ANCIENT RELIGION

AND
MYTHOLOGY
This is a volume in the Arno Press collection

ANCIENT RELIGION
AND
MYTHOLOGY
Advisory Editor

w. R. Connor

Associate Editor

Robert E. A. Palmer

See last pages of this volume

for a complete list of titles
 ROMAN AUGURY
AND
ETRUSCAN DIVINATION

ARNOPRESS
A New York Times Company

New York / 1975

Editorial Supervision: ANDREA HICKS

•
Reprint Edition 1975 by Arno Press Inc.

Copyright © 1975 by Arno Press Inc.

De Augurum Publicorum Libris by Paul Regell

was reprinted from a copy in The University
of Pennsylvania Library

Scriptorum Disciplinae Etruscae Fragmenta

by Carl Thulin was reprinted from a copy
in the Institut fur Altertumskunde, Freie
Universitat Berlin

ANCIENT RELIGION AND MYTHOLOGY

ISBN for complete set: 0-405-07001-2
See last pages of this volume for titles.

Manufactured in the United States of America

Publisher's Note: Rege1l's Fragmenta Auguralia

and Commentarii in Librorum auguralium fragmenta
specimen were reprinted from the best available
copies.

Library of Congress Cataloging in Publication Data

Main entry under title:
Roman augury and Etruscan divination.

(Ancient religion and mythology)

Includes bibliographical references.
CONTENTS: Fragmenta auguralia. --Regell, P. De augurum
publicorum libris, part. 1. Connnentarii in librorum
auguralium fragmenta specimen.--Scriptorum disciplinae
Etruscae fragmenta.
1. Divination--Rome. 2. Prophecies (Occult
sciences) I. Regell, P. II. Fragmenta auguralia.
1975. III. Scriptorum disciplinae Etruscae fragmenta.
1975. IV. Series.
BF1768.R65 133.3'248'0937 75-10649
ISBN 0-405-07273-2
 CONTENTS

Regell, Paul
FRAGMENTA AUGURALIA (FRAGMENTS OF THE BOOKS OF THE AUGURS),
Hirschberg, 1882

Regell, Paul
DE AUGURUM PUBLICORUM LlBRIS (CONCERNING THE BOOKS OF THE
AUG U RS) ,Breslau, 1878

Regell, Paul
COMMENTARIlIN LlBRORUM AUGURALIUM FRAGMENTA SPECIMEN (SAMPLE
OF A COMMENTARY ON THE FRAGMENTS OF THE BOOKS OF THE AUGURS),
Hirschberg, 1893

Thulin, Carl
SCRIPTORUM DISCIPLINAE ETRUSCAE FRAGMENTA I (FRAGMENTS OF THE
WRITERS ON THE ETRUSCAN ART l HARUSPICYj ), Berlin, 1906
 Librorum auguralium fragment~t
A. AugurE disciplina.

Signa auguralia.
Sen', Aen, 6,190: AugHria aut oblativa sunt, guae non poscuntur, aut impetrati va,
quae optata vcnillnt, - i m p o tr a t i o a 11 g u ri i.
Servo Acn. 12, 25f1: In oblat.ivis auguriis in potcstate videntis est, utrum id ad s e p o r ti n e re
velit an refntet ct abominet.nr.
},'cst. 2Gl b: Quin[qHc gcnom signorum obserl"1\nt] A u g li r e s p u b li c i [ex caelo, ex a,'ihns,
ex tripndis,) ex quadri podi bus, ex [tliris. Ht est in augumlibusJ. - i n te r p r e t e s Io v i s Op-
tumi Maxnmi. - augnrcs populi ROlllani.
1. Ex cae10.
Servo Aon. 6, 1U8: O b s e r va r e enim et d e c o e I o et d e a v i bus l'el'bo augurulll dic.itur.
servaro de caolo.
Frst. l'p. 64: C o o I e s t i a a11 g li l'i a \'ocant, qunm fllhninat ant tonato
Cic. di". 2, 18. 4·3: Comitiorllm sO]llm l'itium est fn I m e n quod idem omnibHs r~blls o Il t u-
mum anspicium habemus, si ~inig!.rllm fuit.
Servo Acn. 2,603: Hoc flutelll a u s p ir i 11 m eHIll d o c o e I o sit, \'erbo a\1g111'11111 m a x i m n In
appellatnr.
Fest. op. 75: Dium fHlgHr appr.Jlabant clinrnuln, guod plltabnnt Jovis, llt noetl1rnUlll
Summani.
Fcst. 22!)a: Provorsllm fnlgur appellatnr, quod ignoratnr noctn an intcl'din sit factnlll.
itaque TOl'i fnlgnri et Summano fit, quod diurna Invis, noctnrna Summani fnlgura habcntnr.
('I) l<'est. op. 12: Attcstata dicchalltllr fnlgura, qnae iterata fiobant, videliect significationem
pl'iorum atto8tantia.
('I) Fest. 28n a: R e n o va ti v lllll f nl g Il r \'Oofltllr, eum ex aliquo fnlgmo funetio neri eoepit, si
factnm est silllile fulg'lll', qnQd idmn signifir.at.
(?) Fest. 214lJ: l' c r c m p tali li fnlg n r a <Tracens ait vocari, quae superiora flllgnm !Int por-
tenta vi sua p e r c m li n t.
II. Ex avibus.
internllntiac Iovia. - scrvarc aVRS. - avium reliquorulllve signorulll obscrvatio.
Scrv. Acn. 4, 462: SccnJldnlll lluguraltlll rlisciplinam volunt greges 3villm minlls significare.
Fost. 107a: Oscinos avos Ap. CJalldin& essc ait, guae ore canentes faciant auspieinm,
ut eorvos, cornix, noctua. alites, quae alis ne volatu; ut buteo, sangualis, aCluila, im-
mllsulus, vulturius. pieus autem Martins Feroniusque et parra et in oscinibus et in
aliti bus habentur.
 13
II a. Oscin 08.
('hnrisiuB Kdl. gr. I 1!)!l, 11.12: (Ì s r. e n nllgnrnm eOIl~ueiudo dirit; CicerQ tamell, irHjuit
PHnì1l~. de (I11ç:1IriiR et hio o Bc i Il i s <lidI.. - c a. Il t n s s i n i Rte r o s c i n i s.
l" . ,. t . 1!l7n: (\ ~ <>i n u m t r i p u d i 11m CBt, (Inotl oris r.antu Hignificnt fJuid portcndi; cnlTI cecinil
con-UR, cornix, lIoctun, pllrra, pic1l~.
Non, Marc. 518: Hyginus: cst parra Yeste picus Martis.
1'lnut. Asin. 2, L 11: Impctritllm, inauguratllm est, quovis admittllnt aveR, p i eu s et c o rn i x
nh 'Inc"I\, eorVllS parrll n doxtcrll.
IIb. Alites.
1. Fest. 317b: Sanqualisilvis a[ppellatm in com]mentnris augurB[liblls, quno ossifra]ga dicitllr,
quia in [SlIngi dei] tutelll cst.
Se!'\'. Aen. 5, 246: A I i t e s enim certn genera a,'iuIU ab auguriblls appellllntllr, qllao pinnis
vel ,'olatu omina possunt facere, qllae si fncrint prosperae, praepetes, si adversae, inhibrao
dieuntm - (?) P e snll.
Fest. cp_ 106: I n e b rac a v es, qun~ in augllriis aliquid fieri prohihent; et prorslIs omnia
i n·e Le a appellabantur, qllao tardant vel morantur agontem. - Id. 76: E n u b r o inhibenti. -
elliber picus.
Gell. 7, 6: Iulius Hyginus , .. praepetes, in(lllÌt, a"cs ab augnribus appellantur, guae aut
opportuue praevolant aut idonoas aedes capiunt .. , Locos porro praepetes et augures appellant
et Ennil1s in annalinm primo dicit.,. Avibus alltcm praepetiblls contrarins avis inforas
appcllari Nigidìus Figulus in libro primo augnrii privati Ila dicit: Discrepat doxtra ainistrae, praepes
inferae.
Servo Aen. 4, 462: Omnes aves oscincs rualno praepetes bonae sunt: vel e contra malae prae·
petea oscines bonae sunto
Ile. Reliqua de avibus.
avis sinistra, antosinistra, liberata, inritn, incerta, auspicia incerta.
Varro l. L_ 5, 85: Sodales Titii dicti ah T it i i s a v i h u s qnas in al1guriis certis obser·
vare 8olont.
Fesi. 37lb: Yo i sg r a 1Il ayem qUllo se vollit. Augurcs hane eandem fu c i II an te m appel-
lant.
Fost. 3050: Sn[pervlI~l\nea avis volcittnr ab AllriIuribns, qmlij cx snm]mo cacnrninro
vocem emisit, qnia] quasi in nltiRlsimis slIpcr<jlleomuia] ya~atur, n[ppcIlata].
Vesto ep. 43: Circanea dicitnr avis qlla.e vola.ns circnitllffi facit.
FCHt. ('p. 270: Remoros avoa in auspicio dicnntur, qua.e a.cturum aliquid remorari compcllunt.
Fpst. cp. 16: A r c u l a dicebatnr avis, qllac in auspieiis vetabRt aliquid neri.
Fcst. ep. 7: Alter et pro non bOllO ponitur, ut in auguriis al tera quum appcllatur avi a,
qUllo, lltique prospera non est.
l'lin. lO, 14, 37: Oli viam quoqnc avem ab antiqnis nominatam animadverto ignorari.
quidmll clamatoriam dicUllt, Laheo prohibitorialU. - Fest ~p. 64: Olivia allspicia
diccbnnt, qune aliquid fieri prohibelmnt.
Fest. ep. 21: A dm is s i va e a ves diccbantllr ah angurilJns, qnae consillentcrn iubercnt.
(1) Servo Aen. 3, 241: O b s c o e n a e sunt aycs qURe canendo aclversa significant.
2. Servo Aen. 1, 398: Multi tamen assenmt cycnlls inter augnrales lI\'es non invcniri neque
angnra.libus commentariis eol'UIU nOlUcn illatnm. Sed in Iibris reconditis lectum esse:
posse quamlibet avem auspicium attestari maxime qnia non poscatur. Hoe enim interest inter
augllrinm et auspicium quod augurium et petitur et certis m'ibus ostenditur, auspieium C(lIalibet
avi demonslratur et. non petitur qnod ipsllm tamen spccies allgnrii est ... et hae (se. columbae)
Inter augllrales aves dicuntur non inveniri.
 14
III. Ex tripudiis.
}l'cst. 298 b: S o II i s t i m n m, Ap. l'nlcher in Angllralis disciplinnc l. 1. ait, esse tri p u d i Il m,
qllom aYÌ oxcidit cx ore, quoti ililt fcrl: saxnm ve solidllm, aul arboa vi vira-
dix ruit, qllac nee prac vitio, hnJllani caedantllr ve, iaeiantur vc, pellantur ve.
I. Cic. div. 2,35.73: Dccret.lIm colle.gii vetllS Jmbcmlls omnem avcm tripudillm facero posse.
3. Cic. div. 1, 15. 28: Qnotl antcm scriptnm habetis avi triplldillm fieri, si ex ea quid in
s o l i d n m c e c i d c r i t, hoc qnofJ.ne, fJ.lIod diIi ~.oar.tllm tripudillm solistimum dicitia.
- !ripndium sollistimum pnlli facinn!. - Tripudio auspicari.
Fest. ep. 244: P n I s potissim11l11 dabatnr pullis in allspiciis, qnia ex ea necesse erat aliquid
decidere, quod tripudillm faceret, id est tcrripllvium. . • . BODllm enim augurillm esse putabant,
si pulii, per qnos auspicabnntur, cO\llcdisscnt, prncscrtim ai eis edentibus aliqllid ab ore decidisset.
Sin antem omnino non edissent, arbitmbantur periclIlum imminere.
(?) Fest. ep. 105: Insipere far in olaJ.ll iacere pullis.
Fest. 290 a: [S o n i] v i o significat in car[ mine .•• a]ugurali, sonanti.
Fest. 297b: (S o n i] v i Il.m t r i p Il [di u m IIt ait Appius] Pulcber, quod [sonet, cum pullo
exci]dit puls, quadr[upedive].
Servo Aen. 3, 90: tremere omnia] ., . et hoc augllrium iuxta auguralem disciplinam dictum
est, quod appellatlll' tripndimu sonubium i. e. a sono ad quod pertinet, si arbor sponte radicitus
cadat si terra tremato
Fest. 34411: Spicinnt antiquos di[xissc sine praeposi]tione testis est Oato in ea quam [babuit
in Q. Thermum de] septem hominiblls: Ut solent [impetrire son]ivios, niai qui semei terni
sunt qnos [cum occur]rant, noe spiciunt, neque ratoa [esse volunt].
IV. Ex quadrupedibus.
Fest. ep. 244: Pedestri a auspicia nominabantur, quae dabantur a vulpe, lupo, ser-
pen te, e q 11 o ceterisque animaliblls qundrllpedibus.
4" Ser". Aen. 3, 537: Sane figuralo Equos omen: ••• Sed multi de libris allgurllm tractllm
tradunt. I u g e t i a enim dicitnr augurium qnod ex iunctis iumentis fiato Obaervatur enim ne pro-
dituro IDagistratlli disiunetis bobus plallstrllm obvinm veniat.
Oic. div. 2, 36. 77: N os allgures praeeipimus, ne i u g e s a u s Pi c i u m obveniat, ut iumenta
iubeant diillngere. - iugi tcs, ini uges boves.
Pri.scian K. II. p. 270, 5: Oaesar in auguralibua: si sincera pecus erat.
Mar. Vict. 2470 P.: Sorix aut saurix mus tribuitur Saturno ab auguribus. - sori-
cum occentus.
V. Ex diria.
Servo Aen. 4, 453: Turicremis . • . Et boe genus ominis Didoni factum de augurali disci·
plina translatum est, qnae diris ohservatur. Dira enim deorum ira est, quae duplici modo colli-
gitur, aut e x si g n i s aut q u o c u m q u c m o d o q U Il C U n q u e e x p Il r t e, quodque in iIlo factum
tempore traditnr, ex signis bic ostcnditur • . • SlInt et de aviblls dira auspicia.
- (?) subis (?) spinturnix. - (?) piacularia, pestifera auspicia.
VI. Reliqua de aignis.
Serv; Aen. 3, 374: A u s P i c i a m a i o r a aut m a i o r i bus dicuntur, quibus augurium avium
aliarumque rerum eripitur, ut pllta, si parra vel picus auspicium et deinde contrarium aquila dederit,
auspicium aqui1ae praevalet. l~rgo qllia notum est esse apud augures auspiciorum gradus plures
et augur Ioquitur auguriorum perita, ideo maioribus auspiciis dixit.
Servo Aen. 42, 183: Scit enim in lIuguriis prima posterioribus cedere.
Servo Bue. 9, 13: Minora enim anguria maioribus cedunt nec ullarum sunt virium, licet
priora sini.
 15
Sen', Arn. 2, 601: SccundulIl Homnnortllll lIIorrm pelit nt visa firmcntur. Non enim unum
Bugurlmn vidisso l'ufficit uisi contlrmctur ex simili. Nmn Ri dissimilia sint posteriora, soh'untur priora.
Sorv. Aen, 3, 60: Omnibus idem animns ... et hoc in~ta disciplinam auguralem dixit, quae
appellatnr c o n s o n si o.
(?) Servo Aen. 9, 20: In auguralilms lil.lria int.cr ostenta etiam coelum discisse dicitur.

§ 2.
Auspicia et auguria.
Servo Aen. 3,20: Auspicia omnillm. rerum, auguri a certarum: auspicari enim euivie
etiam pcregre licet, a u g uri u m a g c re nisi in patriie sedibus non Iicot.
.;-r Cie, rep. 2, 14. 26: Idemq119 PompiliuB et auspiciis maioribuB inventis ad pristinum
numerllm duo augures addidit.
Servo Aen. 3, 374: Maiora sunt quibus praeter tripudium auspicari ine eit neque precano
adhibetur.
I. Auguria.
augus t1l m augu ri um Romuli.
Servo Aen. 3, 84: TempIa dei; hoc iuxta augurii genus, quod stativum dicitur, retulit, iD
quo considerantur, quo in loeo anguria peragi debeant.
Ser\'. Aen. 10, 423: Sano euperius de specicbus stati\'i augurii dictum cst in quilms oapil-
lo re m esse diximus, quod hoc loco tangit. Capillor Ilutem dicitur, cum auspicato arbor capitur
et consecratur Iovi flllguri.
I?est. ep. 379: Vernieera MessnlIlI auguria.
- (?) augllrium ollnarium. - augurium slIlutis (v. § 4 iDaugur.).
II. Auspicia, militaria pleraque.
Servo Aen. 6, 198: Romani moris fuit et in comitiis agendie et in bellis gerendia p ullari a
cllptare auguria.
5. Fest. 253a: Paludati in libris augurali bus significato ut ait Veranius, armati ornati.
SchoI. Veron. ad Aen. 10, 241: Sabidius comment'lr. [verso Salior.?] Ut in exercitu [signum
ad pugnam datum erat, is pénes que]m imp[erium anspici]umque erat, in tabernaculo in sella
[sed]ens auspicabatur eoraro exercitu. pullia e ca\'ea libe[r]atis [imroissisque in lo]cum circuro sellaro
suam ......•. nuntiato a .... [p] nll u m . . . [tI' i P u d i um sin is te rum s o l isti] m Ulll
qllisqu[is vidcrit] [tripu]diatllm nuntiato. silentio deinde facto residebat et dicebat:
eqnites et pedites nomenquc Lati[num .... !es cineti paludati •.... [quotquot
ad]estis s[i]eut [tripu]d[i]llm sinisterllm solistimum quisquis vestrum vider[it,
nuntiato. felici] deinde [augurio] nuntiato diceba[t] ... uti plaeet a legionibua invocentur,
faciantque, quod iis imperabitur . . • imp[erium] fidemque me[am .•. Quod
co n] duca t sal u tareq ue si et, viro s voca proe l i um i n e an t. Deinde exercitu in aeiem
edueto iterum [ibi auspieaba]tur; interi m ea mora utebantur qui testamenta in procinctu facere soleballt.
Fest. 250b: Petronia amnis est in Tiberim perfluens, quam magistratus auspicato trans-
eUllt, cum in cllmpo quid agere volupt. quod genus auspici peremne vocatur. amnem autem
feminine antiqui enuntiabant.
Servo Aen. 9, 24: Locus autem iste dictua est secundum augurum morem, apud quos fuerat
consuetudo, ut si post aeeeptum augnrium ad aquam venissent, inclinati haurirent exinde mani-
bus et fusis precibus vota promitterent, ut vieum perseveraret augurium, quod aqua9 intercessu
disrumpltur .
Fest. 157a: Manalis fone appellatur ab Auguribus puteus perennis, neque tamen spiciendus
villebatur, quia lIumen id spiciatur, quod sua sponte in amnem influat.
 ](i

SeTI" Arn, 11,10: Yellere alltcm proprie 'dixit, qnia Romana signa figehalltur in C!lRtriS;
IIt cum ad bcllllm cundum fui"srt, ,captali. all~Hrii" anllcbantur e terra. Nam alibi ea figi non
liceùat. SetI inter augurla etiam h0(', hahrlm\.l1r, Bi avcllcntem facilo sequerentur.
Vnrro l. [,,5,21: Terra dieta ah co Ht Arlius BcriLit quod teritllr; itaque tera in augurum
Iibris seripta cum H uno.
Ci<>. div. 2, 36. 77: E x a c Hm i n i b n s qnidcm, quod totnm auspicium militare cet, iam
:M. MurcelluB ilIe quinqniens consul totllm omisit, idcm imperator, idem augur optimHs.

