Professional Documents
Culture Documents
Elementy Pracy Socjalnej - Materiały
Elementy Pracy Socjalnej - Materiały
1. Socjalizacja.
2. Przyrodnicze podstawy życia społecznego.
3. Ekonomiczne podstawy życia społecznego.
4. Kulturowe podstawy życia społecznego.
5. Potrzeby.
6. System wartości.
7. Postawy.
8. Zachowania prospołeczne.
Wpływ środowiska przyrodniczego na życie jednostki i społeczeństwa jest bardzo duży, co jest
zgodne z teorią posybilizmu geograficznego. Według tej teorii przyroda i jej specyficzne
warunki występujące na określonej przestrzeni niczego nie wyznaczają w sposób bezwzględny
i ostateczny, ale jedynie stwarzają jednostce i zbiorowości odpowiednie szanse dokonywania
różnych wyborów i podejmowania działań w zależności od woli i możliwości. Obejmują one
czynniki dotyczące samego człowieka, jako istoty biologicznej, jego środowiska
geograficznego i struktury ludności.
Możemy wyróżnić następujące czynniki:
Kultura stanowi ogół dóbr dających się podzielić na klasy: rzeczy, znaki, zachowania.
Mechanizmy wpływu kultury na życie społeczne:
Ideał – to taki wzorzec wysoko usytuowany, że z góry zakładamy, że go nie osiągniemy – samo
dążenie jest już wartością.
Kultura masowa – zespół treści rozpowszechnianych za pośrednictwem środków masowego
komunikowania. Kulturę tą charakteryzuje pośrednia droga przekazywania treści, koncentracja
źródeł przekazu, eksterytorialność oraz bardzo liczna i zróżnicowana masa odbiorców.
Publiczność kultury masowej nazywamy pośrednią, bo powstaje za pośrednictwem prasy, radia
i telewizji a nie drogą fizycznego kontaktu.
Potrzeby człowieka – potrzeba to stan braku lub inaczej stan niepokoju, w jakim znajduje się
człowiek. Powstaje na podłożu zaburzenia równowagi między środowiskiem, a organizmem,
wynika najczęściej z braku czegoś, sprawia, ze organizm nie jest w stanie prawidłowo
funkcjonować.
Istnieje wiele klasyfikacji potrzeb, do najprostszych należy podział:
potrzeby pierwotne – biologiczne
potrzeby wtórne – psychiczne.
Najbardziej elementarne są potrzeby biologiczne (wody, pokarmu, tlenu, zachowania gatunku).
Zwierzęta zaspokajają te potrzeby instynktownie, człowiek zaś uczy się zaspokajać swoje
potrzeby tak jak wymaga tego od niego społeczeństwo, w przypadku pokarmu na przykład
dotyczy to zarówno doboru pożywienia jak i sposobu jego spożywania. Na pograniczu potrzeb
biologicznych i psychologicznych znajduje się potrzeba bezpieczeństwa. Jest ona zaspokajana
z jednej strony przez unikanie bólu i przykrości fizycznych, a z drugiej przez prawidłowe
kontakty człowieka z grupą. Brak zaspokojenia tej potrzeby może rzutować na całe życie
człowieka.
Zaspokojenie potrzeb psychicznych zapewnia utrzymanie równowagi psychicznej.
Niezaspokojenie potrzeby afiliacji (kontaktu emocjonalnego) może doprowadzić u dzieci
do choroby sierocej, a u dorosłych do nerwic, depresji i wielu innych zaburzeń. Niezmiernie
ważne dla prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie jest też zaspokojenie potrzeby
akceptacji, zarówno ze strony rodziny jak i otoczenia. Brak w tej dziedzinie może być, np.
przyczyną izolacji.
Kolejna ważna potrzeba jest potrzeba uznania i szacunku. Jej zaspokojenie daje poczucie
pewności siebie, a brak zaspokojenia uczucie niższości i może prowadzić do zachowań
neurotycznych. Istotne jest także zaspokojenie potrzeb sukcesu, poznawczych, kulturalnych.
