ् अिुवीक्षण् क्रकयव् िवएगव,्जििके् सलए् ररिवा् ईवीएम् और् वीवीपीएटी् ववले्
िभी्िेक्ट्टर्अधिकवररयों्के्ववहिों्में ्अनिववया्रूप्िे्िीपीएि्रै क्रकिं ग्लगवयव्िवएगव।््
ख) ईवीएम् और् वीवीपीएटी् को् ले् िविे-लविे् ववले् ववहिों् में ् प्रयुक्ट्ि् िीपीएि्
आिवररि/मोबवइल्ए््
प्आिवररि्िीपीएि्रै क्रकिं ग्के्मवध््यम्िे् ईवीएम्एविं् वीवीपीएटी्
के्ििंचलि् कव्रीयल्टवइम्पर्रै क्रकिं ग्एविं् अिुवीक्षण्क्रकयव्िवएगव।्इि्प्रयोिि्के्
सलए,् ‘ईवीएम ननयंत्रण कक्ष’् िीईओ् िथव् िीईओ् स््िर् पर् स््थवत्तपि् क्रकयव् िवएगव्
जििमें ् ईवीएम्और्वीवीपीएटी्के्ििंचलि्कव्अिुवीक्षण्एविं् रै क्रकिंग्िीपीएि्मॉिीटिा्
एविं्अन््य्ििंबिंधिि्आईटी्अवििंरचिव/ए््प्के्मवध््यम्िे्की्िवएगी।्
ग) ििंबिंधिि्रवज््
य/ििंघ्रवज््य-क्षेत्र्में ् ईवीएम/वीवीपीएटी्ििंचलि्कव्चौबीिों्घिंटे् अिव
ु ीक्षण्
करिे् के्सलए्‘ईवीएम्नियिंत्रण्कक्ष’्पवली्आिवर्पर्में ् पयवा््ि्कवसमाक्िैिवि्क्रकए्
िवएिंगे।्
घ) िभी् िेक्टट
् र् अधिकवररयों् िे् अपेक्षव् होगी् क्रक् वे् ििंलग््ि् फवमेट (फवमेट-क)् में ् उिी्
टदवि् को् मिदवि् के् िमव््ि् होिे् के् बवद् ररिवा् ईवीएम् िथव् वीवीपीएटी् को् िमव्
करिे्के्िमय्ररिवा्ईवीएम्एविं्वीवीपीएटी्कव्त्तवस््िि
ृ ्लेखव-िोखव्प्रस््िुि्करें ।्
ङ) ररटनििंग्ऑक्रफिर्भी्मिदवि्िमव््ि्होिे्के्बवद्ििंलग््
ि्फवमेट (फवमेट-ख) में ्प्रमवण्
पत्र् प्रव््
ि् करें गे् जििमें ् यह् प्रमवखणि् क्रकयव् िवएगव् क्रक् िभी् ररिवा् ईवीएम् और्
वीवीपीएटी् कव् लेखव-िोखव् रखव् गयव् है ् िथव् नििवाररि् स््रविंग् रूम् में ् िरु क्षक्षि् रूप् िे्
रखव्गयव्है ।्
ि) िीईओ् िेक्ट्टर् अधिकवरी् के् िवम् के् िवथ-िवथ् ररिवा् ईवीएम/वीवीपीएटी् को् ले् िविे्
ववले् िभी्ववहिों्कव्रजिस््
रेशि्िम््बर्िथव्ब््योरव्िभी्रवििैनिक्दलों्एविं् जिले् के्
प्रेक्षकों्को्दें गे।्
ि) िीईओ्ररिवा्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्िटहि्जिले्में ्ईवीएम्िथव्वीवीपीएटी्के्आरिं भ्
िे् अिंि्िक्प्रभववी्िीपीएि्आिवररि्रै क्रकिं ग्एविं् अिुवीक्षण्हे िु् जिम््मेदवर्होंगे् िथव्
वह्इि्अिुदेशों्कव्अिुपवलि्िुनिजश्चि्करें गे।्
झ) इि् ििंबिंि् में ् टदिविंक् 30.08.2017् के् पत्र् ििं.् 51/8/7/2017-ईएमएि् के् िररए् िवरी्
िभी्अिुदेशों्कव्िख््
िी्िे्पवलि्क्रकयव्िवएगव।्
ञ) प्रत््
येक् निववाचि् क्षेत्र् में् िविवरण् प्रेक्षक् इि् अिुदेशों् के् अिुपवलि् कव् त्तवशेष् रूप् िे्
अिुवीक्षण्करें गे्और्िविवरण्प्रेक्षक्की्िवयरी्में्इि्ििंबिंि्में ्प्रत्तवजष्ट्दिा्करें गे।्
43
फामेट-क
सेक्टरअधधकाररयों/जोनलमजजस्रेटआटदकेमलए
(पव
ू -ट मटु द्रत)
(क) निववाचि्कव्िवम्:...............................................................................................
(ख) ििंिदीय/त्तविवि्िभव्निववाचि्क्षेत्र्की्ििंख््यव्एविं्िवम:...............................................
(ग) त्तविवि्िभव्क्षेत्र्की्ििंख््
यव्एविं्िवम:.......................................................................
(ििंिदीय्निववाचि्क्षेत्र्की्दशव्में )
(रवानगीकेसमयभराजाए)
(क) िेक्ट्टर्अधिकवरी/िोिल्मजिस््
रेट्कव्िवम्:..............................................................
(ख) िेल्ििंबर्:..........................................................................................................
(ग) िौंपे्गए्मिदवि्केंद्र्:..........................................................................................
(घ) ररिवा्ईवीएम/वीवीपीएटी्प्रव््ि्करिे्की्निधथ्एविं्िमय्:.........................................
(ङ) प्रदवि्की्गई्ररिवा्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्कव्ब््योरव्
क्.ििं. बीयू्की्त्तवसशष््ट्आईिी् िीयू्की्त्तवसशष््ट्आईिी् वीवीपीएटी्की्त्तवसशष््ट्आईिी्
1
2
3
(मतदानटदवसकोभराजाए)
(क) मतदानटदवसकोिद्ममतदानकेसमय
44
(ख) मतदानटदवसकोवास्
तववकमतदानकेसमय
यह् प्रमवखणि् क्रकयव् िविव् है ् क्रक् मैंिे् िेक्ट्टर् अधिकवरी् (िवम)् िे् यथव-उजल्लखखि् अप्रयक्ट
ु ्ि/दोषपण
ू ्ा
अप्रयुक्ट्ि्ईवीएम/वीवीपीएटी्प्रव््
ि्कर्सलए्हैं।्
(हस््िवक्षर)
आरओ/एआरओ्कव्िवम
45
फामेट-ख
प्रमाण-पत्र
(हस््िवक्षर)
आरओ्कव्िवम्
निधथ्:
स््थवि:
4.6. ईवीएम/वीवीपीएटीभंिारगह
ृ कोखोलनेएवंबंदकरनेकेमलएटहदायत(एिवाइजरी):
चिंक्रू क्ईवीएम/वीवीपीएटी्ले् िविे् ववले् ववहिों्के्ििंचलि्को्िीपीएि्के्मवध््यम्िे् रै क्क्रकयव्िविव्
है ,्इिसलए,्भिंिवर्गह
ृ ्को्खोलिे्कव्िमय,्इिके्आगमि्के्िमय्और्अपेक्षक्षि्दे री्को्ध््यवि्में्
रखिे् हुए्नििवाररि्क्रकयव्िविव्चवटहए्और्यटद्ईवीएम/वीवीपीएटी्ले् िविे् ववले् ववहिों्के्आगमि्
में ् कोई्दे री्होिी्है ् िो्इिकी्िच
ू िव्िमय्रहिे् िरु िं ि्दरू भवष्एविं् एिएमएि्आटद्के्मवध््यम्िे्
रवििैनिक् दलों् के् प्रनिनिधियों् को् दी् िविी् चवटहए् िवक्रक् दल् के् प्रनिनिधियों् को् अिववश््यक्
अित्तु विव्ि्हो।्
********
46
अध्याय-5
ईवीएमऔरवीवीपीएटीकीप्रथमस्तरीयजांच(एफएलसी)
5.2. एफएलसीकबक्रकयाजाए:
5.2.1. ईवीएम्और्वीवीपीएटी्की्एफएलिी,्रवज््य्त्तविवि्िभव्और्लोक्िभव्के्प्रत््येक्
उप् निववाचि् एविं् िविवरण् निववाचि् यव् क्रकिी् ऐिे् निववाचिों,् िहविं् ईवीएम् कव् भत्तवष््य् में ्
प्रयोग्क्रकयव्िविव्हो,्िे्पहले्की्िवएगी।्
5.2.2. ईवीएम् (किंरोल् यूनिट्ि् एविं् बैलटटिंग् यूनिट्ि)् िथव् वीवीपीएटी् की् एफएलिी् प्रवरिं भ्
होगी।
(क)्उप्निववाचि्के्मवमले्में ्ररजक्टि्होिे्के्एक्मवह्के्भीिर।््
(ख)्रवज््य्त्तविवि्िभव्के्िविवरण्निववाचि्के्मवमले्में ्कम्िे्कम्120्टदवि्पहले।्
(ग)्लोक्िभव्के्िविवरण्निववाचि्के्मवमले्में ्कम्िे्कम्180्टदवि्पहले।्
5.2.3. एफएलिी् कवफी् अधग्रम् रूप् िे् क्रकयव् िविव् होिव् है ् िवक्रक् रवििैनिक् दलों् के्
प्रनिनिधियों्की्उपजस्थनि्में ्बबिव्क्रकिी्अिधु चि्िल््दबविी्के्िभी्प्रकवर्की्िविंच्की्िव्
िके।्
5.2.4. ईवीएम्और्वीवीपीएटी्की्एफएलिी्यथवििंभव्निववाचि्की्अपेक्षव्ववली्अधििूचिव्
के्िवरी्होिे्िे्कवफी्पहले्पूरी्की्िवएगी।्
5.3. एफएलसीकीसमय-सारणी:
5.3.2. उपयक्ट
ुा ् ि्िमय-िवरणी्को्रवज््य्त्तविवि्िभव्के्िविवरण्निववाचि्के्मवमले्में ्130्
टदवि्पूव्ा िथव्लोक्िभव्के्िविवरण्निववाचि्के्मवमले् में ् 190्टदवि्पूव्ा अिुमोदि्हे िु्
आयोग्को्उपलब््
ि्करवयव्िवएगव।्
5.4.1. एफएलिी् के् सलए् िमय-िवरणी् के् बवरे ् में ् जिलव् मुख््यवलय् में ् प्रत््येक् रवष््रीय् एविं्
रवज््यीय् मवन््
यिव् प्रव््ि् रवििैनिक् दल् को् िूधचि् क्रकयव् िवएगव् िथव् िीईओ् द्ववरव् इिकी्
िूचिव्जिलव्में ्एफएलिी्के्आरिं भ्होिे्िे्कम-िे-कम्एक्ि््िवह्पूव्ा दी्िवएगी।्
47
5.4.2. एफएलिी् के् टदवि् को् िभी् रवष््रीय् और् रवज््य् स््िरीय् मवन््
यिव् प्रव््
ि् रवििैनिक्
दलों् के् जिलव् अध््
यक्ष् द्ववरव् प्रवधिकृि् प्रनिनिधियों् को् उपजस्थि् रहिे् के् सलए् प्रोत््िवटहि्
क्रकयव्िवएगव।्
5.4.3. िीईओ् द्ववरव् एफएलिी् हॉल् में ् प्रमवणस््वरूप् ििंकेि् के् रूप् में ् अनुबंध–4् में ् एक्
रजिस््
टर् रखव् िवएगव् जििमें ् िभी् रवििैनिक् दलों् की् उपजस्थनि् में ् उिके् हस््िवक्षर् सलए्
िवएिंगे।्
5.4.4. ईवीएम/वीवीपीएटी्की्एफएलिी्कव्िमय्अवकवश्के्टदवि्िटहि्िभी्टदविों्को्
पूववाह्ि्9्बिे्िे्अपरवह्ि्7्बिे्िक्होगव।्
5.5.2. हॉल् बड़व् होिव् चवटहए् जििमें ् िविंच् की् िविे् ववली् ईवीएम् और् वीवीपीएटी,् िीईओ्
द्ववरव्िवमनिदे सशि्अधिकवररयों,्बीईएल्और्ईिीआईएल्के्इिंिीनियरों्िथव्रवििैनिक्दलों्
के्प्रनिनिधियों्को्भी्िगह्समल्िके।्टे बलों,्कुसिायों्िथव्कसमायों्की्अपेक्षव्कव्आकलि्
बीईएल्और्ईिीआईएल्के्परवमशा्िे्क्रकयव्िवएगव।्
5.5.4. हॉल् के्अिंदर् और् बवहर् अजग्िशवमकों् िथव्फवयर् अलवमा् कव् पयवा््ि्इिंििवम् होिव्
चवटहए् क्ट्
योंक्रक् एफएलिी् टीमें ् ईवीएम् िवफ् करिे् के् सलए् कवफी् ज््वलिशील् धथििा् कव्
प्रयोग्करिी्हैं।्
5.5.5. एफएलिी् क्षेत्र् में ् मटहलवओिं् के् सलए् शौचवलय् िटहि् पेयिल,् शौचवलय,् प्रवथसमक्
उपचवर्आटद्की्ित्तु विवएिं्होंगी।्
5.5.6. हॉल् में ् केवल् एक् प्रवेश् एविं् निकवि् द्ववर् होगव् िहविं् िशस््त्र् पसु लि् बल् द्ववरव्
चौबीिों्घिंटे्पहरे दवरी्की्िवएगी।
5.5.7. प्रत््
येक् हॉल् में ् एक् िोर् फ्रेम् मेटल् डिटे क्ट्टर् (िीएफएमिी)् होगव् िथव् केवल्
िीएफएमिी्िे् होकर्प्रवेश्की्अिुमनि्होगी।्हॉल्में ् प्रवेश्करिे् ववले् प्रत््येक्व््यजक्टि्की्
प्रत््येक्बवर्प्रवेश्करिे् पर्पूरी्िविंच्की्िवएगी।्यटद्कोई्व््यजक्टि्हॉल्में ् कई्बवर्प्रवेश्
करिव्है ्िो्प्रत््
येक्बवर्प्रवेश्के्िमय्उिकी्पूरी्िविंच्की्िवएगी।्
5.5.8. इि् हॉल् में ् प्रवेश् केवल् प्रवधिकृि् अधिकवररयों् के् पहचवि् पत्र/जिलव् निववाचि्
अधिकवरी्द्ववरव्िवरी्प्रवधिकृि्पवि्को्टदखविे्पर्क्रकयव्िव्िकेगव।्
48
5.5.9. क्रकिी्भी्व््यजक्टि्को्हॉल्के्भीिर्िेल्फोि,्कैमरव्एविं् िविूिी्पेि्आटद्िटहि्
कोई्भी्इलेक्ट् िं
रॉनिक्उपकरण्ले ्िविे्की्अिुमनि्िहीिं्होगी।्इिी्प्रकवर,्क्रकिी्भी्व््यजक्टि्
िं ि्
को् कोई् भी् चीि् एफएलिी् हॉल् िे् बवहर् ले् िविे् की् अिुमनि् िहीिं् होगी।् इलेक्ट्रॉनिक्ट्
चीिों् यथव-िेल् फोि,् कैमरव् आटद् के्सलए् एक् ििंग्रहण् केंद्र् हॉल्के् बवहर्बिवयव् िवएगव।्
जजला ननवाटचन अधधकारी द्वारा नामननदे मशत ननवाटचन अधधकाररयों द्वारा प्रयोग क्रकए जाने
केमलएकेवलदोमोबाइलोंकीअनुमनतहोगीजजनकाउपयोगइसप्रयोजनाथट आयोगद्वारा
तैयार क्रकए गए मोबाइल एप्
प का उपयोग करके एफएलसी-ओके या एफएलसी ररजेक्ट
धचजह्नत करने के मलए क्रकया जाएगा। िुरक्षव् कवसमाक् एफएलिी् मविक् प्रचवलि् प्रक्रक्यव्
(एिओपी)्में ्उजल्लखखि्उपकरणों्के्सिववय,्इिंिीनियरों्द्ववरव्एफएलिी्हॉल्में ्कोई्अन््य्
उपकरण्ले्िविे्की्अिुमनि्िहीिं्दें गे।
केवल् िीईओ/िीईओ/आयोग् द्ववरव् अिुवीक्षण् के् सलए् ििंपूण्ा एफएलिी् प्रक्रक्यव् की् वेब-
कवजस्टिं ग् की् िवएगी।् वेब-कवजस्टिं ग् के् लवइि् फीि् कव् गहि् अिव
ु ीक्षण् िीईओ् एविं् िीईओ्
स््िर्पर्नियिंत्रण्कक्ष्में ् क्रकयव्िविव्चवटहए्िथव्भवरि्निववाचि्आयोग्को्ररपोटा ् प्रस््िि
ु ्
की्िविी्चवटहए।्
5.5.11. अधिकवररयों,् रवििैनिक् दलों् के् प्रनिनिधियों् आटद् िटहि् प्रत््येक् व््यजक्टि् के् प्रवेश्
एविं्निकविी्के्सलए्एक्लॉग्बक
ु ्रखव्िवएगी।्
5.5.12. एफएलिी्हॉल्हे ि्
ु िैिवि्िशस््त्र्पसु लि्बल्के्सलए्एक्पथ
ृ क्लॉग्बक
ु ्(अथवाि ु््
ड्यूटी्रोस््
टर)्भी्रखी्िवएगी्जििमें ्उिके्िवम,्पदिवम,्पवली्ड्यूटी,्प्रभवर्लेिे्एविं्िौंपिे्
आटद्को्दिा्क्रकयव्िवएगव।
5.6.1. एफएलिी्केवल्बीईएल्और्ईिीआईएल्के्प्रवधिकृि्इिंिीनियरों्द्ववरव्की्िवएगी।्
बीईएल्और्ईिीआईएल्अपिे् इिंिीनियरों्की्ित््यनिष््ठव,्दक्षिव्और्िक्षमिव्के्सलए्पूरी्
िरह्जिम््
मेदवर्होंगे।्
5.6.2. एफएलिी् करिे् के् सलए् बीईएल् एविं् ईिीआईएल् द्ववरव् िैिवि् क्रकए् गए् इिंिीनियरों्
की्िूची,्रवज््य्के्आबिंटि्हे िु्आयोग्द्ववरव्यवदृजछिकीकृि्की्िवएगी।्जिलव-ववर्आबिंटि,्
िीईओ्द्ववरव्क्रकयव्िवएगव्िथव्इिंिीनियरों्के्िेल्ििंबर्िटहि्यह्िच
ू ी्िीईओ्को्िूधचि्
की्िवएगी।्
5.6.3. त्तवनिमवािव्एफएलिी्कव्पयावक्ष
े ण्करिे् के्सलए्रवज््य्मुख््यवलयों्और्प्रत््येक्जिलव्
मुख््
यवलय्में ्वररष््
ठ्स््िर्के्इिंिीनियरों्को्िैिवि्करें गे।्
49
5.6.4. बीईएल/ईिीआईएल्4-5्जिलों्के्सलए्एक्प्रबिंिक्नियुक्ट्ि्करे गव्और्यह्प्रबिंिक्
दै निक्पयावक्ष
े ण्और्िमन््
वय्के्सलए्क्षेत्र्में ्रहें गे।्
5.6.5. बीईएल् और् ईिीआईएल् के् प्रवधिकृि् इिंिीनियरों/िकिीकी् स््टवफ् के् सिववय् क्रकिी्
इिंिीनियर,् िकिीसशयि् यव् अन््य् िकिीकी् स्टवफ् को् एफएलिी् हॉल् में ् प्रवेश् करिे् की्
अिुमनि्िहीिं्दी्िवएगी।्
5.6.6. ईवीएम् और् वीवीपीएटी् की् िफवई,् उन््हें् खोलिे् और् पैक् करिे् के् सलए् पयवा््ि्
अकुशल्कवसमाक्िैिवि्क्रकए्िवएिंगे।्कवसमाक्की्अपेक्षव्कव्आकलि्त्तवनिमवािवओिं्के्परवमशा्
िे्क्रकयव्िवएगव।्
5.7. एफएलसीकेदौरानक्रकयाजानेवालाकायट:
एफएलसीकेसमय,ननम्
नमलखखतकायटकलापक्रकएजाएंगे:
ईवीएम और वीवीपीएटी का दृश्य ननरीक्षण : ईवीएम् को् लविे् और् ले-िविे् ववले् बक्ट्िों,्
ईवीएम,् वीवीपीएटी,् किेजक्टटिं ग् केबल,् किेक्टट
् र,् लैचेि् आटद् कव् प्रत््यक्ष् निरीक्षण,् कोई्
ििंरचिवत््
मक् क्षनि् यव् ््लवजस्टक् पि
ु ों,् लैचेि,् जस्वच् आटद् के् िहीिं् टूटे ् होिे् को् िुनिजश्चि्
करिे्के्सलए्क्रकयव्िविव्है ।्
पूणट कायटशीलताकीजांच:
• किंरोल् यूनिट,् बैलटटिंग् यूनिट् में ् िभी् जस्वचों,् िोर् (फ्लैप)् िील् बिंद् करिे् की्
व््यवस््
थव,्एक्रक्सलक्स््क्ीि्आटद्पर्खरोंच्आटद्की्िविंच।्
50
एक्िे्अधिक्जिले्के्निसमत््ि्ववली्ईवीएम्के्ऐिे्डिस््पच
ै ्को्एक्िगह्एकबत्रि्
करें गे।्
िद्ममतदानकासंचालन:
• प्रत््
येक् ईवीएम् (बीय+
ू िीय)ू ् में ् प्रत्येक 16 कैं डििेट बटन के मलए 01 (एक) मत
िालकर्पररणवम्को्दे खिे् िथव्िद्म्मिदवि्के्आिंकड़े् को्हटविे् कव्कवया् क्रकयव्
िवएगव।्
• इिके् अनिररक्ट्
ि,् 5् प्रनिशि् ईवीएम् में् िद्म् मिदवि् अथवाि ु्् 1200् मिों् के् 1्
प्रनिशि् ईवीएम् में ,् 2् प्रनिशि् ईवीएम् में ् 1000् के् मिों् िथव् 500् मिों् के् 2्
प्रनिशि् ईवीएम् में ् िे् िद्म् मिदवि,् वीवीपीएटी् कव् प्रयोग् करके् क्रकयव् िवएगव।्
िद्म् ् मिदवि् के् बवद,् प्रत््येक् वीवीपीएटी् त्तप्रिंटर् की् त्तप्रिंटेि् मटु द्रि् मि् पधचायों् की्
गणिव,्िीयू् में ् इलेक्ट् िं
रॉनिक्पररणवम् िे् स््वििंत्र्होकर पररणवम्की्िुलिव्करिे् के्
सलए्की्िवएगी्िथव्त्तप्रिंटेि्मि्पधचायों्के्पररणवम्कव्समलवि्िीय्ू के्इलेक्ट्रवनिक्
पररणवम्िे्क्रकयव्िवएगव।्इि्समलवि्को्एफएलिी्में ् उपजस्थि्रवििैनिक्दलों्के्
प्रनिनिधियों्को्टदखवयव्िविव्चवटहए।्
• रवििैनिक्दलों्के्प्रनिनिधियों्को्िद्म्मिदवि्के्सलए्यवदृजछिक्रूप्िे् मशीिें्
लेिे् की्अिुमनि्दी्िवएगी।्रवििैनिक्दलों्के्प्रनिनिधियों्के्हस््िवक्षर्अनुबध
ं -7्
में ्रजिस््
टर्में ्सलए्िवएिंगे।्
• शेष्मशीिों्में ,्िद्म्मिदवि्के्दौरवि्िवले्गए्मिों्की्ििंख््यव्िे्रवििैनिक्दलों्
के्प्रनिनिधियों्को्ििंिुष््ट्होिव्चवटहए।
• रवििैनिक् दलों् के् प्रनिनिधि् यटद् चवहें ् िो् उन््हें् िद्म् मिदवि् स््वयिं् करिे् की्
अिम
ु नि्दी्िवएगी।््
• िद्म् मिदवि् स््वयिं् करिे् के् ििंकेि् के् रूप् में ् रवििैनिक् दलों् के् प्रनिनिधियों् के्
हस््िवक्षर्अनब
ु ध
ं -8्में्रजिस््टर्में ्सलए्िवएिंगे।्
• वीवीपीएटी् के् मवमले् में ,् प्रत्येक 16 कैं डििेट बटन के मलए 6 मतों् के् िवथ् िद्म्
मिदवि्क्रकयव्िवएगव।्उिके्बवद्पररणवम्दे खे् िवएिंगे् िथव्इलेक्टर िं
् ॉनिक्गणिव्और्
प्रत््
येक् वीवीपीएटी् के् सलए् वीवीपीएटी् की् त्तप्रिंटेि् कवगि् पधचायों् कव् समलवि् क्रकयव्
िवएगव।्
51
• त्तप्रिंट्आउट्ि्दे ख्लेि्े िथव्यह्िुनिजश््चि्करिे् क्रक्वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्और्
ईवीएम् की् इलेक्ट् िं
रॉनिक् गणिव/त्तप्रिंट् आउट् के् बीच्कोई् त्तवििंगनि् िहीिं् है ,् के्ििंकेि्
के्रूप्में ्रवििैनिक्दलों्के्प्रनिनिधियों्के्हस््िवक्षर्अनुबंध-9्में ्सलए्िवएिंगे।््
5.8. ईवीएमकीकंरोलयूननटकेप्
लाजस्टककैबबनेटकोवपंकपेपरसीलसेसीलबंदक्रकयाजाना:
5.8.1 यह् िनु िजश्चि् करिे् के् सलए् क्रक् ईवीएम् की् किंरोल् यनू िट् को् ईवीएम् की् प्रथम्
स््िरीय्िविंच्के्बवद्िहीिं्खोलव्िव्िकिव्है ,्किंरोल्यूनिट्को्एफएलिी्के्िमय्उपजस्थि्
रवििैनिक्दलों्के् प्रनिनिधियों् की् उपजस्थनि् में् िवसिक् सिक्ट्योररटी् प्रैि् द्ववरव् आपूनिा् की्
गई्'त्तपिंक्पेपर्िील'्िे् िीलबिंद्क्रकयव्िवएगव।्त्तपिंक्पेपर्िील्को्किंरोल्यूनिट्के्कैं डििेट्
िेट्िेक्ट्
शि्और्ररिल््
ट्िेक्ट्
शि्के्बीच्के्भवग्पर्धचपकवयव्िवएगव।्
5.8.2. एफएलिी् पयावेक्षक् यह् असभनिजश्चि् करें गे् क्रक् ईवीएम् (बीयू् और् िीयू)् िथव्
वीवीपीएटी् िमधु चि् रूप् िे् िविंच् कर् ली् िवए् िथव् मशीिों् पर् धचपकवए् िविे् ववले् ग्रीि्
एफएलिी-ओके्स््
टीकिा् पर्अपिे् हस््िवक्षर्करिे् िे् पहले् िभी्दृजष्टकोण्िे् एफएलिी-ओके्
हों।्इिके्अनिररक्ट्
ि,्उन््हें् एफएलिी-ओके्िीयू् को्िीलबिंद्करिे् के्सलए्त्तपिंक्पेपर्िील्
कव्प्रयोग्करिे्िे्पहले्एफएलिी्प्रक्रक्यव्िे्परू ी्िरह्ििंिष्ु ्ट्होिव्चवटहए।्
5.8.4. रवििैनिक्दलों्के्उपजस्थि्प्रनिनिधियों्को्किंरोल्यूनिट्पर्लगवई्गई्त्तपिंक्पेपर्
िील्की्क्म्ििंख््
यव्को्सलखिे्की्अिुमनि्दी्िविी्चवटहए।्
5.8.5. किंरोल्यूनिट्कव्त्तवसशष््
ट्आईिी्ििंबर्िथव्त्तपिंक्पेपर्िील्ििंबर्कव्स््पष््ट्रूप्िे्
उल््लख
े ् करके् किंरोल् यनू िट् पर् प्रयक्ट
ु ्ि् त्तपक
िं ् पेपर् िील् की् क्म् ििंख््यव् सलखिे् के् सलए्
अनुबंध-10्में ् रजिस््टर्कव्रख-रखवव्क्रकयव्िवएगव।्इि्रजिस््टर्पर्भी्रवििैनिक्दलों्के्
प्रनिनिधियों्के्हस््िवक्षर्सलए्िवएिंगे।्
5.8.6. इि्रजिस््
टर्की्फोटो्प्रनि्एफएलिी्पूरी्होिे् ही्िभी्रवष््रीय्और्रवज््य्स््िरीय्
मवन््
यिव्प्रव््ि्दलों्को्नि:शुल््
क्दी्िवएगी।्
5.9. एफएलसीकापयटवक्ष
े ण्:
5.9.1. एफएलिी,्जिलव्निववाचि्अधिकवरी्के्प्रत््यक्ष्एविं्गहि्पयावेक्षण्में्की्िवएगी।
52
5.9.2. िीईओ् एफएलिी् की् ििंपूण्ा प्रक्रक्यव् कव् पयावेक्षण् करिे् के् सलए् एक् अधिकवरी,् िो्
अपर/उप् जिलव् निववाचि् अधिकवरी् रैंक् िे् कमिर् ि् हों,् को् एफएलिी् पयावेक्षक्
नियुक्ट्
ि्करें गे।्यह्अधिकवरी्एफएलिी्की्ििंपूण्ा अवधि्के्दौरवि्एफएलिी्हॉल्में ्
उपजस्थि् रहें गे।् एफएलिी् पयावेक्षक् एफएलिी् आरिं भ् होिे् िे् पहले,् इि् बवरे ् में ् क्रक्
एफएलिी् के् सलए् िभी् इिंििवम् भवरि् निववाचि् आयोग् के् अिद
ु े शों् के् अिि
ु वर् कर्
सलए् गए् हैं,् जिलव् निववाचि् अधिकवरी् के् मवध््यम् िे् मुख््य् निववाचि् अधिकवरी् को्
अनुबंध-11्में ्प्रमवण-पत्र्प्रस््िुि्करें गे।्
5.9.4. वेबकवस््ट् कैमरे ् एफएलिी् हॉल् में ् ऐिी् रीनि्िे् रखे् िवएिंगे् क्रक् एफएलिी् की् प्रक्रक्यव्
को्वेबकवस््
ट्पर्परू ी्िरह्दे खव्िव्िकेगव।्
5.9.5. वेबकवस््ट्के्मवध््
यम्िे् यह्अिव
ु ीक्षण्करिे् के्सलए्क्रक्क्ट्यव्एफएलिी्अिद
ु े शों्एविं्
प्रक्रक्यवओिं् कव्पूरी्िरह्पवलि्क्रकयव्िव्रहव्है ,्मुख्य
् ्निववाचि्अधिकवरी्के्कवयवालय्
में ्नियिंत्रण्कक्ष्स््थवत्तपि्क्रकयव्िवएगव।
5.9.6. मुख््
य् निववाचि् अधिकवरी् िमय-िमय् पर् जिलों् में ् एफएलिी् प्रक्रक्यव् कव् औचक्
निरीक्षण् ििंचवसलि् करिे् के् सलए् टीमें ् िैिवि् करें गे।् िीईओ् द्ववरव् क्रकए् गए् ऐिे्
निरीक्षण्की्ररपोटा ्आयोग्को्प्रस््िुि्की्िवएगी।्
5.9.7. िभी् बीयू,् िीयू् और् वीवीपीएटी् की् एफएलिी् पूरी् करिे् िथव् ईटीएि् में ् एफएलिी-
जस्थनि् को् अद्यिि् करिे् के् बवद,् िीईओ् अनुबंध-12् में ् टदए् गए् फॉमेट् में ् िीईओ्
को्इि्बवरे ् में ् प्रमवण-पत्र्प्रस््िुि्करें गे् िथव्िीईओ्िभी्जिलों्के्सलए्एक्िमेक्रकि्
प्रमवण-पत्र्आयोग्को्प्रस््
ििु ्करें गे।्
5.10.1. प्रथम् स््िरीय् िविंच् (एफएलिी)् के् बवद् एफएलिी् ववले् स््रविंग् रूम् की् चौबीिों् घिंटे्
िुरक्षव्के्सलए्व््
यवपक्इिंििवम्क्रकए्िविे्चवटहए।्
5.10.2. एफएलिी् की् गई् ईवीएम/वीवीपीएटी् ववले् स््रविंग् रूम् की् िविों् टदि् चौबीिों् घिंटे्
(24X7)्िुरक्षव्के्सलए्रवज््य्पुसलि्के्िशस््
त्र्कवसमाकों्िथव्रवज््य्िशस््त्र्पसु लि्
कव्न््
यूििम्एक्िेक्ट्
शि्िैिवि्क्रकयव्िवएगव।््
5.10.4. स््रविंग् रूम्के् निकट् और्अिंदर् अजग्िशवमकों् एविं् फवयर् अलवमा् कव्पयवा््ि् इिंििवम्
होिव्चवटहए।्
53
5.10.5. िुरक्षव्कवसमाकों्द्ववरव्एक्लॉग्बुक्बिवए्रखव्िवएगव्जििमें ् स््
रविंग्रूम्के्निकट्
आिे् ववले् क्रकिी् भी् व््यजक्टि् के् आिे् की् िवरीख,् िमय,् अवधि,् प्रयोिि् और्
िवम(मों)्की्प्रत्तवजष्ट्की्िविी्चवटहए।्इिमें ् प्रेक्षकों्यव्जिलव्निववाचि्अधिकवररयों्
यव् एिपी् यव् रवििैनिक् दलों/अभ््यधथायों् यव् उिके् असभकिवाओिं् यव् क्रकिी् अन््य्
व््यजक्टि्द्ववरव्क्रकयव्गयव्दौरव्शवसमल्है ।््््््
5.12 प्रमशक्षणऔरजागरूकताप्रयोजनकेमलएईवीएमऔरवीवीपीएटीकोबाहरननकालाजाना
(i) ईवीएम् और् वीवीपीएटी् को,् प्रथम् यवदृजछिकीकरण् िे् पहले् िब् कभी् आवश््यक् हो,्
प्रसशक्षण्एविं् िवगरूकिव्प्रयोिि्के्सलए्बवहर्निकवलव्िव्िकिव्है ् िो्जिले् में ् मिदवि्
केंद्रों्की्कुल्ििंख््
यव्के्10% की्अधिकिम्िीमव्के्अध््यिीि्होगव।्
(iv) ऐिी्ईवीएम/वीवीपीएटी्की्िूची्रवष््रीय्और्रवज््य्स््िरीय्रवििैनिक्दलों्को्दी्िवएगी।्
इि् िूची् को् अिंनिम् रूप् टदए् िविे् ही् इिे् अभ््यधथायों/उिके् असभकिवाओिं् िे् िवझव् क्रकयव्
िविव्चवटहए।्
54
(v) िवगरूकिव/प्रसशक्षण् की् िमय-िवरणी् को् मवन््
यिव् प्रव््ि् रवष््रीय/रवज््य् स््िरीय् रवििैनिक्
दलों्के्िवथ्िवझव्क्रकयव्िवएगव।
ईवीएम और वीवीपीएटी के बारे में प्रदशटन एवं जागरूकता कायटक्रम हे तु मानक प्रचालन
प्रक्रक्रया
ईवीएम् और् वीवीपीएटी् के् बवरे ् में ् प्रदशाि् एविं् िवगरूकिव् कवयाक्म् के् सलए् निम््िसलखखि्
प्रोटोकॉल्कव्िख््
िी्िे्पवलि्क्रकयव्िवएगव।
• प्रदशाि् और् िवगरूकिव् असभयवि् के् सलए् केवल् “एफएलिी् ओके”् यूनिटों् कव् प्रयोग्
क्रकयव्िवएगव।्
• यह्िुनिजश्चि्क्रकयव्िवएगव्क्रक्बीयू्में ्केवल्िमी्मिपत्र्कव्प्रयोग्क्रकयव्िवए।्
• वीवीपीएटी्में ्िमी्प्रिीक्होंगे्िो्मिपत्र्के्प्रिीकों्िे्मेल्खविे्चवटहए।
• प्रदशाि/िवगरूकिव्के्दौरवि,्बैलट्यूनिट्एविं्वीवीपीएटी्को्एक्िवथ्रखव्िवएगव्िवक्रक्
मिदविव्वीवीपीएटी्में ्त्तप्रिंटेि्कवगि्पची्को्दे ख्िकें।्
• मिदविवओिं् को् वीवीपीएटी् के् िवथ् ईवीएम् कव् उपयोग् करिे् की् प्रक्रक्यव् के् बवरे ् में्
बिवयव्िविव्चवटहए्िथव्निववाचिों्में् ईवीएम्के्िवथ्वीवीपीएटी्के्प्रयोग्के्बवरे ् में्
भी्िविकवरी्दी्िविी्चवटहए।्
• प्रदशाि् प्रक्रक्यव् में ् दै निक् आिवर् पर् िभी् प्रनिभवधगयों् के् मिों् और् हस््िवक्षर् को् दिा्
करिे्के्सलए्एक्रजिस््टर्रखव्िविव्चवटहए।्
• प्रदशाि्के्अिंि्में ,्िीय् िं
ू के्इलेक्ट्रॉनिक्पररणवम्को्हटवयव्िविव्चवटहए्िथव्वीवीपीएटी्
पधचायों् को् वीवीपीएटी् ड्रॉप् बॉक्ट्ि् िे् निकवलव् िविव् चवटहए।् इिके् अनिररक्ट्ि,् यह्
िुनिजश्चि्क्रकयव्िविव्होगव्क्रक्अगले्टदवि्को्यही्प्रक्रक्यव्दोहरवयी्िवए।
(vii) प्रसशक्षण्एविं्िवगरूकिव्के्दौरवि्ििंभव्िोखखम्की्िूची्निम््िवि्है :
पररहायटगलनतयां
o 64्िमी्प्रिीकों्(िोटव्िटहि)्ववली्4-बीय्ू के्िवथ्िविंच्के्सलए्प्रयुक्ट्ि्1%्वीवीपीएटी्
में ् 16्अभ््यधथायों्(िोटव्िटहि)्के्िमी्प्रिीक्को्अपलोि्िहीिं् क्रकयव् िविव।्इिसलए,्
िवगरूकिव्प्रयोिि्के्सलए्प्रयोग्करिे् िे् पहले् यह्िुनिजश्चि्कर्लें् क्रक्वीवीपीएटी्
पधचायविं्िमी्मि्पत्रों्के्अिुिवर्त्तप्रिंट्हों।्
55
o िमी् प्रिीकों् के् प्रयोग् के् बवरे ् में् अनियसमििव।् इिसलए,् िवगरूकिव् प्रयोिि् के् सलए्
प्रयोग् करिे् िे् पहले् यह् िुनिजश्चि् कर् लें् क्रक् वीवीपीएटी् पधचायों् िमी् मि् पत्रों् के्
अिुिवर्त्तप्रिंट्हों।्
o एम3्ईवीएम्के्मवमले्में ,्एम3्वीवीपीएटी्को्ईवीएम्की्कमीशनििंग्के्िमय्किेक्टट
््
क्रकयव्िविव्चवटहए्अन््यथव्ईवीएम्बवद्के्चरण्में ्वीवीपीएटी्को्स््वीकवर्िहीिं् करे गी।्
इिसलए् िवगरूकिव् प्रयोिि् के् सलए् एम3् ईवीएम् में ् कैं डििेट् िेटटिंग् बैलट् यनू िट् एविं्
वीवीपीएटी्कव्उपयोग्करके्की्िविी्चवटहए।्
o वीवीपीएटी्को्एक्स््थवि्िे् दि
ू रे ् स््थवि्पर्ले् िविे् िमय्पेपर्रोल्को्लॉक्कर्दें ।्
अन््यथव,्वीवीपीएटी्एरर्मोि्में ्िव्िकिव्है ।्
o िवगरूकिव् कवयाक्म् के् िमय् टदि् की् िेि् रोशिी् में ् यव् है लोिि् लैम््प् के् िीचे्
वीवीपीएटी् को् जस्वच् ऑि् िहीिं् करें ् क्ट्योंक्रक् वीवीपीएटी् एरर् मोि् में ् िव् िकिव् है ।्
इिसलए् यह् िुनिजश्चि् करें ् क्रक् ईवीएम् और् वीवीपीएटी् के् बवरे ् में ् िवगरूकिव्
िवयवदवर/बिंद्क्षेत्र्में ्क्रकयव्िवएगव।्
o वीवीपीएटी्को्बवर-बवर्जस्वच्ऑि्एविं्ऑफ्िहीिं्करें ्क्ट्योंक्रक्इििे्बैटरी्और्पेपर्रोल्
कव्क्षरण्होगव।्
o ईवीएम/वीवीपीएटी्को्किेक्ट्
ट्यव्डिस््
किेक्टट
् ्करिे् िमय्िीयू् को्जस्वच्ऑफ्करें ् िथव्
डिस््
किेक्टट
् ्करिे्के्सलए्केबल्में ्िहीिं्खीचें ।्
o ईवीएम् एविं् वीवीपीएटी् के् िवगरूकिव् के् बवरे ् में ् मविक् प्रचवलि् प्रक्रक्यव् कव् अिप
ु वलि्
िहीिं्क्रकयव्िविव।्
(viii) ऐिी् ईवीएम् एविं् वीवीपीएटी् पर् पीले् रिं ग् कव् जस््टकर् धचपकवयव् िवएगव् जिि् पर्
''प्रसशक्षण/िवगरूकिव''्सलखव्होगव।्
(ix) उपयुक्ट
ा ् ि्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्को्िमधु चि्िुरक्षव्एविं् िबल्लॉक्सिस््टम्के्िवथ,्िैिव्
एफएलिी-ओके् ईवीएम् और् वीवीपीएटी् ववले् स््रविंग् रूम् के् सलए् की् िविी् है ,् पथ
ृ क्
नििवाररि् भिंिवर् गह
ृ ् में ् रखव् िवएगव् िो् उप् मिंिल् मुख््यवलय् िे् िीचे् कव् भिंिवर् गह
ृ ् िहीिं्
होगव।्चवबबयविं् जिलव्निववाचि्अधिकवरी्द्ववरव्िवमनिदे सशि्दो्पथ
ृ क्अधिकवररयों्के्पवि्
रखी्िवएिंगी्िथव्वे्अधिकवरी्िहिीलदवर/कवयाकवरी्मजिस््रेट्के्रैंक्िे्कमिर्िहीिं्होंगे।्
(xi) ऐिी् ईवीएम् और् वीवीपीएटी् केवल् ििंबिंधिि् जिलव् निववाचि् अधिकवरी् द्ववरव् िैिवि् क्रकए्
गए्प्रवधिकृि्अधिकवररयों्को्टदए्िवएिंगे।्
56
(xiii) यह्िुनिजश्चि्क्रकयव्िवएगव्क्रक्प्रसशक्षण्एविं् िवगरूकिव्कवयाक्म्के्ििंपन््
ि्होिे् के्बवद,्
इि् ईवीएम् एविं् वीवीपीएटी् को् केवल् िुरक्षक्षि् िरकवरी् कवयवालय/िरकवरी् भवि् में ् रखव्
िवएगव।्यटद्ऐिे् िुरक्षक्षि्िरकवरी्कवयवालय/िरकवरी्भवि्उपलब््ि्िहीिं् हैं् िो्इि्ईवीएम्
एविं् वीवीपीएटी्को् िमधु चि् िुरक्षव्के् अिंिगाि् निकटिम् ब््लॉक/िहिील् मुख््यवलय् में ् रखव्
िवएगव।् यटद् िरु क्षव् कव् कोई् इिंििवम् िहीिं् हो् िो् िीईओ् इि् ईवीएम् और् वीवीपीएटी् के्
सलए्पयवा््ि्िुरक्षव्प्रदवि्करें गे।
(xiv) िमुधचि्लॉग्बक
ु ्रखव्िवएगव।्
(xvi) आवश््
यकिव् पड़िे् पर् प्रसशक्षण् ईवीएम/वीवीपीएटी् में ् प्रसशक्षण् एविं् िवगरूकिव्
ईवीएम/वीवीपीएटी्को्शवसमल्क्रकयव्िव्िकिव्है ।्
(xvii) प्रसशक्षण्और्िवगरूकिव्दोिों्ववली्ईवीएम/वीवीपीएटी्को्आवश््यकिव्पड़िे्पर्रवििैनिक्
दलों/निववाचि् लड़् रहे ् अभ््यधथायों/उिके् असभकिवाओिं् की् उपजस्थनि् में् एफएलिी,्
यवदृजछिकीकरण्एविं् कैं डििेट्िेटटिंग्की्प्रक्रक्यव्कव्पवलि्करिे् के्बवद्ही्मिदवि्टदवि्
के्सलए्ररिवा्में ्शवसमल्क्रकयव्िवएगव।्
टटप्पणी : उपयक्ट
ुा ् ि् प्रयोिि् के् सलए् बवहर् निकवली्गई् एफएलिी् ओके् ईवीएम् एविं् वीवीपीएटी् को्
ईटीएि् में ् भी् 'प्रसशक्षण् एविं् िवगरूकिव''् के् रूप् में ् धचजह्िि् क्रकयव् िवएगव् िवक्रक् इि् ईवीएम् और्
वीवीपीएटी्कव्प्रयोग्यवदृजछिकीकरण्के्सलए्ि्क्रकयव्िवए।््
5.13 ईवीएमऔरवीवीपीएटीकेप्रमशक्षण(प्रदशटनऔरजागरूकताकायटक्रमसटहत)केमलएमानक
प्रचालनप्रक्रक्रया(एसओपी)
57
➢ उपयुक्ट
ा ् ि्प्रयोिि्के्सलए्प्रयुक्ट्
ि्ईवीएम्यव/और्वीवीपीएटी्की्िविंच/परीक्षण,्प्रथम्स््िरीय्
िविंच् (एफएलिी)् के् दौरवि,् यथवजस्थनि,् मैििा् भवरि् इलेक्ट्रॉनिक्ट्ि्सलसमटे ि् (बीईएल)् िथव्
मैििा्इलेक्ट् िं ि्कॉरपोरे शि्सलसमटे ि्के्प्रवधिकृि्इिंिीनियर्(रों)्द्ववरव्की्िवएगी।्््
रॉनिक्ट्