§ 3.
Auspicandi (augurandi) ritus.
augnr adhibetur, in auspicio CRt, adest. - sacrificium peragitur. - taber-
naculum capitur. - sedcs capitnr. - deos precatur, -silentium esse statnitur.
- templnm concipitur; regiones determinan tur s. dirigllntur. - signa impe-
trantur et speciuntur. - specta nnntil1.ntur. - (?) nllntiata accipiuntur.
GelI. 2, 3. 10: Ad hoc riius qll(lque et mos allspicandi eandem esse ,observationem esse docet:
nam magistratus quando uno dic cis aUf'picandum est et id slIper quo auspi~averllllt agendum,
post medialll noctem auspicantur et post rueridiem sole mag[no ag]unt auspicatiqlle esse et egisse
eodelll dic dicuntur.
Varro l. L. 7, 51: Libri augnrnm pro tcmpef'tate tem pestu tem dieunt suprclllum auguri tempns.
Plut fin. Rom. 73: ~nsi(!lrrn ",o'iç ?J..xoç iYX0I10'lV lEqEvO'LV b? olwvcijv xediitE,'iat.
Ib. 72: Te'V)! Èrr:' oìc~J,n7f,; tEl!h<Jv, nlJç a!lClmxaç n(!o'l:E(!ov, ailyoll(!Ctç (r; l'V;' l/aÀ.oV(JlV
q;o"",o Òt7v &tì w/\ç À.Ctwr"'~I!Ctç èn'E(I/)',llÙ'O/lC; El,'al xaì "'ò m'V/la !"ì ÈmxEi.Clilm.
Varro 1. L. 6, 4:l: Auglll'cS allgurilllll ag'cre dicnntur, quolll in co pl11l'a dicant qllnlll faciant.
Cic. dh". 2, 35. 74: Talll de endo serrare non ip.os censes Bolitos qui rl11spicabantllr; mmc
Imperant p,ullal'io ilio renuntiat.
Servo Aen, {l, 4: Sed secnndmn aug11l'es sedere est angurinm captare. Namqne post
designatn.s coeli partes a sedentibus enpta.bantnr auguria, qnod et sllpra ipso ostclldit latenter
induccns Picum solnm sedentem ul. (7,187): Parv:l'lue sedebat succinctus trabea: !luod est
angllrum, CUlli nlios stante. indux<'l'il"
(1) Fest. 253 h: P r (1m c I [I e r c .. ,t ex opinione Vcr]ri lituum promovere.
Servo Aen, 7, 187: L i t UI1 S ,,"t inr,lIl'l'ulll allgurulll hacululll I qno utebantnl' ad dcsignanda
coeli spatia., Nn.m llIanll non IiccJmt. - virgl1. nnguralis,
(1) Fest. ep 252: l'n r i m e t et i n H o pnriRsime tennero.
Fest.. 351a: Jl e n e R p o n f' i ~ li e n (\ q n I) vo In e l'i s in precatione nngnrali Messala angnr
ait significaro spoponderis, VOhlCl'is, Il s c r p nl a s e l'p s e r i t, ait idem :M:~sRala, serpcns irrepserit.
\I solino idem a,it consulo. \I SIla'] terl idem ait esse sic te.
(?) Liv. 7, 26. 34: Consercnti iHrn manum l{òmallo C01'VUS repente in galea consedit, in hostem
versus; quod primo nt augnriulll cael(l misslllll h1etns accepit trihunus, precatus deinde: si
d i v n s si d i v a esset qui sibi prnrpctcm mi~issct voI e n s p l' o Pi t i usa d e s s et.
8. Charis. Keil gr. I. p. 220, 28. 2D: Porphyrio ex Verrio et Festo in auguralibus inquit libris
ita est: sane sarctequ(\ ..
Fest. 322a: [Snr]te in Angn[ralibus pro inte]gro ponitur: [sane sarte([u] e andire,
vl[dereq'ue.]
Servo Aell. 12, 176: Hoc per speciem aùgurii, quae precatio maxima appellatur, dicit.
Precatio autem marima est cum plnres deos qual11 in ceteris partibus augnriol'um precatur even-
tusque rei bonae poscitur ut in mclins iUYl'ut.
9. Varro L L. 5, 58: Et hi (se. Terra et Coelum 8. Saturnus et Ops) quos augurnm libri scriptos
babant aic: dì v i q u i Po t e B pro ilio quod Samothraces .:J-toì òvvCt'Col.
 ]7

Ck, deor. nato 3,20. !i2: Tn a Il,'''11'11 III l're,'alione Tibcrinum Spinonem Almonem
No,linum, nTia propin'lnorllm l1uminllm lIoll1ina villemll~,
10. S01'\'. Acn. 8, !)5: 'l'i 11 e ri m lihri allg-nnllTI r, o I Il h r 11 m IO'1l1un!nr tan(!'JaIn f!,,,nosnm.
11. Servo Acn. 4, 45: Iunone sccundfl . . . quamvis et ipsa in Iibris ulIgnrnm pmers~c dicatllr
nURl'ir.iis.
Fest. 157 a: M a n c s D i ab Angl1riblls in\'ocaufl1r, quocl i per omnia :wthcria tcrrcnafjuo
mnn[nre crcrlantur. Idem di su1 p e r i nt.rl'l<J i n f c r i [,liccballtur, qnos ideo invocahant) AllgIU'CB,
quod hi [existimabantur f:were VitM] hominis.
Servo Aen. 3, 265: Di prohibetc minns; hoc per spcciem fllIgllralem, qUf\e i n v o c a ti o appel-
Intur, nonnulli dictnm putnnt. Invocatio ant.em CHt precatio uti avertantul' mala, cuius rei causa
id sacrificium augurale peragitur.
Varro l. L. 7, 31: Ambiegna bos apud augures. qllllm circum aliae hostiac constituuntur.
Varro l. L. 6, 82; In allguriis et.iam mmc angllres dieunt a v e m s p e c ere.
Fest. 289 a: Res p i cere Il ve/m est in auspicando, undc quis avem pl'ospexit, cum eodcm revel'titur.
Servo Acn. 3, 89: Da pa~rangnrinm: ct est species ist."1 lIugllrii quae logum dictio
appellatnr: legum dietio nutem est, cum condict.io ipsins augurii certa nuncupatione vcrhorllm dici-
tur, quali conditione augnrinm eractul'\!S sito
1<'rat, 351a: Sinistrum in auspicando signifiearc a.it Atcius Capito laetum et prosperum
fl.uspicium, a.t silentium, ubi duntaxat vacat vitio, igitur silentio 8urgere cmu dicitur signi-
fient non interpcllari, quo minus rcm gemt. at Rini~trllm, hoftari quoqlle anspicia ad agendum,
qllod animo quis proposuerit.
Fest. 348 a: [S i I e n t i o S Il r g c r e a.it] dici, ubi qui post mediam [noctcm anspi jeandi ca.usa
ex lectilio SIlO si[lens slIrr]cxit et liberatus a Iecto, in solido [se posuit se]detque, no
quid eo tempore deiciat [cavens, donee] se in lcctnm rerosuit; hoc enim est [proprie si]lentilllfi,
omllis vitii in allspiciis vacuiw.s. VeraniuR ait nOli lItiquc ~x leoto, sed ex cubili, nec rursus se in
lectum repollere necesso esse. - s o I i d a s c II a,
Fest. ep. 64: Caduca auspicia dicullt, (juum aliquid in tempio excidit, vcluti virga a manu.
1<'est. 234h: Prohibere comitia, dicitui' viti are diem morbo, qui vulgo qllidem
maior, eetermu ob id ipsnm comitialis appellatnr. Cato in ea oratione, quam scrihsit de sacri-
ficio commisso: domi cum auspicamns, honorem me dium immortnlinm veli m habnisse. servi,
ancillae, si qnis eorum sub centone crepnit, quod ego non sensi, nullnm mihi vi ti 11m faci t. si
cui ibidem servo aut aneillae dormienti evcnit, quod comitia prohibere solet, ne id quidem mihi
vltlum facit.
Fast. 270a: [Rumentum in augur)alibus significare vi[detur inoorruptio abrupti]ove: dum
verba anoi[libus movendis praeit, si int]erim avis canerit .•. o, augurio
rumentum [estod].
Servo Aen. 4, 161: Murmur autem coeli ad infaustum omen perlinet, quia tonitru dirimun-
tur auspieia.
Fest. 165a: N egritu in augurie significat aegritudo.

§ 4.
I n a u g u r a t i o.
Cie.legg. 2, 8. 21: Saeerdotesque (et) vineta virgetaque et salutem populi
auguranto.
Liv. l, 18, 6 - 9: (Numa) aceitus, sieut Romulus augurato urbe condenda regnum adeptus
est, de se quoque deoa consuli iussit; inde ab augnre, cui deinde honoris ergo publiculfi id perpe-
tllumque saeerdotium fuit, deductus in arcem in Ia.pide ad meridiem versus consedit. Augur ad
laevam einB capite velato sedem cepit, dextra manu baculum Bine nodo aduncum tcnens, quem
lituum appellatunt. inde ubi prospectu in urbem agrosque capto deos precatus regiones ab oriente
 - 18
ad occaRum dctcnniml\'it, (doxtras ad mcri<lipn! partcs, lac\'as ad eeptemtrionem esso dixit,) signum
contra, qlload longissimc <:onspectllln ocuIi fCfehallt, animo finivit. tum lituo in laevam manum
trunslnto dcxtra in caput Numae impo~ita prccatus ita cst: I li P P i t e r p a te r, e i e s t fa s h u n c
NlImnm l'ompilium, cuius ego caput teneo, regem Romae eese, uti tu signa
nobis certa adclarllssis intcr COB fines, quos feci. Tum peregit verbis auepicia,
qune mitti vellet; qui bus mis~is declaratus rex Numll dc tempIo descendit.
Serv, Aen. 3, 170: 'l'rrtia lux; hoe q1lidem iuxta speciem lIuguralcm positum tradllnt quae
appclllltur c o n d i c t i o i. e. dcnnntiatio e1lm denuntiatnr ut lIute dicm tertiulll qnis ad inllugu-
rnndum adsit: quod Anchises post impetrationem augurii et Apollinis responsum sUlldcns in
Cretam eundulll ostendit condictionom in tcrtium diem; addit enim: Modo Iuppiter IIdsit,
hoo et pro civitate dicitur.
VIIrro L L, 6, 34: Augures dicunt: S i m i Il i a u c t o r e s t v c r IH . . . [desunt quaedam].
II. l?est. 161a: Maximum praetorem dici putant ali eum, qui maximi imperi ait; ali, qui
aetatis maximae. pro collegio quidcm Augnrnm decretum est, quod in S a I u t i a a u g uri o P r a e-
t o r e s m a i o r e s e t m i n o r p s appellnntur. non nd aetatpm, scd ad vim imperii pertillerp-.
Dio Cassiue 37, 24: !(Ctì 'z-ai7TC'/ IdI' àl'~ X(l61'01' lylver:o, TnTt òi oi 'Pwpaiot noUpotJ
" ''1' rl \ \'" \ - ( , )
CtI'UnaIlUI" 'f0" "Olnol' T/W U;nt'ç X(!OJlOI' EUXOJ', (dUTE xa, 'f0 O'Wl'lupa TO 'f?ç vruwç wvnp.Ctd-
_lI I "

I/b'nl' Olà nal'v nolÀ.ov nOI.f'juat. Tnt;TO oÈ Ilul''U{aç nç 1:f6noç lenì nllU'fI" nJlà ÈXWJI, El
ÈnITf!Én6t IJpluLV ~ ~EÒç fJylfital' 1:,;j 01/W,Ù al1:~!1m, wç 0VX 8ulol' ~I' oMi a'i'l:1jULV am~ç,
!('" À. - ,), «, .... ... ' ..
7T~'1' !1tJY,XIù(!,1jv'l,'at,. y,EI'M","!', .rrt. l'.'U ,cno ,XaTE1:0F ,tI ,'1P,E(!a, ~J! li. Il'I~E'/I u.!f!aT~1uu~"
, Il· , Q

/''7Tt 17Tt 7TO).E/IO" E~r(i( I"/T al'ltna(llTCt"'·Tt1:0 'flUI l'rrr 11/U1Xer:o, xat òla 'fOIlTO El' TOlç
UIII"XÉUI XII'OI)"Olç, xa'ì wUIUTa Toiç f./lpIlUOlç, o?'x br:OlBiTO ••• &/dÀ.et xaì T6Tt 110v,,1.?n
~I/J! 7TW(; TÒ Ol(J",IJIICt IXlil'o nOIlI'?;;J!at, Oli IdJlTOI. xuì xa~a(!ò" lyb6To. È'§EÒ(l0t ya(! Tl"eç
';~,,"'Jsç l'lfin-rano, xaì olà 'J'oVro àl''UipaJITEI~l1allTo.