Bardzo ważne jest by została zaspokojona potrzeba sensu życia, bez tego, bowiem człowiek ma
znaczne problemy z prawidłowym funkcjonowaniem, nie wykorzystuje wszystkich swoich
możliwości, a świat widzi w czarnych barwach.
2. Zachowania społeczne
Wartości człowieka – zespół cech właściwych danej osobie lub rzeczy, decydujących o jej
zaletach, to, co dla człowieka jest cenne z punktu widzenia zaspokojenia jego potrzeb.
Wartości są jednym z głównych regulatorów postępowania ludzi. Człowiek przypisuje
różne wartości przedmiotom, sytuacjom, zjawiskom społecznym, przeżyciom
psychicznym, ocenia, co jest dla niego ważne. Życie społeczne jest regulowane przez różne
systemy wartości.
Wartości moralne, takie jak np. dobro, sprawiedliwość, miłość, godność, zazwyczaj traktowane
są przez ludzi, jako wartości nadrzędne.
Uznanie przez człowieka takich, a nie innych wartości ukierunkowuje jego życie, poglądy
i zachowanie. Wartości rzadko występują w czystej postaci, często pozostają we wzajemnych
związkach i zależnościach. Między wartościami występują również konflikty, szczególnie
w sytuacjach podejmowania przez człowieka trudnych wyborów. Wszelkie decyzje lub
konflikty międzyludzkie wymagają opowiedzenia się po stronie określonych wartości. Znając
sposób wartościowania preferowany przez człowieka, można przewidzieć jego styl życia,
postawy wobec różnych zjawisk i problemów.
Postawy człowieka
wartości osobiste,
przekonania religijne,
przykład rodziców,
otrzymanie pomocy w przeszłości,
kryzys wewnętrzny lub zdrowotny
Grupa społeczna to zbiór ludzi, między, którymi zaistniała chociaż na krótko więź społeczna.
A. Giddens definiuje grupę społeczną, jako zbiór jednostek, które są ze sobą w stałym
kontakcie. Grupy mogą być kilkuosobowe lub stanowić wielkie organizacje i społeczeństwa.
Bez względu na rozmiar grupy jej wyróżniającą cechą jest to, że członkowie mają poczucie
wspólnej tożsamości.
Z kolei P. Sztompka za grupę społeczną uważa, zbiór jednostek, w którym wspólnota pewnych
istotnych społecznie cech wyraża się w tożsamości zbiorowej i towarzyszą temu kontakty,
interakcje i stosunki społeczne w jej obrębie częstsze i bardziej intensywne niż z osobami
z zewnątrz.
Grupy składają się z jednostek, między którymi dochodzi do interakcji; im bliżej pod względem
geograficznym znajdują się dane osoby, tym większe szanse ich spotkania – czyli fizyczna
styczność, zwiększa prawdopodobieństwo interakcji i wspólnych działań, których rezultatem
jest powstanie grupy społecznej.
Drugim czynnikiem jest podobieństwo między jednostkami; ludzie bowiem wolą wiązać się
z jednostkami podobnymi do siebie. Czują się swobodniej z kimś o podobnych poglądach,
wartościach. Istnieje też skłonności do wiązania się z osobami o podobnej charakterystyce
społecznej jak rasa, religia, wiek, pochodzenie itp.
Grupy społeczne odgrywają ogromną rolę w życiu społecznym: człowiek przynależąc do grupy
społecznej zaspokaja większość potrzeb życiowych. W grupie dokonuje się transmisja kultury,
nauka wartości i postaw oraz wzorów zachowań. Grupy to też miejsce socjalizacji i kontroli
społecznej. Dzięki wsparciu grupowemu człowiek może realizować swoje cele, których nie
udałoby mu się dokonać indywidualnie.