➢ केवल्'एफएलिी्ओके'्यनू िटों्कव्प्रयोग्प्रसशक्षण,्प्रदशाि्और्िवगरूकिव्असभयवि्के्सलए्
क्रकयव्िवएगव।
➢ बीईएल् और् ईिीआईएल् के् इिंिीनियर् यह् िुनिजश्चि् करें ग्े क्रक् ईवीएम् और् वीवीपीएटी् में्
त्तपिले्निववाचि्कव्भी्कोई्आिंकड़व्(बैलट्यूनिट्के्मवमले्के्मिपत्र्िटहि)्िहीिं्हो।्
➢ इिंिीनियर्मिपत्र्(त्रों)्एविं्वीवीपीएटी्के्सलए्केवल्निम््िसलखखि्िमी्प्रिीकों्कव्ही्प्रयोग्
करें गे्:
2 बीबीबी Β
3 सीसीसी Γ
- - - - -
- - - - -
➢ बीईएल/ईिीआईएल्यह्िुनिजश्चि्करे गव्क्रक्ईवीएम्यव/और्वीवीपीएटी्के्प्रसशक्षण,्प्रदशाि,्
िवगरूकिव्असभयवि्के्सलए्िैिवि्क्रकए्गए्इिंिीनियर्िमी्िवटव्कव्आिुक्समक्त्तप्रिंट्लेि्े
के् सलए् प्रिीक् लोि् करिे् और् िमूिव् मि् पत्रों् एविं् त्तप्रिंटर् की् िैयवरी् करिे् हेिु् आवश््यक्
उपकरण/जिग्िवथ्में ्ले्िवएिं।्
5.14. मास्
टरप्रमशक्षकों,मतदानकाममटकों,मतगणनाकाममटकोंऔरभंिारणकाममटकोंकाप्रमशक्षण:
• प्रत््येक्अधिकवरी्को्वीवीपीएटी्प्रणवली्के्िवथ्ईवीएम्को्प्रचवसलि्करिे् िथव्वीवीपीएटी्
कव्उपयोग्करके्मि्को्दिा्करिे्की्प्रक्रक्यव्को्िमझिे्कव्अविर्समलिव्चवटहए।्
58
• वीवीपीएटी्प्रणवली्िे्त्तप्रिंट्हुई्कवगि्पधचायों्की्गणिव्करिे्और्वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्
की्गणिव्कव्समलवि्किंरोल्यूनिट्की्गणिव्िे् करिे् के्बवरे ् में ् अलग्िे् प्रसशक्षण्टदयव्
िविव्चवटहए।्
• वीवीपीएटी् ब्रोशर् की् प्रनि् (अनुबंध-13)् प्रसशक्षण् के् दौरवि् िभी् अधिकवररयों् को् दी् िविी्
चवटहए्एविं्मिदवि्टदवि्को्मिदवि्केंद्र्पर्उपलब््
ि्करवई्िविी्चवटहए।्
5.15. वीवीपीएटीप्रदशटन
• जिलव्निववाचि्अधिकवररयों्द्ववरव्रवििैनिक्दलों,्ररटनििंग्आक्रफिरों्एविं् निववाचकों्के्सलए्
िमुधचि्अवस््
थविों्पर्वीवीपीएटी्प्रणवली्कव्एक्प्रदशाि्आयोजिि्क्रकयव्िविव्चवटहए।्
• इिके् अनिररक्ट्
ि,् ररटनििंग् ऑक्रफिर् (आरओ)् निववाचि-क्षेत्र् में् उपयक्ट
ु ्ि् अवस््थविों् पर्
अभ््यधथायों्एविं्निववाचकों्के्सलए्वीवीपीएटी्प्रणवली्के्प्रदशाि्कव्इिंििवम्करें गे।
• िीईओ् और् आरओ् को् त्तप्रिंट् मीडियव् एविं् स््थविीय् केबल् िेटवका् आटद् पर् वीवीपीएटी् ववली्
ईवीएम्के्उपयोग्के्बवरे ् में ् िवगरूकिव्हे िु् कवयाक्म्आयोजिि्करिव्चवटहए।्इि्प्रयोिि्
के् सलए् वीवीपीएटी् ववली्ईवीएम् कव् उपयोग् करके्अपिव् मि् िवलिे् के् िरीके् के् बवरे ् में्
एक्लघु्क्रफल््
म्स््
थविीय्भवषवओिं्में ्बिवई्िवएगी।्
टटप्पणी: प्रमशक्षण,जागरूकताऔरप्रदशटनकेमलएकेवलिमीप्रतीकोंवालीएफएलसी-
ओकेईवीएमएवंवीवीपीएटीकाउपयोगक्रकयाजाएगा।
्
59
अध्याय–6
ईवीएमकाप्रथमयादृजछिकीकरण
6.1 प्रथमयादृजछिकीकरणकीप्रक्रक्रया–
त्तविवि् िभव् निववाचि् क्षेत्रों् (ए.िी.),् प्रसशक्षण् एविं् िवगरूकिव् कवयाक्मों् के् सलए् यवदृजछिक्
रूप् िे् दी् गई् ईवीएम् पर् बैलट् यनू िटों् (बीय)ू ् िथव् किंरोल् यनू िटों् (िीय)ू ् कव् प्रथम्
यवदृजछिकीकरण्क्रकयव्िवएगव।्एफएलिी्पूरव्होिे्के्बवद,्जिलव्निववाचि्अधिकवरी्ईवीएम्
के् प्रथम् यवदृजछिकीकरण् के् सलए् एक् अिुिूची् नियि् करें गे।् यह् अिुिूची् ऐिी् रीनि् िे्
नियि् की् िविी् चवटहए् क्रक् मिदवि् कवसमाकों् कव् प्रसशक्षण् आरिं भ् होिे् िे् पहले् ही् प्रथम्
यवदृजछिकीकरण् ् पूरव् हो् िवए।् प्रथम् यवदृजछिकीकरण् के् दौरवि् मवन््यिव् प्रव््
ि् रवििैनिक्
दलों्के्प्रनिनिधियों्की्उपजस््थनि्में ् त्तविवि्िभव्क्षेत्रों्के्सलए्िीयू् एविं् बीयू् नििवाररि्की्
िविी् हैं। यवदृजछिकीकरण्इि् प्रकवर् क्रकयव् िवएगव् क्रक् िीयू् और् बीयू् को् प्रत््येक् निववाचि्
क्षेत्र् के् सलए् अपेक्षक्षि् ररिवा् िटहि् मिदवि् टदवि् की् अपेक्षव् के् अिुरूप् िमह
ू बद्ि् करके्
उिकव्यवदृजछिक्रूप्िे्चयि्क्रकयव्िवए।्त्तविवि्िभव्निववाचि्क्षेत्र्निटदा ष्ट
् ्करिे् के्बवद््
अनिररक्टि् किंरोल् यनू िटों् और् बैलट् यनू िटों् को् प्रसशक्षण् और् िवगरूकिव् कवयाक्म् (मिदवि्
स््टवफ्के्प्रसशक्षण्और्मिदविव्िवगरूकिव्के्प्रयोिि्के्सलए)्के्प्रयोिि्हे िु् त्तविवििभव्
निववाचि् क्षेत्र-ववर् यवदृजछिक् रूप् िे् वगीकृि् और् त्तविररि् क्रकयव् िवएगव।् मिदवि् के् सलए्
त्तविवििभव्निववाचि्क्षेत्र्के्सलए्नििवाररि्किंरोल्यूनिटों्और्बैलट्यूनिटों्पर्हरे ् रिं ग्कव्
जस्टकर्लगवयव्िवएगव।्प्रसशक्षण्और्िवगरूकिव्ििंबि
िं ी्कवयाक्मों्के्सलए्नििवाररि्किंरोल्
यनू िटों् और् बैलट् यनू िटों् पर् पीले् रिं ग् कव् जस्टकर् लगवयव् िवएगव।् जस्टकर् पर् रवज्य/ििंघ्
रवज््य् क्षेत्र् के् िवम् और्त्तविवि् िभव्निववाचि्क्षेत्र्की् ििंख्यव् और् िवम्कव्स्पष्ट्रूप् िे्
उल्लेख्होगव।्प्रसशक्षण्और्िवगरूकिव्के्सलए्नििवाररि्किंरोल्यूनिटों्और्बैलट्यूनिटों्के्
जस्टकर् पर् “प्रसशक्षण/िवगरूकिव”् सलखव् िवएगव।् मिदवि् के् सलए् नििवाररि् किंरोल् यूनिटों्
और् बैलट् यूनिटों् के् जस्टकरों् पर् “निववाचि”् सलखव् िवएगव।् यवदृजछिकीकरण् के् दौरवि्
त्तवद्यमवि् पहचवि् िहीिं् दी् िवएगी।् यवदृजछिकीकरण् के् पश्चवि ु्् किंरोल् यनू िटों् ् और् बैलट्
यनू िटों्पर्ई.वी.एम.्रै क्रकिं ग्िॉफ्टवेयर्में्“निववाचि”्यव्“प्रसशक्षण/िवगरूकिव”्सलखव्िवएगव।््
6.2 राजनैनतकदलोंकोयादृजछिकीकृतकंरोलयूननटोंऔरबैलटयूननटोंकीसूचीकासंप्रेषण
60
6.3 ररटननिंगऑक्रफसरद्वाराईवीएमकोननयंत्रणमें लेना
प्रथम्यवदृजछिकीकरण्के्पश््
चवि ु््निववाचि्क्षेत्र्के्ररटनििंग्आक्रफिर्अपिे् निववाचि्क्षेत्र्को्
यवदृजछिक्रूप्िे्आबिंटटि्किंरोल्यूनिटों/बैलट्यूनिटों्को्नियिंत्रण्में ्ले्लेंगें।्निववाचि्में ्प्रयोग्हे िु्
नििवाररि्किंरोल्यूनिट/बैलट्यूनिट्अलग-अलग्उधचि्िुरक्षव्में ् ररटनििंग्आक्रफिर्के्स््रविंग्रूम्में्
ले् िवई्िवएिंगी्और्िविों्टदि्चौबीिों्घिंटे् उिकी्िुरक्षव्की्िवएगी।्प्रसशक्षण्ई.वी.एम.,्प्रसशक्षण्
के्सलए्िुििंगि्अधिकवररयों्को्त्तविररि्की्िवएिंगी।्स््रविंग्रूम्को्िीलबिंद्करिे् िमय्रवििैनिक्
दलों्के्प्रनिनिधि्उपजस्थि्रह्िकिे्हैं्और्वे्लॉक्पर्अपिी्मोहर्लगव्िकिे्हैं।
6.4 सुरक्षाउपाय
चवि,ु् ्निववाचि्क्षेत्र्के्ररटनििंग्ऑक्रफिर्अपिे्
6.4.1ईवीएम्के्प्रथम्यवदृजछिकीकरण्के्पश््
निववाचि् क्षेत्र् को् यवदृजछिक् रूप् िे् आबिंटटि् िीय्ू और् बीय्ू को् नियिंत्रण् में ् लेंगे।्
निववाचि्में ्प्रयोग्हे िु्नििवाररि्किंरोल्यूनिटों/बैलट्यनू िट्अलग-अलग्उधचि्िरु क्षव्
में ् ररटनििंग्आक्रफिर्के्स््
रविंग्रूम्में ् ले् िवई्िवएिंगी्और्िविों्टदि्चौबीिो्घिंटे्
उिकी्िरु क्षव्की्िवएगी।्प्रसशक्षण्प्रयोिि्के्सलए्िि
ु िंगि्अधिकवररयों्को्त्तविररि्
की् िविे् ववली् प्रसशक्षण् ईवीएम् उिी् पररिर् के् भीिर् पथ
ृ क् स््रविंग् रूम् में ् रखी्
रविंग्रूम,्िहविं् निववाचि्के्सलए्प्रयोग्की्िविे् ववली्ईवीएम्रखी्िविी्
िवएिंगी।्स््
हैं,्को्िीलबिंद्करिे् के्िमय्रवििैनिक्दलों्के्प्रनिनिधि्उपजस्थि्रह्िकिे् हैं्
और्वे्लॉक्पर्अपिी्िील्भी्लगव्िकिे्हैं।्इि्प्रयोिि्के्सलए्मवन््
यिव्प्रव््ि्
रवष््रीय्और्रवज््
य्स््िरीय्रवििैनिक्दलों्को्अधग्रम्रूप्िे्सलखखि्में ्िूधचि्क्रकयव्
िविव्चवटहए।
6.4.2 स््रविंग् रूम् में ् केवल् एक्प्रवेश् द्ववर् और् िबल् लॉक् सिस््
टम् होिव् चवटहए।्उिकी्
एक्चवबी्ििंबिंधिि्त्तविवि्िभव्निववाचि्क्षेत्र्के्ररटनििंग्ऑक्रफिर्और्दि
ू री्चवबी्
िहवयक् ररटनििंग् ऑक्रफिर् के् पवि् होिी् चवटहए।् स््
रविंग् रूम् के् अन््य् प्रवेश् द्ववर्
(खखड़क्रकयों् िटहि)् को् इि् प्रकवर् िीलबिंद् क्रकयव् िविव् चवटहए् क्रक् कोई् भी् व््
यजक्टि्
स््रविंग्रूम्में्प्रवेश्ि्कर्पवए।
6.4.3 प्रथम् स््िरीय् िविंच् के् बवद् ईवीएम् ववले् स््रविंग् रूम् के् सलए् चौबीिों् घिंटे् िुरक्षव्
इिंििवम्क्रकए्िविे्चवटहए।
6.4.4्एफएलिी्के्बवद्ईवीएम्ववले् स््रविंग्रूम्के्प्रवेश्द्ववर्पर्चौबीिों्घिंटे् िीिीटीवी्
कवरे ि्होिव्चवटहए।
6.4.5्स््रविंग्रूम्के्निकट्और्उिके्अिंदर्अजग्िशवमकों्कव्पयवा्ि
् ्इिंिजवम्होिव्चवटहए।्
िुरक्षव्कवसमाकों्द्ववरव्एक्लॉग्बुक्बिवई्िवएगी्जििमें ् स््रविंग्रूम्के्निकट्आिे्
ववले्क्रकिी्भी्व््यजक्टि्के्आिे्की्िवरीख,्िमय,्अवधि,्प्रयोिि्और्िवम(मों)्की्
प्रत्तवजष्ट्की्िविी्चवटहए।्इिमें ् प्रेक्षकों्यव्जिलव्निववाचि्अधिकवररयों्यव्एिपी्यव्
रवििैनिक् दलों/अभ््यधथायों् यव् उिके् असभकिवाओिं् यव् क्रकिी् अन््य् व््यजक्टि् द्ववरव् की्
गयी्त्तवजिट्शवसमल्है ।््््््
टटप्पणी:उपयक्ट
ुा ् ि्प्रक्रक्यव/कवयात्तवधि्कव्पवलि्वीवीपीएटी्के्सलए्भी्क्रकयव्िवएगव।
61
अध्याय-7
ई.वी.एम.काद्ववतीययादृजछिकीकरण
7.1 द्ववतीययादृजछिकीकरण
ई.वी.एम.् कव् द्त्तविीय् यवदृजछिकीकरण,् मिदवि्के् सलए् ई.वी.एम.् को् िैयवर् क्रकए् िविे् िे्
पहले्कैं डििेट्िेटटिंग्द्ववरव्क्रकयव्िविव्होगव्क्टयोंक्रक्ई.वी.एम.्कव्एड्रेि्टै ग्ईवीएम्(कैं डििेट्
िेट)् िैयवर् करिे् िमय् िीलबिंद् क्रकयव् िविव् है ।् ई.वी.एम.् के् दि
ू रे ् यवदृजछिकीकरण् कव्
उद्दे श्य्मिदवि्केन्द्रों्को्यवदृजछिक्रूप्िे् ई.वी.एम.्आबिंटटि्करिव्है ।्ररटनििंग्आक्रफिर्
मिदवि् के् सलए् ई.वी.एम.् (कैं डििेट् िेट)् िैयवर् करिे् की् िवरीख् नियि् करें गे् और् िभी्
अभ्यधथायों् को् प्रक्रक्यव् के् दौरवि् उपजस्थि् रहिे् अथवव् अपिे् प्रनिनिधियों् को् भेििे् की्
िूचिव् दें गे।् यह् िवरीख् अभ्यधथािव् ववपि् लेिे् की् अिंनिम् िवरीख् िमव्ि् हो् िविे् िथव्
मिपत्रों् को् अिंनिम् रूप् टदए् िविे् के् पश्चवि ु्् यथवशीघ्र् नियि् की् िविी् चवटहए।् इि् टदि्
मिदवि् के् सलए् ई.वी.एम.् िैयवर् करिे् की् प्रक्रक्यव्प्रवरिं भ् करिे् िे् पूव्ा ई.वी.एम.् कव् दि
ू रव्
यवदृजछिकीकरण्क्रकयव्िविव्चवटहए्िथव्मिदवि्केंद्रों्को्यवदृजछिक्रूप्िे् िीयू् और्बीयू्
आबिंटटि् की् िविी् चवटहएिं।् दि
ू रे ् यवदृजछिकीकरण् के् पश्चवि ु्् उि् किंरोल् यनू िटों् और् बैलट्
यूनिटों,् िो् मिदवि् केन्द्रों् के् सलए् नििवाररि् की् गई् हैं,् के् ििंबिंि् में ् ई.वी.एम.् रै क्रकिं ग्
िवफ्टवेयर् में ् मिदवि् केन्द्र् ििंख्यव् धचजह्िि् की् िवएगी।् उि् बैलट् यनू िटों् और् किंरोल्
यूनिटों,्िो्मिदवि्केन्द्रों्के्सलए्नििवाररि्िहीिं् की्गई्हैं् परन्िु् िो्निववाचि्में ् उपयोग्
हे िु्रखी्गई्हैं,्पर्ई.वी.एम.्रै क्रकिं ग्िवफ्टवेयर्में ्“आरक्षक्षि”्धचजह्िि्क्रकयव्िवएगव।्किंरोल्
यनू िटों्और्बैलट्यनू िटों्के्सलए्नििवाररि्क्रकए्गए्मिदवि्केन्द्रों्की्ििंख्यव्िटहि्उिकी्
िूची्िभी्अभ्यधथायों्को्िौंपी्िवएगी।्इिी्प्रकवर्िे् आरक्षक्षि्रखी्गईं्किंरोल्यूनिटों्और्
बैलट्यूनिटों्की्िूची्भी्िभी्अभ्यधथायों्को्िौंपी्िविी्चवटहए्और्उिकी्सलखखि्पवविी्
ली्िविी्चवटहए।
7.2 अनतररक्
तबैलटयनू नटोंकाआबंटन
िहविं् एक् िे् अधिक् बैलट् यूनिट् कव् प्रयोग् क्रकयव् िव् रहव् है ,् वहविं् ररटनििंग् ऑक्रफिर् यह्
िुनिजश्चि्करें गे्क्रक्अनिररक्टि्बैलट्यूनिटें ्भी्मिदवि्केन्द्रों्को्यवदृजछिक्रूप्िे्आबिंटटि्
की्िवएिं।्इि्उद्दे श्य्के्सलए्दो्जस्थनियविं्हो्िकिी्हैं्-
7.2.1्पररदृश्य1:
62
7.2.2पररदृश्य2:
अनिररक्टि् बैलट् यूनिट् के् आिे् के् बवद् ई.वी.एम.् की् िैयवरी् की् िवए् और् दि
ू रे ् स्िर् कव्
यवदृजछिकीकरण्क्रकयव्िवए।्ऐिे् मवमले् में ् यवदृजछिकीकरण्इि्िरीके्िे् क्रकयव्िवएगव्क्रक्
मिदवि्केन्द्र्ििंख्यव्के्िवमिे् किंरोल्यनू िट्ििंख्यव्िबिे् पहले् टदखवई्पड़े् और्िब्बैलट्
यूनिट्ििं.1्और्बैलट्यनू िट्ििं.2्और्आगे्कव्क्म्िवरी्रहे ।
7.3 बैलटयूननटोंकीकासकेडिंग
टटप्पणी:उपयक्ट
ुा ् ि्प्रक्रक्यव/कवयात्तवधि्कव्पवलि्वीवीपीएटी्के्सलए्भी्क्रकयव्िवएगव।
********
63
अध्याय–8
ईवीएम(कैं डििेटसेट)औरवीवीपीएटीकोतैयारक्रकयाजाना
8.1 ईवीएम/वीवीपीएटीकोकबतैयारक्रकयाजानाहोताहै
निववाचिों् के् सलए् ईवीएम/वीवीपीएटी् को् िैयवर् क्रकए् िविे् कव् कवया् हमेशव् अभ््यधथायों् यव्
उिके्प्रनिनिधियों्की्उपजस्थनि्में ्क्रकयव्िवएगव।्ररटनििंग्ऑक्रफिर्ईवीएम/वीवीपीएटी्िैयवर्
करिे्के्सलए्एक्िमय्िवरणी्नििवाररि्करें गे।्अभ्यधथािव्ववपि्लेिे्की्अिंनिम्िवरीख्के्
पश्चवि् यथवशीघ्र् ई.वी.एम.् की् िैयवरी् आरिं भ् हो् िविी् चवटहए।् त्तविवि् िभव् निववाचि् के्
मवमले् में ् प्रत्येक् त्तविवि् िभव् निववाचि् क्षेत्र् के् सलए् िथव् ििंिदीय् निववाचि् के् मवमले् में्
प्रत्येक्त्तविवि्िभव्िेग््
मेंट्के्सलए्ई.वी.एम.्िैयवर्करिे् के्सलए्पयवा्ि्िमय्टदयव्िविव्
चवटहए।् यह् ध््
यवि् टदयव् िविव् चवटहए् क्रक् िए् अिद
ु े शों् के् अिीि् ईवीएम/वीवीपीएटी् िैयवर्
ा िी् ई.वी.एम., वी.वी.पी.ए.टी.् के् सलए् अपेक्षक्षि् िमय् िे््
करिे् के् सलए् अपेक्षक्षि् िमय् पूवव
पयवा्ि्रूप्िे्अधिक्होगव।्अि:,्िमय्िवरणी्ऐिी्रीनि्िे्नििवाररि्की्िविी्चवटहए्क्रक्
ई.वी.एम.् को् िैयवर् करिे् में ् िल््दबविी् ि् हो।् आदशा् रूप् में ् ररटनििंग् ऑक्रफिर् को् इि्
उद्दे श्य्के्सलए्प्रत्येक्त्तविवि्िभव्िेग््मेंट्के्सलए्3्िे्5्टदवि्के्बीच्की्अवधि्नियि्
करिी् चवटहए।् ििंिदीय् निववाचिों् के् मवमले् में् त्तविवि् िभव् िेग््मेंट् के् सलए् ई.वी.एम.् की्
िैयवरी्कव्पयावेक्षण्िहवयक्ररटनििंग्ऑक्रफिर्द्ववरव्क्रकयव्िविव्चवटहए।्िमय्िवरणी्ऐिी्
रीनि्िे् िैयवर्की्िविी्चवटहए्क्रक्िभी्त्तविवि्िभव्िेग््मेंट्के्सलए्ईवीएम/वीवीपीएटी्की्
िैयवरी् अलग-अलग् हॉलों् में ् हो् और् यह् प्रक्रक्यव् मिदवि् िे् पहले् कम-िे-कम् 8् िे् 10्
टदविों् में् पूरी् हो्िवए।् ईवीएम/वीवीपीएटी् को् िैयवर् करिे् ििंबिंिी् िमय् िवरणी् की् िच
ू िव्
अभ्यधथायों्को्सलखखि्में ् दी्िविी्चवटहए्और् ईवीएम/वीवीपीएटी्िैयवर्करिे् िमय् उििे्
स्वयिं् उपजस्थि् रहिे् अथवव् अपिे् प्रनिनिधियों् को् भेििे् कव् अिुरोि् क्रकयव् िविव् चवटहए।्
अभ््यधथायों् को् ईवीएम/वीवीपीएटी् की् िैयवरी् के्सलए्िमय् िवरणी्की् िूचिव् दे िे् हुए् भेि्े
िविे् ववले् सलखखि् आमिंत्रण् में ् यह् उल््लख
े ् क्रकयव् िवएगव् क्रक् उन््हें/उिके् प्रनिनिधियों् को्
ईवीएम/वीवीपीएटी्की्िैयवरी्की्निगरविी्के्सलए्उपजस्थि्रहिव्चवटहए्िथव्िद्म्मिदवि्
प्रक्रक्यव् में ् िक्रक्य् रूप् िे् भवग् लेिव् चवटहए।् ई.वी.एम.् और् वी.वी.पी.ए.टी.् को् िैयवर् करिे्
ववले् टदि् ररटनििंग् ऑक्रफिर् द्ववरव् अनुबध
ं -15् में् एक् रजिस््टर् बिवयव् िवएगव् जििमें ्
अभ््यधथायों् यव् उिके् प्रनिनिधियों् की् उपजस्थि् के् प्रमवण् के् रूप् में् उिके् हस््िवक्षर् सलए्
िवएिंगे।्
64
हॉल् में ् अन्य् इलेक्टरॉनिक् उपकरण् अथवव् इलेक्टरॉनिक् उपकरणों् के् पि
ु े् िहीिं् हैं।् हॉल् के्
प्रत्येक् प्रवेश् द्ववर् पर् पसु लि् बल् िैिवि् होगव।् हर् हॉल् में ् िोर-फ्रेम् ववलव् मेटल् डिटे क्टटर्
होगव।् हॉल् में ् प्रवेश् करिे् ववले् प्रत्येक् व्यजक्टि्की्प्रत्येक् बवर् आिे् पर् िविंच् की् िवएगी।््
प्रवधिकृि्अधिकवररयों्के्पहचवि्पत्र/जिलव्निववाचि्अधिकवरी्द्ववरव्िवरी्पवि्प्रस्िुि्करिे्
पर्ही्इि्हॉल्में ् प्रवेश्क्रकयव्िव्िकेगव।्क्रकिी्भी्व्यजक्टि्को्हॉल्के्अिंदर्िेल्फोि,्
कैमरव् और् खुक्रफयव् पेि् िटहि् कोई् भी् इलेक्टरॉनिक् उपकरण् ले् िविे् की् अिुमनि् िहीिं्
होगी।्इिी्प्रकवर्िे्क्रकिी्भी्व्यजक्टि्को्िैयवरी्हॉल्िे् कुि्भी्ले् िविे् की्अिुमनि्िहीिं्
होगी।
8.3 तैयारीकेमलएजनशजक्त
ई.वी.एम./वीवीपीएटीकीतैयारीसेकेवलबी.ई.एल.औरई.सी.आई.एल.केप्राधधकृतइंजीननयर
ही जुडे होंगे। बी.ई.एल. और ई.सी.आई.एल. अपने इंजीननयरों की सत्यननष्ठा, कायटकुशलता
और सक्षमता के मलए पूरी तरह से उत्तरदायी होंगे। क्रकसी जजले में ईवीएम/वीवीपीएटी की
तैयारीकेदौरानकायट करने केमलएबी.ई.एल.औरई.सी.आई.एल.द्वारातैनातइंजीननयरों
के पहचान पत्रों की संख्या सटहत उनकी सच
ू ी जजला ननवाटचन अधधकारी को बी.ई.एल. और
ई.सी.आई.एल.द्वारामलखखतरूपमें दीजाएगी।बी.ई.एल.औरई.सी.आई.एल.केप्राधधकृत
इंजीननयरों/तकनीकी स्टाफ को िोडकर क्रकसी भी इंजीननयर, तकनीकी अधधकारी या अन्य
तकनीकीस्टाफकोतैयारीहॉलमें प्रवेशकरने कीअनुमनतनहीं होगी।्त्तवनिमवािव्इिंिीनियरों्
के् कवया् पर् िमधु चि् निगरविी् रखिे् के् सलए् ईवीएम/वीवीपीएटी् की् िैयवरी् िे् ििंबिंधिि्
प्रोटोकॉल/िविंच् िूची् पहले् ही् िीईओ/आरओ् को् प्रदवि् करें गे।् प्राधधकृत वयजक्तयों को केवल
फोटोपहचानदस्तावेजोंकेप्रयोगद्वाराउधचतपहचानकेबादहीतैयारीवालेहॉलमें प्रवेश
करने की अनुमनत दी जाएगी। यह ध्यान टदया जाए क्रक प्रत्येक ईवीएम, जजसमें िद्म
मतदानकेदौरान1000मतिाले जाते हैं,केमलएएकपथ
ृ कटीमअपेक्षक्षतहोगीक्योंक्रक
1000मतिालनेकेमलएकम-से-कम4घंटेकासमयअपेक्षक्षतहोगा।
8.4 तैयारक्रकएजानेकेदौरानअनतररक्तकायट
ईवीएम् की् बैलटटिंग् यूनिटों् एविं् किंरोल् यूनिटों् को् िैयवर् करिे् के् दौरवि् क्रकए् िविे् ववले्
कवयों्के्बवरे ् में ् त्तवस््
ििृ ्अिुदेश,्ररटनििंग्ऑक्रफिर्ििंबिंिी्हैंिबुक्में ् टदए्गए्हैं।्इि्कवयों्
के्अनिररक्ट्ि,्निम््िसलखखि्अनिररक्ट्ि्कवया्निष््पवटदि्क्रकए्िवएिंगे: -
बीयू् के् बवहरी् आवरण् को् खोलव् िवएगव् िथव् बीयू् के् अिंदर् के् भवग् को,् ईवीएम्
िैयवर्करिे्के्िमय्अभ््यधथायों्एविं्उिके्प्रनिनिधियों्को्टदखवयव्िवएगव।्बीय्ू की्
िविंच्बीईएल्एविं्ईिीआईएल्के्इिंिीनियरों्द्ववरव्की्िवएगी्िो्अनब
ु ध
ं -16में्टदए्
गए् अिुिवर् प्रमवखणि् करें गे् क्रक् बीय्ू के् िभी् घटक् ववस््ित्तवक् हैं।् यटद् कोई् बीयू्
दोषपूण्ा पवई्िविी्है ् िो्इिे् अलग्रख्टदयव्िवएगव्और्मरम््मि्के्सलए्बीईएल्
और् ईिीआईएल् की् फैक्ट्टरी् में ् ववपि् भेिव् िव् िकिव् है ।् फील््ि् में ् कोई् मरम््मि्
िहीिं् की् िवएगी।् फील््ि् में् घटकों् को् बदलिव् बबलकुल् नित्तषद्ि् है ।् बीयू् की् िविंच्
65
ििंबिंिी्त्तवस््
ििृ ्अिुदेश्बीईएल्और्ईिीआईएल्द्ववरव्उिकी्अपिी-अपिी्मशीिों्के्
सलए्पथ
ृ क्रूप्िे्िवरी्क्रकए्िवएिंगे।्इि्अिुदेशों्में ्उि्उपकरणों्की्िच
ू ी्शवसमल्
होगी,्जिन््
हें्इिंिीनियरों्को्ईवीएम्िैयवर्करिे्ववले्हॉल्के्भीिर्ले्िविव्अपेक्षक्षि्
होगव।्िुरक्षव्कवसमाक्क्रकिी्अन््य्उपकरण्को्ईवीएम्िैयवर्क्रकए्िविे्ववले्हॉल्में्
िहीिं्ले्िविे्दें गे।
8.4.2् मिदवि् के् सलए् वीवीपीएटी् प्रणवली् को् निम््िसलखखि् रीनि् िे् िैयवर् क्रकयव् िवएगव्
िैिव्क्रक्निववाचिों्कव्ििंचवलि्नियम,्1961्के्नियम्49ख [4(ग) (i) – (iii)]्में ्उल््लेख्
क्रकयव्गयव्है :
पेपररोलकोलगाना पावरपैककोिालना
• वीवीपीएटी् में ् वीवीपीएटी् स््टेटि् डिस््््ल्े यनू िट् (वीएििीय)ू ् और् वीवीपीएटी् त्तप्रिंटर्
यूनिट् शवसमल् होिी् हैं।् वीवीपीएटी् यूनिट् िे् एक् िए् बैटरी् पववर् पैक् को् किेक्ट्ट्
क्रकयव् िवएगव् िथव् बैटरी् कम््पवटा मेंट् के् िोर् को् बिंद् कर् टदयव् िवएगव् क्रकिंिु् बैटरी्
कम््पवटा मेंट्को्िीलबिंद्क्रकयव्िविव्अपेक्षक्षि्िहीिं् है ् क्ट्योंक्रक्मिदवि्के्दौरवि्यटद्
वीएििीयू्पर्लो्बैटरी्स््टेटि्टदखिव्है ्िो्पववर्पैक्को्बदलव्िव्िकिव्है ।््
• त्तवनिमवािव् द्ववरव् प्रदवि् क्रकए् गए् वीवीपीएटी् ििंबिंिी् यूिर् मैिुअल् में ् उजल्लखखि्
प्रक्रक्यव्के्अिुिवर्त्तप्रिंटर्यनू िट्में ्एक्ियव्पेपर्रोल्लगवयव्िवएगव्(अनुबंध-17)्
• अभ््यधथायों्की्क्म्ििंख््
यव,्उिके्िवम्और्आबिंटटि्प्रिीकों्को्इिंिीनियरों्की्मदद्
िे् वीवीपीएटी्में ् लोि्क्रकयव्िवएगव।्बैलटटिंग्यनू िट्(बीय)ू ्में ् मिपत्र्िे् त्तप्रिंट्आउट्
की्िविंच्की्िवएगी।्
• उिके्बवद्प्रत््
येक्अभ््यथी्को्एक-एक्मि्िवलव्िवएगव्िवक्रक्यह्िविंच्हो्िके्क्रक्
वीवीपीएटी्कवगि्की्िही्पधचायविं्त्तप्रिंट्कर्रहव्है ।्
• उिके् बवद,् िीय्ू को् जस्वच् ऑफ् कर् दें ् िथव् थ्रेि् िील् एविं् एड्रेि् टै ग् कव् प्रयोग्
करके् पेपर् रोल् कम््पवटा मेंट् की् सिटकिी् (लैचेि)् को् िीलबिंद् कर् दें ।्
अभ््यधथायों/उिके्असभकिवाओिं् को्एड्रेि्टै ग्पर्दल्के्ििंक्षक्ष््ि्िवम्के्िवथ्अपिे्
हस््िवक्षर्करिे्की्अिुमनि्दी्िवएगी।््
8.4.3 िद्ममतदानकासंचालन:
ईवीएम् और् वीवीपीएटी् को् शुरू् करिे् के् दौरवि् यवदृजछिक् रूप् िे् चयनिि् 5्
प्रनिशि् ईवीएम् और् वीवीपीएटी् पर् 1000् मिों् कव् िद्म् मिदवि् क्रकयव् िवएगव।्
66
इलेक्ट्रॉनिक् पररणवम् कव् समलवि् कवगि् गणिव् के् िवथ् क्रकयव् िवएगव।्
अभ््यधथायों/उिके्प्रनिनिधियों्को्इि्प्रयोिि्के्सलए्यवदृजछिक्रूप्िे् मशीिे् लेिे्
िथव् प्रक्रक्यव् में ् भवग् लेि्े की् अिुमनि् दी् िवएगी।् अभ््यधथायों् के् प्रनिनिधियों् को्
स््वयिं् िद्म्मिदवि्करिे्की्अिुमनि्दी्िवएगी।्िद्म्मिदवि्करिे् के्ििंकेि्के्
रूप्में ् अनब
ु ंध-18्में ् एक्रजिस््टर्में ् अभ््यधथायों्के्प्रनिनिधियों्के्हस््िवक्षर्सलए्
िवएिंगे।् यह् िुनिजश्चि् क्रकयव् िवएगव् क्रक् एफएलिी् के् िमय् िीय्ू पर् लगवई् गई्
त्तपिंक्पेपर्िील्इि्प्रक्रक्यव्में ्क्रकिी्भी्रीनि्िे्क्षनिग्रस््ि्िहीिं्हुई्है ।्््््
8.4.4 वपंकपेपरसीलसेबीयूकेप्लाजस्टककैबबनेटकोसीलबंदक्रकयाजाना:
8.4.5 तैयारीकापयटवेक्षण:
िैयवरी् के् कवया् कव् पयावेक्षण् आरओ् द्ववरव् व््यजक्टिगि् रूप् िे् यव् इि् प्रयोििवथा्
आरओ् द्ववरव् िैिवि् क्रकए् गए् क्रकिी् एक् एआरओ् द्ववरव् क्रकयव् िवएगव।् ईवीएम्
िैयवर् करिे् की् प्रक्रक्यव् की् पूरी् वीडियोग्रॉफी् की् िविी् चवटहए।् त्तवनिमवािव,्
ईवीएम/वीवीपीएटी्की्िैयवरी्के्दौरवि्पयावेक्षण्िथव्िमन््वय्हे िु् रवज््य्एविं् जिलव्
स््िरों्पर्वररष््ठ्स््िरीय्इिंिीनियरों्को्भी्िैिवि्करें गे।््
आयोग्िे् त्तवटहि्क्रकयव्थव्क्रक्दृजष्ट्बवधिि्निववाचकों्को्मिवधिकवर्कव्प्रयोग्करिे्
में ् िहवयिव्करिे् के्सलए्अनिररक्ट्ि्इिंििवम्क्रकए्िवएिंगे।्आयोग्िे् निदे श्टदयव्है ्
क्रक्निम््
िसलखखि्अिुदेशों्कव्िख््िी्िे्पवलि्क्रकयव्िवएगव्:
67
(क)्एम2्ईवीएम्(वषा् 2006्के्बवद्ववले् मॉिल)्िथव्एम3्ईवीएम्(वषा् 2013्के्
बवद् ववले् मॉिल)में ् बैलटटिंग् यूनिटों् पर् िीले् बटि् (मिदवि् बटि)् के् दवयीिं् ओर्
ब्रेल्में ् अभ््यधथायों्की्क्म्ििंख््यव्उकेरी्गई्है ।्इिसलए्बैलटटिंग्यूनिटों्पर्िीले्
बटि्(मिदवि्बटि)्के्दवईं्ओर्ब्रेल्में ्कोई्जस्टकर्लगवयव्िविव्अपेक्षक्षि्िहीिं्
है ।
(ग)् यटद् िोटव् िटहि् निववाचि् लड़् रहे् अभ््यधथायों् की् ििंख््यव् 16् िे् अधिक् हो् और्
मिदवि्केंद्र्में् 01्िे् अधिक्बैलटटिंग्यनू िट्कव्प्रयोग्क्रकयव्िविव्है् िो्प्रत््येक्
बैलट् यूनिट् के् सलए् पथ
ृ क् िमी् मिपत्र् मुटद्रि् क्रकयव् िवएगव।् िमी् मिपत्र्
निम््
िसलखखि्रीनि्िे्िैयवर्क्रकयव्िवएगव्:्््््
(i) प्रत््
येक्िमी्मिपत्र्में् क्म्ििंख््यव्01्िे् 16्िक्होगी्अथवाि्यटद्निववाचि्
लड़्रहे ् अभ््यधथायों्की्ििंख्य
् व, ‘िोटव’्िटहि्19्है ् िो्प्रथम्िमी् मिपत्र्में्
अभ््यधथायों्की्क्म्ििंख््यव्01्िे् 16्क्मविंक्रकि्होगव्िैिव्प्रथम्बैलट्यूनिट्
के् मिपत्र् पर् उजल्लखखि् है ।् बैलट् यूनिट् 2् की् क्म् ििंख््यव् 17-19् पर्
निववाचि्लड़्रहे ् अभ््यधथायों्के्सलए,्क्म्ििंख््यव्को्पुि:्दि
ू रे ् िमी्मिपत्र्
पर्01्िे्आरिं भ्क्रकयव्िवएगव्[अथवाि ु््क्म्ििं.17्के्सलए्1,्क्म्ििंख््यव्18्
के्सलए्2्और्क्म्ििं.19्(िोटव)्के्सलए्3]।्इिी्प्रकवर,्िोटव्िटहि्32्
िे् अधिक् निववाचि् लड़् रहे ् अभ््यधथायों् के् मवमले् में ;् प्रथम् और् द्त्तविीय्
मिपत्रों्पर्क्म्ििंख््यव्01्िे् 16्िक्होगी्और्िि
ृ ीय्िमी्मिपत्र्पर्भी्
क्म् ििंख््
यव् पि
ु :् 01् िे् आरिं भ् होगी् और् आगे् उिी् प्रकवर् प्रत््येक् अभ््यथी्
शीट्पर्होगी्(अथवाि्प्रत््येक्िमी्मिपत्र्पर्क्म्ििंख््यव्केवल्01्िे्आरिं भ्
होगी)।्
68
(iii) इिी्भविंनि्'बैलट्यूनिट-01;्'बैलट्यूनिट-02'् िथव्आगे् इिी्प्रकवर्िे् ब्रेल्
जस्टकिा् मुटद्रि्क्रकये् िवएिंग्े िथव्बैलट्यूनिटों्के्उपर्मध््य्भवग्पर्ििंगि्
बैलट्यूनिट्पर्धचपकवए्िवएिंगे।्
(घ)् उपयक्ट
ुा ् ि् िमी् मिपत्रों् को् दे विवर् स््कूल् ऑफ् ब््लवइिंि/िेशिल् एिोसिएशि् यव्
दृजष्टहीि्व््यजक्टियों्के्सलए्इि्प्रयोििवथा् उपलब््ि्क्रकिी्अन््य्स्रोि्द्ववरव्ब्रेल्
िवइिेि् में ,् ििंबिंधिि् रवज््
य/ििंघ् रवज््य् क्षेत्र् के् मुख््य् निववाचि् अधिकवरी् के्
कवयवालय्के्एक्जिम््मेदवर्अधिकवरी्के्पयावेक्षण्में् मुटद्रि्क्रकयव्िवएगव्जििके्
सलए् रवज््य/ििंघ् रवज््य् क्षेत्र् के् मुख््य् निववाचि् अधिकवरी् दे विवर् स््कूल् फॉर्
ब््लवइिंि/िेशिल्एिोसिएशि्यव्इि्प्रयोििवथा् उपलब््
ि्क्रकिी्अन््य्स्रोि्के्िवथ्
ििंपका्रखेंगे।्िमी्मिपत्रों्में ्िबिे्ऊपर्िवमवन््य्सलत्तप्में ्निववाचि्क्षेत्र्कव्िवम्
सलखव्होगव।
(ङ)्प्रत््
येक्मिदवि्केंद्र्के्सलए्िैयवर्क्रकए्गए्ऐिे्प्रत््येक्मिपत्र्को्ििंबिंधिि्रवज््य्
के्टदव््यविंगिव्आयक्ट
ु ् ि्यव्उिके्प्रवधिकृि्प्रनिनिधि्िो्ब्रेल्िवििे्ववले्अधिकवरी्
होंगे, उिके्द्ववरव्प्रमवखणि्क्रकयव्िवएगव्।््
(च)् ििंबिंधिि् जिलव् निववाचि् अधिकवरी् और् ररटनििंग् ऑक्रफिर,् पीठविीि् अधिकवररयों्
िथव्मिदवि्अधिकवररयों्को्दृजष्ट्बवधिि्निववाचकों्के्सलए्उपलब््
ि्ित्तु विवओिं्
के्बवरे ्में ्बिविे्के्सलए्त्तवस््िि
ृ ्प्रसशक्षण्िथव्ब्रीक्रफिं ग्ित्र्आयोजिि्करें गे।्
(ि)्मुख््
य्निववाचि्अधिकवरी,्दृजष्टबवधिि्निववाचकों्के्सलए्क्रकए्िव्रहे ् इिंििवम्के्
बवरे ् में ् उन््हें् िविकवरी्दे ि्े के्सलए्िमवचवर-पत्रों्िथव्दरू दशाि्आटद्के्मवध््यम्
िे्इि्उपवयों्कव्व््यवपक्प्रचवर्करिे्की्भी्व््यवस््थव्करें गे।
(ि)् मिदवि् केंद्र् पर,् दृजष्टबवधिि् व््यजक्टियों् को् निववाचि् कव् ििंचवलि् नियम,् 1961्
के्नियम्49एि्में ् यथव्उपबिंधिि्शुरू्की्िव्रही्िई्िुत्तविव्के्अिुिवर्िवथी्
की्िुत्तविव्भी्प्रदवि्की्िवएगी।
(झ)् मिदवि् केंद्र् के् भीिर,् दृजष्टबवधिि् मिदविव् को् उिके् अिुरोि् पर् पीठविीि्
अधिकवरी् द्ववरव् ब्रेल् में ् िमी् मिपत्र् टदयव् िवएगव् यटद् वह् इिकी् िहवयिव् िे्
अपिव्मि्िवलिव्चवहिे/चवहिी्हैं।्उिके्द्ववरव्िमी् मिपत्र्की्त्तवषय-वस््ि्ु कव्
अध््
ययि् करिे् के् बवद् उन््हें् अपिव् मि् िवलिे् के् सलए् मिदवि् कम््पवटा मेंट् में्
िविे्की्अिुमनि्दी्िवएगी।्ऐिे्निववाचक्िमी्मिपत्र्को्पढ़िे्के्बवद्ईवीएम्
पर् लगे् अिंकीय् जस्टकर् पर् अपिी् पििंद् के् अभ््यथी् की् क्म् ििंख््यव् को् पढ़कर्
अपिव्मि्िवल्िकेंगे।्यटद्निववाचक्की्ऐिी्इछ्िव्हो्िो्िवथी्को्मिदविव्के्
िवथ् मिदवि् कम््पवटा मेंट् में ् िविे् की् अिुमनि् दी् िवएगी् िैिव् निववाचिों् कव्
ििंचवलि्नियम,्1961्के्नियम्49्एि्में ्उपबिंि्क्रकयव्गयव्है ।
69
(ट)् मिदवि् िमव््ि् होिे् के् बवद,् िमी् मिपत्र् को,् दृजष्टबवधिि् व््यजक्टियों् के् सलए्
‘’िमी्मिपत्र''्सलखे् गए्एक्पथ
ृ क्सलफवफे्(कवर)्में् िीलबिंद्क्रकयव्िवएगव्और्
अन््य्िविंत्तवधिक्प्ररूपों्के्िवथ्ररटनििंग्ऑक्रफिर्को्भेि्टदयव्िवएगव।
(ठ)् पीठविीि् अधिकवरी् निम््िसलखखि् प्रपत्र् में ् ऐिे् िभी् मिदविवओिं् (जिन््होंिे् ब्रेल्
मिपत्र्की्िुत्तविव्कव्लवभ्उठवयव्है )्कव्ररकविा् रखेंगे् और्इिे् ईवीएम्के्िवथ्
ररटनििंग् ऑक्रफिर् को् प्रस््
िुि् करें गे।् ररटनििंग् ऑक्रफिर् इि् ििंबिंि् में ् पीठविीि्
अधिकवररयों् द्ववरव् दी् गई् िभी् िूचिव् को् िमेक्रकि् करें गे् और् पररणवम् की्
घोषणव्के्बवद्उिे्मुख््य्निववाचि्अधिकवरी्के्मवध््यम्िे्आयोग्को्भेि्दें गे।््
त्तविवि्िभव/ििंिदीय्निववाचि्क्षेत्र्की्ििंख््यव्और्िवम्………………………………..
त्तविवि्िभव्िेग््
मेंट्की्ििंख््यव्और्िवम्………………………………………………………………..
(ििंिदीय्निववाचि्क्षेत्र्के्मवमले्में )
मिदवि्केंद्र्की्ििंख््
यव्और्िवम…………………………………………………………………………...