§ 6.
TempIa auguralia.
Fest. ep. 38: C o n t e m p l a r i dictum a trmplo, id est loeo, qui IIb omni parte aspiei, vel
ex quo omnis pars videri potest, qllem 8ntiqui templum nominabant.
!~) Sehol. ad Lucan. I. 296 Web.: E x t e m p I o seTlno est augurum: illi enim deaignatis in aere
spatiis extemplo auguria eaptanda dicebant.
I. Caeleste templuDI.
11. Cic. legg. 3, 19. 43: Est alltem boni anguria ll,cmmlsse . . . caelique partes sibi definitas
esse traditas, e quibus sacpe opem rei publieae ferre possit.
Cic. leggo 2,8.21: Caelique flligura regioIlibuB ratia temperanto.
Varro l. L. 7, 6. 7; Templum tribuB modie dicitur ab natura, ab auspicando, ab similitudine;
natura in eaelo, ab allspiciis in terra , .. Quaqua intuitlls erat oClùi, a tucndo pl'imum telllpium
dietum. Quo circa caelum qua attuimur dictmD tcmpluru .... Eius templi partcs quattuor dicuntur
sinistra ab oriente, dextra ab occasu, antica ad meridiem, postica ad septentrionem.
Cic. div. 2, 39. 82: lta nobis s i n i e tr a videntur, Graiis et barbarie dextra meliora: quam-
quam baud ignoro quae bona sint sinistra IlOS dicere etiaru si dextra sint.
Fest. 339 a: Sinistrae aves s i n i St r u rn q u e sive s i n i s t i m u m a Il S Pi c i u m, i. quod sinat
fieri. - (?) dexti m u m.
II. Templum in aere.
Varro l. L. 7, 8: In terris dictum templllm locus auguri! aut auspicii causa quibusdam
conceptls verbis tlnitue. C o n c i p it n r verbis non isdem usque quaque. In arce sic: T e m p l a
tescaqne me lta Bunt quoad ego cllste linguam nuncupavero. Ullaher arbose
 Hl
q Ili r q Il i r e s t q Il a rn m c R p. n t i o d ix i R S e t c lrI l' 111 rn t c s c u rn q u c rn. C. c s t o i n s i n i s -
trulII. Ullabcr arbORe quirquir e~t q Il alTI III C HClltio dixissc tcmpillm tOBcumquo
In. C. e~ to i n dc xtru m. In t er ~ a e o Ilre g i o 110 co 11 spi ci o n e cortum ione u tq u c ca
rectlilRimc scnRi.
1,'eHt. 35fl a: [T os c a VOlTi IIS ai]l. 10('H augurio <!c'si:;r natII qllo sit term lino f1nj~ In tOlTa auguri. -
- templllm facoro, con8titul'l'0.
m. Terrostria tompla. lIIa. Minora tompill.
l?cst. 157a: Minora tempia fiunl ab AugurihuH cum loca aliqua tnbulisaut linleis Aepiuntur,
hq uno nmplius ostio pllteant, certiA vrrhis definila. itnqucl templurn ORt 10<,us ita ercatus,
nllt ita septus, ut ca 11011 parte palcat, flllgulosr[llC arltixo8 habcat ad terram.
l?cst. cp. 18: A ug u r aClllu m appellabant antir[lli, quarn nos arcom dicimlls, quod ibi augureB
pJ.II,Wco nuspicarentur.
Serv. Acn. 2,178: In constituendo hhernncnlo, Ri primurn vitio cnptllm eaRet, ReCIIn-
dum eligebatur: qUOdRi nt ~N'undum vitio captum es~~t, aò l'rimum reverti IUOS ernt. 'l'nhernacllla
e)lgcbantllr ad caplanda auguria.
IIIb. Maiora tempIa intra agl'11m efl'atum: sacra et publica.
Servo Aen. 1, 446: Antiqlli cnim lIcrlcs Rn.Cl'a~ ila templn faciebant, ut prius per augurcs
IO<luR liherarcturcCfareturquc, tum rlelUlIIlI a ponl.ifìcihus conaecraretur ne pORt ibidem sacra
edlèerentur. Erallt [lutem templn, in quibus auspicato et publtce res administrnretllr et senntus
haberi possct, erant tnntuDi sacm.... Alibi tantum sacra esse tempia, alibi omnia, ubi ngi posset,
lools suis moostrnbitur.
Vllrro l. L. 6, 53: Effari tempia dicuntur ah allgllriblls; nfCantur qui in his fines Sllot.
Fest. 351 a: S t e Il a m significare ait Ateills Cnpito laetllin et prosperum, auetoritatem secutuB
l'. Sen'ili augurie, quae ex lamella aerea IIdsimilis stellae locis inauguratis infigatur.
Servo Georg. 4, 228: Proprie a u gli R t n m p~t tectllm nl1gnrio eonseerntl1m.
IIIb. Maxima tempIa: a) urbis et (1) agrorum.
Cic. legg. 2, 8. 21: Urbemque et agros tempia liberata et l'data habento.
Gell. 13, 14: Pomerium quid esset augures populi Romani qui libros de auspiciis scrib-
sornnt istiusmodi seotentia definierllot: Pomerillm est Iocus intra agrum effatum per totius urbis
circuitum pone muros regioni bus certeis determinatus, qui facit finem u r b a n i a u s p i c i i . • •
Babehat autem ius p r of e r e n d i P o m e ri i qui popuillm Homanllm agro de hostibus capto auxe-
rat •.. Ideireo (sc. propter inritas Remi aves) omnes, qui pomerium protulerunt, montem istum
(se. Aventinum) excluserllnt, quasi avi bus obscenis ominosum.
Fest. 260a: v. posimerillm: [cum posimcrium proCer)retur tum [augures publicos p. R. haee
verba praeir)e soHtos: [di tutelares urbis pomerium hoc ne] mi nus mai usve [faxitis sed iis quibus
terminnvero region] i bus e f( e r a t i S.
12. Cic. deor. nato 2, 4. Il: (Ti. Graehus) post lIutern e provincia litteras ad eollegillm misit se,
cum legeret libros, recordatum esse, vitio sibi tabernaculum captum fuisse [hortos Seipionis), quod,
cum pomerium postea intrasset habendi senatlls causa, in redeundo, cum idem pomerillm transiret,
auspicar! esset oblitus: itaqlle vitio ereatos consulea esse.
Varro l. L. 6, 53: Effata dicuntur, quod allgllres finern auspieiorum eaelestillm
extra urbem agria sunt effati ubi esset.
Varro l. L. 5, 53: Ut nostri augures pllblici dissel'unt, a g r o r Il m suot genera quinque:
Romanus, Gabinus, peregrinus, hosticl1S, incertus. Romanus dictus, unde Roma, ab
Romnlo, Gabinus ab oppido Gabis. Peregrinus ager pacatue, qui extra Romanum et Gabinum,
quo'd uno modo in his secuntur Buspicia, Dictus peregrlnus a pergendo. id est a progredicndo;
eo enim ex agro Romano progrediebantur. Quocircn. Gabinus quoque peregrinuB, sed quod habet
auspiela eingular!a, ab reliquo discrctns. Hosticus dictus ab hostibuB. Incertus ls ager, qui de
his qttatuor qttl Bit ignoratur.
 DE

AUGURUI PUBLICORUI LIBRIS

PART. 1.

DISSERTATIO INAUGURALIS PHILOLOGICA

QUAM SCRIPSIT
ET

AMPLISSIMI PHILOSOPHORUM ORDINIS

CONSENSU ET .A.UCTORIT.A.TE
IN

ALMA LITrERARUM UNIVERSITATE VI.A.DRINA

AD

SUMMOS IN PHILOSOPHIA HONORES

RITE C.A.PESSENDOS

DIE XXV M. APRILIS D. MDOOOLXXVTII, RORA XI

IN AULA LEOPOLDINA
PUBLICE DEFENDET

PAULUS RECELL
SILEsruS.

ADVERS.&RII ERUNT:
RUD!i)LPRUS SCHEUERMANN, SCHOL. REAL. GOROVIENSIS COLLEGA.
RUGO LIERS, STUD. PHIL.

VRATISLAVIAE.
TYP I S S. S C H O T T L A E N D E B I.
AUGUSTO REIFFERSCHEID
SAORUM
 Hoc opusculum quod de augurum publicorum libris est h. e. de
eis quibus collegium utebatur, diutius quam speraveram me exercuit.
Nam praeterquam quod nonnulla mihi in eo occupato, ut augurali
utar verbo, ,rumenta' sunt parata, eo ipso non parva mora facta
est, quod antea longe alli litterarum parti totus fere deditus in campo
harum quaestionum mihi insueto certior incedere lente tantum
didici. Neque per se ita erat facile permagnam auguralium rerum
copiam et varietatem ordine consentaneo ac satis dilucido componere
et disponere. Quin ipsam materiam quam plenissumam undique
congerere etiam peritiori homini aliquot exhibuerit negotia: uam
multa auctorum testimonia qlùa pertinere quidem ad augurales l'es
et libros manifestum erat sed qua ratione pertinerent incertius
indicabant, etiam atque etiam pensitanda atque ponderanda erant,
ut is qui poterat fructus ex eis perciperetur. Plurimos autem
auctores iam eram perscrutatus, cum dissertatio Lipsiensis in manus
meas pervenit, cuius titulus idem fere profitebatur atque quod mihi
erat propositum. 1nscriptum enim ei est: ,Librorum de disciplina
augurali ante Augusti mortem scriptorum reliquiae (pars 1.) . . . •
Scripsit Franciscus Albertus Brause.' Quo titulo auctor et eos libros
qui in collegii iacebant tablùario et publica erant auctoritate, et eos
qui ab singulis auguribus doctisque hominibus de augurio iure pri-
vatim scripti sunt, complexus est. Priore illa parte quae de collegii
libris est perlecta non solum non deterritus sum ab incepto, sed
etiam ad acrius id persequendum instigatus. Neque enim magni
erat acuminis intellegere Brausio aut argumentum nimis magnum
aut tempus parvum nimis fuisse. Dissertatio ista 52 continet paginas:
qui autem fieri potuit, ut tam exiguum intra spatium tantus grex
difficillumarum quaestionum comprimeretur? 1ta non est mirum
 2

maximi momenti res ne ,erbo quidem attingi ab auctore, alias aut

brevius aut levius tractari, uni,ersam autem ratiocinationem obscuram
esse, erroribus captionibusque refertam, denique ,el simplicissumis
de rebus peccari. Si omnia ,ellemus enumerare quae aut manca
aut supervacanea aut prave cogitata sunt, facile ab initio fere libelli
exordiendum neque ante quam in fine eius subsistendum esset.
Nam praeter ipsa fgta quae tamen nequaquam tam accurate quam
oportebat collecta sunt, non multa in eo laudabilia reperias. Qua-
propter ubi necessarium videbitur uberius quod hic tulimus iudicium
confirmabimus.
Facile quivis intelleget me Brausii dissertatione non aliter esse
usum nisi ut quae maxime evitanda essent vitia exemplo mihi illu-
strarem; ceterum prorsus meam me viam ingressum esse. Universam
autem materiam tribus partibus comprehendere conatus sum. Primam
qua de litteris auguralibus generatim agitur nunc doctorum hominum
iudicio subioio; altera de argumentis librorum auguralium genera-
tim exposui; tertia fgta librorum ipsa conlecta et disposita adno-
tationibus instruxi. .Alterius autem particulae capite priore, praefatus
de auspicii et augurii verborum discrimine, disputavi de augurii
disciplina, posteriore de iure augurum publico. Quae sub augurii
notionem' cadunt res, partim naturam earum partim commoditatem
secuiUs ita dispertivi, ut primum de signorum auguralium generibus,
deinde de auspicandi generibus h. e. de auspiciis et auguriis, tum
de auspicandi ritu generatim, tum de inauguratione, postremo de
templis auguralibus explicarem. Primam autem particulam nune
potissumum edendam iudicavi, non quod totius opusculi optimam et
perfectissumam putarem, sed quia universi argumenti naturale erat
prineipium et quodam modo nmdamentum. Ne tamen quis ex una
parva illa parte de studiis meis iudicium faciat, rationis meae et
earum quaestionum quas jnstitui et ad finero quendaro perduxisse
mihi videor, specimina nonnulla in thesibus proponere constitui.
 PARTICULA PRIMA
DE AUGURALIBUS LITTERIS GENERATIM AGITUR.

OAPUT I.
QUIBUS TEMPORIBUS QUIBUSQUE RATI01T]]3US LIBROS
AUGlJRES C011POSUERINT.

Omnem divinationem Cicero in libris quos de divinatione

'8cripsit, Stoieos seeutus l in duo genera dividit: quornrn alterum
.artis est (artifieiosum, t5)(VL'X.OV), alterum natume (naturale, at€)(VOV
Cie. div. 1, 6. 11; 18. 34; 33. 72. 2, 11. 26. cl. Servo ad
.Aen. 3,359. 2 Naturalis divinatio non mente, sed ,instinetu
quodam divino adflatuque', ,eoneitatione quadam animi aut soluto
liberoque motu' (Cie. L L 1, 6. 12; 18. 34.) fuUn'a eognoseit,
.artifieiosa ratione aut eonieetura; illa sentit, haee ratioeinatur; illa
vere divinat, haec auguratur. Naturalis divinationis partes sunt
somnia et vatieinatio, aie. l. L 1. 6. 12; 18. 34. Plut. L L Ad

1 Plut. Vito Romer. e. 212: 't0.6't"f]ç otlY 'tò p.èY nxyw.,6y <po.,,~Y EIYo.~ oi
1:'tW~Kot, otOY tspoOltoltfo.Y Ko.t otWYOÙç y.o.t 'tò ltapl <PYJp.o.ç Ko.l ltÀ.'t]36ya,;;. Ko.t
o6p.~oÀo., 'tò tìè tl'tsXYOY Ko.l &tìftìo.K'tOY 'tOf)'tÉ,,'t~Y ~Y6ltY~0. Ko.l ~Y&Of)o~o;op.oL Alli
Ioei ap. K. Fr. Rermrulll Lehrb. d. Griech. Alt. II. ed. Stark p. 228 adn. 1.
BehOmann G. Alt. II. p. 250.
2 Servo .Aen. 3, 359: ,Nam ut ait Cicero: Omnis divinandi peritia
in duas partes dividitur. Nrun aut furor est ut in vaticinantibus; aut ars,
ut in haruspicibus, fulguritis sive fUlguratoribus, auguribus. Et omnia
ista ex se pendent, licet propriis finibus contineantur.' Rio locus nee in
Iibris de divinatione neque in alio quod seiaro servatorum Cioeronis operum
mvenitur; sine dubio fgtum est Ciceronis libri de auguriis depel'diti: quod
fgtum nemo adhue editorum exhibet.
 4

artllciosam pertinent sortes et astrologi (coniectores Cic. 1.1. 1, 33. 72)

haruspices et augures. Cic. 1.1. 1, 6. 12. Ad Luc. Phars. 1, 585-
scho1. ed .. Web. Artificiosa clivinatio posita est partim in eoniectura~
partim in observatione diuturna. Cie. 1. 1. 1, 18. 34: ,est enim
ars in iis qui novas l'es eoniectura perseqnuntur, veteres observatione
c~dicerunt.' Coniectura liberior es't, quam observatio diuturna"
magisque in arbitrio posita interpretis divini, nam ad ,novas' l'es.
adhibetur; utitur quidem eertis diseiplinae praeeeptis, sed singulorum
signorum significationes subito ex tempore (Cie. 1. 1. 1, 33. 72,
explicat. Haruspices sola observatione usi videntur esse in extis.
(Cie. div. 2, 12. 28.) et fulgoribus (l. l. 2, 18. 42.); contra in ostentis -
nam in tribus ms partibus tota fere eonsistit haruspieina Cie. 1. 1. 2>
22. 49 - rationem plerumque coniecturamque aillliberi necessarium
erat. Cie. 1. 1. 2, 18. 42. Contra in augurum disciplina sola valet
observatio; 'conieeturae in ea nullus fere locus datur. ltaque ad
usum quod attinet, auspiciis in haruspicina quodam modo respondent
fulgura et em. Exta Romani simillimmn in modum adhibebant
atque auspieia. Cic. 1. 1. 1, 43. 95: ,omitto nostros, qui nillll in bello
sine extis agunt, nihil sine auspicio domi habent.' Cf. ib. 1, 16. 28.
Contra cum ostentis quae proprie vocantur - nam ampliore signi-
ficatione fulgura quoque et exta sunt ,ostenta'. cf. infra - nillll est
in augurali disciplina quod ullo modo comparari possit.
Illa autem ,observatio' qualis sit intellegenda, ad mllversam
quae nobis proposita est, quaestionem, summi est momenti quam
accuratissume definire. Augur igitur in explicandis eis SigillS quae
deos consulenti adparebant, non suum adhibet aeumen, non sua
utitur ratione aut coniectura: non serutatur quae signorum illorum
cum homme acturo aut re agenda sit ratio, quales similitudines:
non licet ei decernere sua sponte, quae signa divina sint neene, et
res quaslubet propter aliquam causam conspicuas et notabiles ad rem
an.ÌIllo acturi propositam referre: sed toto in augurii munere constrictus
est ,observationis' vinculis. Nonnisi ea signa circumspieit quae iam.
a maioribus observata erantj et in illis nonnisi eas respicit notas,
quarum in disciplina ratio erat habita. Si qua l'es intellegebatur,
vel auguralis, insolita et immanis, augurem non amplius exereebat,
sed pro ostento habebatur, et ad pontifices aut haruspiees tradebatur
interpr~tanda vel expianda. - Cur· illud signum illa sit praeditum
potestate, augur nec scit nec sciseitaturj et si bomts esse volt augur~
autiquus homo et vere Romanus, ne debet quidem sciscitari. Satis
 5

€rat, observatione diuturna et more maiorum ita sanctum esse.