W grupie istnieje komunikacja i łączność, tendencja do zachowania konformizmu, kulturowo
wspólnych wartości, świadomość wspólnych interesów i ich przedkładanie nad swoje interesy,
pewne terytorium, majątek, budynki, ośrodki, skupienia, wspólne symbole, herby, sztandary,
pieczęcie. Grupa wykształciła władzę grupową i instytucje (pewne sposoby działania,
załatwiania spraw) grupowe. Uczestnictwo w grupie wytwarza więź społeczną, uczy
solidarności.
Podstawową grupą jest grupa rodzinna, jej funkcje to:
materialno-ekonomiczna (zaspokajanie materialnych potrzeb rodziny),
opiekuńczo-zabezpieczająca (polega na materialnym i fizycznym zabezpieczeniu
członków rodziny w niezbędne do życia środki),
prokreacyjna, seksualna, kontrolna (przejawia się w sprawowaniu wzajemnej kontroli
członków rodziny),
socjalizacyjna (przygotowuje dzieci do samodzielnego pełnienia podstawowych ról
społecznych),
rekreacyjno-towarzyska (dom rodzinny jest miejscem wypoczynku i nawiązywania
kontaktów towarzyskich).
Całe życie człowieka jako jednostki społecznej upływa i zależne jest od wielu grup
społecznych. Podstawowe znaczenie w życiu jednostki ludzkiej odgrywają różne małe grupy
społeczne. Każdy z nas należał, należy lub będzie należał do wielu małych grup.
Najważniejsza z nich to rodzina. To właśnie rodzina przygotowuje i wprowadza nas
do samodzielnego dorosłego życia, wywiera decydujący wpływ na nasze kompetencje
społeczne. Ponadto człowiek w ciągu swojej „drogi życia” jest członkiem tak ważnych małych
grup społecznych, jak np.: grupa przedszkolna, grupa rówieśników z podwórka, grupa kolegów
z boiska, klasa szkolna, grupa osób posiadających takie same zainteresowania, grupa członków
różnych organizacji społecznych, społeczno-kulturalnych, politycznych czy wreszcie
religijnych, a także grupa współpracowników w przedsiębiorstwie. Członkowie grup
wzajemnie postrzegają swoje zachowanie, inicjują i odpowiadają na interakcje, komunikują się,
współpracują a nawet często rywalizują ze sobą, modyfikują zachowanie partnerów, czyli
wywierają na siebie różnorodny wpływ.
Interakcje wewnątrzgrupowe pełnią trzy funkcje:
Grupa może bezpośrednio i pośrednio wpływać na kształtowanie się własnego obrazu osoby
przez uświadomienie celów, działań, wartości, realnego mierzenia sił na zamiary,
samoakceptację, to jest zgodę na to, kim się jest. Sama jednostka zaczyna więc zdawać sobie
sprawę ze swoich możliwości psychofizycznych i przy pomocy ludzi z zewnątrz uruchomić
w sobie i rozwinąć te zadatki lub cechy, które nie zostały uszkodzone, wzmacniać i usprawniać
sferę psychiczną lub fizyczną, wkładając w to wysiłek i zastępować fizyczne i psychiczne
deficyty rozwojowe takimi cechami psychicznymi, jak poczucie ważności, wartości,
pozytywna ocena siebie, własna aktywność i gotowość do przezwyciężania trudności. Dzięki
grupie jednostka niepełnosprawna rozumie, że należy zamknąć za sobą przeszłość i uczyć się
żyć dla teraźniejszości i przyszłości. Mieć wpływ na to, co się może zdarzyć, umieć analizować
sytuacje dnia codziennego w celu stwierdzenia źródła niepowodzenia i naprawiać je w miarę
samodzielnie. Poświęcać dużo czasu i energii próbom polepszenia swojej sytuacji.