पीठविीि्अधिकवरी्कव्िवम…………………………………………………………………..……………...
क्.ििं. मिदवि् के् सलए् ऐिे् मिदविवओिं् ऐिे् मिदविवओिं् की् ऐिे्
आए् दृजष्टबवधिि् की् ििंख््यव, ्ििंख््यव, ् जिन््होंिे् मिदविवओिं्
मिदविवओिं् की् जिन््होंिे् ब्रेल् में् िमी् मिपत्र् कव् की् ििंख््यव,
ििंख््
यव् िमी् मिपत्र् कव् प्रयोग् िहीिं् क्रकयव् जिन््होंिे्
प्रयोग्क्रकयव् और्नियम्49्एि् दोिों्
के्उपबिंि्कव्प्रयोग् िुत्तविवओिं्
करके्मि्िवलव् कव् प्रयोग्
क्रकयव्
(पीठविीि्अधिकवरी्के्हस््
िवक्षर)
70
वीवीपीएटीकीकमीशननंगकेदौरानकागजकीपधचटयोंकीसहीवप्रंटटंगकीजांचकरनेसे
संबंधधतवीवीपीएटीपधचटयां
तारीख:………………….
1. रवज््य/ििंघ्रवज््य्क्षेत्र्कव्िवम:…………………………………………………
2. जिले्कव्िवम:……………………………………………………
3. निववाचि्कव्िवम:……………………………………………………
4. त्तविवि्िभव/ििंिदीय्निववाचि्क्षेत्र्की्ििंख््यव्एविं्िवम:……………………………………………
(ख)्इिके्अनिररक्ट्
ि,्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्की्कमीशनििंग्के्दौरवि्यवदृजछिक्रूप्
िे्चयनिि्5्प्रनिशि्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्में 1000्मिों्कव्िद्म्मिदवि्क्रकयव्
िवएगव।्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्की्कमीशनििंग्के्बवद्उक्ट्ि्िद्म्मिदवि्पधचायों्पर्
उिके्पीिे ् की्ओर्रबर्की्मुहर्लगवयी्िविी्चवटहए्जििमें ् ''िद्ममतदानजस्लप-
ईवीएम कमीशननंग''् सलखव् हो,् उिके् बवद् इि् िद्म् मिदवि् वीवीपीएटी् पधचायों् को्
मोटे हरे रं गकेमलफाफों्में ् रखव्िवएगव्िथव्ररटनििंग् ऑक्रफिर्की्िील्िे् िीलबिंद्
क्रकयव्िवएगव।्प्रत््
येक्सलफवफे्के्बवहर्की्ओर्निम््िसलखखि्त्तवटहि्क्रकयव्िवएगव्
ईवीएमऔरवीवीपीएटीकीकमीशननंगकेदौरानसंचामलतिद्ममतदानसेसंबधं धत
वीवीपीएटीपधचटयां
तारीख: ………………….
5.्रवज््य/ििंघ्रवज््य्क्षेत्र्कव्िवम:…………………………………………………
6.्जिले्कव्िवम:……………………………………………………
7.्निववाचि्कव्िवम:……………………………………………………
8.्त्तविवि्िभव/ििंिदीय्निववाचि्क्षेत्र्की्ििंख््यव्एविं्िवम:…………………………………
9.्निम््िसलखखि्की्त्तवसशष््
ट्आईिी्:्(क) बीय:ू ………………………
््््््््््््््््(ख) िीयू: ………………………
््््््््््््््््(ग) वीवीपीएटी: …………………
(ग) निववाचि् यवधचकव् अवधि् के् परू व् होिे् िक् इि् सलफवफों् को् ररकविा् के् सलए्
ईवीएम-भिंिवर्गह
ृ ्में ्रखव्िवएगव।्
8.4.8. वीवीपीएटी में प्रतीक लोि करने के मलए प्रतीक लोडिंग यूननट का प्रयोग : ईवीएम् और्
वीवीपीएटी्की्कमीशनििंग्पूरव्होिे् के्बवद,्बीईएल/ईिीआईएल्पयावेक्षक्िभी्एिएलयू् को्ििंबिंधिि्
जिलव् निववाचि् अधिकवरी् को् िौंप् दें गे।् जिलव् निववाचि् अधिकवरी् बीईएल/ईिीआईएल् पयावेक्षकों् िे्
प्रव््ि्एिएलय्
ू को्अपिी्िरु क्षक्षि्असभरक्षव्में् रखेंग्े िथव्इन््हें् मिदवि्के्बवद्अगले्टदवि्अथवाि्
मिदवि+1् टदवि् को् उिको् यव् बीईएल/ईिीआईएल् द्ववरव् प्रवधिकृि् इिंिीनियरों् को् िौंप् दें गे।् यह्
िुनिजश्चि् करिव् जिलव् निववाचि् अधिकवरी् कव् कत््
िाव््य् होगव् क्रक् बीईएल/ईिीआईएल् के् क्रकिी्
इिंिीनियर् यव् क्रकिी् अन््य् व््यजक्टि् को् फील््ि् में ् मिदवि् टदवि् को् एिएलय्ू ले् िविे् की् अिुमनि्
71
िहीिं् दी्िवए्और्यह्क्रक्िभी्एिएलयू् मिदवि्के्बवद्अगले् टदवि्को्बीईएल/ईिीआईएल्को्
िवरी् की् िवए् िवक्रक् वे् अगले् चरण् के् सलए् अगले् त्तविवि् िभव् निववाचि्क्षेत्र/िेंगमें ट् में ् भेिी्िव्
िकें।
उपयुक्ट
ा ्ि्प्रयोिि्के्सलए,्बीईएल्एविं् ईिीआईएल्प्रत््येक्त्तविवि्िभव्निववाचि्क्षेत्र/िेगमें ट्के्सलए्
टीम्को्आबिंटटि्एिएलयू्कव्ब््योरव्सलखखि्में ्ििंबिंधिि्जिलव्निववाचि्अधिकवरी्को्प्रदवि्करें गे।्
********
72
अध्याय– 9
9.3 अभ््यधथायों् को् िलवह् दी् िवए् क्रक् वे् त्तवसशष््ट् मिदवि् केंद्र् को् आबिंटटि् ईवीएम्
(िीयू/बीयू)/वीवीपीएटी्के्मशीि्ििंबर्को्उिके्द्ववरव्नियुक्ट्ि्मिदवि्असभकिवा/असभकिवाओिं्
के्िवथ्िवझव्करें ् िवक्रक्वे् मिदवि्टदवि्को्मिदवि्केंद्र्में् िद्म्मिदवि्के्प्रवरिं भ्होिे्
िे् पहले् अपिी् ििंिुजष्ट् के् सलए् ईवीएम/वीवीपीएटी् कव् निरीक्षण् करिे् की् जस्थनि् में ् हों।्
पीठविीि् अधिकवररयों् को् िलवह् दी् िवएगी् क्रक् वे् िद्म् मिदवि् के् प्रवरिं भ् होिे् िे् पहले्
मौिद
ू ् असभकिवाओ्िं को् मशीि् ििंबर् टदखवएिं।् यह् उल््लेख् करिव् प्रवििंधगक् है ् क्रक् त्तवद्यमवि्
अिुदेशों्के्अिुिवर,्पीठविीि्अधिकवरी्िे् अपेक्षक्षि्है ् क्रक्वह्मिदवि्केंद्र्में् प्रयुक्ट्ि्िीयू्
की्ििंख््
यव;्प्रयुक्ट्
ि्िीयू् की्क्म्ििंख््यव;्प्रयुक्ट्ि्बीयू/बीयू् की्धगििी्िथव्बीयू/बीयू् की्क्म्
ििंख््यव;् वीवीपीएटी् की् ििंख््
यव;् प्रयुक्ट्ि् वीवीपीएटी् की् क्म् ििंख््यव् कव् उल््लख
े ् पीठविीि्
अधिकवरी्की्िवयरी्में्करें ।्इि्अिुदेश्कव्निष््ठवपूवक
ा ्पवलि्क्रकयव्िवएगव।््
टटप्पणी : मतदान दल को सख्त अनुदेश टदया जाएगा क्रक वे क्रकसी भी पररजस्थनत में
रवानाहोने केसमय औरमतदानकेंद्रमें िद्ममतदानसे पहले वीवीपीएटीकीजांच
नहींकरें क्योंक्रकउन्
हेंजारीवीवीपीएटीकीपहलेहीजांचकरलीगईहै।
********
73
अध्याय– 10
मतदानऔरमतगणनाकेबादमतदानमें प्रयक्
ु तऔरमतदानमें अप्रयक्
ु तईवीएमएवंवीवीपीएटी
काभंिारणतथाईवीएमकेबारे में जोनल/सेक्ट
र/क्षेत्रअधधकाररयोंकेमलएअनद
ु े श
िोिल/िेक्ट्टर/एररयव् मजिस््
रेट् द्ववरव् ईवीएम् कव् िुरक्षक्षि् ििंचलि् िुनिजश्चि् करिे् के् सलए्
निम््िसलखखि् अिद
ु े शों् कव् पवलि् क्रकयव् िवएगव।् निम््
िसलखखि् श्ेणी् की् ईवीएम् मिदवि् टदवि् को्
मिदवि्दल्यव्िेक्ट्
टर/िोिल/जिलव्मजिस््रेट्के्िवथ्ले्िवई्िवएगी्:-
मिदवि्में ् प्रयुक्ट्
ि्ईवीएम्एविं् वीवीपीएटी्:्ऐिी्ईवीएम,्जििमें ् मिदवि्केंद्रों्में ् िवले् गए्
मिों्को्ररकविा् क्रकयव्िविव्है ् िथव्जिन््हें् िम््यक्प्रक्रक्यव्कव्पवलि्करिे् के्बवद्मिदवि्
के् अिंि् में ् बिंद् कर् टदयव् िविव् है ।् ऐिी् वीवीपीएटी,् जििकव् ववस््ित्तवक् मिदवि् के् दौरवि्
प्रयोग् क्रकयव् गयव् और् इिके् ड्रॉप् बॉक्ट्ि् (बैलट् कम््पवटा मेंट)् में् त्तप्रिंटेि् कवगि् पधचायविं् (मि्
पधचायविं)्होिी्हैं।्
मिदवि्में ्अप्रयक्ट
ु ् ि्दोषपण
ू ्ा ईवीएम्और्वीवीपीएटी्वे्हैं्िो्मिदवि्के्प्रवरिं भ्होिे्िे्पहले्
खरवब्हो्िविे्हैं्और्जिन््
हें्बदल्टदयव्िविव्है ।्
अप्रयक्ट
ु ् ि्ईवीएम्एविं् वीवीपीएटी्वे् हैं् िो्ररिवा् के्रूप्में ् िेक्ट्टर/िोिल/एररयव्मजिस््रेट्के्
पवि्होिे्हैं्और्जििकव्प्रयोग्ववस््ित्तवक्मिदवि्में ्िहीिं्होिव्है ।्
10.6 िोिल/िेक्ट्टर/एररयव्आक्रफिरों्को्मिदवि्टदवि्को्जिििी्बवर्ििंभव्हो,्उििी्बवर्अपिे्
अधिकवर्क्षेत्र्के्प्रत््
येक्मिदवि्केंद्र्में ् िविव्चवटहए्और्ईवीएम्के्कवयाकरण्और्अन््य्
चीिों्की्िविंच्करिी्चवटहए।्
74
10.7 श्ेणी ‘क’ की्ईवीएम्को्नििवाररि्प्रक्रक्यव्के्अिुिवर्स््रविंग्रूम्में ्रखव्िविव्है ।्
10.9 श्ेणी ‘ग’ की् ईवीएम् को् स््रविंग् रूम् िे् सभन््ि् एक् पथ
ृ क् रूम् में ् अलग् िे् रखव् िविव् है ।्
मिदवि्में् अप्रयुक्ट्
ि्दोषपण
ू ्ा ईवीएम्के्जस्टकर्को,्त्तवनिमवािव्द्ववरव्िकिीकी्मूल््यविंकि्के्
सलए,्ऐिी्श्ेणी्की्बैलटटिंग्यूनिटों्और्किंरोल्यूनिटों्को्ले्िविे्ववले्बक्ट्िों्पर्धचपकवयव्
िविव्चवटहए।्
10.12. क्रकिी् भी्पररजस्थनि् में ,्कोई् व््यजक्टि् िेक्ट्टर् ऑक्रफिर् की् असभरक्षव् में ् क्रकिी् भी् ईवीएम्
को,् चवहे ् वे् मिदवि् में ् प्रयुक्ट्
ि् ईवीएम् हों् यव् ररिवा् ईवीएम,् अपिे् घर् यव् क्रकिी् नििी्
स््थवि्पर्िहीिं्ले्िव्िकिे्हैं।्मिदवि्के्बवद्मिदवि्में ्प्रयुक्ट्ि्िभी्ईवीएम्और्िभी्
ररिवा् ईवीएम् हमेशव् िशस््
त्र् पुसलि् के् िुरक्षव् घेरे् में ् होंगी।् ररजवट ईवीएम को भी उसी
समयलौटाटदयाजानाचाटहएजबमतदानमें प्रयक्
ु त ईवीएमकोप्राजप्तकेंद्रमें लौटाया
जाता है ।् ररिवा् ईवीएम् को् मिदवि् में ् प्रयुक्ट्ि् ईवीएम् ववले् स््रविंग् रूम् में् िहीिं् रखव्
िवएगव।्यह्िनु िजश्चि्क्रकयव्िविव्चवटहए्क्रक्िभी्ररिवा् ईवीएम्को्भी्ररिवा् ईवीएम्
ववले् स््रविंग् रूम् में ् उिी् िमय् िमव् क्रकयव् िविव् है ् िब् मिदवि् में् प्रयुक्ट्ि् ईवीएम् को्
मिदवि्में ्प्रयुक्ट्
ि्ईवीएम्ववले्स््रविंग्रूम्में ्िमव्क्रकयव्िविव्है ।््््््््््
75
एविं् वीवीपीएटी् के् िुरक्षक्षि् भिंिवरण् और् िुरक्षव् के्सलए् निम््िसलखखि् कव् अिप
ु वलि् बबिव्
अपववद्के्िनु िजश्चि्क्रकयव्िवएगव:
(ख) ् मिदवि् दलों् यव् िोिल/िेक्ट्टर/एररयव् ऑक्रफिर/मजिस््रेट् को् प्रदवि् की् गई् िभी्
ईवीएम्और्वीवीपीएटी्हमेशव्िशस््त्र्पुसलि्के्िुरक्षव्घेरे्में ्रखी्िवएिंगी।््
(घ) श्ेणी् 'ग'् और् 'घ'् की् िभी् ईवीएम् एविं् वीवीपीएटी् (अथवाि् दोषपण
ू ्ा मिदवि् में ्
अप्रयक्ट
ु ् ि् और् अप्रयक्ट
ु ् ि् ररिवा)् को् मिदवि् के् बवद् उिी् िमय् लौटव् टदयव् िवएगव्
िब्श्ेणी्'क'्और्'ख'्की्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्(अथवाि्मिदवि्में ् प्रयक्ट
ु ्ि्और्
मिदवि्में ्प्रयुक्ट्
ि्दोषपण
ू )ा ््को्प्रवज्ि्केंद्र्में ्लौटवयव्िविव्है ।्
(ङ) ् ् श्ेणी् 'ग'् और् 'घ'् की् िभी् ईवीएम् और् वीवीपीएटी् (अथवाि् मिदवि् में ् अप्रयुक्टि
््
दोषपण
ू ्ा और्अप्रयक्ट
ु ् ि्ररिवा)्को्मिदवि्में ् प्रयक्ट
ु ्ि्ईवीएम्के्निसमत््ि्स््
रविंग्रूम्
में ्िहीिं्रखव्िवएगव।्उन््हें्श्ेणी्'ग'्एविं्'घ'्की्िभी्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्को्रखे्
िविे्ववले्दि
ू रे ्पूव्ा नििवाररि्पथ
ृ क्स््रविंग्रूम्में ्रखव्िवएगव।्यह्िुनिजश्चि्क्रकयव्
िविव्चवटहए्क्रक्श्ेणी्'ग'्और्'घ'्की्िभी्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्को्उिी्िमय्
श्ेणी् 'ग'् और् 'घ'् िी् की् िभी् ईवीएम् िथव् वीवीपीएटी् ववले् पूव्ा नििवाररि् पथ
ृ क्
स््रविंग् रूम् में् रखव् िवए् िब् श्ेणी् 'क'् और् 'ख'् की् िभी् ईवीएम् िथव् वीवीपीएटी्
(अथवाि् मिदवि् में ् प्रयक्ट
ु ्ि् और् मिदवि् में ् प्रयक्ट
ु ्ि्दोषपूण)ा ् को् श्ेणी् 'क'् और् 'ख'्
की् िभी् ईवीएम् िथव् वीवीपीएटी् ववले् स््रविंग् रूम् में् रखव् िविव् है ् जििकी् िच
ू िव्
अभ््यथी्को्दी्िविी्है ्िथव्िमुधचि्वीडियोग्रवफी्की्िविी्है ।्््््््
10.14. मतदानतथामतगणनाकेबादईवीएमऔरवीवीपीएटीकाभंिारण:श्ेणी्'क'्और्'ख'्की्
ईवीएम् और् वीवीपीएटी् (अथवाि ु्् मिदवि् में् प्रयुक्ट्ि् और् मिदवि् में ् प्रयक्ट
ु ्ि् दोषपण
ू )ा ् को्
नििवाररि्प्रक्रक्यव्के्अिुिवर्स््
रविंग्रूम्में ्रखव्िवएगव।्
श्रेणी 'ग' और 'घ' की ईवीएम और वीवीपीएटी् (अथवाि् मिदवि् में ् अप्रयुक्ट्ि् दोषपूण्ा और्
अप्रयक्ट
ु ् ि्ररिवा)्को्सभन््ि्कक्ष्में ् पथ
ृ क्रूप्िे् रखव्िवएगव्िो्त्तविवि्िभव्निववाचि्क्षेत्र्
के्स््रविंग्रूम्के्आिपवि्िहीिं् होगव।्श्ेणी्'ग'्और्'घ'्की्यूनिटों्को्क्रकिी्भी्पररजस्थनि्
में ् श्ेणी्'क'्और्'ख'्की्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्ववले् स््रविंग्रूम्में् िहीिं् रखव्िवएगव्िवक्रक्
यह्िुनिजश्चि्हो्िके्क्रक्अप्रयुक्ट्ि्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्निववाचि्यवधचकव्(ईपी)्अवधि्
के्िमव््ि्होिे् िक्मिदवि्में ् प्रयुक्ट्ि्ईवीएम/वीवीपीएटी्के्िवथ्अवरूद्ि्ि्रहे ् िथव्वे्
क्रकिी्अन््य्प्रयोिि्के्सलए्उपलब््ि्रहे ।्इि्पथ
ृ क्कक्ष्के्सलए्भी्न््यूििम्½्िेक्ट्शि्
76
की् िुरक्षव् प्रदवि् की् िवएगी।् श्ेणी् 'ग'् और् 'घ'् की् ईवीएम् और् वीवीपीएटी्के् भिंिवरण् के्
सलए् पथ
ृ क् कक्ष् को् िमय् रहिे् धचजह्िि् िथव् नििवाररि् क्रकयव् िवएगव् और् अभ््यधथायों् को्
िूधचि्क्रकयव्िवएगव।
मिगणिव्पूरी्होिे् के्बवद,्श्ेणी्'क'्और्'ख'्की्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्को्पुि:्िम््यक्
प्रक्रक्यव्कव्पवलि्करके्स््
रविंग्रूम्में ् रखव्िवएगव;्िथवत्तप,्यह्िुनिजश्चि्क्रकयव्िवएगव्क्रक्
निववाचि्यवधचकव्अवधि्िमव््ि्होिे्िक्2्यव्2्िे्अधिक्त्तविवि्िभव्निववाचि्क्षेत्रों्की्
ईवीएम्और्वीवीपीएटी्को,्उिी्स््
रविंग्रूम्में्िहीिं्रखव्िवए।्
10.15. ररिवा्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्को्रखिे्के्सलए्मविक्प्रचवलि्प्रक्रक्यव
(क) िहविं् िक् ििंभव् हो,् ररिवा् ईवीएम् िथव् वीवीपीएटी् मिदवि् टदवि् को् िेक्टट
् र्
ऑक्रफिर/िोिल्मजिस््रेट्को्प्रदवि्क्रकए्िवएिंगे।्
(ख) यटद् ररिवा् ईवीएम् और् वीवीपीएटी् मिदवि् टदवि् िे् पहले् िेक्ट्टर् आक्रफिरों/िोिल्
मजिस््
रेट् को् प्रदवि्क्रकए्िविे् हैं् िो् ररिवा् ईवीएम्और् वीवीपीएटी्को् िमुधचि् िुरक्षव्के्
िवथ्िरकवरी्भवि्में ्रखव्िवएगव।्िरकवरी्भवि्उपलब््ि्िहीिं्होिे्पर्ररिवा्ईवीएम्और्
वीवीपीएटी्को्केवल्ििंबिंधिि्मुख््य्निववाचि्अधिकवरी्के्सलखखि्अिुमोदि्िे् अिविवरण्
पररजस्थनि्में ्पसु लि्स््
टेशि्में ्रखव्िव्िकिव्है ।्््
टटप्पणी:ईवीएम/वीवीपीएटीभंिारगह
ृ /स्रांगरूममें ननवाटचनसंबंधीअन्यसामग्रीनहीं रखे जाने के
संबंधमें ।
प्रसशक्षण/िवगरूकिव्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्िटहि्अप्रयुक्ट्ि्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्िथव्ववस््ित्तवक्
मिदवि् आरिं भ् होिे् िे् पहले् बदली् गई् ईवीएम् और् वीवीपीएटी् िथव् निववाचि् िे् ििंबिंधिि् अन््य्
त्तवत्तवि्िवमग्री्को्उि्स््रविंग्रूम्में ् िहीिं् रखव्िविव्चवटहए्िहविं् मिदवि्में ् प्रयुक्ट्ि्ईवीएम्िथव्
वीवीपीएटी्को्मिदवि्और्मिगणिव्के्बवद्रखव्िविव्है ।्््
77
अध्याय – 11
मतदानकेंद्रोंमें प्रयोगक्रकएजानेवालेमतदानकम्पाटट मेंट
मिदवि्के्िमय्मि्की्गोपिीयिव्और्मिदवि्कम्पवटा मेंट्के्प्रयोग्के्बवरे ्में ् एकरूपिव्
बिवए्रखिे्के्सलए,्मिदवि्केंद्रों्में् मिदवि्कम्पवटामेंट्के्प्रयोग्के्बवरे ् में ्निम््िसलखखि्अिुदेशों्
कव्िख््िी्िे्अिुपवलि्क्रकयव्िवएगव्-्
• मिदवि् कम्पवटा मेंट्स््टील्ग्रे् रिं ग् के् केवल् लहररयवदवर् (कोरूगेटेि))्््लवजस्टक्शीट् (फ्लेक्ट्ि्
बोिा),्िो्अपवरदशी्एविं्दोबवरव्प्रयोग्क्रकए्िविे्योग््
य्हों,्िे्बिव्होगव।्मिदवि्कम्पवटा मेंट्
बिविे् के् सलए् प्रयोग् क्रकए् िविे् के् सलए् लहररयवदवर् (कोरूगेटेि)् फ्लेक्ट्ि् बोिा् की् मोटवई्
न््यूििम्3्सममी्होिी्चवटहए।
• मिदवि् कम्पवटा मेंट् िीि् मोड़ों् में ् होगव,् प्रत््येक् मोड़् कव् आयवम् 24"X24”X30" (लिंबवई X
चौड़वई X ऊिंचवई) होगव। बढ़वई्गई्30” की्ऊिंचवई्अनिववया्है ।्
• मिदवि् कम्पवटा मेंट् के् िभी् िीिों् क्रकिवरे ् अनुबंध – 20् में ् यथव् उजल्लखखि् त्तप्रिंटेि् होिे्
चवटहए।
• टे बल,् जििपर् मिदवि् कम्पवटा मेंट् को् रखव् िविव् है ,् की् ऊिंचवई् 30” होिी् चवटहए् िैिव्
अनुबंध-20में ्टदखवयव्गयव्है ।्
• यटद्मिदवि्के्सलए्एक्िे् अधिक् बीयू् कव्प्रयोग्क्रकयव्िविव्है ् िो्मिदवि्कम्पवटा मेंट्
की्चौड़वई्प्रत््
येक्अनिररक्ट्
ि्बीय्ू के्सलए्12” बढ़वई्िविी्चवटहए।्िहविं् अनिररक्ट्ि्बैलटटिंग्
यूनिटों्कव्प्रयोग्क्रकयव्िव्रहव्है ,्वहविं्पीठविीि्अधिकवरी्अनुबंध-20में ्बिवई्गई्रीनि्िे्
बैलटटिंग् यनू िटों् कव् इिंििवम् करें गे।् ईवीएम् को् मिदवि् कम्पवटा मेंट् में ् रखिे् िमय,् यह्
अनिववया् रूप् िे् िनु िजश्चि् क्रकयव् िविव् चवटहए् क्रक् मिदवि् की् गोपिीयिव् कव् उल््लिंघि् ि्
हो।्इि्प्रयोििवथा,्यह्िनु िजश्चि्क्रकयव्िविव्चवटहए्क्रक्यह्मिदवि्केंद्र्की्खखड़की्यव्
दरवविे्के्निकट्िहीिं्हो।्
बैलटटिंग् यूनिट/वीवीपीएटी् कव् इन््टरकिेजक्टटिं ग् केबल् इि् प्रकवर् बबिव् होिव् चवटहए् क्रक् यह्
मिदवि् केंद्र् के् भीिर् मिदविवओिं् की् आवविवही् को् बवधिि् ि् करे ् और् वे् इिके् उपर् ि् चलें् यव्
धगरें ् क्रकंतु केबल की संपण
ू ट लंबाई दृजष्टगोचर होनी चाटहए तथा क्रकसी भी पररजस्थनत में कपडे या
टे बलकेनीचेनिपाहुआनहींहोनाचाटहए।्
आयोग्िे्आगे्यह्निदे श्टदयव्है ्क्रक्
1. मिदवि्केंद्र्में्बबिली्कव्िमुधचि्इिंििवम्क्रकयव्िविव्चवटहए।््
2. मिदवि्कम््पवटा मेन्ट
् ्के्उपर्यव्िवमिे् उछ्
च्वोल््
टेि्के्इिकैििेिेन्ट
् ्बल््बों/टयूबलवइट्को्िहीिं्
लगवयव्िविव्चवटहए।्
3. मिदवि्कम्पवटा मेंट्को्इि्प्रकवर्रखव्िविव्चवटहए्क्रक्
(क) मिदवि्कम्पवटा मेंट्के्भीिर्पयवा््ि्रोशिी्उपलब््ि्हो।्
(ख) मिदवि्कम्पवटा मेंट्के्उपर्यव्िवमिे्कोई्िीिी्रोशिी्िहीिं्पड़े।्
(ग) मिदवि्की्गोपिीयिव्कव्उल््लिंघि्िहीिं्हो।्
(घ) मिदवि्कम्पवटा मेंट्को्खखड़की/दरवविे्के्निकट्िहीिं्रखव्िवए।्
िोट्:्उपर्यथव्त्तवनिटदा ष्ट
् ्मिदवि्कम्पवटा मेंट्के्आकवर्में ्वीवीपीएटी्कव्प्रयोग्शवसमल्है ।्
*******
78
अध्याय– 12
मतदानकेंद्रोंमें ईवीएमकेप्रयोगकेबारे में अनुदेश
यह्िुनिजश्चि्करिे्के्सलए्क्रक्पीठविीि्अधिकवरी्और्अन््य्मिदवि्स््टवफ्के्आचरण्िे्
क्रकिी् भी् िरह् क्रकिी् सशकवयि् की् गुिंिवइश् िहीिं् हो,् आयोग् िे् िख््ि् अिुपवलि् के् सलए्
निम््िसलखखि्अिुदेश्िवरी्क्रकए्हैं्:्-
12.2 िब् कभी् कोई् मिदविव् ईवीएम् कव् प्रयोग् करके् मिदवि् करिे् में ् िहवयिव् मविंगिव् है ् यव्
अिमथािव्व््यक्ट्
ि्करिव्है्िो्पीठविीि्अधिकवरी्ईवीएम्बैलट्के्कविाबोिा् मॉिल्कव्प्रयोग्
करके् मिदविव् को् मिदवि् की् प्रक्रक्यव् के् बवरे ् में ् इि् रीनि् िे् बिविे् हैं् क्रक् मिदविव् इिे्
िमझ्ले।्यह्मिदवि्असभकिवाओिं्के्उपजस्थनि्में ्केवल्मिदवि्कम्पवटा मेंट्के्बवहर्क्रकयव्
िवएगव्और्कभी्भी्मिदवि्कम्पवटा मेंट्के्अिंदर्िहीिं्क्रकयव्िवएगव।्
12.3 पीठविीि् अधिकवरी् यव् अन््य् मिदवि् स््टवफ् मिदवि् कम्पवटा मेंट् में ् बवर-बवर् िहीिं् िवएिंगे्
क्ट्योंक्रक्इििे्सशकवयि्की्गिंि
ु वइश्हो्िकिी्है ।्
12.6 मिदवि् केंद्रों् को् आबिंटटि् िभी् िीयू/बीयू/वीवीपीएटी् िथव् ररिवा् मशीिों् को्
अभ््यधथायों/असभकिवाओिं्की्उपजस्थनि्में् स््
रविंग्रूम्में् रखव्िवएगव।्उन््हें् स््
रविंग्रूम्के्लॉक्
पर्अपिी्िील्लगविे्की्भी्अिुमनि्दी्िव्िकिी्है ।्
********
79
अध्याय– 13
मतदानटदवसकोिद्ममतदान
िद्म् मिदवि् िवमवन््यियव् मिदवि् आरिं भ् होिे् के् नििवाररि् िमय् िे् एक् घिंटे् पहले्
ििंचवसलि्क्रकयव्िवएगव।्निववाचि्लड़्रहे ् िभी्अभ््यधथायों्को्िमय्रहिे् सलखखि्में ् िधू चि्
क्रकयव् िविव् चवटहए् क्रक् िद्म् मिदवि,् मिदवि् प्रवरिं भ् होिे् िे् एक् घिंटव् पहले् आरिं भ् होगव्
िथव्उन््हें िद्म्मिदवि्के्िमय्अपिे्मिदवि्असभकिवाओिं्को्अिुदेश्दे ि्े की्िलवह्दी्
िविी्चवटहए।्िथवत्तप,्यटद्कम-िे-कम्दो्अभ््यधथायों्के्मिदवि््असभकिवा्उपजस्थि्िहीिं्हैं्
िो् पीठविीि् अधिकवरी् िद्म् मिदवि् ििंचवसलि् करिे् िे् पहले् 15् समिट् और् प्रिीक्षव् कर्
िकिे् हैं् िथव्यटद्असभकिवा् क्रफर्भी्िहीिं् आएिं् िो् पीठविीि्अधिकवरी्आगे् बढ़्िकिे् हैं्
और्िद्म्मिदवि्आरिं भ्कर्िकिे् हैं।्आगे् यह्भी्स््पष््
ट्क्रकयव्िविव्है ् क्रक्15्समिट्
की्प्रिीक्षव्करिे् के्बवद,्यह्ििंभवविव्है ् क्रक्केवल्एक्मिदवि्असभकिवा् उपजस्थि्हो्िो्
उि् जस्थनि् में ् भी् पीठविीि् अधिकवरी् को् आगे् बढ़िव् चवटहए् िथव् िद्म् मिदवि् आरिं भ्
करिव् चवटहए।् ऐिे् मवमले् में ,् इि् ििंबिंि् में ् िद्म् मिदवि् प्रमवणपत्र् में ् त्तवसशष््ट् उल््लख
े ्
क्रकयव्िविव्चवटहए।
80
13.5. िद्म्मिदवि्में ् वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्पर्उिके्पीिे ् की्ओर्रबर्की्मुहर्िे् मुहर्
लगवई् िविी् चवटहए् जििमें ् ‘’िद्म् मिदवि् पची’’् सलखव् होिव्
चवटहए,् उिके् बवद् इि् िद्म् मिदवि् वीवीपीएटी् कवगि् पधचायों्
को् मोटे ् कवले् कवगि् िे् बिे् सलफवफे् में ् रखव् िवएगव् िथव्
पीठविीि् अधिकवरी् की् िील् ् िे् िीलबिंद् क्रकयव् िवएगव।् उक्ट्
ि्
मह
ु र्कव्िमि
ू व्धचत्र्निम््
िसलखखि्है ्:
(इि्प्रयोिि्के्सलए्प्रयोग्की्िविे् ववली्मुहर्कव्आयवम्3्िे.मी. X 1.5 िे.मी.्होिव्
चवटहए)
81
13.14. ररटनििंग्आक्रफिर,्िेक्ट्
टर्आक्रफिरों्के्मवध््यम्िे् िथव्मिदवि्केंद्र/मोबवइल्टीमों्के्िवथ्
ििंचवर्सलकिं्कव्प्रयोग्करके्िद्म्मिदवि्ििंचवसलि्क्रकए्िविे् यव्िही्क्रकए्िविे् कव्रै क्
रखेंगे्और्िद्म्मिदवि्की्जस्थनि्असभनिजश्चि्करें गे।्िद्म्मिदवि्की्पजु ष्ट्िहीिं्क्रकयव्
िविव्मिदवि्के्प्रवरिं भ्िहीिं्होिे्कव्िूचक्है ्िथव्उि्जस्थनि्में ्ररटनििंग्आक्रफिर्िमस््यव्
कव्निरवकरण्करिे्के्सलए्शीघ्र्उपवय्करें गे।्
13.15. ऐिे् मिदवि् केंद्रों,् िहविं् मवन््यिवप्रव््ि् रवििैनिक् दलों् के् अभ््यधथायों् के् असभकिवा् उपजस्थि्
िहीिं् थे् और्िहविं् िद्म्मिदवि्असभकिवाओिं् की्अिप
ु जस्थनि्में ् यव्केवल्एक्अभ््यथी्के्
मिदवि्असभकिवा् की्उपजस्थनि्में ् ििंचवसलि्करिव्पड़व्थव,्वहविं् पर्निववाचि्मशीिरी्को्
ध््यवि् केंटद्रि् करिव् आवश््
यक् होगव।् ऐिे् मवमलों् में् उपवय् यथव,् मवइक्ो-प्रेक्षक् की् िैिविी,्
वीडियो् कैमरव् लगवयव् िविव् (यटद् पहले् िहीिं् लगवयव् गयव् है ),् िेक्ट्टर् आक्रफिरों् और् अन््
य्
वररष््ठ्अधिकवररयों्के्बवर-बवर्दौरे ्िुनिजश्चि्क्रकए्िविे्चवटहए।्
13.16. ईवीएमकोबदलेजानेकेमामलेमें िद्ममतदान
13.16.2. िद्म् मिदवि् के् बवद,् पीठविीि् अधिकवरी,् असभकिवाओिं् की् उपजस्थनि् में ् वीवीपीएटी्
कवगि्पधचायों्की्गणिव्करें गे्िथव्यह्पुजष्ट्करें ग्े क्रक्प्रत््येक्अ्भ््यथी्के्सलए्पररणवम्मेल्खविे्
हैं।
13.16.3. िीयू् में ् िभी् िद्म् मिदवि् आिंकड़े् और् वीवीपीएटी् िे् वीवीपीएटी् कवगि् पधचायों् को्
पीठविीि्अधिकवरी्द्ववरव्हटव्टदयव्िविव्चवटहए्िथव्मिदवि्असभकिवाओिं् द्ववरव्खवली्ड्रवप्बॉक्ट्ि्
को्ित््यवत्तपि्क्रकयव्िविव्चवटहए।्
13.16.4.िद्म्मिदवि्में ् वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्को्उिके्पीिे ् की्ओर्रबर्की्मुहर्िे् मुहर्
लगवई् िविी् चवटहए् जििमें ् ‘’िद्म् मिदवि् पची’’् सलखव् होिव् चवटहए,्
उिके् बवद् इि् िद्म् मिदवि् वीवीपीएटी् कवगि् पधचायों् को् मोटे ् कवले्
कवगि्िे् बिे् सलफवफे्में ् रखव्िवएगव्िथव्पीठविीि्अधिकवरी्की्िील््
िे्िीलबिंद्क्रकयव्िवएगव।्उक्ट्
ि्मह
ु र्कव्िमि
ू व्धचत्र्निम््िसलखखि्है ्:
(इि्प्रयोिि्के्सलए्प्रयोग्की्िविे्ववली्मुहर्कव्आयवम्3्िे.मी. X 1.5 िे.मी.्होिव्चवटहए)
13.16.5. पीठविीि्अधिकवरी्िथव्मिदवि्असभकिवाओिं्को्सलफवफे्पर्अपिे्हस््िवक्षर्करिे्चवटहए।्
मिदवि्केंद्र्कव्ििंबर्और्िवम,्त्तविवि्िभव्निववाचि्क्षेत्र्कव्ििंबर्और्िवम,्मिदवि्की्िवरीख्
िथव्‘’ईवीएमऔरवीवीपीएटीकेसंपूणट सेटकोबदलेजानेकीजस्थनतमेंसंचामलतिद्ममतदानसे
संबंधधतवीवीपीएटीकागजपधचटयां’’्शब््
द्सलफवफे्पर्सलखे्होंगे।्
82
13.16.6. इि्सलफवफे्को्िद्म्मिदवि्के्सलए्त्तवशेष्््लवजस्टक्बक्ट्िे् में् रखव्िविव्चवटहए्और्
त्तपिंक्पेपर्िील्िे् चवरों्ओर्इि्रीनि्िे् िीलबिंद्क्रकयव्िविव्चवटहए्क्रक्बक्ट्
िे् को्खोलिे् के्सलए्
िील्को्िोड़िव्अपेक्षक्षि्हो।्
13.16.7. मिदवि्केंद्र्कव्ििंबर्एविं्िवम,्त्तविवि्िभव्निववाचि्क्षेत्र्कव्ििंबर्एविं्िवम्िथव्मिदवि्
की्िवरीख्््लवजस्टक्बक्ट्ि्े पर्सलखी्िवएगी।्
13.16.8. पीठविीि्अधिकवरी्और्मिदवि्असभकिवाओिं्को्त्तपिंक्पेपर्िील्पर्अपिे्हस््िवक्षर्करिे्
चवटहए् और् बक्ट्िे् को् निववाचिों् िे् ििंबिंधिि् अन््य् दस््िववेिों् के् िवथ् रखिव् चवटहए।् उिके् बवद,्
पीठविीि्अधिकवरी्अन््य्िद्म्मिदवि्प्रमवण-पत्र्पर्हस््िवक्षर्करें गे् और्िीय्ू िथव्वी.वी.पी.ए.टी.्
को्िीलबिंद्करें गे।्
83
13.17.3् मिदवि् के् िमव््ि् होिे् के् िमय,् पीठविीि् अधिकवरी् िीयू् पर् प्रदसशाि् मिदवि्
िमव््ि्होिे्की्िवरीख्और्िमय्को्पीठविीि्अधिकवरी्की्िवयरी्में ्सलखेंगे।्
13.17.4्मिगणिव्की्प्रक्रक्यव्के्दौरवि,्पीठविीि्अधिकवरी् द्ववरव्िैयवर्क्रकए्गए्िद्म्
मिदवि् प्रमवण-पत्र् की् एक् प्रनि,् उि् मिदवि् केंद्र् िे् ििंबिंधिि् िीयू् के् िवथ्
मिगणिव्टे बल्पर्लवई्िवएगी।्
टटप्पणी: मतदानदलोंकोसख्तअनद
ु े शटदयाजाएगाक्रकवे क्रकसीभीपररजस्थनतमें रवाना
होने के समय और मतदान केंद्र में िद्म मतदान से पहले वीवीपीएटी की जांच नहीं करें
क्योंक्रकउन्
हें जारीकीगईवीवीपीएटीकीपहले
******** हीजांचकरलीगईहै औरउनकापरीक्षण
करमलयागयाहै।
84
अध्याय – 14
वास्
तववकमतदानकेदौरान
14.1. मतदानदलोंकीभूममका:
नोट : एम3 वीवीपीएटी के मामले में , एम3 वीवीपीएटी को हैंिल करने के मलए कोई
अनतररक्
तमतदानअधधकारीअपेक्षक्षतनहींहै क्योंक्रकएम3वीवीपीएटीमेंकोईवीएसिीयू
नहींहोतीहै तथावीवीपीएटीसेसंबंधधतएररसीयू परहीडिस्प्लेहोताहै ।
14.2. मशकायततथाआकजस्मकमुद्दे
14.2.1 गलतवप्रंटटंगसंबंधीमशकायत
यटद्कोई्मिदविव्बैलटटिंग्यूनिट,्जिििे् त्तप्रिंटर्िुड़व्होिव्है ,्पर्ििंबधिं िि्िीले् बटि्(अभ््यथी)्
को्दबविे् पर्त्तप्रिंटर्द्ववरव्त्तप्रिंट्हुई् वीवीपीएटी्कवगि्पची्पर्अभ््यथी्के्त्तववरण्और/यव्उि्
अभ््यथी् के् प्रिीक् की् गलि् त्तप्रिंटटिंग् के् बवरे ् में ् आरोप् लगविव् है ् िो् मिदवि् केंद्र् के् पीठविीि्
अधिकवरी्को्उि्मिदविव्को्सशकवयि्दिा्करविे्के्सलए्‘घोषणव्कव्प्ररूप’्(अनुबंध-24)प्रदवि्
करिव् चवटहए् िथव् नियम् 49् ि् क् के् अिंिगाि् त्तवटहि् प्रक्रक्यव,् िो् िीचे् दी् गई् है ,् कव् पवलि्
करिव्चवटहए्’:
85
पररणवम् के् बवरे ् में ् चेिवविी् दे िे् के् पश््चवि,् निववाचक् िे् आरोप् के् ििंबिंि् में ् सलखखि्
घोषणव्प्रव््ि्करे गव।््
• यटद् निववाचक् उपनियम् (1)् में ् निटदाष््ट् सलखखि् घोषणव् दे िव् है ् िो् पीठविीि् अधिकवरी्
प्ररूप्17क्में ,्उि्निववाचक्िे् ििंबिंधिि्दि
ू री्प्रत्तवजष्ट्करे गव,्और्अपिी्उपजस्थनि्में्
िथव्अभ््यधथायों्यव्मिदवि्असभकिवाओिं् की्उपजस्थनि्में ,्िो्मिदवि्केन््द्र्में ् उपजस्थि्
रह्िकेंगे् िथव्त्तप्रिंटर्द्ववरव्निकवली्गई्कवगि्की्पची्कव्प्रेक्षण्करें गे,्निववाचक्को्
मिदवि्मशीि्में ्एक्परीक्षण्मिदवि्असभसलखखि्करिे्की्अिज्ञ
ु व्दे गव।्
• यटद्आरोप्ित््
य्पवयव्िविव्है ्िो्पीठविीि्अधिकवरी्इि्िथ््यों्की्ररपोटा ्िुरिंि्ररटनििंग्
आक्रफिर् को् करे गव,् उि् मिदवि् मशीि् में ् और् मि् असभसलखखि् करिव् बिंद् कर् दे गव्
िथव्उि्निदे शों्के्अिुिवर्कवया्करे गव्िो्ररटनििंग्आक्रफिर्द्ववरव्टदए्िवएिं।्
o प्ररूप्17क्में ्उि्अभ््यथी्कव्क्म्ििंख््यविंक्और्िवम्जििके्सलए्ऐिव्परीक्षण्
मि्असभसलखखि्क्रकयव्गयव्है ,्वखणाि्करिे् हुए्उि्निववाचक्िे् ििंबिंधिि्दि
ू री्
प्रत्तवजष्ट्के्िवमिे्उि्प्रभवव्की्टट््पणी्करे गव;
o ऐिी्टट््पखणयों्के्िवमिे्उि्निववाचक्के्हस््िवक्षर्यव्अिंगठ
ू े ्की्िवप्लेगव;्और्
प्ररूप् 17ग् के् भवग् 1् में् मद् 5् में ् ऐिे् परीक्षण् मि् के् ििंबि
िं ् में् आवश््यक्
प्रत्तवजष्टयविं्करे गव।''
14.2.2. मतदानकेदौरानआकजस्मकजस्थनतयोंसेननपटना:
मिदवि् प्रक्रक्यव् के् दौरवि्कनिपय् आकजस्मक् जस्थनियविं् पैदव् हो् िकिी् हैं् जििके् सलए् कनिपय्
कवरा ववइयविं्अपेक्षक्षि्हो्िकिी्हैं।्ये्निम््िसलखखि्हैं्:-्
• यटद सीय
ू या बीय
ू वास्
तववक मतदान के दौरान समधु चत रूप से कायट नहीं करती है तो
सीयू,बीयू औरवीवीपीएटीसटहतसंपूणट ईवीएमकोबदलाजानाअपेक्षक्षतहोताहै।तथावप,
ऐसे मामले में नोटासटहतननवाटचनलडरहे प्रत्येकअभ्यथीकोकेवलएक-एकमतिद्म
मतदानमें िालाजानाचाटहए।
• यटद्वी्एि्िी्यू् में ् ‘’लो्बैटरी’’्टदखवयी्िव्रही्है , िो्वीवीपीएटी्की्पववर्पैक्बैटरी्
को् बदलव्िविव् चवटहए।् यह् िुनिजश्चि्क्रकयव्िविव्चवटहए् क्रक् वीवीपीएटी् की्पववर् पैक्
बैटरी् को् निकवलिे् िे् पहले,् किंरोल् यूनिट् को् जस्वच् ऑफ् क्रकयव् िविव् चवटहए् िथव्
वीवीपीएटी्में ्िई्पववर्पैक्बैटरी्लगवए्िविे्के्बवद,्किंरोल्यूनिट्को्जस्वच्ऑि्क्रकयव्
िविव्चवटहए।्वीवीपीएटी्में ् पववर्पैक्को्लगवए्बबिव्किंरोल्यूनिट्को्जस्वच्ऑि्िहीिं्
क्रकयव्िविव्चवटहए।्
86
• यटद्कोई्अन््य्एरर,्यथव्‘’पेपर्लो’’्एरर्है ् िो्वीवीपीएटी्त्तप्रिंट्करिव्बिंद्कर्दे गव्िथव्
वी्एि्िी्यू्पर्एरर्डिस््
््
ले्होगव।्ऐसेमामलेमेंवीवीपीएटीयूननटकोबदलाजानाहोता
है ।इसकेमलएकोईिद्ममतदानक्रकयाजानाअपेक्षक्षतनहीं है ।्इिसलए,्यटद्वीवीपीएटी्