Cic. div. 1, 39. 85: ,quid augur (habet), cur a dextra corvus, a
'Sinistra cornix faciat ratum?' Servi instar observationis Iegibus
·obedit. Natura igitur observationis diuturllae in eo est posita, quod.
certum et circumseriptum signorum et interpretationum, praeeeptorum
et caerimoniarum numerum a maioribus acceptum tenebat immu-
tatum. - Liberior interpretatio ex ipsius auguris ratiocinatione et
ex tempore nata, quam ,cornecturam' oppornt Cieero observationi et
prorsus diseiplinae augurum videtur abrogare, concedenda in ea non
~st nisi in diris .
.Aliud diserimen inter Tuscam et Romanam intereedens diseiplinas
non externum est, ex tradendi et interpretandi ratione petitum: sed
ex intima earum natura profieiscitur. Tuseorum signa pleraque
-certam aliquam rem indicant futuram.; Romana nihil habent materiae;
mera sunt forma qua ab aeturo deorum auctoritas petitur: sunt
nonnisi ,auetoritates rerum bene gerendarum' (Cic. de harusp.
resp. 9, 18 al.). Romallorum consuetudo in bis quoque minutulis
rebus admiranda est diligentia: haruspicibus tribuunt ostenta, portenta,
prodigia, monstra h. e. signa quae ostendunt, portendunt, prodigunt,
monent (mollstrant) aliquid se. futurum; suae diseiplinae auguria,
quod vOcablÙlUll alltiquitus indicat signa aliqua quacunque significatione
induta, aut auspieia, guod nomen nilùl indicat nisi rem speetam vei
.spiciendam, itague eummaxime est idoneum ad signum designandum,
-guod tam vacuum est ab vera divinatiolle, tam inane, ut nonnisi
iubeat aut vetetfieri rem iam propositam animo acturi (magistratus).
Cf. Rub. p. 40 n. 4. Mo. I. p. 3. Auspieia tantummodo addieunt
{aclmittunt, ratum faeiunt) aut abdicunt, (gr. èmxopo[)Y, ibtl't'pé7t5tY,
èm&so1t[ç5tY.) Hoc diserimen, ab peritis auctoribus omnibus accurate
observatum, ab recentioribus multis hominibus parum eognitum est.
E. g. incredibile est id quod veI .A.mbrosch eredidit (Stud. u.
Andeut. I. p .. 1'63), ex auguralibus libris traeta ess.e quae Sernus
ad A.en. 1, 393 adnotat: ,nec omnes nec omnibus dant auguria
{sco aves). Utcolumbae non nisi regibus dant quia nunquam singulae
volant sieut rex nunquam solus ineedit.' Natura huius augurii eum
omnibus pugnat eis guae de augurum disciplina boni scriptores nobis
tradiderunt. Nlùlum est in Romana disciplina signum quod certam
rem ostendat aut ad certum pertineat hominum genus. Re vera
Romana signa otnnibus dant auguria, nullo diserimine. Contra in
Tuseorum disciplina eonstat, nonnulla signa nonnisi ad regés valuisse.
 6

Cf. Servo Aen. 2; 649: ,Sane de ftùminibus hoc scriptum in recon~

ditis invenitur: Quocl siquem principem civitatis, vel regem fulmen
afflaverit et supervixerit, posteros eius nobiles futuros et aeternae-
gloriae. ' Licet igitur Servius l. 1. columbas augmales putaverit
aves: nos ei fidem non habemus; conglutinavit id quod non raro
fecit, auguralia cum alienis. Praeterea columbae si augma1es fuissent.
aves, cum harum numerus certus esset et fillitus (Cic. div. 2, 36. 76),
reperiri necesse esset in enumerationibus auguralium avium Festi
"(q. 197& V. ,oscinum tripudium' et ,oscilles aves'), Pauli (p. 3 V. alites)
Servii (ad Aen. 1, 394) prorsus inter se et cum a1iis congruentibus.
Insuper philosophandi illa in augurando ratio, quam in columbarum.
augmio interpretando apud Serwium invenimus, ab Romanorum
disciplina prorsus est aliena. Vera explicatio signorum in ea USli
non venit. Quodsi Appius Claudius, mirus ille homo, doctrina magna.
et subtili ingenio· sed abstrusis in meditationibus perditus (Cie.
div. 1, 58. 132 al.) ,auguru..m disciplinam ex ratione et comparatione·
aliarum divinationum explicare studebat, eamqne vere possedivinare-
volebat et solus ,multorum annorum memoria non decantandi augUIii
sed di"inandi tenuit disciplinamI (Cic. div. 1, 47. l05.legg. 2,13.32),-
privata studia sectabatm; et quod idem ex augmio salutis, iII quo·
augm consuli Ciceroni aderat, bellum domesticum triste a.c turbu-
lentum fore ratiocinatione quadam praedixit (Cic. div. 1, 47. 105):
augmalis sui officii fines transgressus est. Cf. Rub. p. 52 n. 1.
Optimo igitur iure conlegae Appii non Romanum sed Pisidam vel
Soranum eum esse augurem dicebant. Cic. L L - ltaque omnia.
illa augmia, quae futurarum renlm aliquid praedicunt, .ostendunt.
portendlillt, monstrant, augurum publicorum disciplinae abroganda
sunt: annosa cornix, pluviae interpres (quamquam cornix augmalis
est avis), cycni, nalltarUIn anguria, et quae snnt similia, nihil habent.
rei cum Pllblico Romanorum augmio: aut privati sunt augurii aut.
Tuscorum disciplinae l.
Raec si tenemus, non erit difficile quae augmalis disciplinae-
sunt, distinguere ab eis quae alii divinationis generi tribuenda
videntur esse: inprimis ab haruspicnm disciplina: etiam eis in
rebus quae utriusque disciplinae communes sunt, ut fulgma et

l Quorum de OIWYocr.to~!'ltii 'tsXVfJ cf. Dion. 3, 70, Plin, n. h. lO, 6. 19.

Schol. ad Lucan. Phars. 1, 588.
 7

aves. Periti auctores - Cicero, Vano, plerumque Festlls - in

vocabulorum usu accuratissumi sunt et fines inter augurum et ha.ru-
spicum artem tam pIane descriptos habent, ut nunquam osten-
dendi vel simile verbum de augurali signo usurpaverint.
Continebatur autem augurum publicorum, ut haruspicum,
disciplina certis libris. Cf. Cic. div. 1, 33. 72: ,Quorum (sc. divina-
tionis generum) alia sunt posita in monumentis et disciplina, quolI
Etruscorum declarant et haruspicini et fulgurales et rituales libri,
vestri etiam auguFales l'. - ram primum quaeritur, quibus tempo-
ribus ei confecti sint.
Antiquis iam temporibus augures disciplinam litterarum monu-
mentis mandare coepisse, pluribus de causis perquam est veri simile:
et propter disciplinae difficultatem et propter augurum ordinem
Iocumque quem in re publica obtinebant et propter nonnulla indiCk'l,
ex ipsa disciplina petita.
Ac primum quidem videamus de difficultate disciplinae. Ad
nos quidem non nimia fgtorun copia pervenit. Sed probe tenendum
est, neminem eorum scriptorum qui de augurali disciplina separatim
scripserunt, aetatem tulisse, eos autem, quibus nos utimur, per
occasionem tantum aut certo aliquo consilio augurales l'es com-
memorare, non propter l'es ipsas. Ciceronem, augurum iuris publici
candidum iudicem, disciplinae augurii non fuisse ita peritum facile
cognoscituri inde quamquam auguraIem disciplinam et auctoritatem
ad caelum fert, et auguralia saepe nec sine ostentatione quadam
affert, tamen tritissumas plerumque l'es et eas identidem et capitu-
Iatim tantum attingit. Versatur in certo eoque angusto exemplorum
numero ex quibus quae quamque ad rem illustrandam videbantur
idonea delegit. Ne eo quiclem in libro quem de auguriis scripsit,
multo subtiliorem eum edidisse peritiam crediderim; immo videtur

1 !b. 1, 17. 12: ,Qua re omittat urguere Carneades quod faciebat etiam
Panaetius requirens, Juppiterne cornicem a laeva, cOrYuru ab dextera canere
iussisset: observata sunt haee tempore inmenso et curu (eodd. in) signifi-
catione eventus animadversa et notata; nihil est autem quod non longin-
quitas temporum excipiente memoria prodendisque monumentis efficere
atque adsequi possit.' Ib. 56, 127: ,Qui etsi causas ipsas non cernunt,
signa tamen causarum et notas cemunt: ad quas adhibita memoria et dili-
gentia et monuruentis superiorum efficitur ea divinatio quae artificiosa
dicitur, extorum, fulgorum, ostentorum, signorumque caelestiuru.'
 8

similiter atque in libris de divinatione· fecit de origine, natura,

auctoritate, utilitate disciplinae generatim ac summatim disputasse,
exemplis llt solet abunde ex rerum memoria adspersis. - Interpretes
autem Vergilii (Servium dico et scholia Veronensia; nam Bernensia
omnino nihil continent reconditioris doctrinae) nonnulla praebent,
cuius nulla alibi invenitur mentio (E. g. cf. augurium stativum).
Sed hi quoque ex disciplina augurali tantummodo ea protulerunt,
quae Vergilium tecte attingere putabant: quae ipsa nec nimis multa
nec nimis recondita esse poterant. Praeterea per manus nobis
traditi sunt, quae non raro ea ipsa quae subtilissumae erant doc-
trinae aut deleverunt aut obscuraverunt. Nonnullis id locis adhuc
demonstrari potest, quos ad augurum disciplinam pertinere nonnisi
aliis comparatis scriptoribus elucet. Cf. S. ad A. 2,639 cum Fest 322 a
,. sarte. Plinius ingentem quidem auguriorum enumerat copiam, sed
haec omnia fere ab publico augurio aliena sunt, et pleraque ex Nigidii
Figuli de augurio privato conscripto libro videntur esse prompta.
Verrius autem, cuius opera longe nobis maxima fragmentorum pars
servata est, mirum miserumque in modum truncatus et corruptus
est. Quo tristissumo fato sine dubio non parva auguraliuro rerum
DS - quarum notam stolidus epitomator, Paulus, delevit - nobis
deperiit. Sed i.pse Verrius ea tantum in collectionem suam recepit
quae propter antiquam formam aut significationem aut quacunque
alia de causa memorabilia ei videbantur. Unum exemplum h. L
satis sito Oscinum et alitum numerum habemus adlatum apud
Festum. (p. 197"), sed quibus condicionibus hae aves auspicium
fecerint, non adilmgit, curo nullo modo sit dubium quin de his
rebus minuttilis varia nec pauca in libris augurum fuerint oQservata.
(Cf. generatim Cic. div. 2, 38. 30.; 1, 53. 120, et de singulis rebus
multa ea quae in fgtorum adnotationibus proponemus.) Sane quae
de Verrio hic diximus, ad Festum potius pertinent,. neque quid
Verrioaut Festo laudi aut vitio sit vertendumJ certo diiudicari
potest 1. Sed multum sine dubio aberat ut plenam auguralium rerum
et perfectam praeberet Ven'ius imaginem. Quamquam etiam nUlle
earum rerum et vocularum auguralium vis, quae unius Verrii dili-

1 Cum Fostus ipse (p. 218 b v. porricia) fateatur illud se in Verrii epitoma
habuisse propositum, ut verba intermortua iam et sepulta, neque ullius
auctoritatis et usus, praeteril'et, hoc consilio vix alia tantam fecerit iacturam
disciplina quantam auguralis. Et. quamquam in eo consilio parum sibi
 9

gentia nobis innotuerunt, non parva est. Optime autem per pauca
ea quaeVarro in libris de lingua Latina obiter affert divinare nobis
ucet quanta rerum notabilium moles in libris augurum latuerit.
Subtilissuma doctissimi hominis doctrina ex uno quoque paene verbo
emicat, ac summo opere est admirandum, quantum ex paucis eis
10cis quibus antiquitatum Romanarum mentionem faciat percipi possit
fructus. Nos non dubitamus pronuntiare idque nobis magis magisque
persuasimus, Festum ut nunc nobis gravissumus est anctor ita cleperdi-
torum Varronis librorum teÌnùssimum esse compensatorem. Auguralis
quoque disciplina mirum qnantum angeretur, si Varronis haberemus
antiquitates.
Quamquam igitur fontes nostri inaeqnales niInis et aridi
snnt, tamen difficilem fuisse auglffiun disciplinam ad intellegendum
et ediscendum satis constat et libenter credimus Ciceroni qui
div. 1, 47. 105: ,diffimùtas, ait, laborque discendi rlisertam negle-
gentiam reddidit, malunt enim disserere nilùl esse in auspiciis quam
quid sit ediscere.' Alio 10eo (2, 34. 71 div.) idem: ,apud maiores
adhibebatur peritus, millC quiltibet, peritum autem esse necesse est
eum qui silentium quid sit intellegat; id enim silentium dicimus
in auspiciis quod omni vitio care t, hoc intellegere perfecti auguris
est.' Non igitur dubium est quin permnlta fuerint praecepta quae
ad hanc unam silentii notionem pertinerent. Ciceronis quide:r;n aetate
parum ea curabant. qlù auspicabantur (,nec suspicit nec circumspicit')
sedeistemporibusquae ante ,doctrinamdeosspernentem' (Liv.10,40,1O)
erant, illa. omnia summa religione observabantur. Iam memineris
quanta vocis in omni Romanorum iure fuerit Yis, quam scrupulose
omnibus modis labora,erint ne qua vel littera in formulis sollem-
nibus omitteretur aut praepostera diceretur (cf. Plin. n. h. 28, 2. Il.
Cic. pro dom.55. 140; 141.), et facile concedas quolibet adminiculo
libenter Romanos usuros fuisse, quo formularum iuris sacri, ut civilis,
verba certo teneri possent.
Huc aceedit quod augures Romani non erant sacerdotes qui
omnem suam operam et curam in sacerdotali mlillere possent ponere,
aut peculiarem constituerent ordinem, ut Gallorum, Aegyptiorum,
Indorum, sed homines toti in re publica versantes; accedit quod

constans fuit (Miili. praef. XXXI.), tamen non pauca auguralia eaque fortasse
nobis gravissuma, ut ab alio nullo commemorata, omisisse Festum nequaquam
est incredibile.
 lO

ante Ti. Sempronimn Gracchmn, qui a. lÌ. c. 500 augur factus est,
adulescentulis perrarmn erat sacerdotia mandare (Liy. 29, 38.) Neque
inauditum erat eidem duo tradere sacerdotia. cf. Bardt Die Priester
del' Yier grossen Collegien, Berlin 1871. Progr. p. 9 n. 13 et p. 38.
Nmn igitur veri simile est, homines, quormn Yita tota emt rei
publicae dedita, negotiormn variorum pIena, tales homines provectiore
plerosque aetate abstrusae et reconditae et a populari superstitione
remotae disciplina e minutissumis praeceptis memoriam refereire
studuisse? Cf. hae de re iudicium .A.mbroschii Stud. u. Andeutg. I.
p. 66 eum n. 124. Sane notissuma disciplinae praeeepta et quae
creberrimo usu yeniebant per omnimn ora ferebantur; et magistratu
qui funeti erant ipsis magistratus offieiis nonnullis auglll'alis dis-
eiplinae caerimoniis et doetrinis imbuti erant; et antiquissumis quidem
temporibus disciplina non conlegii peeuliaris sed totius patriciorum
ordinis Yidetlll' ffuisse. Sed quod iam ab Romulo augmes institutos
esse putabant (Cie. rep. 2, 9. 16) ad ,tenendam' disciplinam (nam hoc
princeps erat augurum officium Oic. Iegg. 2, 8. 20. Rub. p. 50 n. 2),
satis indicat priscis iam saeeulis amplam et perfeetam disciplinae
evanescere coepisse scientiam paucosque ea fuisse praeditos.
Insuper certae erant augmum caerimoniae quae post longa
demu,m tempormn spatia servandae reclirent, ut quae in proferendo
pomerio servabantlll'; aliae annuae erant veluti in Yinetis, virgetis
inaugurandis, ut videntur quidem, deinde in augurio salutis
(Dio 37, 24), atque, ut nomen indicare videtlll', in verniseris auguriis
(Fest. ep. p. 379). In talibus igitur inprimis officiis timendum erat,
ne caerimoniae sollemnes in oblivionem venirent. Sunt etiam alia
vestigia quae antiquas fuisse litteras augurales demonstrant: e. g.
quod auglll'es posteriores Sanqualis quae tandem esset avis ignorabant.
Plin. n. h. lO, 7. (8.) Raec ignorantia aliter eÀ-plicari non potest nisi
eo quod per temporis spatia ::lon exigua augures illius aYis in
auspicando rationem habuerant nullam. Quod si ita est, qui potuit
omnino aliqua eius memoria ad posteriores pervenire nisi per litteras?
Item Marspedis sive Maspedis quid significaret, ne lfessala quidem,
optimus auglll', reperisse se in explallatione auguriormn dicebat.
Fest. 161& s. y. Porro Oieero (nat. àeOl'; 2., 3. 9) nobis tradidit
nulla auspicia iam servari emn viri vocarentur, quoniam qui bella
gererent duces auspieia iam posuissellt h. e. fere inde ab Sullae
aetate: tamen illorum auspieiorum ritum, et antiquissmnmn quidem,
copiose descriptum habemus in scho1. Veron. ad Verg. Ed. 10, 241 :
 11

id quod cui alli debetul' rei IlÌsi libl'is auguralibus? Eosdem signi-
ficant nonnulla vocabula antiqui iuris publiei, ut magistri populi
(Cie. l'ep. 1,40. 63), ut praetol'um maiol'um et minorum nomina in
salutis augurio (Fest. 161& v. maximum praetorem) commemorata:
pro quibus si memoria tradita essent, veri simile est futurum fuisse,
ut reeentiora nomina substituerentur l.
Iam vero collemur quae fuerit libl'orum auguralium aetas paullo
accuratius diiudicare.
VaITo 1. L. 5,21 Terram ait in augurum libris cum R uno
seriptam esse. Consonas autem Ennium geminasse satis constato
Fest. p. 293& v. solitaurilia. Idque conftrmant tittùi, in quibus gemina-
tio liquiclarum et sibilantis litterae post medilim sextum saeeuhim
usurpari coepta est, s€)cl ita ut etiam simpliees pro geminatis ad
septimum usque saeculum mediul1l non raro ponerentur. Sequitur
igitur eam librorum auguralium partem, ex qua Terae vox sumpta
erat ab Varrone ante geminationem ab omnibus l'eeeptam litteris
mandatam esse. Ad idem fere tempns spectat alius loeus, CiceroIlÌs
deor. nato 2, 4. 11: ,Post autem ex provincia (Sardinia) litteras ad
collegium (augurum) misit (Ti. Gl'acehus), se cum 1egeret libros
l'ecorclatum esse vitio sibi tabernaeulum captum fuisse hortos
ScipioIlÌs' si quidem hoc 10co ipsi publicorum augurum libri sunt
intellegendi 2. Secl si de prima eorum origine quaeritur, longe altius