Wyszukiwać sobie zadania i zajęcia. Uświadomić sobie, że nie na wszystkie choroby
są lekarstwa, spróbować się pogodzić ze swoją chorobą. Nie liczyć swoich kłopotów, ale liczyć
swoje sukcesy.
4. Role społeczne, teorie uczenia się.
Rola społeczna – to względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań i cech będących
reakcjami na zachowania innych osób i przebiegających według mniej lub bardziej wyraźnie
ustalonego wzoru.
Role różnią się od siebie zakresem oddziaływania, stopniem określenia konkretnych działań,
częstotliwością występowania i znaczeniem w życiu społecznym. Role, jakie odgrywamy
w życiu związane są nie tylko z działaniami, ale też z uczuciami i postawami odnoszącymi się
do tych działań. Kobieta, która została matką nie tylko odgrywa rolę matki, ale odczuwa
i reaguje w sposób oczekiwany przez innych ludzi. Uczucia i postawy wzmacniane są
w związku z odgrywaną rolą. Każda rola związana jest z pewnym stopniem identyfikacji.
Czasem ta identyfikacja jest tymczasowa, co ułatwia zmianę roli w sposób bezkonfliktowy.
Są też role trwałe, z którymi człowiek jest związany całe życie, np. role związane z płcią. Każda
rola wymaga od człowieka określonych zachowań. Zdarza się, że pewne role odgrywamy bez
świadomości faktu, że spełniamy jakieś oczekiwania, np. rola siostry.
Realizacja roli zależy od wielu czynników, np. elementów bio i psychogennych jednostki, które
mogą ułatwiać lub utrudniać pełnienie roli, np. zdolności. Człowiek nie jest tylko aktorem, ale
też kreatorem danej roli, ma możliwość akcentowania własnej indywidualności i modyfikacji
społecznej rzeczywistości. Współczesne ujęcia roli społecznej akcentują wielość ról w życiu
zbiorowym, które nie pozostają ze sobą w żadnych związkach oraz wielość ról pełnionych przez
jednego człowieka. Stąd też T. Parsons nazwał jednostkę, „wiązką ról społecznych”.
Istnieje wiele teorii wyjaśniających zjawisko uczenia się. Współcześnie wyodrębnia się dwie
ich grupy:
teorie koneksjonistyczne, przyjmujące, że podstawą uczenia się są różnego typu
połączenia między bodźcami i reakcjami (np. teorie I.P. Pawłowa, B.F. Skinnera, L.
Thorndike'a),
teorie poznawcze, wyjaśniające uczenie się jako zmianę schematów poznawczych (np.
teorie K. Lewina, E.Ch. Tolmana),
teorie społecznego uczenia się (A. Bandura, W. Mischel). I. Pawłow uważał, że proces
uczenia się zachodzi w wyniku tworzenia skojarzeń znany później jako warunkowanie
klasyczne był. Badając wydzielanie śliny u psów w odpowiedzi na pojawienie się
pokarmu, odkrył, że, w pewnych sytuacjach psy wydzielają ślinę mimo braku pokarmu,
a była to odpowiedź na bodźce, które psy kojarzyły z pokarmem. Pożywienie nazwano
bodźcem bezwarunkowym (BBW), zaś wydzielanie śliny reakcją bezwarunkową
(RBW). Podczas badań I. Pawłow dzwonił przed podaniem pokarmu, okazało się, że
sam dźwięk dzwonka wywołuje wydzielanie śliny. Dzwonek stał się bodźcem
warunkowym (BW), a wydzielanie śliny w odpowiedzi reakcją warunkową (RW). Po
wyuczeniu skojarzenia BW z bodźcem bezwarunkowym (BB) wielokrotne
eksponowanie BW pod nieobecność BB (mięsa) prowadzi do wygaszania RW.