िे् कवगि् पची् त्तप्रिंट् िहीिं् की् है ् यव् त्तप्रिंटेि् कवगि् पची् कटी् िहीिं् है ् िो् अिंनिम् मिदविव,्
जििकी् कवगि् पची् वीवीपीएटी् द्ववरव् त्तप्रिंट् िहीिं् हुई् है ् यव् कवगि् पची् कटी् िहीिं् है , िो्
वी.वी.पी.ए.टी.् को् बदले् िविे् के् बवद् उन््हें् मिदवि् करिे् की् अिम
ु नि् दी् िविी् चवटहए।्
यटद्त्तप्रिंटेि्कवगि्की्पची्िहीिं्कटी्है ्और्पेपर्रोल्िे्लटक्रही्है ्िो्इिे्ड्रॉप्बॉक्ट्ि्
में ् धगरविे् कव्प्रयवि्िहीिं् क्रकयव्िविव्चवटहए।्इिे् लटकिे् रहिे् टदयव्िविव्चवटहए्क्ट्योंक्रक्
इिकव्अथा् यह्है ् क्रक्किंरोल्यनू िट्में ् मि्दिा् िहीिं् हुआ्है ् और्त्तप्रिंटेि-कवगि्पधचायों्की्
गणिव् के् िमय् इिकी् गणिव् िहीिं् की् िविी् है ।् ऐिी् घटिव् कव् ब््योरव् निजम््ि्लखखि्
फॉमेट्में ्पीठविीि्अधिकवरी्की्िवयरी्में ्स््पष््ट्रूप्िे्दिा्क्रकयव्िविव्चवटहए्:-्
o घटिव्की्िवरीख्और्िमय्
o मिदविव् कव् िवम् और् निववाचक् िवमववली् के् भवग् में ् उिकी् क्म् ििंख््यव,्
जिन््
हें् वीवीपीएटी्को्बदले् िविे् के्बवद्अपिव्मि्िवलिे् की्अिुमनि्दी्गई्
थी।्
o क्ट्
यव् मिदविव् िे् वीवीपीएटी् को् बदले् िविे् के् बवद् अपिव् मि् िवलव् है ् यव्
अपिव्मि्िवले्बबिव्वह्चले्गए।्
o घटिव्िे्पहले्िवले्गए्मिों्की्कुल्ििंख््यव।
आकजस्मक्जस्थनियों्के्मवमले्में ,्पीठविीि्अधिकवरी्निरवकरण्के्सलए्अनुबंध-22को्भी्
दे ख्िकिे्हैं।
87
अध्याय – 15
15.2 पुिमािदवि् के् मवमले् में ,् पूव-ा त्तप्रिंटेि् स््वयिं् धचपकिे् ववलव् जस्टकर् ‘’पुिमािदवि् ईवीएम’’,्
ईवीएम्(िीयू् और्बीय)ू ्िथव्पि
ु मािदवि्के्सलए्प्रयोग्की्िविे् ववली्ईवीएम्को्ले् िविे्
ववले् बक्ट्िों् पर् धचपकवयव् िवएगव।् पुिमािदवि् के् बवद,् पुिमािदवि् में ् प्रयक्ट
ु ि ् ् ईवीएम् के्
भिंिवरण् के् सलए् अभ््यधथायों/उिके् असभकिवाओिं् िथव् प्रेक्षक् की् उपजस्थनि् में ् स््
रविंग् रूम् को्
दोबवरव्खोलव्िवएगव।्पुिमािदवि्में ् प्रयुक्ट्ि्ईवीएम्को्पुरविी्ईवीएम,्िो्पहले् ववस््ित्तवक्
मिदवि् में ् प्रयक्ट
ु ् ि् हुई् थी,् के् िवथ् रखव् िविव् चवटहए।् पुिमािदवि् के् बवद् ‘पि
ु मािदवि् में ्
प्रयक्ट
ु ् ि् ईवीएम’् को् स््
रविंग् रूम् में ् रखिे् िमय,् बड़े् त्तप्रिंट् ‘’गणिव् क्रकयव् िविे् ववलव् (टू बी
काउन्टेि)’’्ववलव्दि
ू रे ्पूव्ा त्तप्रिंटेि्जस्टकर्पुिमािदवि्में ्प्रयुक्ट्ि्ईवीएम्पर्धचपकवयव्िवएगव।्
दि
ू रव्पूव्ा त्तप्रिंटेि्जस्टकर्‘‘गणनानहीं कीजाए’’्को्पुरविी्ईवीएम्पर्स््पष््
ट्रूप्िे् लगवयव्
िवएगव्िवक्रक्गणिव्के्िमय्कोई्भ्रम्ि्हो।्
15.3 पि
ु मािदवि् के् मवमले् में ,् पि
ु मािदवि् में ् प्रयक्ट
ु ्ि् िीय्ू और् बीयू् कव् त्तवसशष््
ट् आई् िी् ििंबर्
ईवीएम्रै क्रकिं ग्िॉफ्टवेयर्में ्दिा्क्रकयव्िविव्चवटहए।्
टटप्पणी:उपयक्
ुट
तप्रक्रक्रया/क्रक्रयाववधधवीवीपीएटीकेमलएभीपालनकीजाएगी।
88
अध्याय – 16
मतगणनासेसंबंधधतअनद
ु े श
16.1 साधारणअनुदेश
16.1.1 मिगणिव् के् िमय,् िवमवन््यियव् केवल् िीयू् की् आवश््यकिव् होिी् है ।् बीयू् को्
मिगणिव्हॉल्में ् ले् िविे् की्आवश््यकिव्िहीिं् होिी्है ।् िीय्ू में् मिगणिव्आरिं भ्
करिे्िे्पहले्िीयू्कव्त्तवसशष््ट्आई्िी्िम््बर,्त्तपिंक्पेपर्िील्कव्त्तवसशष््ट्आई्िी्
िम््बर् िथव् ग्रीि् पेपर् िील् कव् त्तवसशष््ट् आईिी् िम््
बर,् ररकॉिा् िे् ित््यवत्तपि् क्रकयव्
िविव्चवटहए्िथव्मिदवि्असभकिवाओिं्को्टदखवयव्िविव्चवटहए।्
16.2.2 यटद् िद्म् मिदवि् के् िमय,् िवरीख् एविं् िमय् कव् मेल् मिगणिव् के् िमय,्
मिदवि्के्आरिं भ्एविं् िमव््ि्होिे् की्िवरीख्एविं् िमय्ििंबिंिी्अिंिर्िे् िहीिं् होिव्
है ् िो् ईवीएम् को् अलग् रख् टदयव् िवएगव् और् मवमले् को् निणाय् के् सलए् आयोग्
भेिव् िवएगव।् इिके् त्तवपरीि,् यटद् िद्म् मिदवि् के् िमय,् िवरीख् और् िमय् कव्
अिंिर,्मिगणिव्के्िमय्पवए्गए,्मिदवि्आरिं भ्और्िमव््ि्होिे्की्िवरीख्एविं्
िमय् के् अिंिर् िे् मेल् खविव् है ् िो् त्तवििंगनि् के् बवरे ् में ् अभ््यधथायों् एविं् उिके्
प्रनिनिधियों् को् बिवयव् िवएगव् और् ईवीएम् में ् िवले् गए् मिों् की् गणिव् िवमवन््
य्
रीनि्िे्की्िवएगी।्
16.3 मतदानसमाप्तहोनेकेसमयक्
लोजबटनकोनहींदबाएजानेकीजस्थनतमेंप्रक्रक्रया-
ऐिी् पररजस्थनियों् में ् मिगणिव् के् दौरवि् अभ््यधथायों/उिके् प्रवधिकृि् असभकिवाओिं् की्
उपजस्थनि्में ्वीडियोग्रॉफी्के्अिंिगाि्निम््िसलखखि्कवरा ववई्की्िविी्होिी्है ्:-्
89
16.3.2 िब् दि
ू री् मशीिों्की् मिगणिव् पूरी् हो् िविी् है ् िो् ररटनििंग् आक्रफिर् और् प्रेक्षक्
को्यह्दे खिव्चवटहए्क्रक्क्ट्यव्प्रथम्अभ््यथी्और्उपत्तविेिव्अभ््यथी्के्बीच्मिों्
कव्मवजििा्ऐिी्मशीि(िों)्में ्िवले्गए्मिों्िे्अधिक्है ्यव्कम।्
16.4 मतगणना के समय कंरोल यूननट में पररणाम (ररजल्ट) डिस्प्ल
े नहीं होने की जस्थनत में
अनुदेश
मिगणिव् के् दौरवि् किंरोल् यूनिट् में ् पररणवम् (ररिल््ट)् डिस््््ले् िहीिं् होिे् की् जस्थनि् में्
निम््िसलखखि्कवरा ववई्की्िविी्होिी्है ्:-्
90
वीवीपीएटी्की्कवगि्पधचायों्की्गणिव्आयोग्द्ववरव्त्तवटहि्मिगणिव्प्रक्रक्यव्
के्अिुिवर्की्िवएगी।्
घ) उिके्बवद,्निववाचिों्कव्ििंचवलि्नियम,्1961्के्नियम्56घ्के्अिंिगाि्
वीवीपीएटी् की् त्तप्रिंटेि् कवगि् पधचायों् की् गणिव,् यटद् कोई् है ,् शुरू् की् िविी्
चवटहए।्
वीवीपीएटी् की् त्तप्रिंटेि् मि् पधचायों् की् गणिव् िे् ििंबधिं िि् ररपोटा् िूचिवथा् मुख््य्
निववाचि्अधिकवरी्के्मवध््
यम्िे्निम््िसलखखि्फॉमेट्में ्आयोग्को्भेिी्िविी्
होिी्है ।्
16.5. वीवीपीएटीकागजपधचटयोंकीगणनाकेमलएआवेदन
ररिल््ट् शीट् प्रत्तवजष्टयों् की् घोषणव् के् बवद,् कोई् अभ््यथी,् उिके् निववाचि् असभकिवा् यव् उिके्
गणिव्असभकिवा्क्रकिी्यव्िभी्मिदवि्केंद्रों्में्त्तप्रिंटेि्वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्की्गणिव्करिे्
के्सलए्आर्ओ्को्सलखखि्में ् आवेदि्कर्िकिे् हैं।्यटद्ऐिव्आवेदि्क्रकयव्िविव्है ् िो्आर्
ओ् इि् बवरे ् में ् स््पीक्रकिं ग् ऑिार् पवररि् करे गव् क्रक् क्ट्
यव् वीवीपीएटी् कवगि् पधचायों् की् गणिव् की्
िविी्चवटहए।्यटद्आर्ओ्क्रकिी्यव्िभी्मिदवि्केंद्रों्की्वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्की्गणिव्
की्अिम
ु नि्दे िे्कव्निणाय्लेिे्हैं्िो्आर्ओ्के्ऐिे्निणाय्को्उिके्कवरणों्िटहि्सलखखि्में्
दिा्क्रकयव्िविव्चवटहए।्आर्ओ्निम््
िसलखखि्पर्िम््यक्रूप्िे्त्तवचवर्करें ग:े
16.6. वीवीपीएटीपधचटयोंकाअननवायटसत्यापन:
यवदृजछिक्रूप्िे्चयनिि्01्(एक)्मिदवि्केंद्र्की्वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्कव्अननवायट्
ित््यवपि,् ईवीएम् में ् दिा् मिों् की् गणिव् के् अिंनिम् चरण् के् परू व् होिे् के् बवद,् निववाचिों् कव्
ििंचवलि्नियम,्1961्के्नियम्56घ्के्उपबिंिों्के्अनतररक्त्लोक्िभव्और्रवज््य्त्तविवि्िभव्
के्िभी्भववी्िविवरण्और्उपनिववाचिों्में ्ििंचवसलि्क्रकयव्िवएगव्िो्इि्प्रकवर्होिव्है ्:्
91
(क) रवज््य् त्तविवि् िभव् के् िविवरण् और् उप् निववाचिों् के् मवमले् में ,् प्रत््येक् त्तविवि् िभव्
निववाचि् क्षेत्र् में ् यवदृजछिक् रूप् िे् चयनिि् 01् (एक)् मिदवि् केंद्र् की् वीवीपीएटी् कवगि्
पधचायों्कव्ित््
यवपि।्
(ख) लोक् िभव् के् िविवरण् एविं् उप् निववाचि् के् मवमले् में ,् ििंबिंधिि् ििंिदीय् निववाचि् क्षेत्र् के्
प्रत््येक् त्तविवि् िभव् िेग््
मेंट् के् यवदृजछिक् रूप् िे् चयनिि् 01् (एक)् मिदवि् केंद्र् की्
वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्कव्ित््
यवपि।्
वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्के्इि्अनिववया् ित््यवपि्के्सलए्निम््िसलखखि्प्रक्रक्यव्कव्पवलि्
क्रकयव्िवएगव्:्
16.6.1. प्रत््येक्त्तविवि्िभव्निववाचि्क्षेत्र/क्षेत्र्(िेगमें ट)्के्सलए्यवदृजछिक्रूप्िे्चयनिि्01्(एक)्
मिदवि्केंद्र्की्वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्कव्ित््यवपि्ईवीएम्में ् दिा् मिों्की्गणिव्के्
अिंनिम्दौर्के्पूरव्होिे्के्बवद्शुरू्क्रकयव्िवएगव।्
16.6.2. प्रत््येक्त्तविवि्िभव्निववाचि्क्षेत्र/क्षेत्र्(िेगमें ट)्में् यवदृजछिक्रूप्िे् 01्(एक)्मिदवि्केंद्र्
कव् चयि,् अभ््यधथायों/उिके् असभकिवाओिं् िथव् उि् निववाचि् क्षेत्र् के् सलए् आयोग् द्ववरव्
नियुक्ट्
ि्िविवरण्प्रेक्षक्की्उपजस्थनि्में् ििंबिंधिि्ररटनििंग्आक्रफिर्द्ववरव्लॉट्के्ड्रॉ्द्ववरव्
क्रकयव्िवएगव।्
16.6.3. त्तवशेष्त्तविवि्िभव्निववाचि्क्षेत्र/त्तविवििभव्क्षेत्र्के्सलए्नििवाररि्मिगणिव्हॉल्में ्ईवीएम्
(किंरोल् यूनिट्ि)् में ् दिा् मिगणिव् के् अिंनिम् दौर् के् पूरव् होिे् के् शीघ्र् बवद् लवट् कव् ड्रॉ्
क्रकयव्िविव्चवटहए।
16.6.4. वीवीपीएटी् पधचायों् के् ित््
यवपि् के् सलए् 01् (एक)् मिदवि् केंद्र् के् यवदृजछिक् चयि् हे िु्
लॉट्ि् कव् ड्रॉ् ििंचवसलि् करिे् के् ििंबिंि् में ् सलखखि् ििंिूचिव् िमय् रहिे् अभ््यधथायों/उिके्
निववाचि्असभकिवाओिं्को्ररटनििंग्आक्रफिर्द्ववरव्दी्िवएगी।्
16.6.5. लॉट्ि्के्ड्रॉ्के्ििंचवलि्के्सलए्निम््िसलखखि्प्रक्रक्यव्कव्पवलि्क्रकयव्िवएगव्:
क. लॉट्ि्कव्ड्रॉ्ििंचवसलि्करिे् के्सलए्पोस््
टकविा् आकवर्के्िफेद्रिं ग् के्पेपर्कविा् कव्
प्रयोग्क्रकयव्िवएगव।्
ख. ऐिे् पोस््
ट् कविों् की् कुल् ििंख््यव् त्तविवि् िभव् निववाचि् क्षेत्र् में ् मिदवि् केंद्रों् की् कुल्
ििंख््
यव्के्बरवबर्होिी्चवटहए।्
ग. पेपर् कविों् में ् पूव्ा त्तप्रिंटेि् त्तविवि् िभव् निववाचि् क्षेत्र/त्तविवि् िभव् क्षेत्र् कव् ििंबर,् त्तविवि्
िभव् निववाचि् क्षेत्र/त्तविवि् िभव् क्षेत्र् कव् िवम् िथव् मिदवि् की् िवरीख् शीषा् पर् और्
मिदवि्केंद्र्कव्िम््बर्मध््
य्में ् होगव।्मिदवि्केंद्र्िम््बर्कव्प्रत््येक्अिंक्कम्िे् कम्
1" x 1"(1 इिंच x 1 इिंच) के्आकवर्कव्होगव्िथव्कवली्स््यवही्में ्त्तप्रिंटेि्होगव।्
घ. लॉट्ि्के्ड्रॉ्के्सलए्प्रयोग्क्रकए्िविे् ववले् पेपर्कविा् इि्प्रकवर्िे् चवर्मोि्में ् होिव्
चवटहए्क्रक्मिदवि्केंद्र्िम््
बर्दृजष्टगोचर्हो।
ङ. प्रत््
येक् पेपर् कविा् को् मोड़िे् िथव् कन््टेिर् में् िवलिे् िे् पहले् अभ््यधथायों/उिके्
असभकिवाओिं्को्टदखवयव्िवएगव।्
च. पेपर्कविों्को्बड़े् कन््टेिर्में ् रखव्िवएगव्िथव्ररटनििंग्आक्रफिर्द्ववरव्01्(एक)्पची्
को्चुििे्िे्पहले्टहलवयव्िविव्चवटहए।्
92
16.6.6. वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्कव्ित््यवपि,्मिगणिव्हॉल्के्भीिर्इि्प्रयोििवथा् त्तवशेष्रूप्
िे् िैयवर् क्रकए् गए् ‘वीवीपीएटी् गणिव् बथ
ू ’् में् क्रकयव् िवएगव।् बथ
ू ् को् बैंक् के् खिविंची्
(कैसशयर)्के्केबबि्की्िरह्ववयर्मेश्में ् बिंद्क्रकयव्िवएगव्िवक्रक्कोई्अिधिकृि्व््यजक्टि्
वीवीपीएटी्पची्को्ि्ले् ले।्मिगणिव्हॉल्में ् एक्गणिव्मेि्को्वी्िी्बी्के्रूप्में्
पररवनिाि्क्रकयव्िव्िकिव्है ् िथव्इिकव्प्रयोग्दौर-ववर्ईवीएम्गणिव्के्परू व्होिे् के्बवद्
यवदृजछिक्चयि्के्अिुिवर्वीवीपीएटी्पधचायों्की्गणिव्िे् पहले् दौर-ववर्ईवीएम्मिों्की्
िवमवन््य्गणिव्के्सलए्क्रकयव्िव्िकिव्है ।्
16.6.7. यवदृजछिक्रूप्िे्चयनिि्01्(एक)्मिदवि्केंद्र्की्वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्की्ित््यवपि्
गणिव,् त्तप्रिंटेि् कवगि् पधचायों् के् बवरे ् में ् आयोग् के् अिुदेशों् के् अिुिवर् ही् ििंचवसलि् की्
िवएगी।्
16.6.8. ररटनििंग्आक्रफिर्और्िहवयक्ररटनििंग्आक्रफिर,्यथव्जस्थनि,्व््यजक्टिगि्रूप्िे् इि्बथ
ू ्
पर्वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्की्गणिव्कव्पयावक्ष
े ण्करें गे।्िविवरण्प्रेक्षक्ििंपूण्ा कवया् कव्
गहि् एविं् िवविविी् पव
ू क
ा ् प्रेक्षण् िनु िजश्चि् करें ग्े और् आयोग् के् अिद
ु े शों् कव् िख््
ि्
अिुपवलि्िुनिजश्चि्करें गे।्
16.6.9. उपयक्ट
ुा ् ि्प्रक्रक्यव्की्पूरी्वीडियोग्रवफी्की्िवएगी।्
16.6.10. उपयुक्ट
ा ् ि्प्रक्रक्यव्पूरी्होिे् के्बवद,्ररटनििंग्आक्रफिर्ििंलग््
ि्फॉमेट्(अनुबध
ं -31)्में्
प्रमवण-पत्र्दें गे।्
16.7. वीवीपीएटीपेपरजस्लपकीगणनाकेमलएइंतजाम:
• मिगणिव् हॉल् के् भीिर् एक् गणिव् टे बल् को् ररटनििंग् आक्रफिर् द्ववरव् वीवीपीएटी् कवगि्
पधचायों् की् गणिव् के् सलए् वीवीपीएटी् गणिव् बथ
ू ् (वी् िी् बी)् के् रूप् में ् नििवाररि् क्रकयव्
िवएगव।
• वी्िी्बी्को्बैंक्के्खिविंची्के्केबबि्की्िरह्ववयर-मेश्में् बिंद्क्रकयव्िवएगव्िवक्रक्कोई्
वीवीपीएटी्पेपर्जस्लप्क्रकिी्अिधिकृि्व््यजक्टि्के्हवथ्ि्लग्िवए।्
16.8. वीवीपीएटीपेपरजस्लपकीगणनाकेमलएप्रक्रक्रया:
यटद् आर् ओ् क्रकिी् मिगणिव् केंद्र(द्रों)् की् पुिगाणिव् के् सलए् क्रकिी् अपील् पर् क्रकिी् मिदवि्
केंद्र(द्रों)्की्त्तप्रिंटेि्कवगि्पधचायों्की्गणिव्करिे् कव्निणाय्लेिे् हैं् िो्निम््िसलखखि्प्रक्रक्यवओिं्
कव्िख््िी्िे्पवलि्क्रकयव्िवएगव्:्
चरण-1:
क) वीवीपीएटी् के् ड्रॉप् बॉक्ट्ि् िे् ली् गई् वीवीपीएटी् पेपर् जस्लप् को् रखिे् के् सलए,् लगभग्
1400्त्तप्रिंटेि्पेपर्जस्लप्को्आिविी्िे्रखिे्हे ि्ु 14 इिंच X 10 इिंच X 5 इिंच (लिंबवई x
चौड़वई x ऊिंचवई)् के् आयवम् के,् ढक्ट्कि् िटहि् पयवा््ि् आकवर् कव् किंटे िर् वी् िी् बी् के्
टे बल्पर्रखव्िवएगव।्यह्किंटे िर्ठोि,्पवरदशी्िवमग्री्यथव,्््लवजस्टक्आटद्कव्बिवयव्
िविव्चवटहए।्किंटे िर्के्िमि
ू े्धचत्र्अनब
ु ंध-28में ्उपलब््ि्हैं।्
93
ख) ििंबिंधिि्अभ््यधथायों्की्वीवीपीएटी्पेपर्जस्लप्रखिे् के सलए,्िोटव्िटहि्अभ््
यधथायों्की्
ििंख््
यव् के् अिुिवर् अधग्रम् रूप् िे् एक् त्तपििहोल् फ्रेमवका् िैयवर् क्रकयव िवएगव् जििमें
वीवीपीएटी्की्स््वयिं् िविंच्की्गई्पधचायविं् रखिे् के्सलए्एक्अनिररक्ट्ि्त्तपििहोल्होगव्
और्इिे्वी्िी्बी्के्टे बल पर्रखव्िवएगव।
ii. प्रत््
येक् कम््पवटा मेंट् (त्तपििहोल)् कव् आकवर् कम-िे-कम् 6 इिंच X 4 इिंच X 4 इिंच
(लिंबवई x चौड़वई x ऊिंचवई)्होिव्चवटहए।
iii. त्तपििहोल्ििंरचिव्््लवजस्टक्िैिी्ठोि्पवरदशी्िवमग्री्की्बिी्होिी्चवटहए्जििकव्
आिवर्जस्थर्होिव्चवटहए्िवक्रक्क्रकिी्भी् वीवीपीएटी्कवगि्पची्को्िीचे् धगरिे् िे्
रोकव्िव्िके।
iv. मि्पत्र्के्अिि
ु वर्निववाचि्लड़्रहे ् प्रत््येक्अभ््यथी्कव्प्रिीक्त्तवशेष्अभ््यधथायों्को्
आबिंटटि्त्तपििहोल्की्दीववर्पर्लगवयव्िविव्चवटहए।्प्रिीक्को्4्इिंच X 3 इिंच्के्
न््
यूििम् आकवर् के् िवदे ् कवगि् पर् कवले् एविं् िफेद् रिं ग् में ् त्तप्रिंट् होिव् चवटहए।्
त्तपििहोल्के्िमि
ू व्धचत्र्अनब
ु ंध-28्में ्टदए्गए्हैं।
क) 25्वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्कव्िमूह्बिविे् के्सलए्कम-िे-कम्100्रबर्बैंि्होिे्
चवटहए।्
चरण-2:
• ििंबिंधिि्मिदवि्केंद्र(द्रों)्की्वीवीपीएटी्यनू िट(टों)्को्यथवजस्थनि,्एक-एक्करके्वी्िी्बी्
पर्लवयव्िविव्चवटहए।्
• यटद् कोई् वीवीपीएटी् यनू िट् उि् मिदवि् केंद्र् पर् मिदवि् के् दौरवि् बदली् गई् हो् िो् उि्
मिदवि्केंद्र्में्प्रयुक्ट्
ि्िभी्वीवीपीएटी्यनू िटों्को्वी्िी्बी्पर्लवयव्िविव्चवटहए।्
चरण-3:
• त्तप्रिंटेि्कवगि्पधचायों्को्उि्मिदवि्केंद्र्के्सलए्वीवीपीएटी्पेपर्जस्लप्की्गणिव्आरिं भ्
करिे्िे्पहले,्मिदवि्केंद्र्में ्प्रयुक्ट्ि्िभी्वीवीपीएटी्िे्निकवलव्िवएगव।्
• ड्रॉप् बॉक्ट्ि् िे् वीवीपीएटी्पधचायों् को् निकवलिे् िे् पहले,् ड्रॉप् बॉक्ट्ि् के् एड्रेि् टै ग् (गों)् कव्
यह् असभनिजश्चि् करिे् के् सलए् क्ॉि् चेक् क्रकयव् िवएगव् क्रक् वीवीपीएटी् ििंबिंधिि् मिदवि्
केंद्र्िे्ििंबिंधिि्है ।
1. वीवीपीएटी्के्ड्रॉप्बॉक्ट्
ि्िे्निकवली्गई्वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्को्पहले्चरण्-
1 (i)्के्त्तवनिदे शों्के्अिि
ु वर्किंटे िर्में ्रखव्िवएगव।्
94
2. ड्रॉप्बॉक्ट्
ि्िे् वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्को्निकवलिे् के्बवद,्गणिव्पयावक्ष
े क्यह्
िुनिजश्चि्करें ग्े क्रक्कोई्वीवीपीएटी्कवगि्पची्वीवीपीएटी्ड्रॉप्बॉक्ट्ि्के्अिंदर्रह्
ि्िवए्िथव्यह्खवली्ड्रॉप्बॉक्ट्ि्गणिव्असभकिवाओिं्को्टदखवएिंगे।्््
4. वीवीपीएटी् के् ड्रॉप् बॉक्ट्ि् में ् स््वयिं् िविंच् की् गई् ररपोटा ् की् वीवीपीएटी् पधचायविं् भी्
होंगी।्इिको् आिविी्िे् धचजह्िि्क्रकयव्िव्िकिव्है ् कयोंक्रक्उिमें ् क्रकिी्अभ््यथी्
कव्िवम्यव्प्रिीक्िहीिं् होिव्है ।्इि्स््वयिं् िविंची्गई्ररपोटा ् पधचायों्को्ररकविा् के्
भवग्के्रूप्में् वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्के्िवथ्िरु क्षक्षि्रखव्िविव्होिव्है ् क्रकिं िु्
उिकी्गणिव्िहीिं्की्िविी्होिी्है ।्
चरण-4:
i) वीवीपीएटी् कवगि् पधचायों् को् एक-एक् करके् अलग् क्रकयव् िविव् चवटहए् िथव् गणिव्
असभकिवाओिं् को् प्रत््
येक् पची् टदखविे् के् बवद् ििंबिंधिि् त्तपििहोल््ि् में ् िवलव् िविव् चवटहए।्
स््वयिं् िविंच् ववली् ररपोटा ् ववली् कवगि् पधचायों् को् भी् अलग् क्रकयव् िवएगव् िथव् इि्
प्रयोििवथा्प्रदवि्क्रकए्गए्पथ
ृ क्त्तपििहोल्में ्िवलव्िवएगव।्
ii) ििंबिंधिि् अभ््यधथायों् की् 25् वीवीपीएटी् कवगि् पधचायों् के् िमूह,् गणिव् प्रयोिि् के् सलए्
िैयवर्क्रकए्िवएिंगे।्
iii) उिके्बवद्वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्की्गणिव्स््टवफ्द्ववरव्की्िवएगी।्
iv) वी्वी्पी््ए्टी्कवगि्पधचायों्की्गणिव्कव्पररणवम्अनुबंध-29्के्अिुिवर्फॉमेट्में्
िैयवर्क्रकयव्िवएगव्िथव्प्ररूप्17-ग्(अनुबध
ं -30)्के्भवग-II्में ्ििंलग््
ि्क्रकयव्िवएगव।
v) वीवीपीएटी् कवगि् पधचायों् की् गणिव् के् पररणवम् की् घोषणव् िोर् िे् गणिव् हॉल् में ् की्
िवएगी्िथव्गणिव्असभकिवाओिं्को्टदखवयव्िवएगव।्
vi) निववाचिों् कव् ििंचवलि् नियम,् 1961् के् नियम् 56घ् (4)् (ख)् के् अिुिवर,् यटद् ईवीएम्
गणिव् िथव् कवगि् पची् गणिव् के् बीच् कोई् त्तवििंगनि् हो् िो् कवगि् पची् गणिव् मविी्
िवएगी।्इिसलए,्यटद्किंरोल्यूनिट्पर्प्रदसशाि्मिों्की्गणिव्और्उि्मिदवि्केंद्र्के्
95
ििंबिंि्में ्त्तप्रिंटेि्कवगि्पधचायों्की्गणिव्के्बीच्कोई्अिंिर्हो्िो्पररणवम्शीट्को्त्तप्रिंटेि्
कवगि्पची्गणिव्के्अिि
ु वर्ििंशोधिि्क्रकयव्िवएगव।
चरण-5:
• वीवीपीएटी् कवगि् पधचायों् की् गणिव् पूरी् होिे् के् बवद,् िभी् वीवीपीएटी् कवगि् पधचायों् कव्
िमह
ू ्ििंबिंधिि्वीवीपीएटी्के्ड्रॉप्बॉक्ट्ि्में् ववपि्रखव्िवएगव्िथव्ड्रॉप्बॉक्ट्ि्के्िोर्को्
एड्रेि्टै ग्िे्िीलबिंद्क्रकयव्िवएगव।्
• अभ््यथी(धथायों)/उिके् असभकिवाओिं् को् एड्रेि् टै ग् पर् दल् के् ििंक्षक्ष््ि् िवम् के् िवथ् अपिे्
हस््िवक्षर्करिे्की्अिम
ु नि्दी्िविी्चवटहए।््
16.9. मतगणनाकेबादईवीएमकोसीलबंदक्रकयाजाना
16.10. मतगणनाकेबादईवीएमऔरवीवीपीएटीकाभंिारण:
मिगणिव् परू ी् होिे् के् बवद,् ईवीएम् और् ड्रॉप् बॉक्ट्
ि् में ् त्तप्रिंटेि् पेपर् जस्लप् ववले् वीवीपीएटी् को्
किंरोल्यनू िट्के्पववर्पैक्िथव्वीवीपीएटी्के्पववर्पैक्और्पेपर्रोल्को्निकवले् बबिव्उिी्
स््रविंग्रूम्में्रखव्िवएगव।्
16.11. ननवाटचन याधचकाओं को दाखखल करने की अवधध समाप्त होने के बाद वीवीपीएटी कागज
पधचटयोंकाभंिारण:
निववाचि् यवधचकव् (ई् पी)् दवखखल् करिे् अथवाि् पररणवम् की् घोषणव् की् िवरीख् िे् 45् टदि् के्
िमव््ि् होिे् के् बवद,् जिलव् निववाचि् अधिकवरी् ििंबधिं िि् मवििीय् उछ्
च् न््यवयवलय् िे् ई् पी् की्
जस्थनि्असभनिजश्चि्करें गे।्ििंबिंधिि्मवििीय्उछ्
च्न््
यवयवलय्िे् ई्पी्की्जस्थनि्प्रव््ि्करिे् के्
बवद,्निम््िसलखखि्कवरा ववई्की्िवएगी्:्
96
• निववाचि् में ् प्रयुक्ट्
ि् िथव् जिलव् निववाचि् अधिकवरी् की् असभरक्षव् में ् रखे् गए् प्रत््येक्
वीवीपीएटी् को,्निववाचि्यवधचकव्दवखखल्करिे् की्अवधि्अथवाि्पररणवम्की्घोषणव्की्
िवरीख् िे् 45् टदि् के् पूरव् होिे् के् बवद,् ििंबिंधिि् मवििीय् उछ्च् न््यवयवलय् िे् निववाचि्
यवधचकव्की्जस्थनि्की्पुजष्ट्क्रकए्िविे् िक्िुरक्षव्के्मविक्प्रोटोकॉल्के्अिंिगाि्स््पशा्
िक्िहीिं्क्रकयव्िवएगव।्
• ऐिे् निववाचिों् के् मवमले् में ,् िहविं् कोई् निववाचि् यवधचकव् दवखखल् िहीिं् की् गई् है ् यव् कोई्
अन््य्न््यवयवलय्मवमले् लिंबबि्िहीिं् है ,्वहविं् उपयक्ट
ुा ्ि्अवधि्के्बवद,्वीवीपीएटी्भत्तवष््य्में्
क्रकिी्निववाचि्यव्प्रसशक्षण,्िवगरूकिव,्ििंचलि,्भौनिक्ित््यवपि्आटद्िैिे् क्रकिी्अन््य्
प्रयोिि्में ्प्रयोग्के्सलए्उपलब््ि्होंगे।्
• क्रकिी् वीवीपीएटी् को् ले् िविे् िे् पहले,् त्तप्रिंटेि् ् कवगि् पधचायों् को् निम््िसलखखि् प्रक्रक्यव् के्
अिुिवर्वीवीपीएटी्के्ड्रॉप्बॉक्ट्ि्िे्बवहर्निकलव्िवएगव्:
o वीवीपीएटी्ववले्स््
रविंग्रूम्को्खोलिे्की्िच
ू िव्िे्ििंबिंधिि्िोटटि्कम्िे्कम्
48् घिंटे् पहले् सलखखि् में ् िभी् रवििैनिक्दलों् के् प्रनिनिधियों्को् टदयव् िवएगव्
जििमें ् उििे् स््
रविंग् रूम् को् खोलिे् के् िमय् उपजस्थि् रहिे् के् सलए् अिुरोि्
क्रकयव्िवएगव।
o स््रविंग्रूम्को्जिलव्निववाचि्अधिकवरी्और्रवििैनिक्दलों्के्प्रनिनिधियों्की्
उपजस्थनि्में ्खोलव्िवएगव।्
o किंरोल् यूनिटों् के् पववर् पैक् िथव् वीवीपीएटी् के् पववर् पैक् िथव् पेपर् रोल् को्
निकवलव्िवएगव।्
o वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्को्वीवीपीएटी्के्ड्रॉप्बॉक्ट्
ि्िे् निकवलव्िवएगव्िथव्
मोटे ् कवले् कवगि् िे् बिे् कवगि् के् सलफवफे् में ् रखव् िवएगव,् उिे् िी् ई् ओ् की्
िील्के्अिंिगाि्लवल्मोम्कव्प्रयोग्करके्िीलबिंद्क्रकयव्िवएगव।्निववाचि्के्
िवम,् त्तविवि् िभव् निववाचि् क्षेत्र् के् िम््बर् और् िवम,् मिदवि् केंद्र् के् त्तववरण,्
वीवीपीएटी् यनू िट् की् त्तवसशष््ट् क्म् ििंख््यव् कव् उल््
लेख,् मिदवि् कवगि् पधचायों्
ववले्सलफवफे्पर्क्रकयव्िवएगव।्
o वीवीपीएटी् कवगि् पधचायों् ववले् सलफवफों् को् िविंत्तवधिक् िमय-िीमव् िक् उि्
निववाचि्िे्ििंबिंधिि्िभी्अन््य्िविंत्तवधिक्दस््िववेिों्के्िवथ्रखव्िवएगव।्
o वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्को्निकवलिे् के्सलए्िैिवि्क्रकए्गए्अधिकवररयों्की्
पूरी् िविंच् िथव् पधचायों् को् िीलबिंद् क्रकयव् िविव् िुनिजश्चि् क्रकयव् िवएगव।् िभी्
पॉकेटों् को् िीसलिंग् रूम/स््रविंग् रूम् में ् प्रवेश् करिे् िे् पहले् खवली् क्रकए् िविे् की्
आवश््
यकिव् होिी् है ् िथव् िी् एफ् एम् िी/मेटल् डिटे क्ट्टर् िविंच् के् अनिररक्ट्
ि्
िीसलिंग्रूम्िे्िविे्ववले्अधिकवररयों्की्पूरी्िविंच्की्िविी्चवटहए।्
97
o वीवीपीएटी् कवगि् पधचायों् को् बवहर् निकवलिे् ही,् वीवीपीएटी् को् उिमें ् पथ
ृ क्
नििवाररि्भिंिवर्गह
ृ ्में ् रखव्िविव्चवटहए।्वीवीपीएटी्को्उिी्भिंिवर्गह
ृ ्में ् रखव्
िविव्चवटहए्िहविं्ईवीएम्रखे्गए्हैं।
o यह्िुनिजश्चि्करिे् के्सलए्क्रक्क्रकिी्कवगि्पची्को्िीसलिंग्रूम/स््
रविंग्रूम्
िे् निकवलिे् कव् कोई् िविबूझकर् प्रयवि् िहीिं् क्रकयव् िवए,् ििंपूण्ा प्रक्रक्यव् उछ्
च्
गण
ु वत््
िवयक्ट
ु ् ि्िी्िी्टी्वी्ररकॉडििंग/वीडियोग्रॉफी्के्अिंिगाि्ििंचवसलि्की्िविी्
चवटहए।्
• क्रकिी् ऐिे् निववाचि् के् मवमले् में ् िहविं् निववाचि् यवधचकव् दवखखल् की् गई् है ,्
निम््
िसलखखि्कवरा ववई्की्िवएगी्:-
o यटद् ईवीएम् यव् मिगणिव् निववाचि् यवधचकव् के् त्तवषय् हैं् िो् ििंबिंधिि् निववाचि्
क्षेत्र्में ् िभी्मिदवि्केंद्र्में ् प्रयक्ट
ु ्ि्ईवीएम्एव्वीवीपीएटी्को्न््यवयवलयों्द्ववरव्
निववाचि् यवधचकव् कव् अिंनिम् रूप् िे् निपटवि् क्रकए् िविे् िक् जिलव् निववाचि्
अधिकवरी्की्िुरक्षक्षि्असभरक्षव्में ्रखव्िवएगव।्
o यटद् ईवीएम् यव् मिगणिव् निववाचि् यवधचकव् के् त्तवषय् िहीिं् हैं् िो् ििंबिंधिि्
ईवीएम् और् वीवीपीएटी् को् भत्तवष््य् में ् क्रकिी् निववाचि् यव् क्रकिी् अन््य् प्रयोिि्
यथव,् ििंचलि,् भौनिक् ित््यवपि् आटद् के् सलए् स््रविंग् रूम् िे् निकवलिे् के् की्
अिुमनि्हे िु्ििंबिंधिि्न््यवयवलय्को्आवेदि्टदयव्िविव्चवटहए।्
o िो्वीवीपीएटी्निववाचि्यवधचकव/न््यवयवलय्मवमले् में ्शवसमल्िहीिं् हैं,्यटद्उिको्
निववाचि् यवधचकव/न््यवयवलय् मवमले् में ् शवसमल् वीवीपीएटी् के् िवथ् रखव् िविव् है ्
िो् क्रकिी्निववाचि् यवधचकव/न््यवयवलय् मवमलव् में ् शवसमल् िहीिं् रहे ् वीवीपीएटी्को्
निववाचि्यवधचकव/न््यवयवलय्मवमलव्में ् शवसमल्वीवीपीएटी्िे् पथ
ृ क्करिे् के्सलए्
निम््
िसलखखि्प्रक्रक्यव्कव्पवलि्क्रकयव्िवएगव:्
98
▪ स््रविंग् रूम् को् जिलव् निववाचि् अधिकवरी,् निववाचि् यवधचकव/न््यवयलय्
मवमले् के्यवधचकवकिवाओिं/प्रनिववटदयों्िथव्रवििैनिक्दलों्के्प्रनिनिधियों्
की्उपजस्थनि्में ्खोलव्िवएगव।्
▪ िो् वीवीपीएटी् निववाचि् यवधचकव/न््यवयवलय् मवमले् में ् शवसमल् िहीिं् है ्
उिको्स््रविंग्रूम्िे् निकवलिे् हे िु् निववाचि्यवधचकव/न््यवयवलय्मवमले् में्
शवसमल्वीवीपीएटी्िे्पथ
ृ क्क्रकयव्िवएगव।्स््रविंग्रूम्िे्इि्प्रकवर्बवहर्
निकवले्गए्वीवीपीएटी्की्एक्िूची्िैयवर्की्िवएगी।
▪ वे् वीवीपीएटी् िो् क्रकिी् निववाचि् यवधचकव/न््यवयवलय् मवमले् में ् शवसमल्
िहीिं्हैं, को्ही्स््रॉग्रूम्िे्बवहर्निकवलव्िवएगव।्
▪ ऐिी्िभी्वीवीपीएटी्में ् िे् पववर्पैक, पेपर्रोल्और्मुटद्रि्कवगि्की्
पधचायों्को्निकवलिे् के्सलए्ऊपर्उजल्लखखि्प्रक्रक्यव्कव्अिुिरण्क्रकयव्
िवएगव, उिके् उपरवन््ि् ही् वीवीपीएटी् क्रकिी् अिव
ु िी् िैिविी/प्रयोग् हे िु्
उपलब््ि्होंगी्।्
▪ िम््
पूण्ा प्रक्रक्यव् की् वीडियोग्रवफी् की् िवएगी् और् वीडियोग्रवफी् को् ररकविा्
हे ि्
ु िरु क्षक्षि्रखव्िवएगव्।््
16.12. वीवीपीएटी कागज पधचटयों की गणना संबंधी ररपोटट : मिगणिव् टदवि् के् ठीक् अगले् टदि,्
वीवीपीएटी्कवगि्पची्के्ित््
यवपि्के्ििंबधिं ि्में ् ररपोटा ् फॉमेट्िी्ई्ओ्द्ववरव्आयोग्को् प्रस््िुि्
क्रकयव्िवएगव्:-
1. प्रत््येक् त्तविवि् िभव् निववाचि् क्षेत्र् में ् यवदृजछिक् रूप् िे् चयनिि् 01् मिदवि् केंद्र् की्
अनिववया्वीवीपीएटी्कवगि्पची्गणिव्कव्ब््योरव्:
क्र.सं. राज्य ववधान मतदान वीवीपीएटी ववसंगनतयटद यटद
कानाम सभा/संसदीय केंद्रका की कोईहो, हांतो
ननवाटचनक्षेत्र नम्बर ववमशष्
ट (हां/नहीं) उसका
कानम्बरऔर और आईिी ब्योरा
नाम नाम
2. निववाचिों्कव्ििंचवलि्नियम,्1961्के्नियम्56घ्के्उपबिंिों्के्अिंिगाि्वीवीपीएटी्पची्
गणिव्कव्ब््योरव्
क्र. राज्य ववधान ननवाटचनों क्याआर यटदहां, वीवीपीएटी ववसंगनत यटद
सं. का सभा/संसदीय का ओद्वारा तो की यटदकोई हां,तो
नाम ननवाटचनक्षेत्र संचालन स्वीकार/ मतदान ववमशष्
ट हो,(हां/नहीं) उसका
कानम्बर ननयम, अस्वीकार केंद्रका आईिी ब्योरा
औरनाम 1961के क्रकया नम्बर
99
ननयम गया और
56घके नाम
अंतगटत
प्राप्
त
अनुरोध
3. ऐिे्मवमलों्कव्ब््योरव्िहविं्िीय्ू और्वीवीपीएटी्पची्गणिव्िे्पररणवम्प्रव््ि्िहीिं्हो्िकव्
क्र. राज्य ववधान मतदान सीयूकी वीवीपीएटी क्यासीयूऔरपी यटद
सं. का सभा/संसदीय केंद्रका ववमशष्
ट (गणना ओिायरीमें कुल नहीं,
नाम ननवाटचनक्षेत्र नम्बर आईिी क्रकया मतवीवीपीएटी तो
कानम्बरऔर और गया)की कागजपधचटयोंकी उसका
नाम नाम ववमशष्
ट कुलसंख्यासे ब्योरा
आईिी मेलखाए
(हां/नहीं)
4. ऐिे् मवमलों् कव् ब््योरव् िहविं् िीयू् िे् िद्म् मिदवि् के् आिंकड़े् को् िहीिं् हटवयव् गयव् िथव्
इिसलए,्वीवीपीएटी्पची्की्गणिव्की्गई्
क्र. राज्य ववधान मतदान सीयू की वीवीपीएटी क्यासीयू औरपी यटद
सं. का सभा/संसदीय केंद्रका ववमशष्
ट (गणना ओिायरीमें कुल नहीं,
नाम ननवाटचनक्षेत्र नम्बर आईिी क्रकया मतवीवीपीएटी तो
कानम्बरऔर और गया)की कागजपधचटयोंकी उसका
नाम नाम ववमशष्
ट कुलसंख्यासे ब्योरा
आईिी मेलखाए
(हां/नहीं)
100
नंबर कोिोडकर) प्रनतशत
बीयू िीयू वीटी बीयू िीयू वीटी बीयू िीयू वीटी बीयू िीयू वीटी
18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29
101
अध्याय– 17
ईवीएमकाननपटान
1. वषा् 2017् में,् ईवीएम् के् त्तवनिमवािवओिं् िे् रवय् दी् क्रक् ईवीएम् की् कवया् करिे् की् अवधि्
लगभग्15्वषा् है ् और्यह्क्रक्भत्तवष््य्के्निववाचिों्में ् 15्वषा् िे् पुरविी्मशीिों्कव्प्रयोग्