1 Simili modo atque Livius 8, 23, 15 Saturnii illius verba: ,oriens

consul magist11lm poupuli dicat' quae sine dubio aut ipse aut auctor ei us
in animo habuit, mutavit: ,cum consul oriens de noete silentio diceret
dictatorem '.
2 Brause apographa putat in singulo11lm augU11lm manibus fuisse. Quod
nùnime est probabile. Nam neque ita facile id esse potuit, quoniam sine
dubio vasHs voluminibus augurum libri erant contenti, neque per conlegium
eoncessum id esse, ut quo scientia disciplinae reconditae nimium propa.gari
posset, credibile est. Potius, quoniam qui libri fuerint (fortasse dedita opera)
non diserte declarat Cicero, de magistratuum commentariis cogitare licet.
Valerius Maximus (1,1,3), ,libros' dieit ,ad sacra pertinentes,' Plutarehus
(Marc. 5) !~pa't~~à 61top.""'p.a-ra. Neuter igitur ipsos publicorum augurum
libros indicare videtur voluisse. Facile igitur privatorum ,eommentarii,
si minus ad augurale ius (quonia.m huie ali quanto pO,st docti homines operam
videntur dedisse), at ad pontifieum pertinentes (veluti Servii illius Fabii),
fuisse possunt. Nam praeceptum illud quod Sempronius neglexerat, ad
pomerii ius pertinebat, de quo pontificii libri non minus quam augurales
agebant. cf. Fest. p. 250& v. posimerium.
 12

l'ecedendum est: Quam antiquus enim apud Italos fuerit mos, sacer-
dotalia praecepta litterarum monumentis mandandi, vivum adhuc
docet testimonium. Eugubimirum tabiliarum antiquissumae duae
secundum Lepsium (De tab. Eug. p. 87; id. in Encyclop. Ersch & Gruber
s. v. Eugubium) sub finem saecllii quarti compositae sunto Huschke
paullo recentiores eas esse arbitratur, circa annum U. C. 460 natas
(Die 19uv. Taf. p. 104 sqq.). Bréal (Tables Eugubines Paris 1875
p. 308) nostrarum quidem censet tabiliarum ne antiquissumas
quidem lùtra alterum ante Christum natum saecilium aetate trans-
gredi: sed apographa esse antiquiorum tabiliarum. Cum vero
Romam si non ita milito prius importata esset scribendi ars,
at milito ibi esset celebrior quam in Umbria, conligendum est
Romanos ut pontifices ita augures prisca iam antiquitate litteras ad
disciplinas tenendas adhibuisse. Satis autem notum est in primo
litterarum 1).SU Italos ab Graecis eo discrepuisse, quod non carmina
artificiosa sed praecepta sacri, civilis et gentimn iuris litteris manda-
bant. Certo constat a. u. C. 450 quosdam fuisse in pontificum
tabiliario libro s, ex quibus Cn. Flavius scriba legis actiones et fastos
transscripsit et in albo publice proposuit. Liv. 9, 46. Notissumum
autem est id quod Livius (6, 1, 2) narrat pontificum commentarios
Gailòrmn incendio deflagrasse. Vix igitur dubium est, quin augurum
quoque libri tunc iam fuerint. Nam consentaneum est pontificum
exemplum ctui primi disciplinas suas litteris denotare videntur
coepisse mox augures esse secutos, quoniam quae causae pontificibus
eaedem auguribus litterarum usum commendabant: Livius sine dubio
augurales quoque libros in animo habuit, cum, si quae,ait, in commen-
tariis pontificum, aliisque publicis privatisque erant monumentis incensa
urbe pleraeque interiere.' Eosdem libros veri simillimum est, iam
sub .XI1. tabiliarum aetatem extitisse. IDa aetate scribendi artem
Romae non fuisse inusitatam, legendi etiam celebrem militisque
cognitam ipsae declarant XII tabiliae. - Litteris autem iam sub
initium liberae rei publicae et finem regni Romanos publice pri-
vatimque usos esse elucet nonnullis ex testimoniis, diligenter collectis
ab Mommsenio (Rom. Gesch. 16 • p. 216.), Lewisio (Untersuchungen
iib. v. Liebrecht 1. p. 150-153.), aliisque doctis hominibus. Certe
sacerdotes illis tempòribus quin scribendi artem sedilio usurparint,
vix est dubium. Cf. de libris linteis Schwegler Rom. Geseh. 1. p. 37 n. 8.'
Apud omnes enim popilios - ut iam inclicatum est - sacerdotes
maXÌme eam artem exercuerunt propterea quia primi certas scientias
 13

disciplinarum forma tenebant ideoque quanta esset eius artis utilitas

optlme intellegebant.
His de causis prorsus adsentiendum videtur esse iudicio illius
qui olim candidissumus facile in hac litterarum parte erat iudex,
Athanasii Ambrosch, qui in Observationum de sacris Romanorum
libris part. 1. (ind. un. Vratislav. a. 1840) p. 11 sic disserit: ,disci-
plinam quae in multa eruditionis varietate t1t assiduo studio usuque
plurimarum rerum consisteret, iam temporibus regum non sola
consuetudine collegii atque ore pottùsse propagari.' Of. adn. ad h. 1. et
eiusdem Stud. u. Andeutg. I. p. 63. Ne vero hanc sententiam puta-
veris talibus stabiliriargumentis, qualiaAmbroselùum (S~d. p.163 n.19)
secutus Brause p. 10 protulit. Quod enim Numae regis inauguratio
a Livio (1,18) describitur, sine dubio secundum auguralium librorum
exemplum, et quod Oicerone teste (rep. 2, 31. 54) augurales libri
provocationem etiam a regibus fuisse significabant, haec exempla non
comprobant, illas librorum partes ex quibus deprompta sunt, ipsis
regum temporibus fuisse compositas. Possunt quidem - idque etiam
per se probabilius est - posteriore aetate confectae esse; nam satis
constat sacerdotes Romanos praecepta sua quo maiore auctoritate
ornarentur, solitos esse ubi fieri poterat, ad antiquissuma, J:egum
potissimum, referre exempla. Maioris esset ad hanc quaestionem
momenti Servii locus supra iam commemoratus (ad Aen. 1,393), qua
columbas nonnisi regibus dare auguria dicitur. Tale praeceptum
libera re publica nullo erat usu; valebat nonnisi ea aetate qua reges
nondum erant· exacti. Quapropter usque ad ultima rei publicae
Romanae tempora aliter vix pottùt propagari, rusi per litterarum
monumenta. Oonfumaret igitur iam regum temporibus fuisse quaedam
auguralia monumenta, si re vera auguralis esset disciplinae. At
negandum hoc esse usque quaque, supra demonstrasse nobis videmur.
Priusquam litteris mandaretur ab auguribus disciplina, ore et
memoria traditam eam esse est consentaneum; eodem modo sine
dubio partes saltem eius nonnullae aliquantum temporis etiam tum
servatae sunt, cum aliae libris iam denotatae erant. Quo usque
autem in tenenda disciplina memoria usi suilt augures? Quo tempore
haec ratio prorsus est destituta? Quaestio est ut difficilluma ita
ad id quod nobis. propositum est argumentum summi momenti.
Miram OnmllO protulit sententiam Odofredus Miillerus in
Etruscis II. p. 122: ,Die Hauptquelle fiir die Kenntniss der Augural-
disciplin war auch in Oicero's Zeit nOca die Tradition, die sich
 14

besonders im Collegium fortpflanzte, . . . indessen gab es doch schon

zur Zeit des Vaters der Gracchen Auguralbiicher.' Si tam locuples
Bt peritus auctor tam miram ponit sententiam, me nemo mirabitur
uberius eam redarguere conari. Miillerus igitur auguralem disci-
plinam non solum intra conlegium sed etiam extra id propagatam
esse videtur putasse. In partem vocat Ciceronem (pro domo 15,39):
1 Venio ad augures, q1forum ego libros, si qui sunt reconditi, non

-scrutor; non sum in exquirendo iure augurum curiosus; haec quae

una cum populo didici, quae saepe in contionibus responsa sunt,
novi. negant fa:s esse agi cum populo cum de caelo servatum est.'
Sed quae hic Cicero una cum populo se didicisse ait, ex ipsis
.auguribus didicit, ut ipse indicat verbis: ,quae saepe in contionibus
l'esponsa sunt.' Peritiam sacri iuris extra conlegia amplam -
Bxceptis ut consentaneum est litteratis hominibus, quorum ipsorum
scientia publica auctoritate carebat - Cicero in oratione ea quam
pro domo habuit, identidem significat non inveniri nisi ex ipsorum
sacerdotum decretis et responsis haustam, ut p. domo 45. 118: ,sin
autem scientia est quaesita, quis erat minus peritus quam is qui
paucis illis diebus in conlegium venerat.' 46. 121: ,nihil loquor de
pontificio iure, nihil de ipsius verbis dedicAtionis, nillli de religione
caerimoniis: non dissimulo me nescire quae etiamsi scirem, dissi-
mularem ne aliis modestus, vobis etiam curiosus viderer: etsi eftluunt
multa ex vestra disciplina quae etiam ad nostras auris saepe per-
manant.' Et nisi quis antea fam studio antiguitatis iurisque sacri
€rat deditus, peritiam demum in conlegio nanciscebatur; itaque Cicero
{'le ,novo sacerdote' (54. 130) pauéorum dierum (45. 118): ,qui
-cogeretur, ait, c10cere ante quam ipse didicisset.' Cf. ib. 54,138; 12.33.
Populi igitur iuxta publieos augures in tradenc1a disciplina locum
fuisse ullum prorsus falsum est censere. 1

l Romani ipsi accurate ,privatum augurium' a publica disciplina

distinxerunt; quamquam natura et origo utriusque eadem erat, ut indicant
Ba quae ex Nigidii :Figuli de augurio privato primo Gellius 7,6 excerpsit.
At in singulis rebus suam utraque superstitio viam ingressa est; et consen-
ianeum est cum verae divinationis multo plura vestigia retinuisse
privatum augurium, tum multo magis id alienis superstitionibus esse
contaminatum. Nos quidem certiora nimis pauca de augurio privato accepi-
mus quam ut quod inter iIlud et publicam disciplinam intercesserit discrimen
definire possimus; sequimur tantummodo veterum auctol'itatem qui publicos
.augures a privatis (Rub. p. 46 n. 1), publicam disciplinam a privata super-
 15

Quod yero memoria etIam Ciceronis temporibus disciplinae

partes esse traditas Miillerus putat, non minus falsum est. Facile
demonstrari potest neque auctoritatem ullam sacri iuris praeceptorum
neque peritiam fuisse msi per libros. Cic. pro domo 2. 4: ,hoc
(se. inconstantiam) tune ad 10s (sc. pontifices) transferas, quos ab
inconstantia gravitas, a libidinosa sententia artum et definitum ius
religionum, yetustas exemplorum, auctoritas litterarum monumento-
rumque deterret?' .Peritiam sine libris omnino esse nullam ostendUllt
eiusdem ,erba ib. 12. 33: ,quid est emm aut tam adrogans, quam
de religione, de rebus divinis, \:aerimoniis, sacris pontificum con-
legium docere conari aut tam stultum quam si quis quid in vestris
libris invenerit, id narrare vobis aut tam curiosum quam ea seire
velle, de quibus maiores nostri YOS sol08 consuli et scire voluerUllt.'
Sacerdotum mUllUS iam dudum non in eo erat positmn ut memoria
tenerent disciplinas sed in eo ut libris mandatas interpretarentur.
Ib. 1, 1: ,ut . . . religionum ius sapienter interpretando rem publi-
cam conservarent.' Sine libris ut formulae sollemnes rite pronun-
tiarentur, caveri non poterat; libri necessarii erant. Ib. 54. 139: ,ne
valeat id quod imperitus adulescens, novus sacerdos, . . . ignarus,
invitus, sine conlegis, sine libris, sine auctore, sine fictore, furtim,
mente ac lingua titubante fecisse dicatm, . . . (55. 140) delatum
est ad vos, pontifices, et post omnium sermone celebratum, quem
ad modum iste praeposteris verbis, ominibus obscems, identidem se
ipse revocando, dubitans, timens, haesitans omnia aliter ac vos in
monumentis Ìlabetis et pronuntiarit et fecerit.' Dicta sunt haec de
pontificum iure et disciplina ab Cicerone; sed non lllÌnus valent de
augurum. Cf. Henzen Acta fratI.. .AlTal. p. 26. Confirmantur eadem
loco PalÙÌ p. 16: ,Arcani sermonis significatio traditur . . . sÌ"ve a

stitione ita seceruunt, ut alteram ex altera pendere non possint putavisse:

quamquam .similitudo multis in rebus conspicua est. ~igidius L l. Cato
ap. Fest. p. 234' al. Tripudia ex nucibus quae privati augurii propria sunt,
in nuptiis maxime usitata, vera erant tripudia, etsi genuino succo Ciceronis
aetate nimium nudata. Ceterum si qua est concedenda inter publicum et
privatum augUlium mutua ratio, illud potius statuendum est, privatum e
publico, quam publicum e privato fuisse aptum. Neque enim improbabile
est homines religiosiores qui diu ac multum in republica administranda
versati ideoque auspicandi ritu publico accuratius imbuti erant, domi cum
auspicabantur publicae .disciplinae praecepta observitasse. Certe quae de
sua in privato augurio ratione l. L narrat Cato, sine ulla dubitatione publicae
disciplinae praecepta sunt existimanda.
 16

genere sacrmcii, quod in aree fit ab auguribus, adeo remotum a

notitia Vlùgari, ut ne litteris quidem mandetur, sed per memoriam
sucoossorum oolebretur.' Quo loco manifesto significatnr, disciplinam
augurum totam, excepto ilio sacrificio, in monumentis litterarum
fuisse contentam.
Inductus videtnr esse ]\,fUllerus incertioribus Cicerorns (pro
domo 15. 39) verbis: (augurum) ,libros si qui sunt reconditi, non
scrutor' guibus Cice1'o propterea utitnr, quod tum nondum erat augur;
oratio enim pro domo habita est a. 697, et Ciooro in P. Crassi locum
qui cum patl'e in oriente perierat, cooptatns est a. 701. Cf. Suringar
Annal. Ciceron. p. 713. Facilius quis aliis Cicerorns locis in ]\,fUlleri
sententiam induci possit, de quibus non possumus non pauca hic
addere. Supra docuimus Ciceronem artificiosae divinationis duos
statnere fontes: obsermtionem diutnrnam, quae valet in auguruID
disciplina, et CQniectnram rationemque. De priore autem div. 1, 7.
12 haec: ,observa~ sunt, ait, haec (se. avium sig'na) tempore inmenso
et cum significatione eventns animadversa et notata; nihil est autem
quod non longinquitas temporum excipiente memoria prodendisque
monumentis efficere atque adsequi possit.' Similiter ib. 1,56. 127:
,adhibita memoria et diligentia et monumentis superiorum efficitnr
ea divinatio quae artificiosa dicitnr, extorum, fulgorum, ostentorum
signorumque caelestium.' Qui accuratius hos 10cos secum reputaverit,
non conliget ex eis, etiam Oicerorns aetate memoria e in tenenda
disciplina locum fuisse: nam Cicero generatim enumerat adminicula
ea quibus quae observata erant de sigrns divinis, tradi poterant:
itaque etiam ,memoriae ' mentio erat facienda; Oicero igitnr de
superiorum loquitur memoria. - .Aliam praebent difficultatem verba
Cicerorns div. 1, 33. 72: ,quorum (se. divinatiorns generum) alia
sunt posita in monumentis et disciplina, quod Etruscorum declarant
et haruspicini et fulgurales et ritnales libri, vestri etiam augurales;'
hoc 1000 non licebit propter restJictivam ,etiam' ~ voculae vim con-
cludere, auguralem disciplinam partim tantnrn in monumentis positam
fuisse; immo illa restrictiva vis pertinet si quid video ad natnram
auguralis disciplinae, ob quam aegre inter divinatiorns genera numerari
poterat; praeterea librorum auguralium quales Cioororns aetate fuisse
neoosse est 10nge maior pars non ad augurii disciplinam sed ad ius
publicum pertinebat, ut ingens decretorum et responsorum auguralium
mo1es tota fere. Cf. infra. Bis decausis Cicero augurales libros
eodem in ordine ponere dubita t cum haruspicinis. - Restant dernque
 17

nonnulli loci quicum facUe possint falso· intellegi, oliritti. hoc 1000
non possunt. Cic. div. 1, 15. 25 haec: ,auspicia vero vestra quam
constant! quae qui~em nunc a Romania auguribus jgnoranttir -
bona. hoc tua venia dixerim - , a Cilicibus, Pamphyliis, Pisidis,
Lyciis tenenttir.' Similiter ib. 28: ,itaque multa auguria, mUita
auspicia quod Cato ille sapiens queritur neglegentia. oonlegii amissa
plane et deserta sunt.' Quo modo hl 10ci interpretandi sunt? Num
illud significare voltCicero1 neglegentia oonlegii se. in tradenda et
usurpanda disciplina multa auguria prorsus e memoria evanUÌBse et
tanquam extincta esse? Ergohaec auguria litterarum monumentis
non erant mandata? Immo vero illud indicat Cicero conlegii BOcordia
ex usu publico paullatim remota esse et in libris quasi ,deserta'
iacere. lta sine dubio hoc verbum intellegendum est. Extabant
quidem in librisj sed nemo eorumrationem habebatj usu non amplius
veniebant. Deserta jgituraptissume ea vocat Cicero, ut loca quae
nemo adeat. Hoo dilucidius doolarant aJii loci quibus uberius et
planius loquitur Cicero, ut de nato deor. 21 3. 9: ,neglegentia nobi-
litatis augurii disciplina olirissa l, veritas auspicioruin spreta est,
species tantum. reterita. Itaque maximae rei publicae partes, in his
bella quibus rei publicae salus continetur, nullis auspiciis adminis-
tranturj nulla peremnia servantur, nulla ex acuminibus, nulla cum
viri vocantur.' Id. div. 2, 36. 76. 77: ,ille (se. Deiotarus) eis (so.
au~piciis) semper utebatur, nos nisi dum a populo accepta habemus,
quam multum. iis utimur?bellicant rem adroinistrari maiores nostri
nisi auspicato riolueruntj quam multi anni sunt, cum bella a pro-
consulibuset a propraetoribus administrantur, qui auspicia non habent!
Itaque neo amnis transeunt -auspicato neo tripudio auspicanturj nam
ex acuminibus quidem, quod totum auspicium militare est, iam
M.· Marcellus ille quinquieris consul totum olirisit, idem imperator,
idem augur optumus. Ubi ergo avium divinatio? quae, quoniam ab
iis qui auspioia nulla habent, bella adroinistrantur, ab urbanis retenta
videtur, ab belliois esse subIata.' Satis adparet talibus ex loois non
sequi, disciplinam usque ad Catonia, ne dioam oum Miillero, Ciceronis
aetatem, ve! partim tantum, memoria traditam. esse.Im.mo contra-
rium potius ex eis conligi potestj nam quod pe:remnium quidem
auspiciorum memoria et eorum quae in viris vooandis observabantur,