Wygaszone reakcje mogą jednak powracać po upływie pewnego czasu. Poglądy, że zachowanie
można traktować, jako serię wyuczonych skojarzeń między bodźcami a reakcjami stały się
podstawą nowej szkoły zwanej behawioryzmem. W centrum zainteresowania jest
tu rozszerzenie teorii uczenia się na badanie osobowości. Twórca behawioryzmu J.B. Watson
twierdził, iż „każdy człowiek, czyli każda zdrowa jednostka jest po przyjściu na świat zupełnie
jednakowa. Doświadczenie, jakie po urodzeniu zdobywa, stanowi to, co jednego czyni drwalem
i woziwodą, innego dyplomatą, złodziejem, obrotnym kupcem lub znanym naukowcem”.
Od urodzenia człowiek zdobywa, doświadczenie, uczy się wielu reakcji. Utrwala zachowania
nagradzane, eliminuje te, które są źródłem kar. Stopniowo powstaje system nawyków. Właśnie
złożony system nawyków to osobowość.
Z kolei E.L. Thorndike sformułował prawo efektu, w myśl którego skojarzenia między
bodźcem a reakcją ulegają pozytywnemu wzmocnieniu i utrwalają się, jeśli reakcja wywołuje
uczucia przyjemne (stanowi nagrodę). Gdy reakcja wywołuje stan nieprzyjemności (stanowi
karę), skojarzenia ulegają wzmocnieniu negatywnemu i słabną. Zgodnie z prawem efektu,
zachowania przynoszące korzyść osobnikowi będą się powtarzać w podobnych sytuacjach.
E. Tolman prowadził zaś badania zachowań celowych. Stworzył teorię, wg której celowe
zachowanie jednostki determinują tzw. zmienne niezależne (np. dziedziczność, stan
fizjologiczny, uprzednie ćwiczenia) i zmienne interwencyjne (np. zdolności, cele). Zajmował
się również badaniem zachowania zwierząt i teorią uczenia się.
5. Typy uczenia się:
Teorie uczenia się społecznego – pojęcie osobowości jest tutaj traktowane, jako te aspekty
zachowania, które zostały nabyte w społecznym kontekście. Głównym teoretykiem jest
A. Bandura. Wiadomo też jednak, że uczenie się w znacznym stopniu przebiega w kontekście
społecznym, stąd też teoria społecznego uczenia się stworzona przez Alberta Bandurę.
Dowodził on, że jeśli przyjrzymy się postępowaniu innych zapamiętamy, co robili to będziemy
mogli powtórzyć to zachowanie na własny użytek, np. społeczne uczenie się ma miejsce wtedy,
gdy dzieci obserwują wzory w otaczającym je świecie np. prasie i TV. Ten sposób uczenia się
można nazwać modelowaniem lub naśladowaniem.
Zwolennicy teorii społecznego uczenia się sądzą, że uczenie się następuje, gdy obserwator
świadomie przygląda się jakiemuś zachowaniu (np. zapalaniu zapałki) i następnie umieszcza
efekt obserwacji w pamięci długotrwałej i bez względu na to, jak długo wspomnienie jest
przechowywane w pamięci, obserwator wie, jak zapalić zapałkę, niezależnie, czy zrobi to, czy
nie. To samo da się powiedzieć o wielu prostych czynnościach, jak jedzenie łyżką i otwieranie
butelki.
Pojęcie modelowania odnosi się do procesu uczenia się zachowań poprzez obserwowanie
zachowań innego człowieka – modela, którego istotę stanowi naśladowanie tego, co robią inni
ludzie. Modelowanie powoduje przejęcie zachowań stanowiących symboliczne równoważniki
zachowań modela. O ile więc naśladowanie oznacza wierne skopiowanie zachowań, o tyle
modelowanie wyraża ten sam nastrój i tę samą jakość zachowania, dostosowane
do okoliczności, w których znajduje się obserwator. Są to często zachowania wzbogacone o
nowe elementy, jakby twórcza modyfikacja zachowań modela. Obserwowanie modela pobudza
obserwatora do szeregu podobnych, aczkolwiek niekoniecznie identycznych zachowań.