करिव् िोखखम् भरव् है ।् इि् प्रकवर् त्तवनिमवािवओिं् िे् 1989-90् बैच् की् िभी् ईवीएम् के्
निपटवि्की्सिफवररश्की्है ।्
1. पी्िी्बी्को्््लवजस्टक्हवउसििंग्िे्पथ
ृ क्क्रकयव्िवएगव;
2. िीयू् के् पी् िी् बी् पर् लगे् िभी् घटकों,् बीयू् और् डिस््््ल्े को् हटवयव् िवएगव/कवटव् िवएगव्
िथव्क्श्क्रकयव्िवएगव;्
3. खवली्पी्िी्बी्को्न््
यूििम्4्टुकड़ों्में ्कवटव्िवएगव्एविं्क्श्क्रकयव्िवएगव;
िवएगव;्
5. ््लवजस्टक्अपसशष््
ट्को्ररिवइकल्क्रकयव्िवएगव्िवक्रक्पयवावरण्कव्ििंरक्षण्िनु िजश्चि्हो;्
6. ईवीएम्के्निपटवि/िष््ट्क्रकए्िविे्की्ििंपण
ू ्ा प्रक्रक्यव्की्वीडियोग्रवफी्की्िविी्चवटहए;
आई्को्भेिी्िविी्चवटहए;्
9. प्रदष
ू ण् नियिंत्रण् बोिा/पयवावरण् और् वि् मिंत्रवलय् आटद् द्ववरव् िवरी,् इलेक्ट्रॉनिक् चीिों् को्
पवलि्क्रकयव्िवएगव;्
102
10. यह् िुनिजश्चि् क्रकयव् िवएगव् क्रक् ई-अपसशष््
ट् पिंिीकृि् डिस््मेंटलर् यव् ररिवइकलर् को् टदए्
िवएिं;्
11. निपटवि्की्गई्प्रत््
येक्बीयू्एविं्िीयू्कव्िमुधचि्ररकविा्रजिस््
टर्में ्रखव्िविव्चवटहए-्
i) निधथ-ववर्िष््ट्की्गई्प्रत््
येक्बीय्ू एविं् िीयू् की्क्म्ििं./आई्िी्रजिस््टर्में् दिा्
की्िविी्चवटहए।्(बीयू्और्िीयू्के्सलए्पथ
ृ क्रजिस््टर्रखे्िविे्चवटहए);्
…………(टदनांक) को बीयू/सीयू (जैसा भी जस्थनत हो) की … संख्या को मेरी
उपजस्थनत में नष्ट क्रकया गया है '' और् इि् पर् इि् प्रयोििवथा् िवमनिदे सशि्
त्तवनिमवािव् के् अधिकवरी् द्ववरव् हस््िवक्षर् क्रकए् िवएिंग्े और् ििंबिंधिि् िी् ई् ओ् के्
प्रनिनिधि्िथव्ई-वेस््
ट्एिेंिी्के्हस््िवक्षर्भी्सलए्िवएिंगे।
********
103
अध्याय– 18
ईवीएमएवंवीवीपीएटीसंबध
ं ीतकनीकीववशेषज्ञसममनत
1. ईवीएमसंबंधीप्रथमतकनीकीववशेषज्ञसममनतकागठन
2. द्ववतीयतकनीकीववशेषज्ञसममनतकागठन
3. तकनीकीववशेषज्ञसममनतकाववस्तार
िविंबर,् 2010् में,् आयोग् िे् दो् और् त्तवशेषज्ञों् अथवाि् प्रो.् िी् के् शमवा,् इलेक्टर
् ॉनिक्
इिंिीनियररिंग् त्तवभवग,् आई् आई् टी् मुम््बई् और् प्रो.् रिि् मूिव,् कम््््यट
ू र् त्तवज्ञवि् और्
इिंिीनियररिंग् त्तवभवग,् आई् आई् टी् कविपरु ् (अब् महवनिदे शक,् िी-िैक)् को् शवसमल् करके्
अपिी्िकिीकी्त्तवशेषज्ञ्िसमनि्कव्त्तवस््िवर्क्रकयव।्
104
4. ईवीएम/वीवीपीएटीसंबंधीतकनीकीववशेषज्ञसममनतकेकायट
ईवीएम/वीवीपीएटी्ििंबिंिी्िकिीकी्त्तवशेषज्ञ्िसमनि्आयोग्को्निम््िसलखखि्िहवयिव्प्रदवि्
करिी्है ्:-्
(i) ईवीएम्और्वीवीपीएटी्के्िकिीकी्मुद्दों्पर्रवय;्
(ii) ईवीएम्और्वीवीपीएटी्कव्त्तवकवि्एविं्डििवइि;्
(iii) ईवीएम्और्वीवीपीएटी्कव्मूल््यविंकि्
********
105
अध्याय– 19
ईवीएमरै क्रकं गसॉफ्टवेयर(ईटीएस)
भवरि् के् िभी् 36् रवज््यों् और् ििंघ् रवज््य् क्षेत्रों् कव् एक् केंद्रीकृि् िवटवबेि् िजृ िि् करिे् के्
सलए्ईवीएम्रै क्रकिंग्एन््
री्ए््
लीकेशि्त्तवकसिि्क्रकयव्गयव्है ।्इिमें ् किंरोल्यूनिटों,्बैलटटिंग्यूनिटों्
िथव् वीवीपीएटी् की् उिकी् लोकेशिों् अवस््थविों् के् िवथ् रै क्रकिं ग् की् िविी् है ।् ् इि् ए््लीकेशि् में ्
भिंिवरगह
ृ ्ब््योरव्िजृ िि्करिे् और्प्रत्तवजष्ट्करिे् की्िुत्तविव्है ् जििमें ् िीयू,्बीयू् और्वीवीपीएटी्की्
स््टॉक्प्रत्तवजष्ट्भिंिवरगह
ृ ्प्रभवरी्द्ववरव्की्िव्िकिी्है ।्एक्बवर्प्रत्तवजष्ट्कर्लेिे्के्बवद्िीयू,्बीय्ू
और् वीवीपीएटी् के् अिंिरण् के् सलए् िवटव् की् दोबवरव् प्रत्तवजष्ट् आवश््यक् िहीिं् होगी।् यह् पूरे् दे श् में्
िभी्भिंिवरगह
ृ ्में ्िीयू,बीय्ू और्वीवीपीएटी्की्िु््लीकेट्प्रत्तवजष्ट्को्भी्रोकिव्है ।्
इि्ए््
लीकेशि्कव्प्रयोग्िी्ई्ओ/िी्ई्ओ/भिंिवरगह
ृ ्प्रभवरी/ई्िी्आई्प्रशविि्स््िरों्पर्
क्रकयव्िविव्होगव।्
रवज््य,्जिलव्और्भिंिवरगह
ृ ्स््िर्पर्िीयू,्बीयू्और्वीवीपीएटी्कव्अिंिरण्प्रवधिकृि्कवसमाकों्
द्ववरव् शरू
ु ् क्रकयव् िव् िकिव् है ।् प्रत््
येक् अिंिरण् के् सलए् आपनू िा् आदे श् िजृ िि् क्रकए् िविे् हैं,् स्रोि्
और् गिंिव््य् ििंस््
थवि् आदे श् िक् पहुिंच् बिव् िकिे् हैं् और् प्रचवलि् को् आगे् बढ़व् िकिे् हैं।् इि्
प्रयोिि्में ् िहवयिव्कर्रहे ् िभी्अधिकवररयों्को्िीयू,्बीयू् और्वीवीपीएटी्कव्िफल्अिंिरण्पूरव्
करिे्के्सलए्प्रक्रक्यव्कव्अिुपवलि्करिव्चवटहए।्
निववाचिों्के्प्रयोिि्के्सलए्मिदवि्केंद्रों्को्भेिी्गई्िीयू,्बीय्ू और्वीवीपीएटी्को्दो्
स््िरों् –् िी् ई् ओ् स््िर् और् स््रविंग् रूम् एविं् भिंिवरगह
ृ ् प्रभवरी् (स््रविंग् रूम् ए् िी)् स््िर् पर्
यवदृजछिकीकृि्क्रकयव्िविव्है ् ।्िो् िीयू,्बीयू् और्वीवीपीएटी्कवयाशील्हैं् और्प्रथम्स््िरीय्एविं्
द्त्तविीय्स््िरीय्यवदृजछिकीकरण्को्पवि्कर्लेि्े हैं्उिको्मिदवि्केंद्र्भेिव्िवएगव।
ई्टी्एि्में ् भिंिवरगह
ृ ्के् स््
टॉक्में ् डिजिटल्िवटव्प्रत्तवजष्ट्के्िवथ्भिंिवरगह
ृ ्में् िीयू,्बीयू्
और् वीवीपीएटी् यूनिट् के् भौनिक् ित््
यवपि् के् सलए् आयोग् िमय-िमय् पर् ई् टी् एि् में ् भौनिक्
ित््यवपि्चक््िजृ िि्करिव्है ।्िदिुिवर्भिंिवरगह
ृ ्प्रभवरी,्भिंिवरगह
ृ ्स््टॉक्को्अद्यिि्करिे्हैं।्
आबिंटटि्कवया्की्जस्थनि्की्िविंच्करिे्और्लिंबबि्मुद्दों्को्धचजह्िि्करिे्के्सलए्ई्िी्
आई् प्रशविि/िी् ई् ओ/् िी् ईओ/िब््
ल््
यू् आई/त्तवनिमवािव् स््िर् पर् प्रयोक्ट्िवओिं् के् सलए् ई् टी् एि् में ्
त्तवसभन््ि्एम्आई्एि्(प्रबिंिि्िूचिव्िेवव)्ररपोटा ्उपलब््ि्करवई्िविी्है ।्
106
त्तवस््िि
ृ ्ए््लीकेशि्के्सलए्कृपयव्ई्टी्एि्लॉग-इि्पेि्पर्उपलब््ि्ई्टी्एि्हे िु् यूिर्
मैिुअल्को्दे खें।्
मोबाइलएप्लीकेशन
ई्टी्एि्के्िवथ्इन््
टरफेि्एन््
ड्रॉयि्आिवररि्मोबवइल्ए््लीकेशन््ि,्स््
टॉक्कव्िवयिव्लेिे,्एफ्
एल्िी्अिंिरण्–यवदृजछिकीकरण्िथव्भौनिक्ित््यवपि्के्सलए्त्तवकसिि्क्रकए्गए।्ईवीएम्रै क्रकिं ग्
िॉफ्टवेयर् में ् अपलोि् करिे् के् सलए् ईवीएम् और् वीवीपीएटी् के् आिंकड़े् को् कै््चर् करिे् हे ि्ु ये्
मोबवइल् ए््लीकेशि् ऑफलवइि् मोि् में ् भी् कवया् कर् िकिे् हैं।् िथवत्तप,् उिके्सलए् लॉग-इि् करिे्
और् कै््
चर् क्रकए् गए् आिंकड़े् को् अपलोि् करिे् के् सलए् िेट-किेजक्टटत्तवटी् (ववई-फवई् यव् िवटव्
किेक्ट्शि)्आवश््
यक्होिे्हैं।्
107
अध्याय- 20
ईवीएमएवंवीवीपीएटीकोसीलबंदकरनेकेमलएप्रयक्
ु त ववमभन्नप्रकारकीसीलें
इलेक्रॉननकवोटटंगमशीनकोसीलबंदकरनेकेमलएप्रयुक्तववमभन्
नप्रकारकीसीलें
बीयू/सीयू/वीवीपीएटीकेमलएकॉमनएड्रेसटै ग
20.1 ईवीएमकोसीलबंदक्रकयाजाना
ईवीएमकीप्रथमस्तरीयजांच(एफएलसी)केसमय
ईवीएमकीकंरोलयूननटकेप्लाजस्टककैबबनेटकोवपंकपेपरसीलसेसीलबंदक्रकयाजाना:
108
ईवीएम्की्प्रथम्स््िरीय्िविंच्के्बवद,्किंरोल्यूनिट्को्िवसिक्सिक्ट्योररटी्प्रैि्द्ववरव्प्रदवि्की्
गई्त्तपिंक्पेपर्िील’िे् एफ्एल्िी्के्िमय्उपजस्थि्रवििैनिक्दलों्के्प्रनिनिधियों्की्उपजस्थनि्
में ् िीलबिंद् क्रकयव्िविव् है ।् त्तपिंक् पेपर् िील्को् किंरोल् यूनिट् के् कैं डििेट् िेट्िेक्ट्शि् िथव्ररिल््
ट्
िेक्ट्शि्के्बीच्ववले्भवग्पर्लगवयव्िविव्है ।्
ईवीएम(कैं डििेटसेट)तैयारकरनेकेसमय
(क)बीयू्की्बैलट्पेपर्स््
क्ीि्को्िवगे्िथव्एड्रेि्टै ग्िे्िीलबिंद्क्रकयव्िविव्
(ख)्बीय्ू के्््
लवजस्टक्कैबबिेट्को्िवगे्और्एड्रेि्रै ग्िे्िीलबिंद्क्रकयव्िविव
अपेक्षक्षि् ििंख््
यव् में ् कैं डििेट् बटि् कव् आवरण्निकवलिे् के् बवद,् बीयू् के् उपरी्कवर् को् एड्रेि्टै ग,्
जििमें ् ररटनििंग् आक्रफिर् की् िील् के् िवथ् निववाचि् कव् ब््योरव् होिव् है ,् कव् प्रयोग् करके् शीषा् पर्
प्रदवि्क्रकए्गए्निद्र्और्दवईं्ओर्िीचे् के्क्रकिवरे ् िे् होिे् हुए्िवगे् को्निकवलकर्िीलबिंद्क्रकयव्
िविव्है ।्
109
(ग)्बीय्ू के्््लवजस्टक्कैबबिेट्को्त्तपिंक्पेपर्िील्िे्िीलबिंद्क्रकयव्िविव्
इिके्अनिररक्ट्
ि,्बीयू् को्इिंडियि्सिक्ट्
योररटी्प्रैि,्िवसिक्द्ववरव्प्रदवि्की्गई्त्तवशेष्‘’त्तपिंक्पेपर्
िील’’्िे्ईवीएम्को्िैयवर्करिे्के्िमय्अभ््यधथायों्यव्उिके्प्रनिनिधियों्की्उपजस्थनि्में ्िीलबिंद्
क्रकयव्िविव्है ।्त्तपिंक्पेपर्िील्को्बीयू् के्िबिे् निचले् भवग्में् ऐिी्रीनि्िे् लगवयव्िविव्है ् क्रक्
िील्िे्क्रकिी्अभ््यथी्कव्बटि्यव्िवम्यव्प्रिीक्ढक्ि्िवए।
कैं डििेट्िेट्िेक्ट्
शि्के्अिंदर्के्कवर्को्िीलबिंद्क्रकयव्िविव्
कैं डििेट्िेट्िेक्टश
् ि्के्बवहरी्कवर्को्िीलबिंद्क्रकयव्िविव्
कैं डििेट्िेट्के्बवद,्िीय्
ू के्कैं डििेट्िेट्िेक्ट्शि्के्आिंिररक्एविं्बवहरी्कवर्को्एड्रेि्रै ग,्जििमें्
ररटनििंग् आक्रफिर् की् िील् के् िवथ् निववाचि् कव् ब््योरव् होिव् है ,् कव् प्रयोग् करके् बवईं् ओर् प्रदवि्
क्रकए्गए्निद्र्िे्होकर्िवगव्निकवलकर्िीलबिंद्क्रकयव्िविव्है ।्
मतदानटदवसकोमतदानकेंद्रोंमें
मतदानटदवसकोिद्ममतदानकेबादऔरवास्तववकमतदानआरं भहोनेसेपहलेईवीएमको
सीलबंदक्रकयाजाना
110
िद्म्मिदवि्के्बवद्और्मिदवि्के्आिंकड़े्को्हटविे्के्बवद,्िीयू्के्ररिल््
ट्िेक्ट्शि्को्िीलबिंद्
करिे्हे िु्किंरोल्यूनिट्के्पववर्जस्वच्को्ऑफ्कर्दें ।्
(क)्ग्रीि्पेपर्िील्को्लगविव्िथव्आिंिररक्कम््पवटामेंट्को्बिंद्करिव्
ररिल््ट् िेक्ट्शि् के् आिंिररक् िोर् को् त्तवशेष् टै ग,् जििमें ् पीठविीि् अधिकवरी् की् िील् के् िवथ्
निववाचि्कव्ब््योरव्होिव्है ,्कव्प्रयोग्करके्बविंयी्ओर्प्रदवि्क्रकए्गए्निद्र्िे् होकर्िवगे् को्ले्
िवकर्िीलबिंद्क्रकयव्िविव्है ।्
्(ग)्िीय्ू के्बवहरी्िोर्ररिल््
ट्िेक्टश
् ि्को्एड्रेि्टै ग्एविं् बवहरी्पेपर्जस्रप्िील्कव्प्रयोग्करके्
थ्रेि्िील्िे्िीलबिंद्क्रकयव्िविव।्
111
इि्िेक्ट्शि्को्बिंद्करिे्के्सलए्िीयू् के्ररिल््
ट्िेक्ट्शि्के्बवहरी्आवरण्को्दबवयव्िविव्होगव।्
ररिल््ट्िेक्ट्शि्के्बवहरी्आवरणत्तवशेष्टै ग,्जििमें् पीठविीि्अधिकवरी्की्िील्के्िवथ्निववाचि्
कव्ब््योरव्होिव्है ,्कव्प्रयोग्करके्बविंयी्ओर्प्रदवि्क्रकए्गए्निद्र्िे् होिे् हुए्िवगे् को्ले् िवकर्
िीलबिंद्क्रकयव्िविव्है ।
उिके्बवद,्ग्रीि्पेपर्िील्िे्धचपकविे्के्सलए्बवहरी्पेपर्जस्रप्िील्(ए्बी्िी्िी्िील)्कव्
प्रयोग्क्रकयव्िविव्है ।्
(घ)ईवीएमकोलेजानेवालेबक्
सेकोसीलबंदक्रकयाजाना
मतगणनाकेबादईवीएमकोसीलबंदक्रकयाजाना
मिगणिव् के् बवद,् िभी् किंरोल् यूनिटों,् चवहे ् इििे् पररणवम् प्रव््ि् हो् गयव् यव् िहीिं,् को् उिको् ले्
िविेववले् बक्ट्िों्में ् ववपि्रख्टदयव्िविव्है ।्उिके्बवद् उि्बक्ट्िों्को्एड्रेि्टै ग,्जििमें ् ररटनिैंग्
आक्रफिर्की्िील्के्िवथ्निववाचि्कव्ब््योरव्होिव्है ,्कव्प्रयोग्करके्प्रदवि्क्रकए्गए्निद्र्िे्होिे्
हुए्िवगे्को्ले्िवकर्एक्बवर्क्रफर्िीलबिंद्क्रकयव्िविव्है ।्
112
20.2. वीवीपीएटीकोसीलबंदक्रकयाजाना:
वीवीपीएटीतैयारकरनेकेसमयपेपररोलकम्पाटट मेंटकोसीलबंदक्रकयाजाना
(पेपररोलकम्पाटट मेंटकोसीलबंदकरनेसेपहलेकंरोलयूननटकोजस्वचऑफकरनासुननजश्चत
क्रकयाजानाचाटहए)
मतदानटदवसकोमतदानकेंद्रोंमें
(क)्िद्म्मिदवि्त्तप्रिंटेि्मि्पधचायों्ववले्््लवजस्टक्बॉक्ट्ि्को्त्तपिंक्पेपर्िील्िे्िीलबिंद्क्रकयव्
िविव्
िद्म् मिदवि् के् बवद,् पीठविीि् अधिकवरी् वी् वी् पी् ् ए् टी् यूनिट् में ् ड्रॉप् बवक्ट्ि् िे् िभी् त्तप्रिंटेि्
कवगि्(मि)्पधचायविं् हटव्दे िे् हैं।््िद्म्मिदवि्की्त्तप्रिंटेि्कवगि्पधचायों्को्इि्प्रयोििवथा् प्रदवि्
क्रकए्गए्मोटे ् कवले् सलफवफे्में ् रखिे् एविं् िीलबिंद्करिे् िे् पहले् उिके्पीिे ् की्ओर्रबर्की्मह
ु र्
िे्जििपर्‘’िद्म्मिदवि्पची’्सलखव्हो्स््
टविंत्तपि्क्रकयव्िविव्चवटहए।्
113
उिके्बवद्सलफवफे्को्इि्प्रयोििवथा्प्रदवि्क्रकए्गए्त्तवशेष्््लवजस्टक्बॉक्ट्ि्में्रखव्िवएगव।्
््लवजस्टक्बॉक्ट्
ि्को्चवरों्ओर्िे्त्तपिंक्पेपर्िील्िे्इि्रीनि्िे्िीलबिंद्क्रकयव्िविव्है ्क्रक्िील्
को्िोड़े्बबिव्बॉक्ट्
ि्को्खोलिव्ििंभव्िहीिं्हो।्
(ख)्एड्रेि्टै ग्कव्प्रयोग्करके्वीवीपीएटी्के्ड्रॉप्बवक्ट्ि्को्‘िीलबिंद्क्रकयव्िविव््््
उिके्बवद,्वीवीपीएटी्यूनिट्के्निचले्भवग्अथवाि्ड्रॉप्बवक्ट्ि्को्ववस््ित्तवक्मिदवि्आरिं भ्होिे्िे्
पहले्िवगे्और्एड्रेि्टै ग्िे्िीलबिंद्क्रकयव्िविव्है ।्
(ग)्वीवीपीएटी्को्ले्िविे्ववले्बक्ट्िे्को्िीलबिंद्क्रकयव्िविव्
114
अध्याय- 21
दोषपूणट ईवीएमऔरवीवीपीएटीकीमरम्मत
21.1 दोषपण
ू ्ा ईवीएम् को् आवश््
यक् मरम््मि् के् सलए् ईवीएम् के् ििंबधिं िि् त्तवनिमवािवओिं् अथवाि्
बीईएल् एविं् ईिीआईएल् की् फैक्ट्
टरी् में ् भेिव् िविव् है ् यव् ििंबधिं िि् रवज््य् मुख््यवलय् में ् केंद्रीकृि्
अवस््थवि् पर् एकत्र् क्रकयव् िविव् है ।् दोषपूण्ा ईवीएम् के् सलए् निम््िसलखखि् प्रोटोकॉल् कव् िख््िी् िे्
पवलि्क्रकयव्िविव्होिव्है ्:-्
21.1.3 क्रकिी् भी् ईवीएम/वीवीपीएटी,् िो् दोषपूण्ा हों् यव् दोष् रटहि,् को् बवद् के् चरणों् में्
मिदवि्में ् प्रयोग्के्सलए्ले् िविे् के्सलए्आवश््यक्ईवीएम/वीवी्पी्ए्टी्के्सिववय,्
कैं डििेट्िेटटिंग्के्आरिं भ्होिे्िे्लेकर्मिगणिव्टदवि्िक्की्अवधि्के्दौरवि्िहीिं्ले्
िवयव्िवएगव।्ऐिे् मवमले् में ,्रवििैनिक्दलों/अभ््यधथायों्को्ऐिी्ईवीएम/वीवीपीएटी्को्
अिंिररि्क्रकए्िविे्के्प्रयोिि्की्सलखखि्िच
ू िव्दी्िवएगी।्
115
मिदवि्(अथवाि्ववस््
ित्तवक्मिदवि्के्दौरवि)्के्बवद्दोषपूण्ा पवई्गई्ईवीएम/वीवीपीएटी्को्
मिदवि्में ्प्रयुक्ट्
ि्ईवीएम/वीवीपीएटी्के्िवथ्रखव्िवएगव।्
(ख)्निववाचि्यवधचकव्दवखखल्करिे् के्सलए्पररणवम्की्घोषणव्की्िवरीख्िे् 45्टदविों्
की् अनिववया् अवधि् के् िमव््ि् होिे् के् शीघ्र् बवद,् निववाचि् िे् ििंबधिं िि् निववाचि्
यवधचकव/निववाचि्ििंबिंिी्न््यवयवलयीय्मवमलों्कव्ब््योरव्ििंबिंधिि्उछ्
च्न््यवयवलय/न््
यवयवलय्िे्
प्रव््ि्क्रकयव्िवएगव।
(ग)् ििंबिंधिि् न््यवयवलय् िे् ई् पी/न््यवयवलय् मवमलों् की् जस्थनि् असभनिजश्चि् करिे् के् बवद,्
10्टदविों्के्भीिर्िभी्दोषपूण्ा ईवीएम/वीवीपीएटी्(बीयू/िीयू/वीवीपीएटी्की्त्तवसशष््
ट्आई्
िी्ववली्िच
ू ी्िटहि)्िो्क्रकिी्ई्पी/न््यवयवलय्मवमलों्में ्शवसमल्िहीिं्हैं,्की्शीघ्र्मरम््मि्
करवई्िवएगी।्
(घ)्उि्स््रविंग्रूम्को्िहीिं् खोलव्िवएगव्जििमें ् क्रकिी्ई्पी/न््यवयवलय्मवमलव्िे् ििंबिंधिि्
दोषपूण्ा ईवीएम/वीवीपीएटी् को् रखव् गयव् है ।् ई् पी/न््
यवयवलय् मवमले् के् अिंनिम् निपटवि् के्
बवद् दोषपण
ू ्ा ईवीएम् को् एक् मवह् के् भीिर् ििंबधिं िि् फैक्ट्टररयों् में् मरम््मि् के् सलए् भेिव्
िवएगव।्
21.1.6. मरम््मि्क्रकए्िविे् के्बवद,्िभी्मरम््मि्की्गई्मशीिों्के्सलए्िविंच्प्रोटोकॉल्ठीक्
वही्होंगे्िो्िई्ईवीएम/वीवीपीएटी्के्सलए्होिे्हैं।्
21.1.7. त्तवनिमवािव,् मरम््मि् की् गई् ईवीएम/वीवीपीएटी को् ििंबधिं िि् रवज््य/ििंघ् रवज््य् क्षेत्र् को्
ववपि्िहीिं् करें गे।्इि्मरम््मि्की्गई् ईवीएम/वीवीपीएटी को्फैक्ट्टरी्में ् रखव्िवएगव।्
िी् ई् ओ/िी् ई् ओ् िे् यह् अपेक्षक्षि् िहीिं् है ् क्रक् वह् ईवीएम/वीवीपीएटी को् मरम््मि् के्
सलए् ववपि् फैक्ट्
टरी् में् ले् िवएिं।् इसके अनतररक्त, इस मरम्मत की गई
ईवीएम/वीवीपीएटी काआबंटनकेवलआयोगद्वाराक्रकयाजाएगा।्
21.1.8. त्तवनिमवािव्मरम््मि्की्गई्ईवीएम/वीवीपीएटी की्एक्ररपोटा ्आयोग्को्प्रस््िुि्करें गे।्
21.1.9. चूिंक्रक् फैक्ट्
टरी् में ् मरम््मि् की् गई् ईवीएम/वीवीपीएटी को् प्रेषक् रवज््य/ििंघ् रवज््य् क्षेत्र् को्
ववपि् िहीिं् क्रकयव् िवएगव,् इिसलए,् इि् दोषपूणा ईवीएम/वीवीपीएटी को् त्तवनिमवािवओिं् को्
अिंिररि् क्रकये् िविे् कव् कवया् स््पष््
ट् रूप् िे् ििंबधिं िि् रवज््य/ििंघ् रवज््य् क्षेत्र् के् ििंबिंधिि्
मुख््
य्निववाचि्अधिकवरी्द्ववरव्ई्टी्एि्के्मवध््यम्िे् क्रकयव्िविव्अपेक्षक्षि्होिव्है ्
िवक्रक् यह् िुनिजश्चि् हो् क्रक् िो् ईवीएम/वीवीपीएटी रवज््य/ििंघ् रवज््य् क्षेत्र् के् भिंिवरगह
ृ ् में्
उपलब््ि् िहीिं् हैं,् वे् उिके् भिंिवरगह
ृ ् में ् पररलक्षक्षि् िहीिं् हों् और् ई् टी् एि् में ् भ्रम् की्
जस्थनि्पैदव्ि्हो।्
21.2. निववाचि्उपरविंि्मरम््मि्:्निववाचि्के्उपरविंि्िभी्दोषपूण्ा ईवीएम/वीवीपीएटी को्मरम््मि््
के्सलए्ििंबिंधिि्फैक्ट्
टरी्में्भेिव्िवएगव।्
एफ् एल् िी् के् दौरवि् कोई् इलेक्ट्रॉनिक् मरम््मि् िहीिं् की् िवएगी।् एफ् एल् िी् के्
दौरवि्केवल्मैकेनिकल्मरम््मि्की्िव्िकिी्है ।्
इि् दोषपूणा ई वी एम/वी वी पी ए टी को् त्तवनिमवािवओिं् को् अिंिररि् क्रकए् िविे् कव् कवया्
स््पष््ट्रूप्िे्ििंबिंधिि्रवज््
य/ििंघ्रवज््य्क्षेत्र्द्ववरव्ई्टी्एि्के्मवध््यम्िे्क्रकयव्िविव्
अपेक्षक्षि्होिव्है ्िवक्रक्यह्िुनिजश्चि्हो्क्रक्िो्ई वी एम/वी वी पी ए टी रवज््य/ििंघ्रवज््य्
क्षेत्र्के्भिंिवरगह
ृ ्में ् उपलब््
ि्िहीिं् हैं,्वे् उिके्वेयरहवउि्में ् पररलक्षक्षि्िहीिं् हों्और्ई्
टी्एि्में ्भ्रम्की्जस्थनि्पैदव्ि्हो। 116
21.3. दोषपूणट ईवीएम/वीवीपीएटी की मरम्मत : िभी् दोषपूण्ा ईवीएम् और् वीवीपीएटी,् चवहे ् वे्
मरम््मि्के्बवद्रवज््य/ििंघ्रवज््य्क्षेत्र्को्ववपि्प्रव््
ि्हो्गए्हैं् यव्िहीिं,्की्मरम््मि्कव्
भुगिवि् प्रेषक् रवज््
यों् द्ववरव् क्रकयव् िवएगव।् ऐिे् रवज््
य/ििंघ् रवज््य् क्षेत्र,् िहविं् ईवीएम् और्
वीवीपीएटी् की् मरम््मि/रख-रखवव् पर् व््यय् को् परू व् करिे् के् सलए् कोई् त्तवसशष््ट् शीषा्
त्तवद्यमवि् िहीिं् है ,्वे् रवज््
य्िरकवर्के्परवमशा् िे ‘‘ईवीएम् के्रख-रखवव’’्के्प्रयोिि्के्
सलए्आवश््
यक्उपशीषा्िजृ िि्कर्िकिे्हैं।्
117
अध्याय - 22
महत्वपूणट ननणटय
1. केरलउछ
चन्यायालय(एसीजोसबनाममशवनवपल्
लईऔरअन्यईएलआर 23)
श्ी्ए्िी्िोि्िे्केरल्उछ्च्न््
यवयवलय्के्िमक्ष्एक्निववाचि्यवधचकव्दवखखल्की्थी।्यवधचकवकिवा्
कव् मुख््य् िका् यह् थव् क्रक् अधिनियम,् 1951् और् उिके् अिंिगाि् बिवए् गए् नियमों् में् कविूि् के्
प्रवधिकवर् के् बबिव् मई,् 1982् में् केरल् में् परूर् त्तविवि् िभव् निववाचि् क्षेत्र् में् इलेक्ट्रॉनिक् वोटटिंग्
मशीिों्कव्प्रयोग्क्रकयव्गयव्थव।्
ईवीएम् के् अििंवैिवनिक् प्रयोग् और् ईवीएम् के् िवथ् ििंभवत्तवि् िे ड़िवड़् के् मद्
ु दों् को् मद्रवि् उछ्
च्
न््
यवयवलय्के्िमक्ष्उठवयव्गयव्है ।्मद्रवि्उछ्
च्न््
यवयवलय्िे् इि्आरोपों्और्िकों्को्स््
वीकवर्िहीिं्
क्रकयव्िथव्टदिविंक्10.04.2001्को्िभी्ररट्यवधचकवएिं्खवररि्कर्दीिं।्
3. टदल्
लीउछच न्
यायालय (ववप्लव शमाट बनाम भारत संघऔर अन्
य सी िब्
ल्
यूपी सं.2004 का 5521;
कंु वरजीएसचाहनबनामभारतसंघसीपीिब्
ल्
यूसं.2004का5906)
इि् मवमलों् में् यह् िका् टदयव् गयव् क्रक् निववाचि् आयोग् क्रकिी् रवज््य ् में् प्रत््
येक् मवमले् की्
118
पररजस्थनियों्को्ध््यवि्में् लेिे् हुए्केवल्चुनििंदव्निववाचि्क्षेत्रों्में,्ि्क्रक्रूटीि्रूप्िे् िभी्त्तविवि्
िभव् निववाचि् क्षेत्रों् में ,् िवरव् 61क् के् अिंिगाि् इलेक्ट्रॉनिक् वोटटिंग् मशीिों् कव् प्रयोग् कर् िकिव् है ।्
टदल््
ली्उछ्च्न््
यवयवलय्िे्टदिविंक्23.05.2005्को्उपयक्ट
ुा ि ् ्यवधचकवओिं्को्खवररि्कर्टदयव।
ईवीएम् के् िवथ् ििंभवत्तवि् िे ड़िवड़् के् मुद्दों् को् किवाटक् उछ्
च् न््
यवयवलय् के् िमक्ष् उठवयव् गयव् है ।्
भवरि् में् निववाचिों् में् ईवीएम् के् प्रयोग् में् शवसमल् प्रौद्योधगकी् िुदृढ़िव् िथव् प्रशविनिक् उपवयों् के्
िभी् पहलुओिं् को् ध््यवि् में् रखिे् हुए,् उन््
होंिे् असभनििवाररि्क्रकयव् क्रक् भवरि्के् ईवीएम् त्तवश््
वििीय,्
भरोिेमिंद्और्पूरी्िरह्िे ड़िवड़्प्रूफ्हैं।्मवििीय्किवाटक्उछ्
च्न््
यवयवलय्िे्असभनििवाररि्क्रकयव्क्रक्
‘यह्अत्तवष््कवर्नि:ििंदेह्इलेक्ट्रवनिक्और्किं््यूटर्प्रौद्योधगकी्में्बड़ी्उपलजब्ि्और्रवष््रीय्गौरव्है ।’ ्
5. बम्
बई उछच न्यायालय (नागपुर पीठ) (बनवारी लाल पुरोटहत बनाम ववलास मुत्
तेमवार और अन्
य,
ननवाटचनयाधचकासंख्या2004का1)
निववाचि्यवधचकव्ििं.4/2001्में् मवििीय्केरल्उछ्
च्न््
यवयवलय्द्ववरव्यथव्निदे सशि्एक्मवमले् में ,्
वषा् 2001्में् केरल्में् 125-एववत्तवपुरम्त्तविवि्िभव्निववाचि्क्षेत्र्िे् िविवरण्निववाचि्के्मवमले् में्
मवििीय्उछ्च्न््
यवयवलय्के्िमक्ष्परोक्षक्षयों्द्ववरव्िवले् गए्मिों्कव्पिव्लगविे् की्प्रक्रक्यव्टदखवई्
गई।्उछ्च्न््
यवयवलय्िे् अपिे् टदिविंक्6.2.2002्के्आदे श्में् ििंत्र्की्दक्षिव्की्िरवहिव्की।्उक्ट्ि्
निववाचि् यवधचकव् में् केरल् उछ्च् न््
यवयवलय् के् निणाय् को् सित्तवल् अपील् (एआईआर् 2003् एििी्
2271)्में्मवििीय्उछ्चिम्न््
यवयवलय्द्ववरव्िही्ठहरवयव्गयव।्
7. माननीयउत्तराखंिउछचन्यायालयकाटदनांक2जन
ू ,2017काननणटय्
8. टदनांक 9 अगस्त 2017 को भारत के माननीय उछचतम न्
यायालय ने वीवीपीएटी के शत-प्रनतशत
प्रयोगकेबारे मेंकईयाधचकाओंपरननणटय’करतेसमयटटप्पणीदीक्रक
119
‘’कवउिं टर्हलफिवमे् में् निटहि्भवरि्निववाचि्आयोग्के्उपयक्ट
ुा ् ि्कथि्में् यह्स््
वीकवर्क्रकयव्गयव्है्
क्रक्इि्यवधचकवओिं् में् की्गई्िभी्मविंगे् पूरी्हो्गई्हैं् और्उिकव्िमविवि्कर्टदयव्गयव्है ।्यह्
भी्स््पष््ट्है ्क्रक्भवरि्िरकवर्िे्निकट्भत्तवष््
य्में्होिे्ववले्निववाचिों्के्दौरवि्आवश््यक्वीवीपीएटी्
यूनिटों् की् खरीद् के् सलए् निधियविं् मिंिूर् कर् दी् हैं् जिन््
हें् निकट् भत्तवष््य् में् खरीदव् िविव् है ।्
असभव््यक्ट्ि्की्गई्जस्थनि्िे्क्रकिी्ििंदेह्की्गिंि
ु वइश्िहीिं्है ्क्रक्भत्तवष््
य्में्िभी्निववाचि्वीवीपीएटी्
कव् प्रयोग् करके् आयोजिि् क्रकए् िवएिंगे।् उपयुक्ट
ा ् ि् दृजष्टकोण् को् भवरि् निववाचि् आयोग् कव्
प्रनिनिधित््व्कर्रहे ्त्तवद्ववि्वकील्द्ववरव्िुिववई्के्दौरवि्दोहरवयव्गयव।्
उपयक्ट
ुा ्ि् के् मद्दे ििर,् हमवरी् ित्तु वचवररि् रवय् है ् क्रक् विामवि् के् इि् मद्
ु दों् के् सलए् हमवरी् ओर् िे्
न््
यवय् निणायि् की् आवश््यकिव् िहीिं् है ।् िदिुिवर,् निववाचि् आयोग् द्ववरव् दवखखल् कवउिं टर् हलफिवमे्
जििे्भवरि्िरकवर्द्ववरव्िम््
यक्रूप्िे्िमथाि्टदयव्गयव्है ,्के्अिुिवर्िभी्मवमलों्को्एक्िवथ्
निपटवयव्िविव्है ।्
9. बम्
बईउछचन्यायालयकाटदनांक2.3.2018काआदे श
11. मध्
यप्रदे शउछचन्यायालय::ईसीआईद्वाराईवीएमकेसुरक्षाएवं भंिारणप्रोटोकॉलकाअनुसमथटन
टदनांक05.12.2018काआदे श)
ररट् यवधचकव् (सित्तवल)् ििं.28016/2018् िरे श् िरवफ् बिवम् ईिीआई् और् अन््य् में,् मवििीय् मध््
य्
प्रदे श्उछ्च्न््
यवयवलय्िे् भवरि्निववाचि्आयोग्द्ववरव्ईवीएम्एविं् वीवीपीएटी्की्िुरक्षव्एविं् भिंिवरण्
प्रोटोकॉल्के्प्रनि्ििंिोष्व््यक्ट्ि्क्रकयव्और्कोई्पररविाि्करिे्के्सलए्निदे श्दे िे् ििंबि
िं ी्यवधचकव्को्
अस््
वीकवर्कर्टदयव।््््
*******
120
अध्याय- 23
ईवीएमऔरवीवीपीएटीकीववश्
वसनीयताकेबारे में प्रस्तुनत
टदििंबर,्2018
एिेंिव्
1. इनिहवि्
2. िकिीकी्त्तवशेषज्ञ्िसमनि(टी्ई्िी)
3. िकिीकी्िुरक्षव
4. प्रशविनिक्िुरक्षोपवय
6. आक्षेप्बिवम्त्तवश््
ववि्
7. त्तवगि्के्निणाय्
8. वीवीपीएटी्
ईवीएमकाइनतहास
40्वषा्
ईवीएमकाइनतहास-40वषट
1980-81्ईिीआईएल्और्बीईएल्द्ववरव्ईवीएम्त्तवकसिि्और्प्रदसशाि्क्रकए्गए
आठ्रवज््यों्और्एक्ििंघ्रवज््य्क्षेत्र्के्11्त्तविवि्िभव्निववाचि्क्षेत्रों्में्इिकव्प्रयोग्क्रकयव्गयव
1984-ईवीएम्कव्प्रयोग्रोक्टदयव्गयव,्उछ्चिम्न््
यवयवलय्िे् निणाय्टदयव्क्रक्लोक्प्रनिनिधित््
व्
अधिनियम्को्ििंशोधिि्क्रकए्िविे्िक्ईवीएम्कव्प्रयोग्िहीिं्क्रकयव्िव्िकिव्है
1988-लोक्प्रनिनिधित््
व्अधिनियम्में ् ििंशोिि्क्रकयव्गयव्जिििे् टदिविंक्15.03.1989्िे् ईवीएम्
कव्प्रयोग्ििंभव्हुआ
121
2018-मिपत्रों् कव् प्रयोग्दब
ु वरव् शुरू् करिे् की् मविंग् िे् ििंबिंधिि् यवधचकव् को्उछ्चिम् न््यवयवलय् िे्
खवररि्कर्टदयव
वषट 2000 से ईवीएम काप्रयोग सभी ननवाटचनों में क्रकया गया है - 03 लोक सभा और 118 राज्
य
ववधानसभा
तकनीकीववशेषज्ञसममनत
स्वतंत्रमूल्यांकन
तकनीकीववशेषज्ञसममनत-इनतहासएवंभूममका
प्रथमतकनीकीववशेषज्ञसममनतकागठन-जनवरी,1990
ईवीएमकेप्रयोगकीसवटसम्मनतसेमसफाररश-अप्रैल,1990
टदसम्बर,2005
नवम्बर,2010
नवीनतमपुनसिंरचना
ववगतकीतकनीकीववशेषज्ञसममनतयां
2. प्रोफेसरपी.वी.इन्द्रसेन,आईआईटी,टदल्ली
द्ववतीयतकनीकीववशेषज्ञसममनतकागठन-2005
2. प्रोफेसरिी.टी.साहनी,आईआईटी,टदल्ली
3. प्रोफेसरए.के.अग्रवाल,आईआईटी,टदल्ली
वतटमानतकनीकीववशेषज्ञसममनतकागठन
122
4.आईआईटीकेसुप्रमसद्धप्रोफेसर:
अपने-अपनेक्षेत्रोंमें जाने-मानेववशेषज्ञ
1. प्रोफेसरिी.टी.साहनी,आईआईटी,टदल्ली
3. प्रोफेसरटदनेशकुमारशमाट,आईआईटी,मुंबई
4. प्रोफेसरए.के.अग्रवाल,आईआईटी,टदल्ली
तकनीकीववशेषज्ञसममनतकीभूममका
• ईवीएम/वीवीपीएटीकेनएसंस्
करणोंकाववननदे शऔरडिजाइनतैयारकरनेकेमलएतकनीकी
सलाहदे ना
• ईवीएम के बारे में ववननमाटताओं के डिजाइन प्रस्तावों की जांच करना और सुधार के मलए
मसफाररशदे ना
तकनीकीसरु क्षा
डििवइि, प्रक्रक्यव, वविववरण
1.प्रीममयमसावटजननकक्षेत्रकेउपक्रमोंकेववननमाटता
््््््ई.िी.एल.्््््््््््््््््््््््््बी.ई.एल.्
दोिों् िववािनिक् क्षेत्र् के् उपक्म् दे श् की् िुरक्षव् िे् ििंबिंधिि् महत््वपूण्ा ििंवद
े िशील् उपस््
कर् कव्
त्तवनिमवाण्करिे्हैं्और्उिके्िरु क्षव्प्रोटोकॉल्मिबि
ू ्हैं।्
2.सुरक्षक्षतडिजाइनववशेषताएं
अपिी्िरह्््््कोई्रे डियो्क्रफ्रक्ट्
वन््िी््््एक्बवरगी्््््््िवयिेसमक्््््िमय्और्िवरीख्
की्त्तवसशष््ट्््््प्रिवरण्यव्असभग्रहण््््कवयाक्म्योग््
य््््कोडििंग्ऑफ्््स््
टविंप्करिे्ववली्की्
मशीि्््््््््ििंभव्िहीिं्है ्–्कोई्््््(ओ.टी.पी.)््््््््की्प्रैि्््््््प्रैि्के्सलए्ररयल्
््््््््््््््ववयरलेि्ििंचवर्््््््््धचप््््््््््््््््््््््््््टवइम्क्ट्लॉक्
््््््््््््््ििंभव्िहीिं्है ्््
3.सुरक्षक्षतववकासप्रक्रक्रया
िॉफ्टवेयर्कव्टी.ई.िी.्द्ववरव्डििवइि्््््््््््््््््््िॉफ्टवेयर्वैिीकरण्स््वििंत्र्िविंच
क्रकयव्िविव्है /अिुमोटदि्क्रकयव्िविव्है , िमूह्द्ववरव्सिस््टम्ररक्ट्ववयरमेंट्
कभी्उप्ििंत्तवदव्िहीिं्की्िविी्है ।्््््््््््््््््््््््स््पेिीक्रफकेशि्(एि.आर.एि.)्के्
123
्््््््््््््््््््््््््््््््््््््््््््््््््््अिुिवर्क्रकयव्िविव्है ।्
4.सुरक्षक्षतववननमाटणसुववधा
➢ अिुवीक्षक्षि्प्रवेश्एविं्निगाम्
➢ दरवविों्और्िभी्महत््
वपण
ू ्ा ििंक्ट्
शिों्पर्नियसमि्िलवशी्
➢ िी.िी.टी.वी.्निगरविी्
➢ मोबवइल, लैपटॉप, यू.एि.बी.्िैिे्इलेक्ट्रॉनिक्गैिट
े ्के्प्रवेश्पर्प्रनिबिंि्
ई.वी.एम.मॉिलोंकाक्रममकववकास
➢ प्रौद्योधगकी्कव्क्समक्त्तवकवि्
➢ ई.वी.एम.्मॉिल्
््््््््््2006्िे्पहले््््््:्एम्1्््््््््््एक्बवरगी्प्रोग्रवमेबल्मवइक्ो्किंरोलर्
््््््््््2006्िे्2010्िक्:्एम्2्््््््््््अपिी्िरह्की्त्तवसशष््ट्मशीि्
््््््््््2013्िे्््््््््््:्एम्3्््््््््््
ईवीएम्मॉिलों्कव्क्मत्तवकवि्
➢ प्रौद्योधगकी्कव्क्मत्तवकवि्
➢ ईवीएम्मॉिल्
वषा्2006-2010्:्एम्2् • अपिी्िरह्की्त्तवसशष््
ट्मशीि्
वषा्2013्िे्:्एम्3्
ईवीएम्मॉिलों्कव्क्मत्तवकवि्
➢ प्रौद्योधगकी्कव्क्मत्तवकवि्
➢ ईवीएम्मॉिल्
124
वषा्2006्िे्पूव्ा :्एम्1् • बीयू् िे् िीयू् में् ििंचवर् के् सलए् प्रत््येक्
की्(key)्प्रोिेि्की्िवयिेसमक्कोडििंग्
वषा्2006-2010्:्एम्2्
• रीयलटवइम्क्ट्लॉक्
वषा्2013्िे्:्एम्3्
• की्(key)्प्रैि्करिे्कव्टवइम्स््टैजम्पिंग्
ईवीएम्मॉिलों्कव्क्मत्तवकवि्
➢ प्रौद्योधगकी्कव्क्मत्तवकवि्
➢ ईवीएम्मॉिल्
वषा्2006्िे्पव
ू ्ा :्एम्1् • िभी् घटकों् के् बीच् डिजिटल् िेल्फ
््
िवयोग््
िोजस्टक्ट्ि्परस््पर्अधिप्रमवणि्
वषा्2006-2010्:्एम्2्
• स््वचवसलि्िेल््फ्िवयोग््
िोजस्टक्ट्ि्
वषा्2013्िे्:्एम्3्
• बैटरी्लवइफ्कव्पव
ू वािम
ु वि््
ववननमाटणकेबादराज्यों/संघराज्यक्षेत्रोंतकसुरक्षक्षतसंचलन
➢ ईवीएम/वीवीपीएटी्कव्कोई्भी्ििंचलि्अनिववया्रूप्िे्ई्टी्एि्के्मवध््यम्िे्रै क्होिव्है ्
➢ पररवहि्के्सलए्केवल्कन््
टेिरवइज््
ि्रकों्यव्िीलबिंद्रकों्कव्प्रयोग्क्रकयव्िविव्है ्
➢ िभी्रकों्को्लॉक्एविं्पेपरिील्िे्िीलबिंद्क्रकयव्िविव्है ्
➢ िी्पी्एि्रै क्रकिं ग्
➢ िभी्ििंचलि्24x7्पसु लि्िुरक्षव्के्अिीि्होिे्हैं्
➢ अन््यत्र्ले्िविे्के्कवया्की्वीडियोग्रॉफी्की्िविी्है ््््