1 Fortasse hoe verbum etiam supra allato Cieeroms 10eo pro , amissa '
substituendum sit, div. 1, 15. 28.
 1~

. ,

descriptio servata est, hoc sine dubio libris augurali bus maxime
debetur 1.
lliud igitur nunc quidem exploratum habemus, Ciceronis tem-
poribus ne minimam quidem discipl.i.ntte partem - excepto forlasse
sacrificio ilio arcano, cuius Paulus (p. 16 v. arcani) mentionem facit -
sola memoria traditam esse. Idem autem iam de Catonis aetate
esse statuendum videtur; namque non solum conlegii is magnam
queritur neglegentiam fuisse (ap. Cic. div. 1, 16. 28) sed ipse optumo
'esse documento potest, qualis illis temporibus divinationis fides ac
l'eligio fuerit. Notissimum est Catonem mirari se dictitasse, quod
non rideret haruspex, haruspicem ,cum vidisset; quamquam autem
consen~eum est non idem cogitasse aut dictitasse de auguribus,
tamen conligere licet ex ilia voce, quo fere animo auspiciorum
auctoritatem defendere studuerint Romani: eo se., ut retinenda esse
auspicia censerent quia more maiorum sancta el'ant 2 - Mutata
saecula sunt cummaxime altero bello Punico, quo ,Musa pinnato
gradu intulit se bellicosam in Romuli gentem feram', simulque
alienarum gentium mores, religiones, litterae vehementi flumine
Romam inruperunt. Qua saeculorum mutatione non minime adfecta
est ea disciplina qua nulla Romanorum ingenii magis erat propria,
auguralis. Non solum Flaminius pullis auctoribus rem gerere

1 Prorsus alio spectant et ad nostram quaestionem non pertinent om.nmo

tales Ioci qualis est ap. Cic. leggo 2, 13. 33, ubi Cicero dissensionem illam
inter Marcellum et Appium augures commemorat, quorum alteri placebat
auspicia ad utilitatem esse rei publicae composita, alteri disciplina quasi
divinare videbatur prorsus posse. Cicero iUl'e medium tenet Iocum. Nam
,dubium non est, ait, quin haec disciplina et ,ars augurum evanuerit iam et
vetustate et neglegentia. Ita neque illi adsentior, qui hanc scientiam negat
unquam in nostro conlegio fuisse, neque illi qui esse etiam nunc putat.'
Ric agitur de arte ,vere divinandi,' quao olim, cana se. antiquitate, in
augurum ,quoque disciplina erat, sed quoad hominum memoria recordari
poterat, iam dudum ab disciplina erat abalienata. Hanc recte ait Cicero
,evanuisse' h. e. prorsus e memoria extinctam esse. Eadem fere defendit
Cieero div. 2, 33. 70. - Ceterum quod ,composita' ait auspicia (alibi ,fictas
esse religiones' dicit, ut div. 1, 47. 105), sine dubio de litterarum monumentis
eogitavit; illisque verbis idem fere expressit, quasi dixisset: ,libl'oS augurum
compositos esse.' Ita etiam hoe Ioco signifieatur, diseiplinam augurum iam
antiquissumis temporibus litteris mandatam fuisse.
2 Cie. 2, 33. 70: ,RetiDetur autem et ad opinionem volgi et ad magnas
utilitates rei publicae mos religio disciplina ius augwum, collegii auctoritas.'
 19

;aspernatus est (Cic. div. 1, 35. 78; 2, 8. 21; 2, 33. 71. cf. de eius-
~em in auspiciis socordia Liv. 21, 63, 5 sqq.), sed etiam graYÌssumi
Ylri auspicia contemnel'e aut dicis tantum causa obsel'vare coeperunt.
-Cf. Cicero div. 2, 36. 77, qui 11-1. Marcellum illum quinquiens con-
sulem, eundem impel'atol'em, eundem augurem oprumum, exacuminibus
-auspicium totum omisisse narrat, eundemque si quando l'em gerere
vellet, ne impediretur auspiciis, lectica operta iter facere esse solitum
-non sine reprehensione commemorat. -:- Alterum bellum Punicum
:non rusi continuabat, quod primum incohaverat. Notum est, quanto
ludibrio L. Junio, P. Claudio Pulchl'o consulibus auspicia fuerint.
Liv. ep. 19. Cic. div. 2,8.20; 33.70. Ac fieri non poterat quin
bella tam diuturna temporibus, tam longinqua spatiis arumos Roma-
norinn nmditus commoverent et commutarent. Re vera quo longius
ab urbe imperium Romanum prolatulll est, eo magis auguralis iuris
vincula laxari coeperunt. - At initia ,doctrinae deos spernentis',
ut Livii (lO, 40, lO) utar wrbis, et socordiae in auspiciis, prioribus
iam saeculis extiterant. Livius (10,40,4) tradit pullarium a. u.c. 461,
ut militum ardori pugnancli mos gereretur ementiri tripudium solis-
timum ausum esse.
Sub idem fere tempus (a. 454) lege Ogulnia primum de plebe
;augures, eique quinque ad quattuor patricios adlecti sunt (Liv. .10.9):
ex quibus duo tantum, P. Aelius Paetus et C. Marcius (Rutilus)
magistratibus antea publicis functi erant, ceteri, ut plebei, disciplinae
ignari videntur prorsus fuisse. Horum quo facilius disciplina recon-
dita ac difficili imbuerentur, maXÌ1lle interesse debebat litterarum
uti monumentis; idemque veteribus quoque auguribus cordi esse
,oportebat, ne quid ex noyorum, et ,imperitorum' conlegarum coop-
-tatione detrimenti caperet disciplina et auctoritas augnrum. Tum
.igitur veri simile est onmem fere disciplinam litteris mandatam esse,
.si qua usque eo pars sola memoria servata erat. Sed ne hoc
-quidem nobis probatur. Nos enim persuasum habemus magis
yerendum esse ne illa aetas qua memoria tradi ac teneri disciplina
-prorsus desita est, recentioribus quam antiquioribus temporibus
{)onlocetur. Nam praeter omnes eas causas quibus ad libros com-
ponenc1os augures impulsos esse supra monuimus, maxime nos movet
ipsius disciplinae natura.
Augurii ars omnium fere ltalicahun gentium est communis.
Itaque Romanorum quoque publica disciplina ex populari superstitione
{Irta est. Publicum augurium antiquitus a privato non erat diversum,
 20

certe artissumo cum eo vinculo coniunctum erat. Hoc vinculUJll:

intercisum est cum publicorum augurum peculiare institutum est
conlegium. Inde ab eo tempore eam induit disciplina naturam
quae nobis cognita est. Sane non semel sed paullatim eertus
extitit orbis formularum, caerimoniarum, auguralium signorum, ex
augurio privato promptorum, quae conlegii auctoritate sancita sola
in administranda re publica usu venire oportebat. Talis disciplina
naturaliter crescere et augeri non poterat. Nimis iam ab eo fonte
unde originem et animam duxerat, remota erat. Atque a principio
illud unum auguribus mandatum erai, non ut excoleretur, sed ut
,teneretur' disciplina. Tota eius vita lenta est morso Sequentia sae-
cula in usu publico aliquid quidque ex ea detrahebant et omittebant,.
donec gravissuma et sollemnissuma auspicia prorsus deserta sunt,
pltuca resederunt non vera auguria sed inania simulacra. 1ta dis--
ciplina auguralis speciem praebet perfecti antiquitus corporis et ab
omnibus fere numeris absoluti, cui posteriora saecula nihil fere
addiderunt, nisi quod ex vetere aliquo praeeepto derivari posset et
quasi eius esset supplementum l. Hac ratione ne pontifica1is quidem
disciplina cum augurali comparari potest: cum illa in privata publica-·
que Romani populi superstitione posita multo esset vivaeior atque-
in ingenti casuum varietate contenta, ad guae novae caerimoniae~
nova praecepta continenter invenienda erant. 1taque neque tam
certis finibus unquam erat circumseripta neque tam in se absoluta
quam augurum disciplina. Propter hane disciplinae naturaIil s1l.mmo·
opere est veri simile priscis temporibus, ian! tUm cum solo eon-
legarum ore propagabatur, tradendo et discendo eam quadam ouat1jp.<7.'t:oc;
forma indutam esse. Vestigia huius praeceptoruIll' ordinis anti-'-
quissumi hodieque extant; et infra nos ea acrius persequemur.-Quae
cum ita sint, facile adparet cum hoc, quo minor singulorum
augurum arbitrio locus, quo mai or esset mori et ,observationi' datus t
eo magis fuisse necessarium, hanc observationem litterarum opera
certo tenere et quam perfectissume describere, tum non minus illud
liquet, non fuisse difficile corpus satis plenum auguralium litterarum
componere. Et cum primum factum est litterarum initium, satis.
brevi tempore credendum est illud. corpus fuisse confectum. Nam

1 ut vetus illud conlegii decretum: ,omnem avem tripudium facere

posse.' Cic. div. 2, 35. 73.
 21

in disciplina tam absoluta alia pars aliis non minus est digna quae
litteris denotetur. ltadisciplinae natura quodam mO'do cogebantur
augures universam eius mOlem monumentis mandare.
IDs de causis movemur, ut inter illud tempus quo libros
compoil.ere primum adgressi sunt augures, et id quo solis libris ad
tenendam disciplinam utebantur, memoria sola nihil iam fere serva-
bant, intervallum statuamus quam minimum. Quodsi originem
librorum in reguin saecula iure reiecimus, non ita multum a vero
aberrabimus quod sub XII tabularum aetatem totam fere disciplinam
libris contentam fuisse statuimus: qua aetatescribendi legendique
artem satisfuisse celebrem supra indicavimus. Quibus verbis non sum
illcturus omnia disciplinae praecepta ex memoria augurum illa aetate
-extincta et in libros solos reiecta fuisse: immo mihi quoque per-
suasum est etiam tum amplam et subtilem discìplinae peritiam intra
conlegium fuisse, et diligentiores augures disciplinam etiam satis
pIene memoria amplexos esse. Sed nihil aliud dico nisi hoc,
-augures ex duabus obserV'ationis tenendae adminiculis certius lit-
terarum inc81'tiori memoriae omniblls fere partibus praetulisse.
IDs explanatis certiores, spero, licebit de ipsa librorum augu-
Talium specie et natura ponere coniecturas. Non est V'eri simile
antiquissuma augurum monumenta secundum certum consilium et
constanti ordine fuisse disposita. Sane vidimus auguralem dis-
ciplinam iam priscis temporibus in quendam esse ordinem ipsa
traditione redactam: qui ordo ex singulorum praeceptorum simili-
tudine facilenatus est. Yerum tamen non est probabile augures
ubi primum litteris uti coeperunt, illum esse ordinem secutos.
Nam consentaneum est non id egisse ab initio in componenais
libris, ut quam perfectissumum constituerent opus. Immo vero
tempus et utilitatem respiciebant sine dubio: h. e. ea prima litteris
mandabant, quae maxime aut cavendum aut periculum erat ne
oblivione obruerentur. Cayendum maxime erat in formulartun copia,
-quales in stipulatione cum magistratu ineunda, in tabe:rnaculo con-
stituendo, in tempIo (spectionis) concipiendo, in regionibus dirigundis,
in pomerio proferendo, in signis impetrandis, in aliis precationibus
nuncupandae erant: guae omnes pro locis et rebus variabantur.
Periculum maximum erat in eis caerimoniis, quae post longa demum
temporum intervalla repetebantur, quales supra enumeravimus. Haeo
fere prima librorum auguralium fuisse argumenta putanda sunto
Paullatim vero, neque ita longo tempore, ceterae disciplinae partes
 22

secutae sunto Qua ratione fieri non potuit quin corpus nasceretm-
satis immaneparumque expolitum. Nam vitari nullo modo poteratr .
ne res argumento cognatae diversissumis locis denotarentur itaque'
omnia divellerentur: donec postremo e"l'"enit ut iliud consilium qua-
libros scribere coeperant augures prorsus inritum fieret: cum eidem
libri quos ut conslli possent in rebus dnbiis et difficilioribus com-
ponendos adgressi erant, difficiliumi iam essent ad legendum et per-
lustrandum multumque et operae et temporis adeuntium consumerellt_
Ita etiam sine testimoniis statuendum est augures aliquando librorum
labYl'intho filum quaesivisse quo duce satis commode intrari et
perlustrari posset. Potest hoc factum esse anno U. C. 454 quo anno
lege Ogulnia quinque plebei, ergo imperiti in conlegium cooptati
sunto Tum erum cummaxime erat opus libros quam perfectissumos
reddere, ut novi augures in munere arduo apto eis adminiculo uti
possent. Quapropter postremo ilio tempore libros esse emendatos-
statuendum est. Secl prius tempus multo magis probatur. Iam
supra Livii locum attulimus, quo commentarios pontificum Gallorum
incendio perisse tradito Augurum libros non nominato Sed summ<r
opere est probabile eoclem eos fato esse oppressos; nam si incenclium
effugissent, mirum ni ulla rei tam memorabilis memoria per con-
legium augurmn servata in nostris auctoribus extaret. Atque dubium
non est, ut monuÌlTIus supra, qnin Livius, cum ,si quaEl in aliis
publicis privatisque erant monumentis, incensa urbe' pleraque perisse
ait, lris verbis etiam augurum libros comprehenderit. Optumo igitur
iure statui potest, ut pontifices ita augmes quoque ilio tempore ad
no"l'"os libros conficienclos esse adgressos; quin etiamsi augurales
libri non una cum pontificalibus fiamma extincti essent, tamen esset.
probabile, ipso pontificum aliorumque exemplo adducloS esse augnres
ut tandem aliquando veterum librorum morbo remedium pararent.
Tum autem totum uno tempore disciplinae corpus in libros redigen-·
dum erat: itaque fieri non potuit quin in componendis singulis.
praeceptis certum quendam ordinem sequerentur: qui sine dubia-
idem ilie erat, quelll iam antiquissumis telllporibus in traditione
sermtum esse supra docUÌlllus. De integro novus ordo excogitandns
non erat nisi in eis praeceptis quae ad ius publicum pertinebant..
Neque talllen putandum est ilio telllpore libros augurum prorsus
fuisse absolutos et comectos; ÌlTIlllO ut ius augmale continenter usu
publico excolebatur, ita libros quoque augurum continenter esse
amplificatos, decretis sc., pro certo habendum est. Secundnm
 23

Festum p. 161" ,pro collegio quidem augurum decretum est, quod

in salutis augurio praetores maiores et minores adpellantur, non ad
aetatem sed ad vim imperi pertinere.' Maiores h. 1. praetores esse
consules, minores qui proprie vocantur praetores videntur intellegendi.
~fercklin Cooptato p. 195. Quicquid autem de Festi Ioco statuitur,
deeretum illud nonnisi eis temporibus factum esse potest, quibus
plures iam erant praetores h. e. post annum u. c. 507. Cf. Brause p. 11. -
Vetus erat augurum mos (Cic. div. 2, 35. 73), ut decreta litteris
mandarent; idque ut consentaneum est, ubi primnm facta sunt: neque
ea tantum decreta quae aliquod novi iuris contllebant praeeeptum,
sed omnia .etiam ea, quae ab auguribus publice responsorum Ioeo
et nomine in senatu vel comitiis pronuntiabantur, ut elucere videtur
ex exemplis pontifiealium decretorum (ap. Schweglerum R. G. p. 32 n. 2),
et Cicero manifesto indicat in Vatin. 8. 20: ,augures omnes usque
ab Romulo decreverunt love fulgente cum populo agi nefas esse;'
quibus verbis, si quid video, significat permulta extare diversissumis
aetatibus decreta auguralia, in quibus idem illud et unum vetus-
tissumum iuris auguralis praeceptum (quod ipsis verbis affert
Cicero div. 2, 18. 42) repetebatur. Haec igitur decreta promiscue
quo quidque factum est tempore libris videntur adieeta asse. -
Possunt autem argumentis duo eorum genera distingui: nonnulla
ad augurii disciplinam pertllebant, ut illud quod Cicero div. 2,35.73
profert: ,omnem avem tripudium facere posse.' Haec decreta pau-
ciora et antiquissuma sine dubio erant: nam omnia fare eis tem-
poribus facta esse necesse est, quibus auguriorum et auspieiorum
auctoritatis divinae et veritatis fides nondum ex augurum animis
evanuerat; quibus veri et sinceri Iovis interpretes essa studebant
et religiose videbant, ne quid in auspicando vitii committeretur, ne
sigmun dubium aut falsum pro certo aut vero acciperent, denique
ne quid contra deorum voluntatem augurarentur. Plurima igitur
talium decretorum ante alterum bellum Punicum nata esse probabile
est. Cetera decreta ad ius publicum spectabant; et haee quidem,
multo Bine dubio plura, per omnia liberae rei publicae saecula usque
ad eius exitum pertinebant. Post hoc tempus quo augurale ius ab
Caesare funditus collabefactum est, multa accessisse augurum decreta
parum est veri simile. - Num decreta quoque posteriore tempore in
aliquem ordinem secundum argumentorum similitudinem redacta
sint, ignoramus; eguidem vix crediderim; nam interim mlùti exti-
terunt scriptores qui privatim libros de augurali iure et disciplina
 24

componebant et illius iuris inlustrandi causa Yasta decretorum

volum.ina. perlustrabant.
A~s .olim Nonis congregari commentandi causa solebant.
Cie. div. 1, 41. 90, Ric mos sine dubio pervetus erati Ciceronis
aetate iam erat sublatus. Cic. L l. Africani minoris temporibus non-
dum evanuisse videtur. Cic. Lael. 2. 7. In bis conventibus notum
est quendam memorabilem in sententiis dicendis ordinem esse ser-
vatum. Cic. senect. 18. 64: ,Multa in nostro conlegio praeclara,
sed hQC dequo agimus in primis quod ut quisque aetate autecedit
ita sententiae principatum tenet, neque solum honore autecedentibus
sed iis .etiam. qui cum imperio sunt maiores natu augures antepo-
nuntur.' Ubi ex iure publico aliquid veluti de magistratuum auspiciis
ve! de comitiis, ab auguribus decernendum erat, statim convenire
eos et decernere oportebat i contra illis ordinariis contionibus de
disciplinae magis augurii àifficilioribus locis inter se meditatos esse
probabile est. Iisdem sine dubio contionibus, ordinariis et extra-
.ordinariis, si quis aliquod in libris deesse praeceptum intellexerat,
proferebat et augures libris inserendum curabant. Hoc modo augurum
conlegium continenter in libris suis amplificandis: et supplendis
elaborasse cogitandum est.
Duae igitur in libris auguralibus secernendae sunt partes:
anti:quior quae rerum aliquem ordinem constantem tenebat i recentior
altera, diversissumis conglutinata temporibus, quae vastam decretorum
molemcomplectebatur. Quae vero tandem in priore illapartecon-
tenta erant? Omnia quae ad imgurium pertinebant h. e. praecepta
de signis, de variis auspiciorum generibus, de inauguratione, de
templisi nonnulla denique iuris publici praecepta. Contra longe
maxima publici augurum iuris pars decretis contenta erat l.