Właściwości obserwatora sprzyjające modelowaniu mogą być bardzo różne jak np. szacunek,
podziw, zazdrość, uległość, ufność, sympatia dla modela.
A. Bandura wyróżnił trzy rodzaje skutków (efektów) modelowania:
modelowanie jest skutkiem zaznajomienia się z nieznanym do tej pory wzorem
zachowania, np. przez obserwację ludzie uczą się sposobu zażywania narkotyków,
wynikiem modelowania może być „rozhamowanie” reakcji, które poprzednio nauczono
się hamować, lub też powstrzymanie się od jakiegoś zachowania,
łatwiejsze okazywanie pewnych zachowań (efekt facylitacji), czyli jakby zarażanie się
zachowaniami innych osób-modeli: obserwator dostosowuje swoje zachowanie
do zachowań innych osób.
Zachowania naśladowcze zależą od konsekwencji, z jakimi się spotykają reakcje modela, dla
obserwatora stanowią tzw. wzmocnienie zastępcze; jego zachowanie jest modyfikowane przez
rezultat wzmacniania zachowań modela.
W. Mischel kładł nacisk na konstruowanie przez jednostkę, środowiska, w którym się ona
zachowuje. Przywiązywał dużą wagę do zrozumienia, w jaki sposób zachowanie kształtuje się
pod wpływem interakcji czynników osobowościowych i sytuacyjnych. Uważał on, że to jak
reagujemy na specyficzne oddziaływanie środowiska zależy od zmiennych określonych
w poniższej tabeli:
Zmienna Definicja Przykład
Sposoby Sposób, w jaki Gdy tylko Jaś kogoś pozna,
Kodowania kategoryzujemy informacje próbuje ustalić czy jest on
o sobie samym, innych bogaty
osobach, zdarzeniach i
sytuacjach
Oczekiwania i Przekonania o świecie Jaś zaprasza Olegów do
przekonania społecznym i przewidywania kina, ale nigdy nie
prawdopodobnych wyników spodziewa się, że
określonych działań w powiedzą „tak”
konkretnych sytuacjach.
Przekonania o możliwości
doprowadzenia do tych
wyników
Afekty Uczucia i emocje wraz z Jaś bardzo łatwo się
reakcjami fizjologicznymi czerwieni
Cele i wartości Wyniki i stany afektywne, Jaś chce być
które cenimy i których nie przewodniczącym klasy
cenimy, cele i projekty
życiowe
Kompetencje i Zachowania, które jesteśmy Jan zna kilka języków
plany w stanie wykonać i plany obcych i oczekuje, ze będzie
samoregulacji doprowadzenia do pracował w dyplomacji
poznawczych i
behawioralnych wyników
W. Mischel podkreślał, ze nasze opinie o osobowości innych ludzi, nie powstają na podstawie
średnich ocen, lecz na podstawie analizowania, w jaki sposób pewne sytuacje wyzwalają różne
zachowania.
Podsumowując według teorii społecznego uczenia się zachowania społeczne wynikają
z doświadczeń jednostki dotyczących kar i nagród. Doświadczenia te mogą być bezpośrednie
jak np. dziecko zachęcane do uprawiania sportu w dzieciństwie zostaje w życiu dorosłym
mistrzem świata w jakiejś dyscyplinie sportowej. Uczenie się również może być pośrednie, gdy
ludzie obserwują i naśladują osoby, które są podziwiane i lubiane. Dlatego też teoria
społecznego uczenia się akcentuje czynniki środowiskowe także w powstawaniu zachowań
agresywnych. Z badań wynika bowiem, że dzieci najskuteczniej i najszybciej uczą się
zachowań agresywnych poprzez naśladownictwo i modelowanie W tej teorii kładzie się nacisk
na niepowtarzalne doświadczenia jednostki w konkretnej rodzinie szkole lub grupie
rówieśniczej.
TEST SPRAWDZAJĄCY WIEDZĘ