प्रशासननकसुरक्षोपाय
ईवीएम/वीवीपीएटी्की्िुरक्षक्षि्हैंिसलिंग्एविं्प्रबिंिि्
प्रशासननकसुरक्षोपायोंसेहरसमयईवीएमकीसुरक्षक्षतहैंिमलंगऔरप्रबंधनसुननजश्चतहोताहै
1. स््टेकहोल््िर्की्भवगीदवरी्
2. आबिंटि्एविं्ििंचलि्
125
3. प्रथम्स््िरीय्िविंच
4. कैं डििेट्िेटटिंग्
5. यवदृजछिकीकरण्
6. िद्म्मिदवि्
7. मिदवि्टदवि्िविंच्
8. मिदवि्कव्िमवपि्और्पररवहि्
9. भिंिवरण्एविं्िुरक्षव्
10. मिदवि्टदवि्प्रोटोकॉल
1.स्टेकहोल्िरकीभागीदारी
िभी्प्रक्रक्यवओिं्में ्रवििैनिक्दलों/अभ््यधथायों्की्िक्रक्य्भवगीदवरी्
ईवीएम् भिंिवरगह
ृ ् और् स््रविंग् रूम् को् खोलिव् प्रथम् स््िरीय् िविंच् (एफ् एल् िी)् एविं् कैं डििेट्
एविं्िीलबिंद्करिव् िेटटिंग्
िद्म् मिदवि् ििंचवसलि् करिव् और् िद्म् प्रथम् एविं् द्त्तविीय् यवदृजछिकीकरण् के् बवद्
मिदवि्कव्पररणवम्प्रव््ि्करिव् ईवीएम्की्िूची्
2.आबंटनऔरसंचलन
आयोग्द्ववरव्मिदवि्ववले्रवज््य्को्ईवीएम्आबिंटटि्की्िविी्है
िी्ई्ओ्द्ववरव्प्रव््ि्क्रकए्िविे्हैं्िो्िरु क्षक्षि्भिंिवरण्के्सलए्व््यजक्टिगि्रूप्िे्जिम््मद
े वर्है ्
3.प्रथमस्तरीयजांच(एफएलसी)
➢ रवििैनिक्दलों्की्उपजस्थनि्में ्एफ्एल्िी्
➢ परू ी्कवयाशीलिव्एविं्आचरण्ििंबिंिी्िविंच्की्िविी्है्
126
➢ दोषपूण्ा ईवीएम्को्अलग्रखव्िविव्है ्िथव्निववाचि्में ्प्रयोग्िहीिं्क्रकयव्िविव्है ्
➢ ई्टी्एि्में ्दिा्क्रकयव्िविव्है ्
एफएलसीप्रक्रक्रया
एफ् एल् िी् के् बवद् इिंिीनियरों् और् ईवीएम/वीवीपीएटी् को् ररकॉिा् रजिस््
टरों् की्
िीयू् को् त्तपिंक् पेपर् प्रनिनिधियों् द्ववरव् 24 x् 7् िुरक्षव् में् फोटो् प्रनियविं्
िील्िे्िीलबिंद्करिव् िील्पर्हस््िवक्षर् स््रविंग्रूम्में्रखिव् रवििैनिक् दल् के्
प्रनिनिधियों् के् िवथ्
िवझव्करिव्
4.कैं डििेटसेटटंग
प्रक्रक्यव्
िुरक्षव्उपवय्
2. वीडियोग्रॉफी्और्पूरी्िुरक्षव्के्अिंिगाि्हॉल्को्िेनिटवइि्करिव्
3. अभ््यधथायों्यव्उिके्असभकिवाओिं्की्उपजस्थनि्में ्क्रकए्िविे्हैं्
5.यादृजछिकीकरण
127
➢ ई्टी्एि्के्अिुिवर्केवल्एफ्एल्िी्अिुमोटदि्ईवीएम्को्प्रथम्यवदृजछिकीकरण्के्सलए्
चुिव्िविव्है ।्
प्रथम्यवदृजछिकीकरण् द्त्तविीय्यवदृजछिकीकरण्
• एफ्एल्िी्के्बवद्क्रकयव्िविव्है ्
• रवििैनिक्दलों्के्प्रनिनिधियों्की्उपजस्थनि्में्
• त्तविवि् िभव् निववाचि् क्षेत्र-ववर् यवदृजछिकीकृि् िीयू/बीय्ू िथव् प्रसशक्षण् ववली् ईवीएम् की् िच
ू ी्
रवििैनिक्दलों्के्िवथ्िवझव्करिव्
5.यादृजछिकीकरण
➢ ईवीएम् को् ईवीएम् रै क्रकिं ग् िॉफ्टवेयर् (ई् टी् एि)् कव् प्रयोग् करके् दोबवर् +् ् यवदृजछिकीकृि्
क्रकयव्िविव्है ्
➢ ई्टी्एि्के्अिुिवर्केवल्एफ्एल्िी्अिुमोटदि्ईवीएम्को्प्रथम्यवदृजछिकीकरण्के्सलए्
चुिव्िविव्है ।्
प्रथम्यवदृजछिकीकरण् द्त्तविीय्यवदृजछिकीकरण्
• ‘कैं डििेट्िेटटिंग’्के्ठीक्पहले्क्रकयव्िविव्है ्
• त्तविवि्िभव्निववाचि्क्षेत्र्में ्उपलब््
ि्ईवीएम्को्त्तवसशष््ट्मिदवि्केंद्रों्को्आबिंटटि्करिव
• अभ््यधथायों/मिदवि्असभकिवाओिं्की्उपजस्थनि्में ्िच
ू ी्िवझव्की्िविी्है ्््
5.यादृजछिकीकरण
प्रथम्यवदृजछिकीकरण् द्त्तविीय्यवदृजछिकीकरण्
यवदृजछिकीकरण्–्ईवीएम्िुरक्षव्की्िीिंव्
➢ प्रथम्यवदृजछिकीकरण्िक्–्क्रकिी्को्पिव्िहीिं्होिव्है ्क्रक्कौि्िी्ईवीएम्क्रकि्त्तविवि्िभव्
निववाचि्क्षेत्र्में ्िव्रही्है
128
जिििे्िे ड़िवड़्कव्प्रयवि्पूरी्िरह्निष््फल्हो्िविव्है ।्
➢ दि
ू रे ् यवदृजछिकीकरण्िक्–्क्रकिी्को्पिव्िहीिं् होिव्है ् क्रक्कौि्िी्ईवीएम्क्रकि्मिदवि्केंद्र्
को्िवएगी।्
➢ इिके्अनिररक्ट्
ि,्मिदवि्केंद्र्के्अधिकवररयों्कव्िीि्चरण्में ्यवदृजछिकीकरण्क्रकयव्िविव्है ्
6.मतदानटदवसकोिद्ममतदान
➢ िद्म्मिदवि्के्िवटव्को्हटव्टदयव्िविव्है ्और्असभकिवाओिं्को्टदखवयव्िविव्है ्
➢ पीठविीि् अधिकवरी,् अभ््यधथायों् के् प्रनिनिधियों् के् हस््िवक्षर् के् िवथ् िद्म् मिदवि् प्रमवण् पत्र्
िवरी्करिे्हैं्
वीवीपीएटीपुनगटणनाप्रक्रक्रया
• वषा् 2017् िे,् लोक् िभव् और् गोवव,् गुिरवि,् टहमवचल् प्रदे श,् िवगवलैंि,् मेघवलय,् बत्रपुरव,्
किवाटक,् समिोरम,् मध््
य् प्रदे श,् रविस््
थवि,् ित््िीिगढ़् एविं् िेलिंगविव् त्तविवि् िभव् के् िभी्
िविवरण् एविं् उपनिववाचिों् में ् शि-प्रनिशि् ईवीएम् में ् वीवीपीएटी् लगवए् गए।् 49् एम् ए् के्
अिंिगाि्केवल्एक्सशकवयि्प्रव््
ि्हुई,्कविूि्के्अिुिवर्ित््यवत्तपि्की्गई,्गलि्पवई्गई्और्
सशकवयिकिवा्के्त्तवरूद्ि्प्रवथसमकी्दिा्की्गई।्
• िभी्रवज््यों्में ् प्रत््
येक्त्तविवि्िभव्निववाचि्क्षेत्र्में ् यवदृजछिक्रूप्िे्चयनिि्1्(एक)्मिदवि्
केंद्र् में ् वीवीपीएटी् पधचायों् कव् अनिववया् ित््यवपि् क्रकयव् गयव,् शि-प्रनिशि् समलवि् हुआ,् िैिी्
अपेक्षव्थी।्
7.मतदानटदवसकीजांच
➢ मिदवि्असभकिवा्
➢ िी्ए्पी्एफ,्मवइक्ो-प्रेक्षक,्वेबकवजस्टिं ग/िी्िी्टी्वी्
➢ प्रेक्षकों्िटहि्िेक्टट
् र्अधिकवररयों्और्अन््य्वररष््
ठ्अधिकवररयों्कव्बवर-बवर्दौरव्
➢ िवले्गए्मिों्की्दो-दो्घिंटे्पर्िूचिव्
➢ मीडियव्
129
8.मतदानकासमापनऔरपररवहन
िीयू्पर्क्ट्लोि्बटि्को्दबवकर्ईवीएम्पर्मिदवि्बिंद्क्रकयव्िविव्है ्
8.मतदानकासमापनऔरपररवहन
ईवीएम् को,् उिको् ले् िविे् ववले् बक्ट्िों् में ् िीलबिंद् क्रकयव् िविव् है ् िथव् मिदवि् असभकिवा् उिपर्
हस््िवक्षर्करिे्हैं्
8.मतदानकासमापनऔरपररवहन
8.मतदानकासमापनऔरपररवहन
➢ ईवीएम्को्स््
रविंग्रूम्में ् रखव्िविव्है ,्अभ््यधथायों्एविं् पेक्षकों्की्उपजस्थनि्में ् िीलबिंद्क्रकयव्
िविव्है ।्
➢ स््रविंग्रूम्पर्िविों्टदि्चौबीिों्घिंटे्ििर्रखिे्के्सलए्अभ््यधथायों्को्िुत्तविव्प्रदवि्करिव्
9.भंिारणऔरसुरक्षा
• ईवीएम्भिंिवरण्भिंिवरगह
ृ ्में्केवल्एक्प्रवेश्द्ववर्होिव्है ्
• अन््य्दरवविों्यव्खखड़क्रकयों्को्ईंट्यव्किंक्ीट्िे्िीलबिंद्कर्टदयव्िविव्है ्
• प्रवेश्द्ववर्को्िबल्लॉक्प्रणवली्िे्िुरक्षक्षि्क्रकयव्िविव्है ्
• चवबबयों्को्िी्ई्ओ्एविं्उप्िी्ई्ओ्की्असभरक्षव्में ्रखव्िवएगव,्दोिों्के्पवि्एक-एक्चवबी्
होगी्
• िविो्टदि्चौबीिों्घिंटे्(24 x्7)्िुरक्षव्इिंििवम्
• ई्िी्आई्द्ववरव्ििंपूण्ा स््
टॉक्कव्ववत्तषाक्भौनिक्ित््यवपि्िथव्ई्टी्एि्के्मवध््यम्िे्इिकव्
रै क्क्रकयव्िविव्है ्
9.भंिरणऔरसरु क्षा
130
• ईवीएम्को्रवििैनिक्दलों्के्प्रनिनिधियों्की्उपजस्थनि्में ् वीडियोग्रॉफी्के्अिंिगाि्स््रविंग्रूम्
में ्रखव्िविव्है ।्
• प्रसशक्षण्ववली्ईवीएम्को्पथ
ृ क्स््
रविंग्रूम्में्रखव्िविव्है
• ईवीएम्को्केवल्मिदवि्दलों्की्रवविगी्के्टदवि्को्ही्बवहर्निकवलव्िविव्है ्
9.भंिारणऔरसुरक्षा
बबिव्निववाचि्ववली्अवधि्््निववाचि्अवधि्््््निववाचि्उपरविंि्अवधि
• ईवीएम् को् मिदवि् के् उपरविंि् ववपि् िुरक्षक्षि् स््रविंग् रूम् भेिव् िविव् है ् और् िबल् लॉक् के्
अिंिगाि्रखव्िविव्है ्
• अभ््यधथायों्को्लॉक्पर्अपिी्िील्लगविे्की्अिुमनि्दी्िविी्है
• मिदवि्में ्प्रयुक्ट्
ि्ईवीएम्ववले्स््रविंग्रूम्के्सलए्चौबीिों्घिंटे्दो्घेरे्में ्िुरक्षव्इिंििवम्
• िी्पी्एफ्स््रविंग्रूम्के्ठीक्बवहर्आिंिररक्पररधि्िथव्रवज््य्िशस््त्र्पसु लि्बल्बवहरी्पररधि्
को्िुरक्षव्प्रदवि्करिी्है ्
• मिदवि्में ्अप्रयक्ट
ु ् ि्ईवीएम्के्सलए्भी्िविों्टदि्चौबीिों्घिंटे्िुरक्षव्इिंििवम्
मिदवि्में ्प्रयुक्ट्
ि्अप्रयुक्ट्
ि्ईवीएम/वीवीपीएटी्कव्िुरक्षक्षि्भिंिवरण
‘ए’् श्ेणी् मिदवि् ‘बी’् श्ेणी् :् बदली् ‘िी’् श्ेणी् :् ‘िी’् श्ेणी् :् ररिवा् अन््य् :् प्रसशक्षण्
में ्प्रयुक्ट्ि्यूनिटें ् गई् मिदवि् में ् दोषपूण,ा ् मिदवि् यूनिट् और् आई् ई् िी्
प्रयुक्ट्
ि्यूनिटें ् में ्अप्रयुक्ट्ि्यूनिटें ् के्सलए्यूनिटें ््
‘ए’् और् ‘बी’् :् 2् स््िरीय् िी् पी् एफ/िशस््त्र् ‘िी’् और् ‘िी’् और् अन््य् :् पथ
ृ क् स््रविंग् रूम् में्
िुरक्षव+् 24x7् िी् िी् टी् वी् कवरे ि् के् िवथ् रखी्िविी्है ्(िो्ए्एविं्बी्श्ेणी्के्पवि्में ्िहीिं्
िुरक्षक्षि्स््रविंग्रूम्में ्रखी्िविी्है ।् हों)्िथव्उिकी्िुरक्षव्कव्स््िर्वही्होगव।्
10.्गणिव्टदवि्प्रोटोकॉल्
• गणिव्के्टदि्स््
रविंग्रूम्को्अभ््यधथायों, आर.ओ.्और्प्रेक्षक्की्उपजस्थनि्में ् वीडियोग्रवफी्
के्अिंिगाि्खोलव्िविव्है ््
• िी.यू.्को्चक््ववर्गणिव्टे बल्पर्लवयव्िविव्है ्
131
• िी.यू.् कव् यूिीक् आई.िी.् िम््
बर् और् हस््िवक्षररि् िीलों् कव् ित््यवपि् क्रकयव् िविव् है ् और्
मिदवि्एिेंटो्को्टदखवयव्िविव्है ।्
ननवाटचनयाधचकाअवधध
सशकवयि्दिा्करविव्
ननवाटचनयाधचकाकीअवधध
निववाचि्यवधचकवएिं्पररणवम्की्घोषणव्के्45्टदविों्के्भीिर्दवखखल्की्िव्िकिी्है ्
वीवीपीएटी्पधचायों्के्िवथ्निववाचि्यवधचकव्के्अिंिगाि्ईवीएम्को्उछ्च्न््यवयवलय्के्अिुमोदि्िे्
पथ
ृ क्स््
रविंग्रूम्में्ले्िवयव्िविव्है ्
ईवीएम्–्ित््
िम््बन््िी्व््यवख््
यव्
िभी्मुद्दों्कव्स््
पष््टीकण
हैंक्रकिं ग,्कुि्अवैि्प्रयोिि्के्सलए्कम््््यट
ू र्िेटवका्िुरक्षव्प्रणवसलयों्िक्अिधिकृि्पहुिंच्बिविव्
यव्उि्पर्नियिंत्रण्पविव्है ्
ई्िी्आई्ईवीएम्के्मवमले्में ,्निम््
िसलखखि्कवरणों्िे्'है क्रकिं ग''्शब््द्लवगू्िहीिं्है ्
132
➢ ईवीएम्एक्पथ
ृ क्(स््
टैंि्एलॉि)्मशीि्है ्और्िवर्िे्यव्बबिव्िवर्के्क्रकिी्िेटवका्िे्किेक्ट्ट्
िहीिं्होिी्है ्
➢ ओ् टी् पी् मवइक्ो् किंरोल् में ् एि् िब््ल््यू् प्रोग्रवम् ि् िो् पढ़व् िव् िकिव् है ् और् ि् ही् पररवनिाि्
क्रकयव्िव्िकिव्है ्
बेतारसंचारकेमाध्
यमसेडिस्
प्ले कोपररवनतटतकरनेकीकोईसंभावनानहीं
➢ यह्आरोप्है ्क्रक्बेिवर्(ववयरलेि)्डिववइि्के्िवथ्लगवए्गए्क्रकिी्अन््य्डिस््
््ल्े िे्ववस््ित्तवक्
डिस््््ल्े मॉड्यूल् को् बदलकर् यव् अनिररक्ट्ि् िक्रकाट् बोिा् िवलकर् क्रकयव् िव् िकिव् है ् िो् बेिवर्
उपकरण् (ववयरलेि् डिववयि)् के् मवध््यम् िे् बवहरी् यूनिट् के् िवथ् ििंववद् कर् िकिव् है ् और्
पररणवम्घोत्तषि्करिे् के्सलए्प्रयुक्ट्ि्िीयू् डिस््््ल्े को्नियिंबत्रि्करके्पररणवम्के्िवथ्िे ड़िवड़्
कर्िकिव्है ्
➢ ऐिे्पररविाि्के्सलए्एफ्एल्िी्के्ईवीएम्िक्निबवाि्पहुिंच्आवश््यक्होगव्–्िकवरव्गयव।्
मेमोरीसेिे डिाडसम्
भवनहीं
• यह् आरोप् है ् क्रक् मेमोरी्मेनिपुलेटर् आई् िी् को् मेमोरी् धचप्जििमें ् िवटव् भिंिवररि् होिे् हैं,्में्
जक्टलप्करके्मिदवि्के्आिंकड़े्को्बदलव्िव्िकिव्है , इिके्सलए्िरूरी्होगव,
• मिदवि्के्बवद्िीयू्िक्पूरी्एविं्मुक्ट्ि्पहुिंच्–्िम््
भव्िहीिं््
• स््रविंग् रूम् के् निकट् दो् स््िरीय् िुरक्षव् िथव् अभ््यधथायों् के् प्रनिनिधियों् की् उपजस्थनि् में ्
स््रविंग्रूम्की्िील्एविं्लॉक्को्िोड़िव्–्िम््भव्िहीिं्
मतदान/मतगणनासेपहलेमाइक्रॉनरॉलर/मेमोरीधचपकोबदलनाअसंभव
प्रशविनिक्िुरक्षोपवय्
• धचप्को्बदलिे्के्सलए्ईवीएम्भिंिवरगह
ृ ्िक्पहुिंच्अपेक्षक्षि्होगी्–्िम््भव्िहीिं््
• एफ्एल्िी्िे्पहले्क्रकिी्धचप्को्बदलिे्कव्कवया्एफ्एल्िी्के्दौरवि्पकड़व्िवएगव्
• एफ्एल्िी्के्बवद्धचप्को्बदलिे् के्सलए्स््रविंग्रूम्िक्पहुिंच्िथव्ई््वी्एम्त्तपिंक्पेपर्
िील्को्िोड़व्िविव्अपेक्षक्षि्होगव्-्िम््भव्िहीिं
िकिीकी्िुरक्षव्
133
िे डिाडसोसटकोि''रॉजन''-सम्
भवनहीं
• यह्आरोप्है ्क्रक्रॉिि्को्निम््
िसलखखि्रीनि्िे्लवयव्िव्िकिव्है ्
• धचप्की्रर-प्रोग्रवसमिंग्द्ववरव,्यव्
• िॉफ्टवेयर्के्फ्यूजििंग्के्दौरवि्धचप्त्तवनिमवािव्द्ववरव्
• रर-प्रोग्रवसमिंग्-िम््भव्िहीिं्क्ट्
योंक्रक्ये्ओ्टी्पी्धच््ि्हैं्
• धचप्त्तवनिमवािव्द्ववरव्कोि्के्िवथ्िे ड़िवड़्-िम््भव्िहीिंक्ट्योंक्रक्यह्कोि्इिंटीधग्रटी्चेक्के्दौरवि्
पकड़व्िवएगव्
मतदानसमाप्तहोनेकेबादमतिालनेकीकोईसंभावनानहीं
प्रशासननकसुरक्षोपाय
• अिंनिम् मिदवि् के् बवद् िीयू् पर् 'क्ट्लोि'् बटि् को् दबवकर् मिदवि् बिंद् क्रकयव् िविव् है ,् वहविं्
उपजस्थि्अभ््यधथायों्के्प्रनिनिधि्िील्पर्हस््िवक्षर्करिे्हैं्
• ईवीएम्िील्की्िविंच्मिगणिव्टदवि्को्की्िविी्है ्
• क्ट्यव्होगव्यटद्पररवहि्के्दौरवि्िील्को्िोड़कर्मि्िवले्िवएिं्?्
• िी.यू.्में ्कलोि्बटि्को्दबविे्के्बवद्ई.वी.एम.्कोई्मि्स््वीकवर्िहीिं्करिी्है
दोषपण
ू /ा अकवयाशील्ईवीएम/वीवीपीएटी् िे ड़िवड़्की्गई्ईवीएम/वीवीपीएटी्
शब््दकोष् में ् अथा:् 'िमुधचि् रूप् िे् कवया् करिे् शब््दकोष् में ् अथा् :् अवैि्एविं् त्तविष््
टकवरी् रीनि्
में ्त्तवफलिव िे् हस््िक्षेप् करिव् यव् त्तवशेषकर् गु््ि् रूप् िे्
पररविाि् यव् िमवयोिि् करिव् िवक्रक् कवया् के्
आशनयि्प्रयोिि्को्पूरव्क्रकयव्िव्िके।्
इलेक्ट्रॉनिक् उपकरण् होिे् के् िविे,् िे ड़िवड़् की् गई् ईवीएम् ् को् क्रकिी् त्तवशेष्
ईवीएम/वीवीपीएटी् कई् कवरणों् िे् दोषपण
ू ्ा हो् अभ््यथी्कव्पक्ष्लेिे् के्सलए्पव
ू -ा नििवाररि्और्
िकिे् हैं् जििमें ् अन््य्बविों्के्िवथ-िवथ्पुरविे् पक्षपविपूण्ा रीनि् िे् कवम् करिव् चवटहए् और्
134
घटक,् िवपमवि,् आद्रिव् जस्थनियविं,् मशीि् कव् यह् पक्षपविपण
ू ्ा व््यवहवर् दोहरवयव्
््लवजस्टक/हटवए् िविे् योग््
य् पुिों् को् िोड़िव् िविे्योग््
य्होिव्चवटहए।्
आटद्शवसमल्है ्
ईवीएम् में ् ऐिे् दोषों् को् त्रुटटयों् कव,् प्रथम् िे ड़िवड़्की्गई्ईवीएम्को्िफल्होिे् के्सलए्
स््िरीय् िविंच् ईवीएम् िैयवर् करिे् की् प्रक्रक्यव,् कई् कवयाकिवाओिं् एविं् प्रक्रक्यवओिं् िे् िे ड़िवड़् को्
ववस््ित्तवक् मिदवि् आरिं भ् होिे् िे् पहले् िद्म् निपविे्में ्िमथा्होिव्चवटहए्
मिदवि् और् बहुि् कम् मवमलों् में् मिदवि् के्
दौरवि्पिव्लग्िविव्है ्
❖ केवल्1-2्प्रनिशि्ईवीएम्मिदवि्के्दौरवि्दोषपण
ू /ा अकवयाशील्होिी्हैं् और्उिको्परू ी्िरह्
कवयाशील्यनू िटों्िे्बदलव्िविव्है ।्
❖ िथवत्तप,्ईवीएम्के्िवथ्िे ड़िवड़्की्कोई्घटिव्कभी्पवई्िहीिं्गई्यव्प्रमवखणि्िहीिं्हुई।्
आईआईएलनेउसवववादकीसूचनादीजजसमें वीवीपीएटीकीकायटकरनेमेंववफलताकोईवीएम
कादोषमानागया
• ईवीएम् कम् िे् कम्दो्दशकों् िे् प्रयोग् में ् है ् :् उिकव् प्रयोग्जस्थर;् कवसमाक् इिके् प्रयोग्के्
सलए्प्रसशक्षक्षि,्पररधचि्और्िहि्हैं,्त्तवफलिव्दर्लगभग्1-2्प्रनिशि्पर्जस्थर्है ्
• वीवीपीएटी्एक्िई्मशीि्है ्:्अनिववया्रूप्िे्कई्िेंिरों्ववलव्एक्मेकेनिकल्त्तप्रिंटर्
• उत््पवदि्और्फील््ि्में्प्रयोग्अभी्भी्जस्थर्क्रकयव्िव्रहव्है
• वीवीपीएटी्त्तवफलिव्दर्लगभग्5-6्प्रनिशि्है ्
• मीडियव् और् िििव् को् सशक्षक्षि् करिे् के् सलए् प्रभववकवरी् िवगरूकिव् और् आई् ई् िी् कवयाक्म्
135
की्आवश््
यकिव्
दस
ू रे दे शोंमेंइलेक्रॉननकवोटटंग
दस
ू रे दे शोंमेंप्रयुक्
तइलेक्
रॉननकवोटटंग/इन्टरवेंशन्सकेववमभन्नरूप्
दे शववमशष्टब्योरा
ईवीएम(िीआरएम)काप्रयोगकरनेवालेअन्यदे श:
िवजम्बयव,्िेपवल,्अमेनियव,्बविंग््
लवदे श,्भूटवि,्आस््रेसलयव,्बेजल्ियम,्बुल््गवररयव,्इटली,्जस्वटिरलैंि,्
किविव,्मेजक्टिको,्यू्एि्ए,्अिेंटटिव,्ब्रविील,्पेरू,्वेिेिुएलव
ििंयुक्ट्ि्रवज््य्अमेररकव्:
क्ट्यों्कुि्दे शों्िे्इलेक्ट्
रॉनिक्वोटटिंग्को्बिंद्कर्टदयव्
स््टैंि्एलॉि अधिकिर्िेटवका्आिवररि
िवले् गए् मि् की् वोटर् वेररफवयबबसलटी् और् एि् ई् िी् ए् पी् मशीिों् में ् ऐिी् िुत्तविव् कव्
ऑडिटे बबसलटी् अभवव् -् िमाि् उछ्
चिम् न््यवयवलय् द्ववरव्
अििंवैिवनिक्घोत्तषि्क्ट्योंक्रक्इिमें ् िििव्द्ववरव्
136
िविंच्कव्अभवव्है ्
दे श्त्तवसशष््ट्ब््योरव्(स््टेट्ि्पेपर्के्अिुिवर)्
िमािी्:
िमािी् में ,् एि् ई् िी् ए् पी् द्ववरव् त्तवनिसमाि् वोटटिंग् मशीिों् कव् प्रयोग् 2005-2009् के् बीच् क्रकयव्
गयव् थव,् इििे् पहले् इिकी् आलोचिव् हुई् और् अिंिि:् इिकव् प्रयोग् बिंद् कर् टदयव् गयव।् फेिरल्
कॉन््िटीछ्यश
ू िल् कोटा् ऑफ् िमािी् िे् निम््िसलखखि् कवरणों् िे् वषा् 2009् में् एि् ई् िी् ए् पी् कव्
प्रयोग्बिंद्करिे्कव्आदे श्टदयव्:्
बिंद्क्रकए्िविे्कव्कवरण ई्िी्आई्-्ईवीएम
1. वोटटिंग् प्रक्रक्यव् में् िििव् द्ववरव् िविंच् कव् िवले् गए्मि्कव्वीवीपीएटी्के्मवध््यम्िे् परू ी्
अभवव वोटर्वेररफवयबबसलटी्
दे श्त्तवसशष््ट्ब््योरव्(स््टेट्ि्पेपर्के्अिुिवर)्
िीदरलैंि्:
इि्दो्आयोगों्की्टट््पखणयों्के्बवद,्एि््ई्िी्ए्पी्मशीिों्के्प्रयोग्और्इलेक्ट्रॉनिक्वोटटिंग्
को्निम््िसलखखि्आिवर्पर्वषा्2007्में ्बिंद्कर्टदयव्गयव:्
बिंद्करिे्के्कवरण् ई्िी्आई्-्ईवीएम्
137
दे श्त्तवसशष््ट्ब््योरव्(स््टेटि्पेपर्के्अिुिवर)्
िीदरलैंि्(िवरी)
बिंद्करिे्के्कवरण् ई्िी्आई्-्ईवीएम्
2 टे क्ट्
िोलॉिी्वेंििा् निणाय्लेिे् की्प्रक्रक्यव् केवल् प्रीसमयम् पी् एि् यू् द्ववरव् ईवीएम् कव्
कव् भवग् बि् गए् और् मिंत्रवलय् द्ववरव् त्तवनिमवाण् िथव् उिकव् निणाय् लेि्े और्
कोई्निगरविी्िहीिं् निववाचिों्के्ििंचवलि्यव्ईवीएम्के्प्रयोग्में्
कोई् भूसमकव् िहीिं।् िभी् निणाय् ई् िी् आई्
द्ववरव् िथव् आरिं भ् िे् लेकर् अिंि् िक् प्रभववी्
निगरविी्बिवई्रखी्गई।्
3 मशीिों्में ्परु विे्मविकों्कव्प्रयोग टी् ई् िी् द्ववरव् ई् िी् आई् -ईवीएम् में ्
िवीििम्प्रौद्योधगकी्त्तवशेषिवएिं्शवसमल्
दे शववमशष्टब्योरा(स्टेटसपेपरकेअनुसार)
आयरलैंि्:्
138
2 िी् िी् के् मवध््
यम् िे् िवले् गए् मिों् के् िवले् गए् मि् कव् िवटव् ईवीएम् के् भीिर्
कवरण्अिरु क्षक्षि्िवटव्अिंिरण् इजन्क्््शि्के्िवथ्िुरक्षक्षि्रूप्िे्स््टोर्होिव्
है ।् मिगणिव् के् सलए् िवटव् अिंिरण् अपेक्षक्षि्
िहीिं।्िी्िी्यव्क्रकिी्अन््
य्उपकरण-िवर्यव्
बेिवर्के्मवध््यम्िे् कोई्िवटव्अिंिरण्ििंभव्
िहीिं्
दे शववमशष्टब्योरा(स्टेटसपेपरकेअनस
ु ार)
आयरलैंि्(िवरी)्
4 पूरे् निववाचि् क्षेत्र् में ् मशीिों् की् प्रत््यक्ष् मिदवि् िे् पहले,् मिदवि् के् दौरवि् और्
िुरक्षव्में ्निरिं िरिव्कव्अभवव् मिदवि् के् बवद् हर् िमय् ईवीएम् की् िुरक्षव्
कव्व््यवपक्प्रोटोकॉल्स््थवत्तपि्
5 मिदवि् उपकरण् के् भिंिवरण,् पररवहि,् िी् एम् और् अन््य् मिदवि् उपकरणों् के्
स््थवपिव,् प्रयोग् और् निपटवि् के् सलए् भिंिवरण,् पररवहि,् स््
थवपिव,् प्रयोग् और्
कवई्स््पष््ट्िीनि्िहीिं निपटवि् के् सलए् प्रशविनिक् टदशवनिदे श,्
िुरक्षव् प्रोटोकॉल् एविं् प्रक्रक्यव् ििंबिंिी् िुरक्षोपवय्
कव् व््यवपक् एविं् त्तवस््िि
ृ ् फ्रेमवका् ई् िी् आई्
द्ववरव्अधिदे सशि्
आक्षेपऔरववश्
वास
मवचा्-्टदििंबर,्2017्के्बीच्
139
सभिंि्के्निष््
कषा्
आयोग्की्िविंच्में ् निम््
िसलखखि्क्म्में ् बीयू् के्4्बटि्दबे् पवए्गए्िथव्वीवीपीएटी्िे् िदिुरूप्
पधचायविं्त्तप्रिंट्की्
03 हैंिपिंप् रविू्पवल
03 हैंिपिंप् रविू्पवल्
01 हैंि अम््बुि्शक्ट
ु ्लव्
यहां यहउल्लख
े करनाप्रासंधगकहै क्रकयहकहनापरू ीतरहगलतहै क्रकटदनांक31माचट कोिेमो
केदौरानकईबारकमलकीपधचटयांवप्रंटहुईं,जैसाक्रकआरोपलगायागयाहै
िौलपुर्निष््
कषा्
मवचा-मई्2007्के्बीच्
120्यवधचकवएिं्प्रव््ि्
41्में ्गलि्पररणवम्कव्आरोप्
17्एि्ई्िी्िे्ििंबधिं िि
24्िे्िवक्ष््
य्मविंगे्गए्
3्द्ववरव्उत््िर्
क्रकिी्के्द्ववरव्िवक्ष््
य्िहीिं
ईवीएम्चुिौिी्2017्
• आयोग्िे्टदिविंक्3्िूि,्2017्को्एक्ईवीएम्चुिौिी्आयोजिि्की।्
140
अपिी् पििंद् िे् ईवीएम/वीवीपीएटी,् िो् िशस््त्र् िुरक्षव् के् अिंिगाि् िविो् टदि्चौबीिों् घिंटे् स््रविंग्
रूम्में ्रखे्गए्थे,्को्लेि्े की्अिुमनि्दी्गई।्
• क्रकिी्भी्रवििैनिक्दल्िे्इि्चुिौिी्में ्भवग्िहीिं्सलयव्
• केवल्दो्दलों्अथवाि्एि्िी्पी्और्िी्पी्आई्एम्स््थल्पर्आए,्केवल्ईवीएम्प्रक्रक्यव्को्
बेहिर्ढिं ग्िे्िमझिे्के्सलए्िथव्उन््हें्इिके्बवरे ्में ्त्तवस््िि
ृ ्रूप्िे्बिवयव्गयव।्
• ई्िी्आई्-्ईवीएम्की्त्तवश््
वििीयिव्एविं्ित््यनिष््ठव्हमेशव्पूरी्िरह्अक्षुण््ण्एविं्कुशल्रही्है ्
दोषपूण्ा ईवीएम्प्रोटोकॉल्
दोषपूणट ईवीएम
ववगतकेननणटय
भवरि्बिवम्त्तवदे शी्ईवीएम
निणाय्
मद्रवि्उछ्
च्न््यवयवलय्2001्
'क्रकिी्ववयरि्यव्बग््
ि्को्िवलिे् कव्कोई्प्रश््
ि्िहीिं् है ,्कवरण्यह्क्रक्ईवीएम्की्िुलिव्पिािल्
कम््््यूटर्िे्िहीिं्की्िव्िकिी्है ।'
किवाटक्उछ्च्न््यवयवलय,्1999
141
'यह्अत्तवष््कवर्नि:ििंदेह्इलेक्ट्
रॉनिक्और्कम््््यट
ू र्प्रौद्योधगकी्में ् एक्बड़ी्उपलजब्ि्है ् िथव्रवष््रीय्
गौरव्है '्
ननणटय
केरल्उछ्च्न््यवयवलय,्2002्
एक्निववाचि्यवधचकव्में ्उछ्
च्न््यवयवलय्िे्परोक्षक्षयों्द्ववरव्िवले्गए्मि्कव्पिव्लगविे्के्ििंत्र्की्
प्रभववकवररिव् के् बवरे ् में ् िरवहिव् की।् इिे् वषा् 2003् में ् मवििीय् उछ्चिम् न््यवयवलय् िे् भी् िही्
ठहरवयव्
फोरें मसकजांच
बम््बई्उछ्च्न््यवयवलय्आदे श्टदिविंक्23.02.2018्:
माननीयउछचतमन्यायालय:मतपत्रअनुरोधकोखाररजक्रकया
टदिविंक्22.11.2018्कव्आदे श
ररट् यवधचकव् (सित्तवल)् ििं.् 1332/2018,् न््यवय् भूसम् एविं् अन््य् बिवम् ई् िी् आई् में ,् मवििीय्
उछ्चिम् न््यवयवलय् िे् कई् रवििैनिक् दलों् द्ववरव् व््
यक्ट्ि् की् गई् आपत्तियों् एविं् ििंदेहों् के् कवरण्
मिपत्र्प्रणवली्को्ववपि्करिे्के्अिुरोि्ििंबिंिी्यवधचकव्को्खवररि्कर्टदयव्
मध्यप्रदे शउछ
चन्यायालय,ईवीएमकेसुरक्षाएवभंिारणप्रोटोकॉल,ईसीआईद्वाराअनुसमधथटत
टदिविंक्05.12.2018्कव्आदे श
वोटर्वेररफवयबल्पेपर्ऑडिट्रे ल्(वीवीपीएटी)्
वीवीपीएटी्
वी् वी् ् पी् ए् टी् मिदविवओिं् को् यह् ित््यवत्तपि् करिे् में ् िहवयिव् करिव् है ् क्रक् उिके् मि् उिकी्
इछ्िव्के्अिुिवर्िले।्
142
वीवीपीएटी
• िूि,्2017्िे्वीवीपीएटी्कव्प्रयोग्िभी्निववाचिों्में ्क्रकयव्िव्रहव्है ्
वीवीपीएटीसंबध
ं ीमशकायत,ननयम49क
यटद्मिदविव्वीवीपीएटी्द्ववरव्गलि्त्तप्रिंटटिंग्की्सशकवयि्करिे्हैं्िो्:्
• वह्पीठविीि्अधिकवरी्को्िूधचि्करें गे
• पीठविीि् अधिकवरी् एक् घोषणव् लेंग्े जििमें् स््पष््ट् क्रकयव् िवएगव् क्रक् यटद् सशकवयि् गलि् पवई्
गई्िो्उन््हें्(सशकवयिकिवा)्दिं डिि्क्रकयव्िव्िकिव्है ्
• पीठविीि् अधिकवरी् उिके् बवद् 17क् में ् दिा् करें गे् और् उन््हें् पीठविीि् अधिकवरी् एविं् मिदवि्
असभकिवाओिं्की्उपजस्थनि्में ्'टे स््ट्वोट'्िवलिे्की्अिुमनि्दें गे।
• वीवीपीएटी् कव् प्रयोग् शुरू् होिे् के् बवद् िे् 18् करोड़् िे् अधिक् मिदविवओिं् िे् पूरी् ििंिुजष्ट् के्
िवथ्अपिे् मि्िवले् हैं् और्केवल्एक्(1)्सशकवयि्नियम्49्एम्ए्के्अिंिगाि्प्रव््ि ्हुई,्
वह्भी्गलि्पवई्गई्और्मवमलव्दिा्क्रकयव्गयव््
वीवीपीएटीपुनगटणनाप्रक्रक्रया
• निववाचिों्कव्ििंचवलि्नियम,्1961्के्नियम्58ग्के्अिुिवर्मिों्की्गणिव्
• पररणवम् की् घोषणव् के् बवद,् कोई् अभ््यथी/उिकव् प्रनिनिधि् नियम् 56घ् के् अिंिगाि् वीवीपीएटी्
की्कवगि्पधचायों्की्गणिव्हे िु्आर्ओ्को्सलखखि्में ्आवेदि्दे ्िकिे्हैं
143
• वषा्2017्िे्7्(िवि)्मवमलों्में ्आर्ओ्िे्पची्की्गणिव्की्अिुमनि्दी्है्
वतटमानजस्थनत
➢ िुरक्षव्त्तवशेषिवओिं्एविं्प्रशविनिक्िुरक्षोपवय्के्आलोक्में ,्आयोग्कव्अपिी्ईवीएम्प्रणवली्पर्
पूरव्त्तवश््ववि्है ।्
क्योंमतपत्रकीओरवापसजानाननराकरणनहींहै
1. िब् िभी् कवया् प्रौद्योधगकी् की् िहवयिव् िे् क्रकए् िविे् हैं् िो् प्रोद्योधगकी् के् इि् युग् में ् ऐिव्
करिव्पीिे ्की्ओर्लौटिे्िैिव्कदम्
2. िब्मिपत्रों्कव्प्रयोग्क्रकयव्िविव्है् िो्प्रत््येक्निववाचि्क्षेत्र्में् औििि्लगभग्2000्मि्
अवैि्हो्िविे्हैं्
3. मिपत्रों्में ् मिपेटी्में ् मि्को्भरिव्बहुि्आिवि्है ,्शविि्के्सलए्बल्कव्प्रयोग्क्रकयव्िव्
िकिव्है ्
4. मिपत्रों्की्गणिव्में ्त्रुटटयविं्होिे्की्हमेशव्ििंभवविव्रहिी्है ।्
िन््यववद्
144
अध्याय – 24
145
अध्याय - 25
क्
याकरें क्यानहींकरें
िुनिजश्चि्करें ्क्रक्पररवहि्िे्पहले्पेपर्रोल्
िॉब्लॉक्है ्(क्षैनिि्जस््
थनि)्
मिदवि् केंद्र् में ,् पेपर् रोल् िॉब् को् खोल् दें ् वीवीपीएटी् पेपर् रोल् िॉब् को् खुली् जस््थनि्
(उध््ववािर्जस््
थनि)् (उध््ववािर् जस््थनि)् में ् लविे् िे् पहले् िीय्ू को्
जस््वच्ऑि्िहीिं्करें ।्
बीयू् और् वीवीपीएटी् को् मिदवि् कम्पवटा मेंट्
में ् रखें।् िीयू् और् वी् एि् िी् यू् को् पी् ओ्
की्टै बल्पर्रखें
कलर् स््कीम् कव् पवलि् करिे् हुए् िही् वीवीपीएटी् पर् िीिी् रोशिी् यव् अधिक् पववर्
किेक्ट्शि्स््
थवत्तपि्करें ् की्प्रदीज््ि्िहीिं्आिे्दें ्
किेक्ट्टिा् को् िमुधचि् रूप् िे् िवलव् िविव् किेक्ट्टिा् पर् जक्टलक् को्दबवए् बबिव्केबल् को्
िुनिजश्चि्करें ् िहीिं्िवलें/निकवलें्
िीयू्ओ्जस््वच्ऑि्करें ,्वीवीपीएटी्पर्पववर् िभी् 74् पधचायों् के् त्तप्रिंट् होिे् और् कटे ् िविे्
ऑि् ग्रीि् एल् ई् िी् प्रकवसशि् होिव् है ् िथव् िक्िीयू्को्जस््वच्ऑफ्िहीिं्करें ्
वीवीपीएटी्िे्िभी्7्पधचायविं्त्तप्रिंट्होिी्हैं।्
वी् एि् िी् यू् पर् क्रकिी् त्तप्रट
िं र् एरर् के् मैिि
े ् वी् एि् िी् यू् पर् ‘’त्तप्रिंटर् एरर''् मैिेि् की्
की् िविंच् कर् लें।् ऐिे् मवमले् में ् िेक्टट
् ोरल् जस््थनि्में ्मिदवि्आरिं भ्िहीिं्करें ।्
अधिकवरी्(एि्ओ)्को्िधू चि्करें ्
बैटरी् को् बदलिे् िटहि् कोई् किेक्ट्
शि् यव् मिदवि्के्िमव््ि्होिे्िक्पेपर्रोल्िॉब्को्
डिस््किेक्ट्शि् करिे् िे् पहले् िीयू् को् जस््वच् प्रचवसलि्िहीिं्करें ।्
ऑफ्िहीिं्करें
टटप्पणी:एम3वीवीपीएटीमें वीएसिीयू नहीं होताहै ।वीवीपीएटीसंबध
ं ीसंदेश(मैसज
े )सीयू
केडिस्
पलेपरप्रदमशटतहोताहै
146
अध्याय - 26
गंभीरगलनतयोंकेउदाहरण
1. ईवीएमऔरवीवीपीएटीकीप्रथमस्तरीयजांच
o दै निक्आिवर्पर्मोबवइल-ए््
प्के्मवध््यम्िे् एफ्एल्िी-ओके्यव्एफ्एल्िी-ररिेक्ट्ट्को्
अद्यिि्िहीिं्क्रकयव्िविव्
o बीयू्पर्िमी्मि्पत्र्के्बबिव्वीवीपीएटी्की्एफ्एल्िी्
o 64् िमी् प्रिीकों् (िोटव् िटहि)् के् िवथ् 4् बीय्ू िे् िविंच् के् सलए् प्रयक्ट
ु ्ि् 01् प्रनिशि्
वीवीपीएटी्में ्16्अभ््यधथायों्(िोटव्िटहि)्के्िमी्प्रिीकों्को्अपलोि्िहीिं्क्रकयव्िविव।्
o िमी्प्रिीकों्के्प्रयोग्के्बवरे ्में ्अनियसमििव्
2. ईवीएमऔरवीवीपीएटीकीकमीशननंग
o कमीशनििंग् के् दौरवि् वीवीपीएटी् में् अपलोि् क्रकए् गए् अभ््यथी् प्रिीकों् की् िविंच् िहीिं् क्रकयव्
िविव्
o एम्3्ईवीएम्के्मवमले्में,्एम्3्वीवीपीएटी्को,्ईवीएम्की्कमीशनििंग्के्िमय्किेक्ट्टेि्
रहिव्चवटहए्अन््
यथव्बवद्के्चरण्में ्ईवीएम,्वीवीपीएटी्को्स््वीकवर्िहीिं्करे गी।्
3. वीवीपीएटीकापररवहन
o वीवीपीएटी्को्एक्स््
थवि्िे्दि
ू रे ्स््
थवि्पर्ले्िविे्िमय्पेपर्रोल्को्बिंद्करिव्
4. रवानगी
o रवविगी् के् िमय् टदि् की् िेि् रोशिी् में् वीवीपीएटी् को् जस्वच् ऑि् िहीिं् करें ् क्ट्योंक्रक्
वीवीपीएटी्एरर्मोि्में्िव्िकिव्है ।्
5. मतदानटदवसकोिद्ममतदान
o िद्म्मिदवि्के्बवद्िीय्ू के्क्ट्
लोि्बटि्को्िहीिं्दबविव
o िीय्
ू के्िद्म्मिदवि्पररणवम्कव्समलवि्वीवीपीएटी्कवगि्पधचायों्िे्िहीिं्करिव्
o वीवीपीएटी्िे्िद्म्मिदवि्ििंबिंिी्कवगि्पधचायों्को्िहीिं्हटविव्
o किंरोल्यूनिट्िे्िद्म्मिदवि्ििंबिंिी्िवटव्को्िहीिं्हटविव्
o मिदवि्केंद्र्में ् ईवीएम्और्वीवीपीएटी्को्स््थवत्तपि्करिे् िमय,्वीवीपीएटी्को्इि्प्रकवर्
रखव्िविव्चवटहए्क्रक्इि्पर्िीिी्रोशिी्ि्पड़े।्
o वीवीपी्ए्टी्को्खल
ु ी्खखड़की्के्पवि्यव्िीिे्बल््ब्यव्है लोिि्लैम््प्के्िीचे्िहीिं्रखिव।्
6. मतदानकेदौरान
o केवल् वीवीपीएटी् को् बदलिे् के् मवमले् में ् ही् िद्म् मिदवि् ििंचवसलि् करिव।् केवल्
वीवीपीएटी्को्बदलिे्के्मवमले्में ्िद्म्मिदवि्अपेक्षक्षि्िहीिं्है ।्
o िीयू्यव्बीय्ू के्कवया्िहीिं्करिे्की्जस्थनि्में ,्केवल्िीयू्यव्बीयू्को्बदलिव।्ऐिे्मवमले्
में ्वीवीपीएटी्के्िवथ-िवथ्बीयू्और्िीय्ू दोिों्को्बदलव्िविव्चवटहए।्
o मिदवि्िम््पन््ि्होिे्के्बवद्क्ट्
लोि्बटि्को्िहीिं्दबविव्
147
o बीयू/िीयू/वीवीपीएटी्की्क्रकिी्िील्को्क्षनिग्रस््ि्करिव्
7. साधारण
o वीवीपीएटी्को्बवर-बवर्जस््
वच्ऑि्और्ऑफ्िहीिं् करिव्क्ट्योंक्रक्इििे् बैटरी्एविं् पेपर्रोल्
कव्क्षय्होगव।्
o ईवीएम/्वीवीपीएटी्को्किेक्ट्
ट्यव्डिस््किेक्ट्ट्करिे् िमय्िीयू् को्जस्वच्ऑफ्करिव्और्
डिस््किेजक्टटिं ग्के्सलए्केबल्को्िहीिं्खीिंचिव।्
o एम्3्वीवीपीएटी्के्मवमले् में ,्वी्एि्िी्यू् िहीिं् होिव्है ् िथव्वीवीपीएटी्स््
टेटि्िीयू् के्
डिस््््ल्े पैिल्पर्प्रदसशाि्होगव।्
148
1
1
यव्
बॉक्ट्ि्ििंख्् यव्
बॉक्ट्ि्ििंख््
2
2
भिंिवरगह
बीय्ू आईिी्ििं. िीय्ू आईिी्ििं.