1 Satis _plenumveterum augurum o0Cl't"lJIlCt setYatum habemus apud

Ciceronem (legg. 2, 8.20.21.), cuius verba haec sunt: ,Interpretes autem
I~vis optumi maxumi,publioi augures signis et auspioiis postea vidento,
disoìplliiam tenento. Saoerdotesque vineta virgetaque et salutem populi
auguranto.· Quique agent rem duelli quique pro populo rem, auspicimn prae-
monento. ollique obtemperanto; divorumque irae providento' sisque adparent~.
Caelique fulgura regionibus ratis. temperanto, urbemque. et agrostempla
liberata et eefata habento. Quaeque augur iniusta nefasta vitiosa dira
deixerit, imita infeotaque sunto, quique non paruerit, oapita! esto.' Corrupta
vox ,postea' nondum sanata e·st; eonieoturaIn ,postera', quam Sabinus aut
Manlitiils posuitj et Vahlen mira argumentatione tenere studuit, reote iam
 25

Si de enerna librorum forma quaeritur, consentaneum est acta

~t decreta soluta oratione esse concepta, augurii autem disciplinam
et antiquissumum ius publicum versibus, Saturniis se., esse compo-
sita veri simile -est, eis quidem temporibus quibus quae ultra coti-
dianum sermonem argumento prodibant omnia metro continéri solebant.
Hanc sententiam confirmatam. videmus Festi 1000, Miill. p. 290·:

dudum refutavit Rubino p. 51 n. 1; sed ne Goerenzii quidem ,posta' quod

Husehke et Rubino eomprobaverunt, satis aptum est. Alii alia eonieeerunt,
-ex quibus quae eommemorentur digna tantummodo sunt Halmii ,ostenta',
eomprobatum ab Klotzioet Baitero, atque ,portenta' Feldhiigelii. Sed
utrumque pariter falsumest. Nam nemo peritus auetor, nee Cieero nee
Varro nee Verrius, ostenta vel portenta augurali diseiplinae tribuit. Cf. supra.
Propono equidem non sanandi loei - id quod despero - sed sententiae
-causa: ,operam danto'; namque desideratur 1oeutio tam generali significahone
(invenitur saepius, ut Fest.241 & v. praetor ad port.am; Cie. fam. 10,12,3;
Ennius apud Cie. div. 1,48.107: ,dant operam simul auspicio augurioque'
et restituta èst ap. Varronem 1. L. 6, 91 seeundum Medicei vestigia ab
Bergkio: ,auspicio operam des.') - Interpunetionem usitatam non paullo
mutavimus; nam adparet quinque hie partes esse distinguendas. 1. quae
est de auguriidiseiplina (angustiore sc. sensu) ,Interpretes ... tenento.'
II. de inauguratione ,Saeerdotesque ... auguranto.' III. de ratione inter
.magistratus et augures intercedente, Quique agent ... adparento.' IV. de
templis auguralibus ,Caelique . . . habento.' V. de iure augurum publieo
,<;luaeque augur . . .' usque ad Mem. Fortasse Cicero vel auetor eius
(Appius Claudius forlasse) in illa augurii iuris dispositione ipsorum
librorum auguralium rationem habuit. Cicero primo loco attingitaugurii
disciplinam quae ùtradix et fundamentum totius augurum iuris,sine dubio
etiam in libris augurum principem obtinebat locum. Inaugurationem
demde quam secundo loeo ponit Cicero, ruitiquissumum augurum russe
munus constat, cf. Dion. 2, 22, qui eam ab Romulo eis de1atam
tradito Rub. p. 52 adn. Neque est profecto veri dissimile, inaugurationis,
cuius notione et nomine non paucas eomprehendebant eaerimonias, sin-
gularem quendam et distinetum fuisse 10eum. Idem de tempIo iudieandum
est. Tertio loco de ratione quae inter augures et magistratus intercedat,
verba facit: hie loeus iuris est publici et natura sua ad quintam Cieeronianae
partitionis partem pertinet. Neque elucet cur Cicero eum ab hae parte
seiunxerit. In libris augurum praeeepta plurima et gravissuma ad rationem
inter augures et magistratus pertinentia facile possunt eo Ioeo posita ftnsse
quo Cieero ponit: nam illa aetate qua recensionem librorum eam qua auetores
nostri usi videntur, factam esse supra statuimus h. e. sub Ga1lorum
incendium, potestatem illam augurum publicam necesse est iam dudum
eertis definitam fuisse deeretis. Postremo verbis: ,quaeque augur iniusta'
sqq. attingit Cicero vastam illam deeretorum auguralium moIem, quorum
deeretorum partem longe maximam de iure publico fuisse modo dixim.us.
 26

,[Soni]vio significat in car[mine vetustissimo au]guraJi sonanti:' qua.

loco verba ,carmine' et ,augurali' certissumo restituta sunto Ad
publicum autem ius quod attinet, Saturnius ille apud Velium
Longum (2234 P.), agnitus ab Aug. Reifferscheidio (mus. Rhen.
XV p. 627): ,oriens consul magistrum poupuli dicat', augurum potius
quam magistratuUIl1 commentariis aut utrisqlle vindicandus videtur.
Inde fere ab Gracchorum aetate qua augurum iuri docti homines
operam navare coeperunt, aliud incipit traditionis genus. Disciplina
augurum tam torpefacta una via amplificari poterat, meditationis doctae
et ratiocinationis. Consentaneum est litteratos homines qui in disciplina
inlustranda curam posuerwit lacunas quas aut videbant aut putabant
in ea inesse conat<lS esse explere; neque minus est consentaneum
quae scite et sagaciter ab eis excogitata videbantur, ab posterioribus
accepta et tradita esse. Hac fortasse ratione nata stmt quinque
agrorum auguralium genera quorum Varro L L. 5, 37. mentionem
facit. - Quae cum ita sint putaverit quispiam quae veteris
disciplinae h. e. librorum auguralium, quae privatorum librorum
fuerint, omnino non iam posse diiudicari. Sed hoc periculum duabus
de causis non ita magnum est. Primum enim illa augmenta quibus
singuli augures et docti homines augurium ius amplificaverunt,
nequaquam multa possunt fuisse; nam augurii ars talis erat ut gra-
viter ne posset quidem augeri; publicum autem ius usu innumera-
bilibusque decretis tanto opere ab conlegio iam excultum erat, ut
coniecturae doctorum hominum parvus campus relinqueretur. Nam
teste Cicerone pro domo 1. 1. sacerdotum conlegia in eo maxime
versabantur ut ius sacrum monumentis contentum interpretarentur.
Deinde quae privatim excogitata erant cum publica non essent auc-
toritate periti auctores non poterant ut certa ac rata iuris augurii
praecepta adferre, sed sine dubio semper aliqua nota designaverunt.
Varro ubi quinque illa agrorulli genera commemorat, adiungit: ,ut
nostri augures Pllblici dissertmt.' Geli. 13, 14: ,Pomerium quid
esset, augures populi Romani qui libros de auspiciis scribserunt.
istiusmodi sententia definierunt.' Posteriores tantum scriptores ut
interpretes Vergiliani illa duo praeceptorum genera imperitia possint
identidem contaminasse :sed illos secundum peritorum auctorum
testimonia plerumque possumus corrigere 1.

l De fontium nostrorum natura copiosius expIieare, hoe Iaea alienurn

est; unam tantum rem iam hie mihi liceat monere. Probe enim tenendum
 27

Iam vero etiam fragrnenta, credo, librorum auguralium quae

mndem existirnanda sint, et quae in conlectionem eonun recipienda,
non ita erit arduum definire. Atque prirnum quidem adparet aliam
esse in augurii disciplina aliam in iure augurum publico rationem
ineundam. .A.uguTIi quidem disciplinam, absolutam antiquitus, paucis
decretis non tam amplifièatam quam suppletam Catonis aetate sola
teneri memoria iam dudum desitam esse supra ostendere conati sumus.
Primi autem qui de auguralibus rebus copiosius disseruerunt docti
hOIllÌnes, C. Sempronius Tuc1itanus in libris magistratuum, Iunius
Gracchanus in libris de potestatibus, sub Gracchorum demum tempora
fuerunt. Ornnes igitur scriptores augurales quaecunque de augurali
disciplina trac1idenmt, ut rata eius praecepta, non ut ipsorum coniec-
turas, ex ipsis augururn libris sumpsisse statllenclum est, sive per
alios acceperunt, siye ipsos libros perscrutati sunto Disciplina igitur
et libri in unam nobis commt notionemj disciplinam nonnisi litteris.
mandatam agnoscirnus, et -guae disciplinae fuerunt eadem omnia libris.
vindicare optirno iure vidernur. Difficultas in eo tantUlll posita
est ut quae disciplinae fuerint augurum, quae alius (haruspicUlll,
pontificum, privati augurii), diiuclicetur. Nos si quid clubillm vide-
batur, num augul'lun clisciplinae tribuendum sit, in adnotationes reieci-
mus j atque ut inter fragmenta ea tantum recepirnus quae vere auguralia
videbantur esse, ita in adnotationibus plura potius quam pauciora
proponenda esse e re iudicavimus.
Alia ratio in iure augurum publico ineunda est: cuius fines
nequaquam ita .accurate circumscripti .sunt. In disciplina soli
I

augures principes et auctores; contra in iure publico augurum nulla

fere erat pars, in qua non SirnlÙ senatus auctoritati aut populi iussui

est eorum soriptorum quibus nostra disciplinae ac iuris augurum scientia

debetur neminem fere jpsis auguralibus libris sed omnes p1'ivatis augurum
studiis usos esse. Ut Graecos prorsus mittam, ex Latinis UllUS Cicero, ut
augur, libros conlegii potest inspexisse; sed CUllI quae reconditioris et sub-
tilioris sint doctrinae paucissuma habeat, veri simile est eum Appii amici
libros qU[jm ipsum tabularium pe1'sc1'utari maluisse. De ValTone autem pIane
ambigitur; nam utrum augur fue1'it necne, incertum est; immo propter auc-
torum silentium p1'obabilius est non fuisse; num vero pl'Ì\'ato homini augul'es
ad tabularium aditum patefecerint, pe1'quam est dubium. - Hoc in auctoribus
p1'obe attendendum dixi iterumque dico; nam nescio an nonnulli e1'1'ores,
veluti qui de libris et commenta1'iis prolati sunt, evitati essent, si homines
da'cti semper meminissent eos qui illi,! nominibus usi sunt, augurales libros
non habuisse ante oculos et plurimos aut omnes ne spectasse quidem.
 28

esset locus. Neque eaderu. omnibustemporibus augurum erat publica

auctoritas. Cf. Parto II. cap. II. ltaque in hoc campo cautissume
progrediendum erat: aeque erat periculum, ne aut plus aut minus
in libros augurum coniceretur. Inter hanc Scyllam et Charybdin
cum via esset reperiunda, hanc nos elegimus, ut in ea dissertationis
parte quae est de iure augurum publico, fines eius nostris oculis
mirum in modum fluctuantes magnisque ann:actibus procedentes, qua-
tenus persequi eos potuimus, deliniare conaremur; ita quidem ut
coniecturae nostrae amplissumum daremus campum; in fragmenta
autem ea tantum reciperemus quae sine dubio ad libros augurum
spectare videbantur.
Fragmenti nomen amplissuma adhuc notione intelleximus;
angustiore quidem BenBU ea tantum complectitur quae ex iPBis libriB
quasi exsecta Bunt h. e. formulas Bollemnes et verba soUemnia. Sed
pravum esset haec tantum in fgtis ponere; quo facto praeceptorum
auguralium pars tantummodo proponeretur, ea sc. in quibus auctoribus
nostris ipsa librorum. verba retinere placuit. Argumento igitur
quaecumque ad augurum libros esse referenda videbantur, inter fgta
recepimus omnia. Brause neutram viam ingressus est; vel potius
utramque ingressus neutram persecutus est; ut fors ferebat - nam
consilium quod quidem in distincta et clara rei deliberatione positum
sit, non perspicio - ex altera via in alteram transsiluit. Huc
accedit aliud Brausii vitium gravissumum. De libris quoque isagogicis
quos vocat scripturum. se profitetur (p. 17). Hac de causa, ut mihi
quidem videtur, nonnullos locos quos cui auctori debuerit Verrius,
Festus adscribit, ex fgtis auguralium librorum relegavit, etiamsi
librorum verbis adlatos esse ipsi manifesto declarant, ut Fest.
p. 29S b v. sollistimum et al. Verum licetne publicorum librorum
fgta ita ab privatorumlibris distinguere? Nonne prorsus ex libidine
auctorum nostrorum aptum erat utrum fontis sui nomen adnotarent
necne? Et fgtum minus augurale est, quia auctoris ex quo sumptum
est nomen adscriptum legitur?
Ante autem quam ipsa fgta proponamus, nonnulla nobis gene-
ratim de singulis disciplinae ac iuris auguralis partibus disputanda
videntur esse: guae quasi supplementum sunt ad ipsa fgta. Nani multa
sunt, guae CUfi in fgtis poni minus commodum videatur, tamen
sine dubio ad augurum. libros referenda sint. Ex quibus inprimis
ea sunt omnia quae de usu singtùorum disciplinae signorulll et
auguriorum accepimus praescripta: quae iuri potius publico quam.
 29

disciplinae tribuenda sunto Haec igitur a fgtis seiuncta continua

expositione comprehendimus. Negue dubitamus guin hac biparti-
tione ipsorum librorum ad naturam propius accesserimus. Nam
guae de usu signorum valebant praecepta, plerague sine dubio decretis
auguralibus contenta erant et ab ipsa augurii disciplina, guae oootfJp.atoç
guadam forma tradebatur, separata. Potest igitur haec g-eneralis
pars decretorum conlectio haberi: non ita guidem guasi omnia in
eam decreta eoniecerimus; immo guae augurii ad artem non ad ius
spectabant inter fgta posuimus etsi decreta fuisse constat: ut vetus
illud conlegii decretum, guod ,Olllllem avem tripudiulll facere posse'
docebat (Cic. div. 2, ,35. 73.) - CetBris dissertationibus illucl maxime
perficere studuimus ut fines intra guos argumenta librorum contenta
fuisse videntur guam cliligentissume clefinireinus. Praeterea nonnulla
adiecimus quae per se etiam in adnotationibus ad fgta dici poterant,
sed propter ambitum melius peculiari Ioeo explicari viclebantur.
Ante autem haec omnia absoIvenda alia est guae stio, guae
intercesserit ratio inter libros et commentarios augurales.
 CAPUT II
QU.A.E RATIO INTER LIBROS AUGURALES ET COMMENTARIOS
STATilllliTDA SIT

Complures fuisse augurum libros ipsum eorum nomen ostendit

singulosque quodam modo argumentis inter se fuisse diversos consen-
taneum est. Iam vero cum etiam plura nomina eorum comme-
morentur - libri, commentarii - iure quaeri potBst, utrum his
nominibus diversa litterarum auguralium genera indicarint veteres,
.aD. omnes promiscue.

Commentarii et libri etiam in pontificum tabulario inveniuntur.