त्तवनिमवािव्कव्
3
त्तवनिमवािव्कव्
उपमिंिल/िवलक
जिले्कव्िवम्:्
िवम् िवम्
ृ ्कव्पिव्:
4
त्तवनिमवाण्कव्वषा
4
त्तवनिमवाण्कव्
ु ्कव्िवम्:
वषा
5
प्रवज्ि्की्निधथ् प्रवज्ि्की्निधथ्
रवज््य/ििंघ्रवज््य्क्षेत्र्कव्िवम्:
रिीद्चवलवि्
6
रिीद्चवलवि्
ििंबर्
ििंबर्
रिीद्चवलवि्पर्
7
रिीद्चवलवि्पर्
7
निधथ् निधथ्
अिुबिंि-1
प्रव््िकिवा्कव्
8
प्रव््िकिवा्कव्
8
िवम्एविं्पदिवम् िवम्एविं्पदिवम््
(मवस््टर्स््टॉक्रजिस््टर)
भवग्-्ख (बैलटटिंग्यूनिट)
ावम््पदविवम्् प्रव््िकिवा्के्
9
9
प्रव््िकिवा्के्
भवग-क्(किंरोल्यूनिट)््््
िवक्षर्
हस्् िवक्षर्
हस््
भिंिवरगह
ृ ्प्रभवरी् भिंिवरगह
ृ ्प्रभवरी्
10
10
िवक्षर्
के्हस्् िवक्षर्
के्हस््
11
11
अभ््
यजु क्टियविं् अभ््
यजु क्टियविं्
149
भिंिवरगह
ृ ्कव्िवम्
भिंिवरगह
ृ ्कव्अवस््थवि्
क्रकयव्िवएगव।
एल
बीई
मवस्् टॉक्रजिस््
टर्स्् टर्में्यथव्
जिले्कव्िवम्:
उजल्लखखि्भिंिवरगह
ृ ्में्किंरोल्
टट््पणी्-्भिंिवरगह
ईिी
् व्
यनू िटों्की्ििंख्य
आईएल
एल
बीई
प्रत््यक्ष््रूप्िे्ित््यवत्तपि्किंरोल्
् व्
यनू िटों्की्ििंख्य
ईिी
रवज््य/ििंघ्रवज््य्क्षेत्र्कव्िवम्:
आईएल
एल
बीई
मवस्् टॉक्रजिस््
टर्स्् टर्में्यथव्
उजल्लखखि,्िो्किंरोल्यनू िट्
ईिी
भिंिवरगह
ृ ्में्िहीिं्है,्उिकी्ििं.्
आईएल
एल
बीई
मवस्् टॉक्रजिस््
टर्स्् टर्में्यथव्
ृ ्में ्ईवीएम्िहीिं्उपलब््ि्होिे्ििंबि
उजल्लखखि,्भिंिवरगह
ृ ्में्बैलटटिंग्
ईिी
् व्
यनू िटों्की्ििंख्य
आईएल
(प्रत््यक्ष्ित््यवपि्ररपोटा )
एल
बीई
प्रत््यक्ष््रूप्िे्ित््यवत्तपि्बैलटटिंग्
्व
यनू िटों्की्ििंख्य
ईिी
आईएल
िं ी्कवरणों्कव्उल््लख
एल
बीई
मवस्् टॉक्रजिस््
टर्स्् टर्में्यथव्
उजल्लखखि,्िो्बैलटटिंग्यनू िट्
ईिी
भिंिवरगह
ृ ्में्िहीिं्है,्उिकी्ििं.
आईएल
150
(जिलव्निववाचि्अधिकवरी्के्हस््िवक्षर)
््
भिंिवरगह
ृ ्कव्िवम्
भिंिवरगह
ृ ्कव्अवस््थवि
एल
बीई
भिंिवरगह
ृ ्में्किंरोल्यनू िट्की्
जिले्कव्िवम्:
ििंख््यव्
टट््पणी्-्भिंिवरगह
एल
रूप्िे्क्रकयव्िवएगव।
ईिीआई्
एल
प्रत््यक्ष््रूप्िे्ित््यवत्तपि्एफ्
बीई्
एल्िी्की्गई्किंरोल्यनू िटों्
रवज््य/ििंघ्रवज््य्क्षेत्र्कव्िवम्:
एल
की्ििंख््यव्
ईिीआई
एल
बीई्
एफ्एल्िी्के्दौरवि्दोषपण्
ू ्ा
पवई्गई्किंरोल्यनू िटों्की्
एल
ििंख््यव्
ईिीआई्
एल
मवस्् टॉक्रजिस््
टर्स्् टर्में्यथव्
बीई् उजल्लखखि्भिंिवरगह
ृ ्में्बैलटटिंग्
एल
(प्रत््यक्ष्ित््यवपि्ररपोटा )
् व्
यनू िटों्की्ििंख्य
ईिीआई
एल
बीई
प्रत््यक्ष््रूप्िे्ित््यवत्तपि्एफ्
एल्िी्की्गई्बैलटटिंग्यनू िटों्
एल
ईिीआई
की्ििंख््यव्
एल
बीई
एफ्एल्िी्के्दौरवि्दोषपण्
ू ्ा
पवई्गई्बैलटटिंग्यनू िटों्की्
ििंख््यव्
ईिीआईएल
अिुबिंि-3
151
ृ ्में् ईवीएम्िहीिं् उपलब््ि्होिे् ििंबिंिी्कवरणों्कव्उल््लेख्ररपोटा ् में् स््पष््ट्
अनुबंध-4
(राजनैनतकदलोंकेमलएउपजस्थनतरजज स्
टर–एफएलसीहॉल)
राज्य/संघराज्यक्षेत्रकानाम:
जज लेकानाम:
एफएलसीहॉलकापता:
टदनांक:……………………….
टट््पणी्:्यटद्क्रकिी्दल्के्प्रनिनिधि्अिप
ु जस्थि्हैं,्िो्दल्को्िोटटि्िवसमल्क्रकए्िविे्
कव्प्रमवण्रजि स््टर्में्धचपकवयव्िविव्चवटहए।्
(बीईएल/ईसीआईएलकेइंजीननयरोंकेआईिीनं.सटहतनामएवंहस्ताक्षर)
152
अनुबंध-5
(बीईएल/ईसीआईएलद्वाराईवीएमकाप्रमाणन)
राज्य/संघराज्यक्षेत्रकानाम:
जज लेकानाम:
एफएलसीहॉलकापता:
टदनांक:……………………….
यह्प्रमवखणि्क्रकयव्िविव्है ्क्रक्यह्िुनिजश्चि्करिे्के्सलए्िभी्घटक्ववस््ित्तवक्हैं,
िीचे् िूचीबद्ि् ईवीएम् की् बीईएल/ईिीआईएल् द्ववरव् त्तवटहि् िविंच् ...............् (टदिविंक)् को्
गई।् इि् िविंचों् के् आिवर् पर् यह् प्रमवखणि् क्रकयव् िविव् है ् क्रक् िीचे् िच
ू ीबद्ि् ईवीएम् के्
िभी्घटक्ववस््ित्तवक्हैं।्
सीयूपहचानसं. बीयूपहचानसं.
(बीईएल/ईसीआईएलकेइंजीननयरोंकेआईिीनं.सटहतनामएवंहस्ताक्षर)
(दलीयसंबद्धताकेसाथराजनैनतकदलोंकेप्रनतननधधयोंकेनामतथाहस्ताक्षर)
153
अनुबंध-6
एम-2ईवीएमएवंवीवीपीएटीकीएफएलसीकेमलएमानकप्रचालनप्रक्रक्रया
क)इंजीननयरोंद्वारालेजाएजानेवालेउपकरण
ख)एसेसरीजसटहतडिकोिरवप्रंटर;
ग)स्क्रूड्राइवर,फॉरसेप्स,नोजप्लायसट;
घ)मल्टी-मीटर;
ि.)वीवीपीएटीएसी-िीसीएिेप्टर
एसेसरीज सटहत मसम्बल लोडिंग जजग (पावर केबल, 9 वपन मसम्बल लोडिंग
मसम्बललोडिंगएप्लीकेशनहो; और
च)क्लॉकसेटटंगकेमलएआरटीसीजज ग;
2.इंजीननयरोंद्वारासाथलाएजानेवालेकल-पुजेऔरअन्यसामग्री
क)फ्लैप्स;
ख)क्लोजकैप्स;
ग)लैचेज;
घ)केबल(बीयू,वीवीपीएटीएवंवीएसिीयू);
ि.)बटन(बैलेट,टोटल,क्लोज,ररजल्ट,जक्लयरएवंकैं डििेट);
ईवीएम/वीवीपीएटीका20प्रनतशतहोनेचाटहए]
154
ि) सीयू-पी सी बी तथा बीयू- पी सी बी के कम्पोनेंट साइि के हाई
ररसोल्यूशनफोटोग्राफ;
ज) एफ एल सी जस्टकसट [एफ एल सी – ओके (ग्रीन), एफ एल सी-फेल्ि
(रे ि)];
झ)टे म्परसील;
ञ) वीवीपीएटी जस्टकसट (पारवहन, कायटशील तथा जस्वच ऑन से पहले
अनलॉक)
ट)क्वायनसेल्स(आरटीसीबैटरी);तथा
ठ)िमीप्रतीकोंकामतपत्र;
ईवीएम(बीयू एवंसीयू)कीएफएलसी
आटद से धूल साफ करना आटद कायट प्रभारी एफ एल सी तथा ववननमाटताओं
द्वारातैनातक्रकएगएइंजीननयरोंकेगहनपयटवक्ष
े णमें होताहै।
ईवीएमऔरवीवीपीएटीकादृश्य(ववजुअल)ननरीक्षण:
कंरोल यनू नट (सीय)ू और बैलट यनू नट (बीय)ू को ले जाने वाले बक्सों को
खोलनातथायूननटोंकोननकालना।सभीटै गों,वपंकपेपरसील,एफएलसी
जस्टकसट,वैक्ससीलतथामतपत्रोंकोहटाना।
155
कहीं संभवहो,टूटीहुईचीजोंकोसहीचीजोंसे बदलनाऔरअन्
यचीजोंको
हटादे ना।
इसी प्रकार कनेजक्टं ग केबल, कनेक्टर, लैचेज और फ्लैप तथा स्लाइि जस्वच
और बीयू की प्लाजस्टक बॉिी में क्षनत/टूट-फूट की जांच करना। जहां कहीं
संभवहो,टूटीहुईचीजोंकोसहीचीजोंसे बदलनाऔरअन्
यचीजोंकोहटा
दे ना।
सीयू के कैबबनेट को खोलना तथा पी सी बी का दृश्य (ववजुअल) ननरीक्षण
करना।गुप्तरूपसेलगाएघटकोंयाअनधधकृतररवकट,यटदकोईहो,केपाए
जानेपरसीयूकोहटाकरअलगरखटदयाजानाचाटहए।
इसीप्रकारबीयूकेकैबबनेटकोखोलनाऔरप्लाजस्टकपुजोंतथाअन्
यपीसी
वीमें क्रकसीक्षनत,ररवकटआटदकादृश्यननरीक्षणकरनातथाक्षनतग्रस्तपज
ु ों
को, यटद वयवहायट हो, बदलना। यटद कोई ररवकट पाया जाए तो बीयू को
हटाकरअलगकरटदयाजानाचाटहए।
कीयहजांचकरनाक्रकवेबेमेलतोनहींहैं।
हटाईगईयूननटोंकीक्रमसंख्याऔरदोषोंकोदजटक्रकयाजानाचाटहए।
कायाटत्मकताकीजांच
क)पावरपैककोलगाना
i) िीयू्के्बैटरी्कम््पवटामेंट्को्खोलिव्
ii) ईवीएम्के्पववर्पैक्को्लगविव्
iii) पववर्पैक्किेक्टट
् र्कव्िीयू्में्््लग्के्िवथ्एलवयिमेंट्करिव,्लगविे्के्बवद्पववर्पैक्को्
दबविव्
156
iv) बैटरी्कम््पवटा मेंट्को्बिंद्करिव्
ख)् केबल्किेक्टश
् ि्
i) िीय्ू के्किेक्टट
् र्कम््पवटा मेंट्को्खोलिव्
ii) बीयू्केबल्को्किंरोल्यूनिट्के्बीयू्इन््
टरफेि्किेक्टट
् र्िे्िोड़िव्
(अिमवस््क)्करिव।्
डिस्प्लेमसक्वेंसकीपावरऑनकरना
i) ईवीएम्ऑि्करिव्
• ईवीएम्ऑि्है ्
• निधथ्और्िमय
• किंरोल्यनू िट्की्क्म्ििंख््
यव
• अभ््यधथायों्की्ििंख््यव
• बैटरी्की्जस्थनि्
पावरऑनकेदौरान,यटदसीयूमेंननम्नमलखखतकोईदोषपायाजाताहैतोउससीयूको
हटादें ।
यटदएकयाएकसेअधधकभागनहींहै याअनतररक्तभागप्रदमशटतहोताहै।
जस्वच ऑन के बाद बीप की जांच करना। बीप की आवाज नहीं होना या
लगातारबीपकीआवाजहोनासंबंधीमामले।
यटदपावरऑनकेदौरानहराएलईिीप्रकामशतनहींहोरहाहो।
नम्बरप्लेटऔरनम्बरजस्टकरपरटदएगएनम्बरसेमेलनहींखारहाहै।
157
सीयू डिस्प्ले परनतधथएवं समयकीजांचकरना।गलतनतधथएवं समयकी
एवंसमयकोसेटकरना।
वपिलेमतोंकोहटाना
क) ररजल्टकम्पाटट मेंटकेबाहरीिोरकोखोलनाऔरउसकेबादआंतररकिोर
कोखोलना।सीयूमेंभंिाररत(स्टोर)मतोंकोहटानेकेमलएजक्लयरबटनको
दबाना।
अभीभीयहइनवैमलिडिस्प्लेकरतीहै तोक्लोजबटनदबाना।
में ‘’एन्
ि’’केडिस्प्ले होने तकप्रतीक्षाकरना।“जक्लयर” बटनदबाना।जक्लयर
ऑपरे शन के दौरान, सभी अभ्यधथटयों के मलए सीयू में ‘’शून्य
’’ डिस्प्ले को
दे खना।
158
कैं डििेटसेटऑपरे शन
16वेंबटनकोदबाना।
बैलटऑपरे शन
क) सीयू में बैलट बटन को दबाना। सीयू में बबजी एल ई िी लाल (रे ि)
159
ग) बीपसुनाईदे गा।सीयूमें बबजीएलईिीदे खेंतथाबीयूमें रे िीएलईिी
ऑफहोजाताहै।
कापालनकरना।
ि.) टोटल बटन को दबाएं। 16 अभ्यधथटयों की संख्या और सीयू डिस्प्ले में
कुल16मतोंकीजांचकरें ।
8.क्लोजऑपरे शन
9.ररजल्टऑपरे शन
ररजल्ट बटन को दबाना तथा प्रत्येक अभ्यथी के सामने िाले गए मतों को
दे खना।
मतदानकेअंतमेंजक्लयरऑपरे शन
जक्लयर बटन को दबाना तथा सभी अभ्यधथटयों के मलए सीयू में ‘’शून्य
’’
टोटलबटनकोदबाना।
11.हटाईगईयूननटें
क)कायाटत्मकताकीजांचकेदौरानदोषपूणट पाईगईयूननटोंकोहटाना।
ख)दोषधचजह्नतकरनाऔरउनकोअलगकरना।
ग)हटाईगईयनू नटोंकीक्रमसंख्याऔरदोषोंकोदजटकरना।
12.्राजनैनतकदलोंद्वारायादृजछिकरूपसेचयननतईवीएमपरिद्ममतदान
160
1्प्रनिशि्ईवीएम्में्1200्मि;्
2्प्रनिशि्ईवीएम्में्1000्मि;्और्
2्प्रनिशि्ईवीएम्में्500्मि
िवले्िवएिंगे्िथव्पररणवम्कव्त्तप्रिंट्आउट्सलयव्िवएगव्िथव्िवले्गए्प्रत््
येक्मि्कव्
अिुक्समक्त्तप्रिंट्आउट्सलयव्िवएगव्िथव्रवििैनिक्दलों्के्प्रनिनिधियों्को्टदखवयव्
िवएगव।्
13.कंरोलयूननटकीसीमलंग
किंरोल्यूनिट्को्त्तपिंक्पेपर्िील्िे्िीलबिंद्करिव्और्इिंिीनियर्िथव्िी्ई्ओ्
के्प्रनिनिधि्के्हस््िवक्षर्लेिव।्त्तपिंक्पेपर्िील्की्क्म्ििंख््यव्को्िीयू् के्क्म्ििंख््यव्
के्िवथ्रजि स््टर्में्दिा्क्रकयव्िवएगव।्
14.प्रलेखन
किंरोल् यनू िट् िथव् बैलट् यनू िट् की् क्म् ििंख््
यव् को् दिा् करिव् िथव् एफ् एल् िी् जस्टकर् पर्
हस््िवक्षर्लेिव।
ख) एफ्एल्िी्के्बवद्स््वीकृि्िीयू्एविं्बीयू्की्कुल्ििंख््
यव्को्त्तवटहि्प्रपत्र्(फवमेट)्में्सलखिव।्
हस््िवक्षर्लेिव।्
एक्प्रनि्एफ्एल्िी्प्रभवरी्को्प्रस््
िुि्करिव।्
15.क्वायनसेलकोबदलना
161
क) िीयू् के्शीषा्आवरण्(टॉप्कवर)्को्हटविव,्पुरविे् आर्टी्िी्िेल्को्िए्िेल्िे् बदलिव्िथव्
कैबबिेट्को्दोबवरव्लगविव्
ख) उपर्की्ओर्के्चवर्स््क्ू्पर्टे म््
पर्जस्टकर्लगविव।्किंरोल्यनू िट्के्पीिे ् की्ओर्आर्टी्िी्
िेल्जस्टकर्लगविव।्
ग) किंरोल्यूनिटों,्जि िमें्आर्टी्िेल्बदले्गए्थे,्की्कुल्ििंख््
यव्को्त्तवटहि्प्रपत्र्में्सलखिव्
टे म््पर्जस्टकर आर्टी्िी्िेल्जस्टकर
16.टाइमसेटटंग
क) िीयू्को्‘’ररिल््ट’’्मोि्में्लविव।्‘’ररिल््
ट’’्और्‘’त्तप्रिंट’’्बटि्को्एक्िवथ्पकड़े्रखिव्िथव्
िीयू्को्जस्वच्ऑि्करिव।्िीयू्में्‘’िेट्टवइम’’्मोि्प्रदसशाि्होगव।्
162
ख)्टवइम्िेट्जिग्को्िीयू्के्िवथ्िोड़िव्और्टवइम्िेट्जिग्में् ‘’िेट’’्बटि्दबविव।्िीयू्में्
विामवि्निधथ्एविं्िमय्िेट्हो्िविव्है ।्
ग)्िीयू्को्जस्वच्ऑफ्करिव।्क्रफर,्जस्वच्ऑि्करिव्और्निधथ्एविं्िमय्की्पुजष्ट्करिव।्
17.एफएलसीकीसमाजप्त
बक्ट्िों्को्िमुधचि्भिंिवरण्के्सलए्िवरी्करिव।्यह्िुनिजश्चि्करिव्क्रक्अस््वीकृि्
यूनिटों्को्िमुधचि्जस्टकरों्िे्धचजह्िि्क्रकयव्िवए्और्अलग्रखव्िवए।्
163
वीवीपीएटीकेमलएप्रथमस्तरीयजांचप्रक्रक्रयाएं
िीचे्दशवाई्गई्त्तपक्ट्चरों्की्त्तवषय्वस््िु्कव्अिुववद
Connector with
Connector with Blue/Green latch
Red/Black latch
वीवीपीएटीऔरइसकीएसेसरीज
18.वीवीपीएटीकाप्रत्यक्षननरीक्षण
क) मिपची्कम््पवटा मेंट्को्खोलिव्िथव्यह्िविंच्करिव्क्रक्मि्पधचायवाँ्अिंदर्िो्िहीिं्है ।्यटद्निववाचि्
प्रिीकों्के्िवथ्कोई्पुरविी्त्तप्रट
िं े ि्पची्पवई्िविी्है ्िो्इिकी्िूचिव्ित््
कवल्एफ्एल्िी्प्रभवरी्को्
दे िव।््
164
ख) पहले्िे्लगे्एड्रेि्टै ग्और्वी्वी्पी्एटी्िे्एफ्एल्िी्जस्टकर्को्हटविव।्
ग) यटद्वीवीपीएटी्के्भीिर्कोई्कवगि्पची्पवई्िविी्है ्िो्इिे्निकवलिव।्वीवीपीएटी्में्मौिूद्बैटरी्
कम््
पवटा मेंट,्यटद्कोई्है ,्िे्बैटरी्पैक्निकवलिव।्
घ) किेक्टट
् र्और्बैटरी्कम््पवटा मेंट,्लॉक-अिलॉक्जस्वच्िथव्लैचेि्की्लैधचिंग/अिलैधचिंग्की्िविंच्करके्
मेकनिकल्निरीक्षण्करिव।््
19.बैटरीलगायीजानी
क)दोिों्लैचेि्को्एक्िवथ्दबवकर्िथव्उन््
हें्बवहर्की्ओर्खीिंचकर्वीवीपीएटी्के्बैटरी्कम््
पवटा मेंट्को्
खोलिव।्
ख)बैटरी्कम््पवटा मेंट्के्भीिर्मौिूद्बैटरी्््
लग्को्दे खिव।्
ग)बैटरी्््लग्में्््लग्लगवकर्वीवीपीएटी्बैटरी्को्िवलिव।्
घ)बैटरी्कम््पवटा मेंट्िोर्को्बिंद्करिव।
20.पेपररोलकोलगायाजाना
क) क्रकिवरे ् के्लैचेि्को्खोलकर्िथव्शीषा् आवरण्को्उठवकर्पेपर्रोल्कम््
पवटा मेंट्को्खोलिव।्पेपर्
ख) उपर्की्टदशव्में्खीिंचकर्‘’जस्पिंिल’’्को्उिकी्जस्थनि्िे्हटविव।
ग) ‘’जस्पिंिल’’्को्‘’थमाल्पेपर्रोल’’्में्िवलिव।्
घ) ‘’जस्पिंिल’’् के् िवथ् ‘’थमाल् पेपर् रोल’’् को् उिकी् जस्थनि् (अथवाि् पेपर् रोल् कम््
पवटा मेंट)् में् रखिव्
िथव्िीचे्की्ओर्दबविव।्
कवगि्उपर्की्ििह्पर्हो्िथव्त्तप्रिंटेि्बैंि्कवगि्की्निचली्ििह्पर्होिव्चवटहए।
च) पेपर्फीि्िॉब्को्क्ट्लॉक्ववइि्घुमवकर्स््
लॉट्में्कवगि्िवलिव।््
165
पेपररोललगानेकेचरण
21. प्रतीकलोिक्रकयाजाना
एफ्एल्िी्और्प्रदशाि्प्रयोिि्के्सलए्त्तवटहि्िमी्प्रिीकों्को्16्अभ््यथी्बटिों्
के्सलए्लेपटॉप/कम््््यूटर/प्रिीक्लोडििंग्जिग्कव्प्रयोग्करके्लोि्क्रकयव्िवएगव।्
22.केबलकनेक्शनस
क) वीवीपीएटी्कव्किेक्टट
् र्कम््पवटा मेंट्खोलें
ख) रिं गीि् लैचेि् (लवल/कवले् किेक्ट्टर)् को् समलवकर् बैलेट् यूनिट् िे् केबल् को् बीयू् इिंटरफेि् किेक्ट्
टर्
िे्िोड़िव
िोड़िव्
घ) रिं गीि् लैचेि् (लवल/कवलव् किेक्ट्टर)् को् समलवकर् वीवीपीएटी् केबल् को् किंरोल् यूनिट् के् बीयू्
इिंटरफेि्किेक्टट
् र्िे्िोड़िव्
166
23.जांचप्रक्रक्रया
क) जांचतैयारी
▪ 1 बीयू, वीएििीयू्और्िीयू्की्आवश््
यकिव्होिी्है ।्
▪ वीवीपीएटी्िैयवर्की्िविी्चवटहए्और्उिमें्16्िद्म्प्रिीक्लोि्क्रकए्िवएिं्
▪ इन््हें्िोड़्दें ्और्वीवीपीएटी्को्चवल्
ू करें ्
▪ इिकी् िविंच् मविक् पररजस्थियों् में् की् िवए, जििके् अिंिगाि् एक् िई् बैटरी् (वोल््
टेि् 22V)्
और्एक्िए्पेपर्रोल्कव्उपयोग्क्रकयव्िविव्है ।््
i. िुनिजश्चि्करें ्क्रक्वीवीपीएटी्के्त्तपिली्िरफ्लॉक-अिलॉक्जस्वच्अिलॉक्
(वटटा कल)्है।्
PAPER ROLL
LOCK IN
UNLOCK
POSITION
अिलॉक्जस्थनि्में ्पेपर्रोल्लॉक्
167
ii. िीयू्को्जस्वच्ऑि्करिव।्
iii. वीवीपीएटी् को् ऑि् करिे् के् बवद,् पोस्ट् पची् िथव् पविंच् िेल््फ-िवयग््िोजस्टक् ररपोटा ्
िविंच् की् िविी् चवटहए,् क्ट्योंक्रक् िेल््फ् िवयग््िोजस्टक् िविंच् इि् यूनिटों् पर् की् गई्
होगी।
के्स््टेटि्की्िविंच्करिव।्आगे्के्चरण्को्िभी्आगे्बढ़विव,्िब्प्रत््
येक्िेंिर्कव्
स््टेटि्िवयग््िोजस्टक्ट्ि्ररपोटा ्में्‘’पास’’टदखवई्दे ।्
v. यटद् बैटरी् ररपोटा ् में् बैटरी् कव् स््टेटि् ‘’फेल’’् टदखिव् है ,् िो् बैटरी् पैक् को् बदलिव्
और्दोबवरव्िविंच्आरिं भ्करिव।्
पर्बबिी्एल्ई्िी्लवल्प्रकवसशि्हो।्बीयू्पर्रे िी्एलईिी्के्हरव्प्रकवसशि्होिे्िे्
यह्ििंकेि्समलिव्है्क्रक्बीय्ू मिदवि्के्सलए्िैयवर्है।्
viii. बीयू् पर् प्रथम् अभ््यथी् के् सलए् मि् िवलिव।् अभ््यथी् के् चयि् के् बवद् वीवीपीएटी,्
बैलट्जस्लप्पर्िेलेक्ट्शि्त्तप्रिंट्करिव्है।्
(जस्लप)्में्अभ््यथी्कव्िम््
बर,्प्रिीक्और्िवम्कव्ित््यवपि्करिव।्उिके्बवद,्मि्
(बैलट)्पची्अपिे्आप्कट्िविी्है्और्बैलट्जस्लप्कम््पवटा मेंट्में्धगर्िविी्है।्
x. बैलट् यूनिट् पर् िभी् अन््य् अभ््यधथायों् के् सलए् vii िे ix िक् के् चरणों् को्
दोहरविव।्यह्िविंच्करिव्क्रक्क्ट्यव्वीवीपीएटी्िे्चयनिि्अभ््यथी्की्िच
ू िव्त्तप्रिंट्हो्
रही्है।्
168
xi. न््यूििम् 96् मिों् के् सलए् मिदवि् िवरी् रखिव् अथवाि् प्रत््येक् कैं डििेट् बटि् को् 6्
मि्दे िव।्िवले्गए्मि्को्सलखिव।्
xii. मिदवि् िमव््ि् करिे् के् सलए् िीयू् पर् क्ट्लोि् बटि् दबविव् और् िीय्ू पर् ररिल््ट्
बटि्को्दबवकर्पररणवम्को्िोट्करिव।्
xiii. ड्रॉप् बॉक्ट्ि् (बैलट् जस्लप् कम््पवटा मेंट)् िे् त्तप्रिंटेि् मि् पधचायविं् निकवलिव् और् अभ््यथी-
ववर्अलग-अलग्करिव।्
xiv. अभ््यथी-ववर्त्तप्रिंटेि्मि्पधचायों्की्गणिव्करिव्िथव्गणिव्को्सलखिव।्
xv. िीयू्के्पररणवम्कव्मि्पची्की्गणिव्िे्समलवि्करिव।्
कुल्मि्‘शन्
ू ्य’्है।्
ख)एफएलसीसहीहोनेकेमानदं ि
वीवीपीएटी्की्एफ्एल्िी्ठीक्है ,्यटद्निम््िसलखखि्िभी्प्रव््ि्होिे्हैं्
को्दबविे्पर्प्रव््
ि,्िवले्गए्मिों्की्ििंख््यव्के्बरवबर्हो।्
ii. िद्म् मिदवि् के् दौरोि् वी् एि् िी् य्ू पर् ‘’त्तप्रट
िं र् एरर’’,् चें ि् त्तप्रिंटर’’्
प्रदसशाि्िहीिं्होिव्चवटहए।्
िहीिं्होिव्चवटहए।्
iv. िद्म् मिदवि् के् ििंचवलि् के् बवद,् इिंिीनियर् और् जिलव् निववाचि्
अधिकवरी्के्प्रनिनिधि्द्ववरव्िम््यक्रूप्िे् हस््
िवक्षररि्एफएलसी-ओ
के (हरा) जस्टकर् को् जििके् पररणवम् ‘पवि’ के् रूप् में् प्रव््ि् होिे् हैं,
वीवीपीएटीकीबाईंओरधचपकायाजाएगा।्
169
टटप्पणी-1: यटदकोईवीवीपीएटीउपयुक्तमानदं िपरखरानहींउतरताहैतोउसवीवीपीएटी
परएफएलसी-फेल्ि(लाल)जस्टकरधचपकायाजाएगा।
टटप्पणी-2:सभीवीवीपीएटीपरननम्नमलखखतजस्टकरलगाना
कैं डििेटजांचकेमलएअधधकतमसंख्या
i. प्रयोजन
इि् िविंच् कव् प्रयोिि् यह् ित््यवत्तपि् करिव् है् क्रक् वीवीपीएटी् अभ््यधथायों् की् अधिकिम्
ििंख््यव् अथवाि् 64् के् िवथ् िमधु चि् रूप् िे् कवया् कर् रहव् है ।् इिकव्प्रयोिि् यह् िविंच्
करिव्है्क्रक्वीवीपीएटी्और्ईवीएम्के्बीच्ििंचवर्प्रोटोकॉल्है।
वीवीपीएटीपरधचपकायागयाजस्टकर
ii. जांचकीप्रयोज्
यता
यह्िविंच्एक्प्रणवली्के्रूप्में ्िड़
ु ी्िीयू्और्बीय्ू के्िवथ-िवथ्वीवीपीएटी्पर्लवग्
ू
है।्यह्िविंच्मिदवि्िविंच्की्एक्त्तवस््िवररि्िविंच्है्और्वीवीपीएटी्के्िमूह्के्केवल्1्
प्रनिशि्पर्की्िविी्है।्
iii. जांचकीतैयारी
आवश््यकिव्होिी्है।्किेक्ट्शि्करिव्और्वीवीपीएटी्को्प्रचवसलि्करिव।्यह्िविंच्प्रयुक्ट्ि्
170
बैटरी्पैक्िथव्प्रयुक्ट्ि्पेपर्रोल्(िो्64्मि्पधचायों्को्त्तप्रिंट्करिे् के्सलए्पयवा्ि
् ्होिव्
चवटहए)्िे्की्िव्िकिी्है।्
iv. जांचप्रक्रक्रया
की् (key)् को् दबविव।् प्रत््येक् बीय्ू में् एक् अभ््यथी् के् सलए् मिदवि् करके्
कुल्4्मि्िवलिव।््
को्दबवकर्पररणवम्को्सलखिव।्
iii. िीयू्के्पररणवम्कव्समलवि्मि्पची्की्गणिव्िे्करिव।्
मिों्को्हटविव।्यह्िविंच्करिव्क्रक्क्ट्यव्प्रदसशाि्कुल्मि्‘शून््य’्है।्
v. स्वीकायटतासंबंधीमानदं ि
िविंच्िफल्होिी्है्यटद्निम््िसलखखि्शिें्पूरी्होिी्हैं्:्
i. बैलटटिंग्प्रक्रक्यव्के्दौरवि्िीय्ू पर्िो्एरर्मैिेि्प्रदसशाि्होिव्है
टटप्पणी:चंक्रू कजांच,क्रकसीप्रयक्
ु तबैटरीपैकसेकीजातीहै ,इसमलए96मतोंकेमतदानकेदौरान
वी एस िी यू पर ‘’1-लो बैटरी’’ ‘’चें ज बैटरी’’ प्रदमशटत हो सकता है । उस मामले में , बैटरी पैक को
बदलनाऔरदोबाराजांचआरं भकरना।
171
नमूनाररपोटट फॉमेट
172
एररकोि:2–वप्रंटरएरर
गए्एरर्कोि्को्सलखिव।्एरर्कोि्ब््
योरव्निम््
िसलखखि्है्:्
173
ईवीएमकीप्रथमस्तरीयजांचररपोटट कानमूना
ईवीएमफेल्िररपोटट
नतधथ:
स्थान:
जजला/राज्य:
क्र.सं. बीयू/सीयूकीववमशष्
ट अस्वीकारक्रकएजानेका अभ्युजक्तयां
आईिी कारण
174
हस््
िवक्षर्: हस््
िवक्षर्:
िवम्: िवम्:
(बीईएल/ईिीआईएल्इिंिीनियर) (िी्ई्ओ्के्प्रनिनिधि)
175
वीवीपीएटीकेमलएप्रथमस्तरीयजांचररपोटट फॉमेटकानमूना
नतधथ:
स्थान:
प्रथमस्तरीयजांचररपोटट –वीवीपीएटी
जजला/राज्य:
दृश््य् पोस््
ट/िवय प्रिीक्लोडििंग् सलिंक्िविंच् िवले् पवि/ अिफल्रहिे्
निरीक्षण् ग््
िोजस्टक् ओके/िवट्ओके् ओके/िवट् गए् फेल् की्जस्थनि्में,्
वीवीपीए
ओके/िवट् ररपोटा ् ओके् मि् पवयव्गयव्दोष्
क्.् टी्की्
ओके् ओके/िवट् (96)् (अिफलिव्
ििं.् क्म्
ओके् उत््पन््
ि्करिे्
ििंख््यव्
ववले्मविदिं ि्कव्
मवि्(वैल्य
् ू )्
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
176
22
23
24
25
26
27
28
29
हस््
िवक्षर्: हस््
िवक्षर्:
िवम्: िवम्:
(बीईएल/ईिीआईएल्इिंिीनियर) (िी्ई्ओ्के्प्रनिनिधि)
177
अनुबंध-7
(ईवीएमकीएफएलसीकेदौरानिद्ममतदानपररणामसंबंधीप्रमाणपत्र)
नतधथ: ……………..
राज्य/संघराज्यक्षेत्रकानाम:
जजलेकानाम:
हॉलकापता:
यह् प्रमवखणि् क्रकयव् िविव् है ् क्रक् मुझे् िद्म् मिदवि् के् प्रयोिि् के् सलए् यवदृजछिक् रूप् िे् मशीिों्
(ईवीएम्और्वीवीपीएटी)्को्लेिे्की्अिम
ु नि्दी्गई्है ।्
क्र. राष्रीय/राज्यीय राजनैनतक दल नतधथ के साथ प्रनतननधध के अभ्यजु क्तयां,
सं. दलकानाम के प्रनतननधध का पहचान हस्
ताक्षर यटदकोईहै
दलीय संबद्धता दस्तावेज
केसाथनाम
178
अनुबंध-8
(ईवीएमकीएफएलसीकेदौरानराजनैनतकदलोंकेप्रनतननधधयोंद्वारािदममतदान)
नतधथ: ……………..
राज्य/संघराज्यक्षेत्रकानाम:
जजलाकानाम:
हॉलकापता:
और्मैं्ईवीएम्के्कवया्प्रणवली्िे्पूरी्िरह्ििंिुष््
ट्हूिं।्
179
अनुबंध-9
(वीवीपीएटीकीएफएलसीकेदौरानिद्ममतदानकाप्रमाणन)
नतधथ: ……………..
राज्य/संघराज्यक्षेत्रकानाम:
जजलेकानाम:
हॉलकापता:
यह् प्रमवखणि् क्रकयव् िविव् है् क्रक् वीवीपीएटी की मुटद्रत बैलट पधचटयों के पररणामों
(संबद्ध वीवीपीएटी की ववमशष्
ट आई िी की सूची) का ममलान संबंधधत कंरोल यूननटों के
इलेक्रॉननक पररणाम से कर मलया गया है।् किंरोल् यनू िटों् की् इलेक्ट्रॉनिक् गणिव् िथव्
वीवीपीएटी्की्त्तप्रिंटेि्बैलेट्कवगि्पधचायों्की्गणिव्के्बीच्कोई्अिंिर्िहीिं्है।्
बीईएल/ईिीआईएल्के्इिंिीनियरों्के्िवम (हस््
िवक्षर)
1.
2.
3.
(हस््
िवक्षर)………………………………………………………………….
एफ्एल्िी्–्पयावेक्षक्कव्िवम……………………………………………..
पदिवम्………………………………………………………………..
180
अनुबंध-10
(ईवीएमकीकंरोलयूननटकोवपंकपेपरसीलसेसीलबंदक्रकयाजाना)
राज्य/संघराज्यक्षेत्रकानाम:
जजलेकानाम:
एफएलसीहॉलकापता:
नतधथ: ……………..
यह् प्रमवखणि् क्रकयव् िविव् है ् क्रक् किंरोल् यूनिटों् को् मेरी् उपजस्थनि् में् त्तपिंक् पेपर् िील् िे् िीलबिंद्
क्रकयव्गयव्है ।्मैंिे्किंरोल्यूनिटों्को्िीलबिंद्करिे्के्बवद्त्तपिंक्पेपर्िील्पर्अपिे्हस््
िवक्षर्क्रकए्हैं्और्मैं्
किंरोल्यूनिटों्की्िीसलिंग्िे्ििंिुष््ट्हूिं।्
क्र.सं. कंरोलयूननटकीववमशष्
टआईिी वपंकपेपरसीलनंबर
क्र.सं. राष्रीय/राज्यीय राजनैनतक दल के नतधथ के साथ प्रनतननधध के
दलकानाम प्रनतननधध का दलीय पहचानदस्तावेज हस्
ताक्षर
संबद्धताकेसाथनाम
(जजलाननवाटचनअधधकारीद्वारानामननदे मशतअधधकाररयोंकानाम,पदनाम,हस्
ताक्षर)
181
अनुबंध्-11
(िीईओद्वाराएफएलसीकेमलएइंतजामसंबंधीप्रमाणपत्र)
राज्य/संघराज्यक्षेत्रकानाम:
जजलेकानाम:
एफएलसीहॉलकापता:
नतधथ: ……………..
182
12 क्ट्यव्एफ्एल्िी्हॉल्में ्प्रत््येक्व््यजक्टि्के्प्रवेश्को्दिा्करिे्के्
सलए्लॉग्बुक्रखी्गई्है ्
13 क्ट्यव्एफ्एल्िी्हॉल्के्सलए्िैिवि्िशस््त्र्पसु लि्बल्के्सलए्
बिवए् िविे् ववली् पथ
ृ क् लॉग् बुक् (अथवाि् ड्यूटी् रोस््टर)् एफ् एल्
िी्हॉल्में्रखव्गयव्है्
14 क्ट्यव्िभी्अपेक्षक्षि्रजिस््टर्और्फॉमेट्िैयवर्हैं्और्एफ्एल्िी्
हॉल्में्रखे्गए्हैं।्
15 प्रत््येक्पवली्में्िशस््त्र्पुसलि्कसमायों्की्ििंख््यव्
मैंिे्उपयक्ट
ु ्ि्इिंििवमों्कव्व््यजक्टिगि्रूप्िे्निरीक्षण्कर्सलयव्है।्
(जजलाननवाटचनअधधकारीकानामऔरहस्ताक्षर)
183
अनुबंध-12
(एफएलसीप्रक्रक्रयाकेपूराहोनेकेबारे मेंप्रमाणपत्र)
राज्य/संघराज्यक्षेत्रकानाम:
जजलेकानाम:
एफएलसीहॉलकापता:
टदनांक: …………………..
यह्प्रमवखणि्क्रकयव्िविव्है्क्रक्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्की्प्रथम्स््िरीय्िविंच्के्बवरे ्
में् आयोग्के्अिुदेशों्के्अिुिवर्.............................्(िवरीख)्को्एफएलिी्प्रक्रक्यव्पूरी्
कर् ली् गई् है।् मैंिे् व््यजक्टिगि् रूप् िे् निम््िसलखखि् िवरीखों् को् एफएलिी् कव् निरीक्षण्
क्रकयव्:््््
एफएलिी्के्पूरव्होिे्के्बवद्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्की्जस्थनि्निम््िसलखखि्है्:्
(जजलाननवाटचनअधधकारीकानामऔरहस्ताक्षर)
184
अनुबंध-13
पीठासीनअधधकाररयोंकेमलएवीवीपीएटीब्रोशर
भारतननवाटचनआयोग
वोटर्वेररफवयबल्पेपर्ऑडिट्रे ल
185
वोटरवेररफायबलपेपरऑडिटरे ल(वीवीपीएटी)
वीवीपीएटी्मिदविव्को्ईवीएम्पर्िवले्गए्मि्को्प्रत््यक्ष््रूप्िे्ित््
यवत्तपि्करिे्में्
िमथा्बिविव्है।्इिमें्मिदवि्के्दौरवि्मिदविव्के्चयि्को्त्तप्रिंट्करिे्के्सलए्त्तप्रिंटर्
यूनिट्िथव्वीवीपीएटी्के्एरर्मैिेि्को्प्रदसशाि्करिे्के्सलए्वीएििीयू्(वीवीपीएटी्
स््टेटि्डिस््््ले्यूनिट)्होिी्है ।
वीवीपीएटी्मि्पची्िवमक्कवगि्की्10्िेमी.X 5.6्िेमी.लिंबी्पची्पर्मिदविव्के्चयि्
को्त्तप्रिंट्करिव्है।्मि्पची्में्निम््िसलखखि्प्रदसशाि्होगव्:
1.्अभ््यथी्की्क्म्ििंख््यव्
2.्अभ््यथी्कव्िवम्
3.्ििंगि्प्रिीक्
कवगि्पची्िवि्िेकेण््
ि्के्सलए्एक्पवरदशी्त्तविंिों्के्पीिे ्प्रदसशाि्होिी्है ्और्उिके्बवद्अपिे-आप्कटकर्
िीचे् िीलबिंद्बैलट्कम््पवटा मेंट्में् धगर्िविी्है ।्वीवीपीएटी्बैटरी्और्पेपर्रोल्कव्डििवइि्प्रत््येक्निववाचि्
के्सलए्न््
यिू िम्1500्मि्पधचायों्को्त्तप्रिंट्करिे्के्सलए्होिव्है ।्
धचत्र-1
पीठविीि्अधिकवरी् मिदवि्कम््
पवटा मेंट्् ्
186
वीवीपीएटीघटक
वीवीपीएटीपद्धनतमें ननम्नमलखखतउपकरणसजम्ममलतहोतेहैं
1.वीवीपीएटीयूननट
लाल/कालेलैचकेसाथकनेक्टर
2.वीवीपीएटीस्टेटसडिस्पलेयूननट(वीएसिीयू)
वीवीपीएटी् स््टेटि् डिस््पले् यनू िट् (वीएििीय)ू ् कव् प्रयोग् पीठविीि् अधिकवरी् द्ववरव्
वीवीपीएटी्सिस््टम्की्जस्थनि्िवििे् के्सलए्क्रकयव्िविव्है ।्वीएििीय्ू त्तप्रिंटर्एरर,्
लो्बैटरी्और्की्िविे्ववली्प्रस््ित्तवि्कवयाववही्प्रदसशाि्करिव्है।्
नीले/हरे लैचकेसाथकनेक्टर
3.केबलकोवीएसिीयूसेजोडना
इिंटरकिेजक्टटिं ग्केबल्वीएििीयू्को्वीवीपीएटी्यूनिट्िे्िोड़िी्है ।्
4.्वीवीपीएटीकेमलएबैटरीपैक्््
वीवीपीएटी्को्ििंचवसलि्करिे्के्सलए्एक्बैटरी्पैक्को्वीवीपीएटी्यनू िट्के्उधचि्
कम््पवटा मेंट्में्िवलव्िविव्है।्
वीवीपीएटीकेमलएबैटरीपैक
5.पेपररोल
मिों्की्त्तप्रिंटटिंग्के्सलए्पेपर्रोल्
थमटलपेपररोल
6.वीवीपीएटीलेजानेवालाबक्सा
187
ििंपूण्ा वीवीपीएटी्सिस््टम्को्िुरक्षक्षि्ढिं ग्िे्एक्मिबूि्बक्ट्िे्(स््रविंग्केि)्में्ले्
िविव्
वीवीपीएटीलेजानेवालाबक्सा
188
वीवीपीएटीप्रचालन(ऑपरे शन)
मतदान टदवस को मतदान केंद्र में पीठासीन अधधकारी द्वारा वीवीपीएटी को चालू करना
(कमीशननंग)
चरण1
प्रारं मभकजांच
2. वीवीपीएटी् यूनिट,् वीएििीयू् यूनिट,् किेजक्टटिं ग् केबल् और् किेक्ट्टिा् की् उधचि््
जस्थनि्में्होिे्की्िविंच्करिव्
3. पेपर्रोल्कम््पवटा मेंट्के्सलए्िीसलिंग्अक्षुण््ण्होिी्चवटहए्
4. िविंचकर्यह्िुनिजश्चि्करिव्क्रक्बैलट्कम््पवटा मेंट्खवली्है।्िभी्कवगि्पधचायों्यव्
मि्पधचायों्को्कम््पवटा मेंट्के्अिंदर्िे्निकवल्टदयव्िविव्चवटहए
चरण2
वीवीपीएटीसेटअपऔरईवीएमप्रणालीकेसाथकनेक्शन
1. िीयू्और्वीएििीयू्िथव्बीयू्एविं्वीवीपीएटी्को्(धचत्र.1)्के्अिुिवर्रखिव।्
2. वीवीपीएटी् यूनिट् को् िीचे् टदए् गए् चरणों् के् अिुिवर् ईवीएम् प्रणवली् िे् किेक्ट्ट्
करिव।्
3. केबल्को्किेक्ट्ट्करिे्के्बवद्केबल्कम््पवटा मेंट्को्बिंद्करिव।््
धचत्र
नोटईवीएम्और्वीवीपीएटी्के्िभी्किेक्ट्शि्पववर्ऑफ्की्जस्थनि्में्क्रकए्िवएिंगे।
189
चरण3
िद्ममतदानप्रक्रक्रया
मतदानकेंद्रमेंिद्ममतदानसंचामलतकरनेकेमलएननम्नमलखखतप्रक्रक्रयाकापालनकरना
धचत्र (प.ृ 153) बैलट यूनिट मिदवि के सलए िैयवर
सेटअप
1. िीय्ू की्पववर्ऑि्करिव।्
धचत्र (प.ृ 153) लवल
धचत्र (प.ृ 153)
2. िीयू्और्वीवीपीएटी्पर्ऑि्लैम््प्प्रकवसशि्होगव।् बिी मि दिा होिे
कैं डििेट बटि
3. वीवीपीएटी् िे् पववर् ऑि् िेल््फ् टे स््ट् (पीओएिटी)् को दशवािव है
पची् त्तप्रिंट् होिी् है।् पीओएिटी् पची् को् त्तविंिो् के्
मवध््यम्िे्दे खव्िविव्है्और्यह्कटकर्िीचे्धगर्िविी्है
4. वीवीपीएटी्में्क्रकिी्एरर्की्जस्थनि्में ,्पोस््ट्(पीओएिटी)्पची्में्ििंबिंधिि्एरर्त्तप्रिंट्
होिी् है।् यटद् पीओएिटी् पची् िहीिं् कटिी् है् िो् उिे् बदलकर् िही् वीवीपीएटी्
लगविव।्
5. अब्ईवीएम-वीवीपीएटी्प्रणवली्मिदवि्प्रक्रक्यव्के्सलए्िैयवर्है्
िद्ममतदान
ईवीएम अनुदेश पुजस्तका के अनुसार सीयू/बीयू के मलए मानक िद्म मतदान प्रक्रक्रया का
पालनकरें
1.् बैलट् प्रक्रक्यव् शुरू् की् िविी् है ् िथव् प्रत््येक् मिदवि् असभकिवाओ्िं को् अपिी् पििंद् के्
अभ््यथी्के्सलए्मि्िवलिे्की्अिुमनि्दी्िविी्है ।् धचत्र (प.ृ 153) मिदविव अभ््
यथी
2.् वीवीपीएटी् िे् मि् (बैलट)् पची् त्तप्रिंट् होिी् है् जििमें् अभ््यथी् की् के त्तप्रिंट हुए िवम, ििंबर और
क्म्ििंख््यव,्िवम्और्ििंबिंधिि्दल्कव्प्रिीक्होिव्है। प्रिीक को दे खिे हैं
3.्त्तप्रिंट्हुई्पची्7्िेकेंि्िक्टदखिी्है ् और्उिके्बवद्कटकर्मि्
ििंग्रहण्ड्रॉप्बवक्ट्ि्में्धगर्िविी्है।
4.् इि् बैलट् प्रक्रक्यव् को् निववाचि् लड़् रहे ् प्रत््येक् अभ््यथी् के् सलए् दोहरविव् िथव् यह्
ित््यवत्तपि्करिव्क्रक्त्तप्रिंट्हुई्बैलट्पधचायविं्िही्हैं।्
5.्प्रत््येक्अभ््यथी्के्ििंबिंि्में्िवले्गए्मिों्कव्िवविविीपूवक
ा ्मैिुअल्ररकॉिा्रखिव।्
6.्िीयू्पर्क्ट्लोि्बटि्को्दबविव।
्
नोटिद्म्मिदवि्के्दौरवि्कम्िे्कम्50्मि्िवले्िविे्चवटहए।
190
िद्ममतदानसत्यापन
1.्िीयू्पर्ररिल््ट्बटि्को्दबविव्और्िीयू्द्ववरव्प्रदसशाि्पररणवम्(ररिल््ट)्िवटव्को्
मैिुअल्रूप्िे्दिा्करिव।्
3.्िीयू्को्जस्वच्ऑफ्करिव।्
4.्वीवीपीएटी्के्बैलट्कम््पवटा मेंट्को्खोलिव्िथव्वीवीपीएटी्मि्पधचायों्कव्ििंग्रह्करिव।्
5.्इि्मि्पधचायों्को्दल्के्प्रिीक्के्अिुिवर्अलग-अलग्करिव्और्गणिव्की्गई्
पधचायों्के्पररणवम्को्दिा्करिव।्पीओएिटी्पची्(धचायों)्को्अलग्करिव।्
6.्वीवीपीएटी्पररणवम्िवटव्कव्समलवि्िीयू्के्पररणवम्िवटव्िे्करिव।्अभ््यथी-ववर्दोिों्
एक्होिे्चवटहएिं।्
7.्ईवीएम-वीवीपीएटी्प्रणवली्के्िही्होिे्को्िुनिजश्चि्करिे्के्बवद,्िद्म्मिदवि्में्
त्तप्रिंट्हुई्मि्पधचायों्को्हटविव्और्पथ
ृ क्रूप्िे्रखिव।्
टटप्पणी:िद्ममतदानप्रमाणपत्रकोसावधानीपूवक
ट सही-सहीभरना
टटप्पणी:यहसुननजश्चतकरनाक्रकबैलटकम्पाटट मेंटवास्तववकमतदानसेपहलेखालीहै
चरण4
िद्ममतदानकेबादमत(बैलट)पचीकम्पाटट मेंटकोसीलबंदक्रकयाजाना
• पीठविीि्अधिकवरी्को्यह्िुनिजश्चि्करिव्चवटहए्क्रक्वीवीपीएटी्कव्मि्पची्
(बैलट्जस्लप)्कम््पवटा मेंट्खवली्हो्और्उिमें्कोई्पेपर्जस्लप्पची्ि्हो।््
• पीठविीि्अधिकवरी्को्मिदवि्असभकिवाओिं्की्उपजस्थनि्में्मि्पची्(बैलट्जस्लप)्
कम््पवटा मेंट्िोर्िीलबिंद्करिव्चवटहए।्िीलबिंद्करिे्की्प्रक्रक्यव्वही्होिी्चवटहए,्
िो्िीयू्के्मवमले्होिी्है ।्
चरण5
वास्तववकमतदानप्रक्रक्रया
191
यह सुननजश्चत करने के बाद क्रक सभी सीलें समुधचत जस्थनत में हैं और यह क्रक सीयू,
वीएसिीयू,बीयू,औरवीवीपीएटीकोधचत्र1केअनुसाररखागयाहै ,सीयू कोपावरऑन
करना
• पीठविीि्अधिकवरी्को्एलईिी्की्पववर्ऑि्की्िविंच्करके्यह्िुनिजश्चि्करिव्
चवटहए्क्रक्वीवीपीएटी्ऑि्जस्थनि्में्हो।्
• ईवीएम्के्मवमले्में ्मविक्प्रक्रक्यव्के्अिि
ु वर्ववस््ित्तवक्मिदवि्िवरी्रखिव।्
• मिदवि् अधिकवरी् वीएििीयू् मैिेि् के् मवध््यम् िे् वीवीपीएटी् की् जस्थनि् कव्
अिव
ु ीक्षण्करें गे।्
• यटद् वीवीपीएटी् त्तप्रिंट् करिव् बिंद् करिव् है ् और् वीएििीयू् में ् एरर् टदखविव् है् िो्
वीवीपीएटी् यूनिट् को् दि
ू री् वीवीपीएटी् यूनिट् िे् बदलव् िविव् चवटहए।् मिदविव् को्
बदली्गई्वीवीपीएटी्यूनिट्पर्दोबवरव्मिदवि्करिे्के्सलए्कहव्िविव्चवटहए।्
चरण6
मतदानप्रक्रक्रयाकासमापन
वास्तववकमतदानकेसंपन्नहोनेकेबादननम्नमलखखतचरणकापालनकरें
1.्िीयू्पर्क्ट्लोि्बटि्को्दबविव।्
2.्िीयू्को्जस्वच्ऑफ्करिव।्
3.्िीय्ू िे्िड़
ु े्वीवीपीएटी्केबल्को्डिस््किेक्ट्ट्करिव।
4.्वीवीपीएटी्िे्िुड़े्वीएििीयू्केबल्को्डिस््किेक्ट्ट्करिव।
5.्वीवीपीएटी्िे्िड़
ु े्बीय्ू केबल्को्डिस््किेक्ट्ट्करिव।्
192
चरण7
स्रांगरूम/मतगणनाकेंद्रकोभेजेजानेसेपहलेवीवीपीएटीकोपैककरनेसंबंधीअनुदेश
1.्वीवीपीएटी्को्उिके्केबल्के्िवथ्और्वीएििीयू् को्उिके्केबल्के्िवथ,्वीवीपीएटी्
को्ले्िविे्ववले्बक्ट्िे्में्रखिव।्
2.्वीवीपीएटी्िथव्वीएििीयू्केबल्को्िमेटिे्के्दौरवि्िवविविी्रखी्िविी्चवटहए।्
3.् वीवीपीएटी् को् ले् िविे् ववले् बक्ट्िे् को् पीठविीि् अधिकवरी् एविं् मिदवि् असभकिवाओिं् की्
उपजस्थनि्में्िीलबिंद्करिव।््््
भारतननवाटचनआयोग
ननवाटचनसदन,अशोकरोि,नईटदल्ली-110001
दरू भाष:+91-11-23717391-98, फैक्स:+91-11-23713412 www.eci.nic.in
193
अनुबंध-14
ईवीएमऔरवीवीपीएटीकाप्रयोगकरकेकैसेमतिालाजाए
1.्बूथ्में्प्रेवश्करें ्
िैिे्ही्आप्मिदवि्किंपवटा मेंट्में्प्रवेश्करें गे, पीठविीि्अधिकवरी्बैलेट्यनू िट्को्चवल्ू कर्
दे गव।्
2.्अपिव्मि्िवलें्
बैलेट्यूनिट्पर्अपिी्पििंद्के्अभ््यथी्के्िवम/प्रिीक्के्िवमिे्ववले्िीले्बटि्को्दबवएिं।्
3.्प्रकवश्(बिी)्दे खें्
उि्अभ््यथी्के्िवम/प्रिीक्के्िवमिे्लवल्बिी्प्रकवसशि्होगी।्
4.्त्तप्रिंट्को्दे खें्
त्तप्रिंटर्एक्मि्पची्त्तप्रिंट्करे गव्जििमें ्यथव्प्रदसशाि्चि
ु े्गए्अभ््यथी्की्क्म्ििंख््यव, िवम्
और्प्रिीक्उजल्लखखि्होंगे।्
यह्मि्पची्िवि्िैंकण््ि्िक्टदखवई्दे गी्और्उिके्बवद्यह्कट्कर्त्तप्रिंटर्के्ड्रवप्
बवक्ट्ि्में्धगर्िवएगी्और्क्रफर्एक्बीप्िुिवई्दे गी।्
आप्शीशे्के्मवध््यम्िे्त्तप्रिंट्को्दे ख्िकिे्हैं, क्ट्योंक्रक्त्तप्रिंट्आउट्आपको्िहीिं्टदयव्
िवएगव।्
िोट्:्यटद्आप्मि्पची्िहीिं्दे खिे्हैं्और्उिं ची्आववि्में ्बीप्िुिवई्दे िी्है ्िो्कृपयव्
पीठविीि्अधिकवरी्िे्ििंपका्करें ।्
भारतननवाटचनआयोग्
194
अनुबंध-15
(ईवीएमकोतैयारकरनेकेमलएरजजस्
टर)
राज्य/संघराज्यक्षेत्रकानाम:
जजलेकानाम:
ववधानसभा/संसदीयननवाटचनक्षेत्रकानाम:
हॉलकापता,जहांईवीएमतैयारक्रकयेजारहे हैं:
टदनांक:
क्.ििं. अभ््यथी् कव् अभ््यथी् के् निधथ्के्िवथ् अभ््
यथी/उिके् अभ््
युजक्टि,्
िवम् प्रनिनिधि् कव् पहचवि् प्रनिनिधि् के् यटद्कोई्हों्
िवम, उिकी् दस््
िववेि् हस््
िवक्षर्
दलीय् ििंबद्ििव,् ििंबर्
यटद्कोई्है ,्
टट््पणी्: यटद्कोई्अभ््यथी्यव्उिके्प्रनिनिधि्अिुपजस्थि्हैं्िो्अभ््यथी्को्िोटटि्
िवमील्करिे्कव्प्रमवण्रजिस््टर्में्धचपकवयव्िविव्चवटहए।्
(बीईएल/ईसीआईएलकेइंजीननयरोंकाआईिीकेसाथनामएवंहस्ताक्षर)
(जजलाननवाटचनअधधकारीद्वारानामननदे मशतअधधकाररयोंकेनाम,पदनाम,हस्
ताक्षर)
195
अनुबंध-16
(बीईएल/ईसीआईएलद्वाराईवीएमकाप्रमाणपत्र)
राज्य/संघराज्यक्षेत्रकानाम:
जजलेकानाम:
ववधानसभा/संसदीयननवाटचनक्षेत्रकानाम:
हॉलकापताजहां:
टदनांक:
यह् प्रमवखणि् क्रकयव् िविव् है ् क्रक् यह् िुनिजश्चि् करिे् के् सलए् क्रक् िभी् घटक्
निम््िसलखखि्बैलटटिंग्यनू िट्पर्की्गई।्इि्िविंचों्के्आिवर्पर्यह्प्रमवखणि्क्रकयव्िविव्
है्क्रक्निम््िसलखखि्बैलटटिंग्यूनिट्के्िभी्घटक्ववस््ित्तवक्हैं।्
बीय्ू की्पहचवि्ििंख््यव्
(बीईएल/ईिीआईएल्इिंिीनियरों्कव्आईिी्के्िवथ्िवम्और्हस््
िवक्षर)
196
अनुबंध-17
वीवीपीएटीमेंपेपररोलकालगायाजाना
ख)् ऊपर्की्टदशव्में्खीिंचकर्‘’जस्पिंिल’’्को्उिकी्जस्थनि्िे्हटविव।
ग)््‘’जस्पिंिल’’्को्‘’थमाल्पेपर्रोल’’्में्िवलिव।्
घ)््‘’जस्पिंिल’’्के्िवथ्‘’थमाल्पेपर्रोल’’्को्उिकी्जस्थनि्(अथवाि्पेपर्रोल्कम््
पवटा मेंट)्में्रखिव्िथव्िीचे्
की्ओर्दबविव।्
च)््पेपर्फीि्िॉब्को्क्ट्लॉक्ववइि्घुमवकर्स््
लॉट्में्कवगि्िवलिव।
पेपररोललगानेकाक्रम
197
अनुबंध-18
(ईवीएम्को्िैयवर्क्रकए्िविे्के्दौरवि्िद्म्मिदवि्प्रमवण्पत्र)
टदिविंक्:……………..
राज्य/संघराज्यक्षेत्रकानाम:
जजलेकानाम:
ववधानसभा/संसदीयननवाटचनक्षेत्रकानाम:
हॉलकापता:
क्.ििं.् अभ््
यथी्कव्िवम् अभ््यथी् के् प्रनिनिधि् कव् निधथ् के् िवथ् अभ््
यथी/उिके् अभ््
युजक्टि,्
िवम,् दलीय् ििंबद्ििव,् पहचवि् प्रनिनिधि् के् यटद् कोई्
यटद्कोई्है ,्् दस््
िववेि्ििंबर् हस््
िवक्षर् हो्
198
अनुबंध-19
(त्तपिंक्पेपर्िील्कव्प्रयोग्करके्ईवीएम्की्बैलटटिंग्यूनिट्को्िीलबिंद्करिे्ििंबिंिी्रजिस््
टर)
राज्य/संघराज्यक्षेत्रकानाम:
जजलेकानाम:
एफएलसीहॉलकापता:
टदनांक:
क्र.सं. अभ्
यथी का राजनैनतक दल का नाम, नतधथ के साथ पहचान अभ्
यथी/उसके
नाम दलीयसंबद्धता,यटदकोईहै , दस्
तावेजनंबर प्रनतननधधकेहस्
ताक्षर
199
अनुबंध-20
राज्य/संघराज्यक्षेत्रकानाम:
ववधानसभा/संसदीयननवाटचनक्षेत्रकानाम:
ववधानसभा/संसदीयननवाटचनक्षेत्रकानंबर:
मतदानकीनतधथ:
मतदानकेंद्रकानाम:
मतदानकेंद्रनंबर:
मतदानकम्पाटट मेंटकेशेषदोओर
भारतननवाटचनआयोग
मतदानकम्पाटट मेंट
VOTING COMPARTMENT
200
30”
”
किंरोल्यूनिट्को्िोड़िे्की्केबल
बीयू-2्की्इिंटरकिेजक्ट्टिंग्केबल
दो्बैलट्यूनिटों्की्कैिकेडििंग्
201
किंरोल्यनू िट्को्िोड़िे्की्केबल
किंरोल्यूनिट्को्िोड़िे्की्केबल
202
बीयू-2, बीयू-3औरबीयू केमलएइंटरकनेजक्टं गकेबल
चारबैलटटंगयूननटोंकीकैसकेडिंग
203
अनुबंध-21
िद्ममतदानप्रमाणपत्र
यह्प्रमवखणि्क्रकयव्िविव्है्क्रक्मैं,्................................त्तविवि्िभव्निववाचि्क्षेत्र्
(अथवव……………………....ििंिदीय् निववाचि् क्षेत्र् के् अिीि…………………….......त्तविवि् िभव् खण्ि)् के्
मिदवि् केन्द्र् ििं.......................कव् पीठविीि् अधिकवरी,् मैंिे् भवरि् निववाचि् आयोग् द्ववरव्
िवरी् अिुदेशों् कव् िवविविीपूवक
ा ् पवलि् करिे् हुए् आि,् मिदवि् टदवि्
अथवाि ु्............को.........बिे्पव
ू वाह्ि्
क्म्ििंख््यव्(िीय्ू के्पीिे ्यथव्मटु द्रि) …………………………… की्िीयू
क्म्ििंख््यव्(बीय्ू के्पीिे ्यथव्मटु द्रि) …………………………… की्बीयू
क्म्ििंख््यव्…………………………… के्वीवीपीएटी्यनू िट्(यटद्प्रयोग्क्रकयव्गयव्हो)्
कव्प्रयोग्करके्िद्म्मिदवि्ििंचवसलि्क्रकयव।
1. प्रत््येक्अभ््यथी्और्िोटव्के्सलए्भी्कुल्..........................्मि्िवले्गए।
2.् यह् ित््यवत्तपि् क्रकयव् गयव् क्रक् िही् अभ््यथी/िोटव् बटि् के् िवमिे् एलईिी् लवईट्
प्रकवसशि्हो्रही्थी,्िब्बटि्को्दबवयव्गयव्िथव्बीप्की्आववि्िमुधचि्रूप्िे्
िुिवई्दी।्
3. िद्म्मिदवि्के्दौरवि्िवले् गए्मिों्िथव्प्रदसशाि्पररणवम्कव्अभ््यथी-ववर्ब््योरव्
निम््िसलखखि्है्:्
क्.ििं. अभ््यथी्कव्िवम् िद्म् मिदवि् पररणवम् को् िद्म् मिदवि् क्ट्यव् िवले् गए्
के्दौरवि्िवले् िविंचिे् पर् के् पररणवम् की् मि् और् प्रदसशाि्
गए् मिों् की् िीयू् में ् िविंच् करिे् पर् पररणवम् और्
ििंख््
यव प्रदसशाि् मिों् गणिव् के् त्तप्रिंटेि् कवगि्
की्ििंख््यव अिि
ु वर् त्तप्रिंटेि् पची्गणिव्(यटद्
कवगि् पधचायों् वीवीपीएटी् कव्
की् ििंख््यव् (यटद् प्रयोग्क्रकयव्गयव्
वीवीपीएटी् कव् हो)् कव् समलवि्
प्रयोग् क्रकयव् एक् दि
ू रे ् िे्
गयव्हो) क्रकयव् गयव्
(हविं/िहीिं)
204
नोटा
कुल
5. िद्म्मिदवि्के्िमय,्निम्िसलखखि्मिदवि्असभकिवा,्िो्उिके्िवमों्के्िवमिे्
उजल्लखखि् अभ्यधथायों् कव् प्रनिनिधित्व् कर् रहे ् थे,् उपजस्थि् थे् और् मैंिे् उिके्
हस्िवक्षर्प्रव््ि्कर्सलए्हैं।
यव्
िद्म् मिदवि् के् सलए् नििवाररि् िमय् पर् कोई् मिदवि् असभकिवा् उपजस्थि् िहीिं् थव/केवल्
निववाचि्लड़्रहे ्एक्अभ््यथी्कव्असभकिवा्उपजस्थि्थव।्आगे्15्समिट्और्प्रिीक्षव्करिे्
के् बवद् मैंिे् ्...........................्बिे् पूववाह्ि् दि
ू रे ् मिदवि्स््टवफ्के्िवथ्िद्म्मिदवि्
ििंचवसलि्क्रकयव।्
मवइक्ो-प्रेक्षक्के्हस््
िवक्षर्(यटद्मिदवि्केंद्र्में ्िैिवि्हों)
िवरीख्:्..........................
िमय्:्.............................
205
पीठविीि्अधिकवरी्कव्िवम्और्हस््
िवक्षर
मिदवि्केंद्र्ििंख््यव्................
मिदवि्केंद्र्कव्िवम्.......................
206
अनुबंध-22
दोषदरू करने हे तु सझ
ु ावोंकेमलएमतदानअधधकाररयोंकीमतदानतैयारीकेदौरानसीयू-बीय-ू वीवीपीएटी
कीखराबी/त्रुटटयोंकाननपटान
मिदवि् प्रक्रक्यव् के् दौरवि् कुि् ऐिी् आकजस्मक् जस्थनियविं् पैदव् हो् िकिी् हैं् जििके् सलए् कनिपय्
कवरा ववइयविं्अपेक्षक्षि्हों।्ये्निम््
िसलखखि्हैं्:्-
ू या बीयू समधु चत रूप से कायट नहीं करती है :् (i)् िीय्ू को्जस्वच्ऑफ्करिव्िथव्इिे्
क.्यटद सीय
दोबवरव्जस्वच्ऑि्िहीिं् करिव् (ii)्ईवीएम्और्वीवीपीएटी्के्ििंपण
ू ्ा िेट्को्बीय,ू ्िीय्ू और्वीवीपीएटी्
ू रे ् िेट्िे् बदलिव् (iii)्िथवत्तप,्ऐिे् मवमले् में ,्निववाचि्लड़्रहे ् प्रत््
के्दि येक्अभ््
यथी्को्िोटव्िटहि्
केवल् एक् मि,् िद्म् मिदवि् में् िवलव् िविव् चवटहए; (iv)िद्म्मिदवि्आिंकड़े् िथव्वीवीपीएटी्
ड्रॉप्बॉक्ट्ि्िे् मुटद्रि्कवगि्पधचायों्को्हटविे् के्बवद्िए्ईवीएम्िेट्िे् मिदवि्को्िवरी्
रखिव।
घ. यटद वीएसिीयू डिस् ले ‘’एरर कोि-2 ररप्लेस वप्रंटर’’ प्रदमशटत होता है और पीठासीन अधधकारी ने
प्
बीयू/एनेबलबटननहींदबायाहै :िीयू्को्जस्वच्ऑफ्करिव्और्दोषपूण्ा वीवीपीएटी्को्िई्वीवीपीएटी्
यूनिट्िे् बदलिव।्यह्िुनिजश्चि्क्रकयव्िवएगव्क्रक्क्रकिी्भी्जस्थनि्में ् िीयू् को्जस्वच्ऑफ्क्रकए्बबिव्
वीवीपीएटी्यूनिट्को्िहीिं्बदलव्िवए।्
कृपयव्ध््
यवि्रखें् क्रक्िीयू् में ् इलेक्ट्
रॉनिक्रूप्िे् मि्िब्िक्दिा् िहीिं् होिव्है ् िब्िक्कवगि्पची्
वीवीपीएटी्िे्त्तप्रटिं ्िहीिं्होिी्है ्और्कटकर्अलग्िहीिं्होिी्है ।्यटद्वीवीपीएटी्िे्कवगि्पची्त्तप्रट
िं ्िहीिं्
207
की् है ् यव् त्तप्रटिं ् हुई् कवगि् पची् कटकर् अलग् िहीिं् हुई् है ् िो् अिंनिम् मिदविव,् जििकी् मिदविव् पची्
वीवीपीएटी्िे्त्तप्रटिं ्िहीिं्हुई्है ्यव्कटकर्अलग्िहीिं्हुई्है ,्उन््हें्वीवीपीएटी्को्बदले्िविे्के्बवद्अपिव्
मि्िवलिे्की्अिुमनि्दी्िविी्चवटहए।
i. घटिव्की्िवरीख्और्िमय
iii. क्ट्
यव्वीवीपीएटी्को्बदलिे्के्बवद्मिदविव्िे्अपिव्मि्िवलव्यव्मि्िवले्बबिव्चले्गए।
iv. घटिव्िे्पहले्िवले्गए्मिों्की्कुल्ििंख्य
् व्
208
अनुबंध-23
मतदानदलकोप्रदानकीजानेवालीमतदानसामग्रीकीअनतररक्तचीजोंकीआपूनतट
2. वीवीपीएटी्स््
टेटि्डिस््
््
ल्े यनू िट्(वीएििीयू)् : 1
3. वीवीपीएटी्प्रणवली्को्ले्िविे्ववलव्बक्ट्िव् : 1 ्
4. मोटे ्कवले्कवगि्िे्बिव्सलफवफव् : 2 ्
(िद्म्मि्की्मटु द्रि्कवगि्पधचायों्को्िीलबिंद्करिे्के्सलए)््
5. कवले्कवगि्ववले्सलफवफे्को्िीलबिंद्करिे्के्सलए्््लवजस्टक्बॉक्ट्
ि्:् 1
6. ््
लवजस्टक्बवक्ट्ि्को्िीलबिंद्करिे्के्सलए्त्तपिंक्पेपर्िील् : 2
7. निववाचिों्कव्ििंचवलि्नियम्के्नियम्49एमए्के्
अिंिगाि्निववाचक्द्ववरव्घोषणव्कव्प्ररूप् : 10 प्रनियविं
209
अनुबंध-24
……………………………………...………………………………्के्सलए्िविवरण/उप्निववाचि्
् व्और्िवम्……………………………...…………्मिदवि्केंद्र्कव्
ििंिदीय/त्तविवि्िभव्निववाचि्क्षेत्र्की्क्म्ििंख्य
ििंबर्और्िवम्……………………………………………………………………्
ननवाटचकद्वाराघोषणाकाप्ररूप
ननवाटचनोंकासंचालनननयम,1961केननयम49एमएकेअंतगटत
1. मैं् निववाचिों्कव्ििंचवलि्नियम,्1961्के्नियम्49एमए्के्उप्नियम्(1)्के्अिंिगाि्एििद्ववरव्
ित््यनिष््
ठव्िे् घोषणव्एविं् प्रनिज्ञवि्करिव्हूिं् क्रक्बैलट्यूनिट्िे् िड़
ु े् त्तप्रट
िं र्द्ववरव्िजृ िि्कवगि्पची्में ्
उि्अभ््
यथी,्जििके्सलए्मैंिे् बैलट्यनू िट्पर्अपिी्पििंद्के्अभ््
यथी्के्िवम्और्प्रिीक्के्िवमिे्
ििंबिंधिि्िीले् बटि्को्दबवकर्मि्िवलव्थव,्िे् सभन््
ि्अभ््
यथी्कव्िवम्और/यव्प्रिीक्टदखवई्टदयव्है ।्
मैं् यह्टदखविे् के्सलए्दब
ु वरव्िविंच्मि्िवलिे् के्सलए्िैयवर्हूिं् क्रक्मेरे् द्ववरव्लगवयव्गयव्आरोप्िही्
और्ववस््
ित्तवक्है ।
(2) ् मैं् भवरिीय् दिं ि् ििंटहिव् की् िवरव् 177् के् शवजस््
िक् उपबिंिों् िे् अवगि् हूिं् यटद् लोक् प्रनिनिधित््
व्
अधिनियम,्1951्की्िवरव्26्के्अिंिगाि्नियुक्टि
् ्पीठविीि्अधिकवरी्को्ऊपर्पैरव्1्में ्मेरे्द्ववरव्की्
गई् घोषणव् गलि् पवई् िविी् है ् िो् मैं् ऐिी् अवधि,् जििे् 6् मवह् िक् बढ़वयव् िव् िकिव् है ,् के् सलए्
कवरवववि्यव्ऐिे्िुमवािे्जििे्एक्हिवर्रूपये्िक्बढ़वयव्िव्िकिव्है ्यव्दोिों्िे्दजण्िि्क्रकए्िविे्के्
सलए्दवयी्होउिं गव।्््
निववाचक्के्हस््
िवक्षर/अिंगठ
ू े ्कव्निशवि
निववाचक्कव्िवम…………………………….
त्तपिव/मविव/पनि्कव्िवम……………….
निववाचक्नियमववली्कव्भवग्ििंबर………………………….
उि्भवग्में ्निववाचक्की्क्म्ििंख्य
् व……………………
मिदविवओिं्के्रजिस््
टर्(प्ररूप्17क)्में ्क्म्ििंख््यव…………..….
िवरीख……………........…..
पीठिीि्अधिकवरी्के्हस््
िवक्षर्
…………………………………
िवरीख……..........……
210
अनुबंध-25
(उि्किंरोल्यूनिट्िे्पररणवम्िवटव्प्रव््ि्करिे्ििंबिंिी्ररपोटा ्जििके्बटि्को्पीठविीि्अधिकवरी्द्ववरव्
मिदवि्के्अिंि्में्िहीिं्दबवयव्गयव्थव)
राज्य/संघराज्यक्षेत्रकानाम:
जजलेकानाम:
ननवाटचनकानाम:
ववधानसभा/संसदीयननवाटचनक्षेत्रकानंबरऔरनाम:
मतगणनाकीतारीख:
यह प्रमाखणत क्रकया जाता है क्रक ननवाटचन लड रहे अभ्यधथटयों/उनके गणना अमभकताटओं की
उपजस्थनतमें क्
लोजबटनकोदबाने केबादननम्
नमलखखतकंरोलयनू नट(टों)सेपररणामप्राप्
तकरमलया
गयाहै।इसमशीनसेभीपररणामकोध्
यानमें लेतेहुएननवाटचनकीघोषणाकीगईहै ।
क्.ििं.् मिदवि्केंद्र् किंरोल्यूनिट्की् त्तवस््
ििृ ्ररपोटा ् प्ररूप-17ग्के्अिुिवर्किंरोल्यूनिट्
ििंबर त्तवसशष््ट्आईिी में्िवले्गए्मिों्की्ििंख््
यव्
त्तविेिव्और्उप्त्तविेिव्अभ््यधथायों्द्ववरव्प्रव््ि्मिों्को्दशवािे्ववलव्अिंनिम्त्तववरण्
(ररटनििंग्आक्रफिर्कव्िवम्और्हस््िवक्षर)
(प्रेक्षक्कव्िवम्और्हस््िवक्षर)
211
अनुबंध-26
राज्य/संघराज्यक्षेत्रकानाम:
जजलेकानाम:
ननवाटचनकानाम:
ववधानसभा/संसदीयननवाटचनक्षेत्रकानंबरऔरनाम:
मतगणनाकीतारीख:
ि,्िवले्गए्कुल्मिों्
यह्प्रमवखणि्क्रकयव्िविव्है ् क्रक्किंरोल्यनू िट्के्टोटल्बटि्को्दबविे् पर्प्रव््
यव् िथव् इिकव् समलवि् प्ररूप-17ग् में् उजल्लखखि,् िवले् गए् मिों् की् ििंख््यव् िे् करिे् के् बवद,्
की् ििंख््
निम््
िसलखखि्किंरोल्यूनिट(टों)्में्िवले्गए्कुल्मिों्में्त्तवििंगनि्पवई्गई्है ।
त्तविेिव्और्उप-त्तविेिव्अभ््यधथायों्द्ववरव्प्रव््ि्मिों्को्दशवािे्ववलव्अिंनिम्त्तववरण्
चूिंक्रक् िववाधिक् मि् प्रव््ि् करिे् ववले् और् उप् त्तविेिव् अभ््
यधथायों् के् बीच् मिों् कव् मवजिाि् उपयक्ट
ुा ्ि्
किंरोल् यूनिट(टों)् के् ििंबिंि् में् प्ररूप-17ग् में् उजल्लखखि,् िवले् गए् मिों् िे् अधिक् है ् इिसलए,् उक्ट्ि् किंरोल्
यनू िट(टों)्में् िवले् गए्मिों्को्अपवस््ि्करिे् और्पररणवम्की्घोषणव्करिे् के्सलए्अिम
ु नि्हे ि्
ु मवमले् को्
आयोग्भेिव्िव्रहव्है ।
(ररटनििंग्ऑक्रफिर्कव्िवम्और्हस््िवक्षर)
(प्रेक्षक्कव्िवम्और्हस््िवक्षर)
212
अनुबंध-27
राज्य/संघराज्यक्षेत्रकानाम:
जजलेकानाम:
ननवाटचनकानाम:
ववधानसभा/संसदीयननवाटचनक्षेत्रकानंबरऔरनाम:
मतगणनाकीतारीख:
यह्प्रमवखणि्क्रकयव्िविव्है ्क्रक्किंरोल्यूनिट्के्टोटल्बटि्को्दबविे्के्बवद,््निम््
िसलखखि्किंरोल्
ुा ्ि्किंरोल्यूनिट(टों)्के्ििंबिंि्में्प्ररूप-17ग्में्उजल्लखखि,्िवले्गए्मिों्िे्कम्है ्
मिों्के्बीच्मवजिाि्उपयक्ट
इिसलए,्उपयुक्ट्ि्आदे शों्के्सलए्मवमले्को्आयोग्भेिव्िव्रहव्है ।
त्तविेिव्और्उप-त्तविेिव्अभ््यधथायों्द्ववरव्प्रव््ि्मिों्को्दशवािे्ववलव्अिंनिम्त्तववरण
(ररटनििंग्ऑक्रफिर्कव्िवम्और्हस््िवक्षर)
(प्रेक्षक्कव्िवम्और्हस््िवक्षर)
213
अनुबंध-28
214
अनुबंध-29
प्ररूप17-गकेभाग-।।काअनब
ु ंध
मुटद्रि्कवगि्गणिव्कव्पररणवम्
मतदानकेंद्रनंबर______ प्रयक्
ु त वीवीपीएटी की कुल संख्
या :____________________
वीवीपीएटीकीववमशष्टआईिी: ___________
अभ्
यधथटयोंकी अभ्यथीकानाम वीवीपीएटीकीमुटद्रत भाग।कीमद5के ववधधमान्
य
क्र.सं. कागजपचीकी अनुसारघटाएजानेवाले मतोंकी
गणनाकेअनस
ु ार टे स्
टवोटकीसंख्
या संख्
या
मतोंकीसंख्
या (3-4)
(1) (2) (3) (4) (5)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
कुल
क्ट्यव्ऊपर्दशवाए्गए्मिों्की्कुल्ििंख््यव,्भवग्।्की्मद्6्के्िवमिे्दशवाए्गए्मिों्की्कुल्ििंख््
यव्िे्मेल्
खविी्है ्यव्दोिों्कुल्के्बीच्कोई्त्तवििंगनि्दे खी्गई्(हविं/िहीिं)्
स््
थवि्…………………..
टदिविंक्…………………….
गणिव्पयावेक्षक्के्हस््िवक्षर्
अभ््
यथी/निववाचि्असभकिवा/गणिव्असभकिवा्कव्िवम् पूरे्हस््
िवक्षर्
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
स््
थवि्…………………..
टदिविंक्…………………….
ररटनििंग्आक्रफिर्के्हस््
िवक्षर्
215
अनुबंध-30
प्ररूप 17 ग
[ननयम49एसऔर56सी(2)]
भाग I – दजटक्रकएगएमतोंकालेखा
………….………………् निववाचि् क्षेत्र् िे् ……………………….. लोक् िभव/रवज््य/ििंघ् रवज््य् क्षेत्र् की् त्तविवि् िभव् के् सलए्
निववाचि।्
मिदवि्केंद्र्कव्ििंबर्और्िवम्:् ……………………
मिदवि्केंद्र्में्प्रयोग्की्गई्मिदवि्मशीि्की्पहचवि्ििं.् किंरोल्यूनिट्…………...
मिदवि्केंद्र्में्प्रयुक्ट्ि्मशीि् बैलट्यूनिट्………….
त्तप्रिंटर (यटद्प्रयोग्क्रकयव्गयव्हो)…………
1. मिदवि्केंद्र्के्सलए्नििवाररि्निववाचकों्की्कुल्ििंख््
यव्
2. मिदविवओिं्के्सलए्रजिस््टर्(प्ररूप्17ग)्में्दिा्क्रकए्गए्अिुिवर्मिदविवओिं्की्कुल्ििंख््
यव
3. ऐिे्मिदविवओिं्की्ििंख््यव्जिन््
होंिे्नियम-49-ओ्के्अिंिगाि्मि्दिा्िहीिं्करिे्कव्निणाय्सलयव्
4. ऐिे्मिदविवओिं्की्ििंख््यव्जिन््
हें्नियम्49एम्के्अिंिगाि्मि्िवलिे्की्अिुमनि्िहीिं्दी्गई्
5. नियम्49एमए(घ)्के्अिंिगाि्दिा्क्रकए्गए्िविंच्मि्जििको्घटवयव्िविव्अपेक्षक्षि्है -्
(क)्घटवए्िविे्ववले्िविंच्मिों्की्कुल्ििंख््
यव:््कुल्ििंख्य
् व.्प्ररूप्17ग्में्निववाचक्(कों)्की्क्.ििं.्
््््््् ……… ््््…………...............……….
(ख)्अभ््यथी्(धथायों),्जििके्सलए्िविंच्मि क्.ििं.््््अभ््
यथी्कव्िवम््््मिों्की्ििंख््
यव
््््््््््््िवलव्गयव/िवले्गए्: ््््् …………. ………………… ……….
6. मिदवि्मशीि्के्अिुिवर्दिा्मिों्की्कुल्ििंख््
यव्:………………………………….
7. क्ट्यव्मिों्की्कुल्ििंख््यव्िो्मद्6्के्िवमिे् दशवायी्गई्है ,्मद्2्के्िवमिे् दशवाए्गए्मिों्की्
कुल्ििंख््यव्में् िे् मद्3्में् यथव्उजल्लखखि्मि्दिा् िहीिं् करिे् कव्निणाय्लेिे् ववले् मिदविवओिं् की्
ििंख््
यव् और् मद् 4् के् िवमिे् दशवाए् गए् मिदविवओिं् की् ििंख््
यव् को् घटविे् (अथवाि ु्् 2-3-4)् िे् प्रव््ि्
मिों्की्ििंख््यव्के्बरवबर्है ्यव्कोई्त्तवििंगनि्पवई्गई्:्........................................।्
8. ऐिे् मिदविवओिं् की् ििंख््यव् जििको् नियम् 49पी् के् अिंिगाि् नित्तवदत््ि् मिपत्र् िवरी् क्रकए् गए् थे्
...............।्
9. नित्तवदत््ि्मिपत्रों्की्ििंख््यव्:्् क्म्ििंख््
यव
कुल् िे िक््
(क)्प्रयोग्के्सलए्प्रव््ि् ………………………………..............................................................…………………
(ख)्निववाचकों्को्िवरी ………………………..............................................................…………………………
(ग)्प्रयोग्िहीिं्क्रकए्गए्और्ववपि्क्रकए्गए्………………….................................…………………....………
10. कवगि्की्िील्कव्लेखव
मिदवि्असभकिवाओिं्के्हस््
िवक्षर
्
216
1. प्रयोग्के्सलए्प्रदवि्की्गई्कवगि्िील: कुल्ििं.्…………… 1…………..............….
क्म्ििंख््
यव्……………. िे ्…………..............…. िक
3. ररटनििंग्ऑक्रफिर्को्ववपि्की्गई्अप्रयुक्ट्
ि्कवगि्िील:
कुल्ििं.्…………… 3…………..............….
क्म्ििंख््
यव्……………. िे ्…………..............…. िक
5.
5…………..............…..
6…………..............…..
िवरीख…………..............….
स््
थवि…………..............….
पीठविीि्अधिकवरी्के्हस््
िवक्षर
मिदवि्केंद्र्ििंबर……………..............….
217
भवग II- गणिव्कव्पररणवम्््
अभ्
यधथटयोंकी अभ्यथीकानाम कंरोलयनू नटपर भाग।कीमद5के ववधधमान्
य
क्र.सं. प्रदमशटतमतोंकी अनस
ु ारघटाएजानेवाले मतोंकी
संख्
या टे स्
टवोटकीसंख्
या संख्
या
(3-4)
(1) (2) (3) (4) (5)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
कुल
क्ट्यव्ऊपर्दशवाए्गए्मिों्की्कुल्ििंख््यव,्भवग्।्की्मद्6्के्िवमिे्दशवाए्गए्मिों्की्कुल्ििंख््
यव्िे्मेल्
खविी्है ्यव्दोिों्योगों्के्बीच्कोई्त्तवििंगनि्दे खी्गई्(हविं/िहीिं)्
स््
थवि्…………………..
टदिविंक्…………………….
मिगणिव्पयावेक्षक्के्हस््
िवक्षर्
अभ््
यथी/निववाचि्असभकिवा/गणिव्असभकिवा्कव्िवम् पूरे्हस््
िवक्षर्
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
स््
थवि्…………………..
टदिविंक्…………………….
ररटनििंग्आक्रफिर्के्हस््िवक्षर्
218
अनुबंध-31
यादृजछिक रूप से चयननत 01 मतदान केंद्र में वीवीपीएटी की पेपर पधचटयों का अननवायट
सत्यापन
रवज््य/ििंघ्रवज््य्क्षेत्र्कव्िवम्:…………………………………………………………………………………………………………………..…………………………….
त्तविवि्िभव/ििंिदीय्निववाचि्क्षेत्र्कव्ििंबर्और्िवम्:…………………………………………………………………………………………………….
त्तविवि्िभव्क्षेत्र्(ििंिदीय्निववाचि्क्षेत्र्के्मवमले्में ):……………………………………………………………………………………………………..
मिदवि्केंद्र्की्क्म्ििंख््यव्और्िवम्:…………………………………………………………………………………………………………………………………
किंरोल्यूनिट्की्त्तवसशष््ट्आईिी्:……………………………………………………………………………………………………………………………………………
वीवीपीएटी्की्त्तवसशष््ट्आईिी्:………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
यह्प्रमवखणि्क्रकयव्िविव्है ्क्रक्यवदृजछिक्रूप्िे्चयनिि्01्मिदवि्केंद्र्की्पेपर्पधचायों्की्गणिव्की्
पवयलट्िविंच,्आयोग्के्अिुदेशों्के्अिुिवर्की्गई्है ।््
अभ्
यथीकानाम िालेगएमतोंकीसंख्
या ववसंगनत,यटदकोईहो
ईवीएमकेअनुसार पेपरजस्लपकेअनुसार
1.
2.
3.
--
--
िोटव्
कुल्मि्
गणिव्असभकिवा्के्हस््िवक्षर्
1……………………..
2……………………..
3……………………..
गणिव्पयावेक्षक्के्हस््िवक्षर््््््््
िवक्षर्
ररटनििंग्ऑक्रफिर्के्हस््
िवमवन््
य्प्रेक्षक्के्हस््
िवक्षर
219