Cum vero pontificum monumenta prorsus eadem ratione atque augurum
nata et amplificata esse consentaneum sit, non est d~bium quin quae
inter pontificios libros et commentarios intercedat l'ano, eadem inter
augurales a principio sit statuenda. Itaque praeter cetera quaerendum
est, quae de pontificum libris et commentariis veteres tradiderint
(
et statuerint recennores. Qui novissumus hanc quaestionem attigit,
Preibisch in diss. inaug. de libris pontificiis. Vratisl. 1874, ad finem
eam perduxisse non videtur. Nam cum contra communem omnium fere
TIrorum doctorum consensum pugnare conaretur, debilibus usus est
-armis (pp. 2-4); itaque nobis qui eiusdem simus sentennae uberius
eam confirmandam reliquit.
Recennorum hominum plurimi in eo consentiunt quod in libris
pontificum contenta fuisse statuunt praecepta ad deorum cultum et
ritum pertinentia. Cf. Becker Handbch. d. Rom. Alt. 1. p. 11. IV.
{Marquardt) p. 217. Teuffel Rom. Litt. 1. p. 110, ed 2. Huileman cuius
 31

disputationem criticam de annalibus maximis Amstelodami a. 185&

editam non novi nisi ex recensionibus K. Niemeyeri in Ztschft. f.
Gymnasialwesen XTI. a'nn. L Bel. 1858 p. 423 sqq. et E. Hùbneri
in Jahrb. f. Phil. tomo 79 p. 402 et 407 sqq. Contra commen-
tarios fuisse decretorum et responsorum conlectionem. Cf. Ambrosch
Observationum de sacris Rom. libris parto I. ind. Vrat. 1840 p.12.n. 52.
Becker-Marquardt IV. p. 217. Hiibner 1. 1. p. 408. Schwegler ROm.
Gesch. I. p. 33. L. Lange ROm. Alt. P. p. 337. - Sine dubio errant
qui. libros pontificum ad ritum solum pertinui.sse pumnt (ut inprimi.s
Hulleman l. l.); namque, nt verbis utar Bouché -Leclerquii. (Pontifes
Paris 1871 pp. 21. 22.): ,il serait facile de montrer, que les libri
pontificii - cales ne sauraient ~tre considérés exclusivement comme
des rituels. On s'étonnerait de rencontrer dans un rituelles détails
sur la mort· de Romulus et la provocation au temps des rois que
Fenestella trouvait dans les libri pontificales (Seneca Ep. 108), et
m~me la légende de Picus transformé par l'hagiographe pontificai
en augure (Serv. Aen. VII., 190.).' Et tribuunt ampliorem libris pontifi-
calibus campum qui facile locupletissumi sunt iudices Schwegler
et Hlibner, qui non tam rerum natura et genere diversos fuisse
statuunt, si recte eos interpretor, libros et commentarios, quam aetate
et forma praeceptorum. Schwegler enim 1. 1. p. 31 libris adsignat
,die allgemeinen Satzungen des Gottesdienstes ulld des geistlichen
Rechts;' commentarios adpellat p. 33 ,eine Sammlung von Rechts-
fallen aus dem alten Staats- und Sacralrecht, nebst den Entschei-
dungen der Ponti1ì.ces in Fiillen ihrer Jurisdiction, eine Beispiel-
Sammlung, aus welcher diejenigen, die Recht zu sprechen hatten,
die allgemeine Regel sich abzogen.' Quamquam hic nimis commen-
tariorum - si qui.dem a libris distinguuntur - fines extendere videtur;
nam sola pontificum decreta in lris quos vocant commentariis fuisse
possunt, non item talia exempla qualia de Numae inauguratione, de
provocatione 'habemus. - Luculenter Hlibner L 1. p. 408: ,Die libri
pontificii (oder pontificum oder pontificales) enthielten gleichsam das
S;rstem des geistlichen Rechts. Vorschriften liber die heiligen Orte
und Zeiten, liber den Ritus und die Gebete (zu ilmen gehOrten ja
die indigitamenta, vgl. Marquardt IV. 7 und Preller rom. Myth. S. 125)
endlich die iiltesten Processvorschriften. .. Die commentarli
pontificum dagegen enthielten gleichsam die Praxis, eine Sammlung
von zur Competenz des Collegiums gehOrigen Rechtsfiillen und Ent-
stlheidungen.' Qua sententia adprobata statuendum erit libros anti-
 32

q1llor.es in.. universuni. fuisse quam commèntarios, siquidem·consen-

taneUin 'est. quae prius ìuris erantprius etiam esse litteris mandata. Ita.,
vero hl Viri eadem rere genera·momunentorum in sacerdotum ta.bulariis.
discernunt quae supra nos· distinguenda esse docullnus: unum quod
praecepta continebat generalia, addisciplinam et Ìus pertinentia, anti-
quissuma,. quodam ordine ex rerum similitudine disposita: quae
Schwegler et Hùbner ,librìs' tribuunt; alterum quod comprehendebat
,decreta': haec ,commentarlis' adsignant. Adparetetfacileex.fgtisostendi
potestsì quod inter libros et commentariosdiscrimen est statuendum
nullum aliud lJosse fuisse. Haec igitur (Hùbneri) sententia quam
recentiores, quod sciam, OIDlles comprobaverunt(Lange 1. -l. Brause
p. 1.4 sqq.) soIa digna est quae refutetur: eamque ideo unam re-
speximus.
Persuadere autem nobis non possumus tam accurate ,librorum'
nomen a ,commentariis' distinxisse veteres, ut diversa eis monumen-
torum genera significarent. In notione quidem ipsa vocis commen-
tarli nihil inest quo tale discrimen confirmetur. Nametsi praecipue
librorum genus indicatquod 07to(J.vrj(UXt<X( ,Denkschrllten' Schwegler
l. l. p. 33.) vocant Graeci, tamen etiam de quolibet librorum genere
usurpatur, quin etiam de annalibus, ut Cic. Brut. 15.60. Liv. 6, 1,2)
ipso concedente Hiibnero 1. 1. p. 407. Ad sacerdotum autem litteras.
quod attinet, manifesto consuetudo contra usitatam ilIam opinionem
pugnat. . Cum pontificum sacri iuris monumenta non ideo essent
composita ut publice ederentur et legerentur sed recondita iacerent.
in tabulariis neque unquam ea qua ibi adservabantur forma edita.
sint (cf: Schwegler p. 33 n. 6), sed per privatorum tantum oommen-
tarios in publicum emanarent, veri simile est singulòs libros (exceptis
foI1:asSe annalibus, fastis, actis quae tamen litterarum genera ipsis
argumentis satis ab reliquis secreta erant) non certum aliquem titulum
in fronte habuisse, ut putare v~detur Niemeyer p. 423. Hinc sine
dubio factum est, ut scriptcires ad pontificum monumenta significanda
permagno et vario nominum nUIIiero uterentur; inveniuntur libri.
pontificii, libri pontificales, libri pontificum, commentarli sacrorum ponti-
ficalium, commentarii pontificum, ì'p<xrp<xt t6'.lY LIOPOrp<xYt6'.lY, libri sacrorum~
libri sacri, libri sacerdotum tlOp<xt ~[~ÀOL ,alia. Bouché -Leclercq
p. 20. 21. Preibisch p. 5. Schwegler p. 32 n. 5. Certae inter haec
nomina rationes non possunt investigari et probabile est scriptores
ea ex arbitrio promiscue usurpasse. Recentiores quidem nonnulli
certa discrimina reperire conati sunti sed frustra. Immo fgta quae
 33

-cum variorum nominum nota feruntur, ab argumentorum natura

non raro inter se apte cognata sunto Ambrosch de sacris Rom. libris
p. 13 n ..59. Et facile intellegitur quod ita fluctuant in titulis
scriptores, causam non esse aliam nisi hanc quod monumenta pontifi-
-cum non ipsi plerique inspexerant - etenim cuilubet aditum in
sacerdotum tabularia non patuisse satis constat -- sed per alios
tantuIn (pontifices aut augures plurimos) cognoscebant, ab ipsis autem
pontificibus accuratius singuli libri non fuerant distincti. Quae si
ita sunt, num probabile esse potest, tantummodo inter commen-
tariorum et librorum nomina discrimen fuisse observatum? Schwegler
quidem, qui librorum (pontificalium) nomen probe seiungendum esse
-censet ab commentariis, tamen (I. p.32 n. 5) ,commentarios sacrorum'
:potius ,libros sacrorum' quam eommentarios pontifieuminterpretatur.-
Sed sunt certi loei quibus generalior commentariorum pontifieiorum
significatio negari non possit; ut apud Liv. 6, 1,2: ,etiam si quae
in commentarns pontifieum allisque publicis privatisgue erant monu-
mentis, incensa' urbe plerague interiere.' Hoc loeo de omnibus
pontificum monumentis logui Lhium manifestum est; et conceditur
-etiam ab Hullemanno Ztseh. p. 423. 425 et Hùbnero l. 1. p. 408.
Quo pactò Niemeyer l. l. p. 425 solos commentarios, quos proprie
vocat, intellegere potuel'it, ego non video. Si de quo singulari
pontificalium litterarum genere cogitandum sit, vix alli nisi annales
intellegi possint, cum Livius de memoria rerum gestarum fontibnaque
Jùstoriae agat. Cf, Weiss. ad. Liv. 1. L Mommsen ROm. Chron. 209.
Sehwegler 3, 270. Alio loco Lhius Camùeium haee verba facientem
indueit (4, 3,9): ,Obseero vos, si non ad fa:stos, non ad commen-
tarios pontificum admittimur, ne ea guidem scimus guae omnes
peregrini etiam seiunt . . .?' Hoc quoque loco commentariorum
nomine etiam libros quos yocant comprehendi adparet. Quin Servius·
.ad Aen. 1,373 commentarios adpellat ipsos annales: ,Cuius dili-
.gentiae annuos commentarios in oetoginta libros veteres retulerunt
eosque a pontificibus maxinris a guibus fiebant annales maximos
.appellaverunt.' Item apud Quintilianum (inst. 8,2,12: ,obseuritas
fit etiam verbis ab usu remotis ut si commentarios quis pontificum
et vetustissima foedera scrutatus id ipsum petat . . .') Schwegler
, annalespontificum' intellegendos esse censere non sine causa videtur.
Utique ubi de obsoleta.e oratiorus obseuritate agitur, potius de libris
qui vocantur, ut antiquissumis litteris, quam de deeretis ut quae.
post.erioribus facta sint temporibus cogitandum est. - Neque Cicero
 34

non appellat (Brut. 15, 60) annales ,veteres commentarios.' Quodsi

Ciceronis duo Ioci (Brut. 14. 55 .. pro domo 53. 136) in commentariis·
pontificum res decretis similes fuisse significant - quae ceterum
natura sua magis actis quam decretis videntur adsignandae esse, vid.
Schwegl. p. 32 n. 5, - Iibris contra nullo Ioco decreta nominatim
tribuuntur, inde non licet conligere, commentarios nonnisi decreta.
continuisse. Si statuendum esset, decretorum conlectionem propriUIlL
habuisse titulum, profecto ipsum decretorum nomen multo aptius.
erat et significantius quarn commentariorum.
Sed etiarn librorum nomen ut ornIDum generalissumum ad
omnia pertinere pontificum monumenta per se summo opere est:
veri simile. Bouché-Leclercq p. 22: ,Si la comparaison des textes
donnés comme extraits des Libri pontificales prouve quelque chose,
c'est l'extension de ce titre, extension qui permet d'en faire le
synonyrne d'Archives pontificales et de l'appliquer à la collection
entière des documents émanant du collége ou confiés à sa garde.t.
Ita apud Horatium ep. 2, 1, 16 pontificum tlibros' iure interpretatur-
Schwegler (p. 31 n. 2) ,annales publicos,' cum Horatius de libris.
veteribus Ioquatur, quibus ,populus' delectabatur, 1. l. v. 18.
Adlatis exemplis satis, opinor, dilucide comprobatur, commen-
tariorum nomen non minus late pertinere quam librorum et utroque
prorniscue nomine vetere s, nullo certo discrimine usos esse. Certe·
minime licet, id quod Brause fecit, tralaticiarn de libris et eommen-
tariis opinionem simpliciter transferre ad augurales; eique partitioni
singula fgta adaptare et inserere. Si qua adhuc residere potest:
dubitatio de pontificalium librorum et commentariorum ratione, illud
rninimum concedendum est, certum discrimen inter eos auctoritate
veterum scriptorum definiri non posse, atque de auguralibus quaestio-
nem esse de integro instituendam: qua spero prorsus confirmatum
iri quae de pontificalibus supra disputavirnus.
Proficiscimur ab 10co Ciceronis, pro domo 15. 39. ;Venio ad
augures, quorum ego libros, si qui sunt reconditi, non scrutor; non
sum in exquirendo iure augurum curiosus; haec quae una cum
populo didici, quae saepe in contionibus responsa sunt, novi. negant
fas esse agi cum populo, cum de caelo servatum sit.' Cicero cur
libros augurum quos adpellat reoonditos non scrutetur, causarn ponit
hanc quod in iure ltUgurum non sit curiosus exquirendo: hinc
sequitur quos hoc Ioco in animo habuit libros fuisse eos in quibus
augurium ius erat contentum, h. e. omnes generatim augurum
 35

Jibros. - Cur Brause , reconditos ' Ciceronis libros eosdem eSB&

.atque ,augurales libros' quos distinguit ab eommentariis, statuerit,
iustam causam non reperio, nec ipse adfert; sed tacito ,libros'recon-
.ditos seu augurales' opponit commentariis (p. 13). Delatus autem
,esse in istam opinionem yidetur Servii loeo (ad Aen. 1,398), quo
libri quidam ,reconditi' opponuntur commentariis augurallbus. Iam
-cum a principio sibi sumpserit, alios fuisse libros alios commentarios,
C1lII1- porro sumpserit Servii libros ,reeonditos ' eosdem esse quos
in Ciceronis 16co videmus eommemoratos - quod utrumque falsum
est -, ita sane non mirum est, reconditos libros eosdem atque
augurales quos vocat libros haberi; nam novum ,reconditorum' genus
praeter libros et commentarios augurales statuere ipsi Brausio nimis
adparuisse audax videtur. Verum gravissumae isti Brausii sententiae
obstant dubitationes: primurn enim si libri qui vocantur augurales
soli ,reconditi' intelleguntur, hoc commentariis epitheton prorsua
abiudicatur: tum vero quem ad modum fieri potuit, ut Livii 10eo
supra adlato (4,3,9) commentarii potiuspontificum ab usu ,recon-
,diti' dicerentur? An credibile est aliam fuisse auguralium librorum
et commentariorum rationem, aliam pontificalium? Nonne Livii loco
cogimur iudicare ab Cicerone ,reconditorum' librorum nomine si
IDinuS solos commentario s, at cum libris commentarios significari?
Et hoc idem certissumo alla ratione potest confirmari. Agitur loeo
Ciceronis de notissumo ilio de caelo servandi iure: fons et princi-
pium totius eius iuris, ut Rubino luculenter ostendit p. 74 sqq., erat
-praeceptum illud vetustissumum: ,loye tonante fulgurante comitia
populi habere nefas.' Cf. Rub. p. 75 adn. 1. Hoc autem praeceptum in
<:ommentariis (non in libris) augurum fuisse nominatim testatur Cio.
div. 2, 18.42. Veri simile est Ciceroni, cum pro domo lI). 39 libros
augUl1lln nominayit, hoc ipsum praeceptum ob animum esse versatum;
si vero quaecunque alla significari voluit augurum praecepta specialiora,
talia fere quale ipse adfert l'esponsum saepe esse ab auguribus:
,nefas esse agi cum populo cum de caelo servatum sit,' haec non-
IDsi in decl'etis fuisse possunt. Nam excultum est de caelo ser-
vandi ius tempol'ibus satis recentibus. Mommsen R. St. I. p. 5 sqq.
Rub. 1. l. Et haec ipsa est Brausii sententia, qui. ad 10cum de quo
agitur Ciceronis haec adnotat: ,Ad hoc praeceptum quod in decretis
traditum esse videtur iliustrandum confert locus Cassii Dionis.' ceto
Cf. Cic. in Vatin. 8.20: ,augures omnes usque ab Romulo decreve-
runt loye fulgente cum populo agi nefas esse.' Decreta autem
 36

~ugurum in commentariis fuisse contenta omnes consentilmt, in

quibus Brause p. 16. Quod si ita est, necessario efficitm Ciceronem
pro dom. 15. 39 cum libros commemorat recondito s, commentarios.
voluisse designare. At enim, inquiet quispiam, non licet h.l. Ciceronis
verba premere, non licet ex eis argumenta elicere ad commentariorum
et librorum rationem definiendam; nam ipse verbis: ,si qui sunt
reconditi' diserte indicat, quae essent augmalium librorum genera.
se aut curiosum non esse aut inscium. Sed ita Ciceronis loco
nonnisi comprobantm ea quae supra de scriptorum in significandis
sacerdotum monumentis ratione disputavimus; sco parum eos curasse
nomina sed ubi de iure sacro agebatm satis habuisse generatim
tabularia singulorum conlegiorum aliquo nomine designare.
Hac ratiocinatione aliquantum spero lucis adiertur loco Servii,
qui non parvas interpreti praebet difficultates, ad Aen. 1, 398:
,Multi tamen asserunt cycnos inter augurales aves non inveniri
neque auguralibus commentariis nomen eorum illatum. Sed in libris
reconditis lectum esse: Posse quamlibet avem auspicium attestari
maxime quia non poscatm.' Cum hoc laco libri reconditi opponantm
commentariis auguralibus, Ciceronis autem loco libri reconditi quos
vocat intellegendi sint commentarii aut cum libris aut per se soli,
ut ostendimus, iam praeter cetera constat, non posse eosdem esse
Servii et Ciceronis reconclitos. Qlucl igitur? Utrum libros quos
"/-rn' $çoXYJv dicunt augurales Servius appellavit reconditos libros
an tertium genus in augurum tabulario indicavit quibus ille titulus
erat? Utrumque pariter est incredibile. Nam si singulares quidam
libri in tabulario ,reconditi' erant inscripti, quipottut Cicero hunc
indicem, cum certorum esset proprius, ad alios transferre? Si autem
duo tantum erant monumentorum genera, qui fieri potuit ut Cicer(}
commentariis, Servius libris nomen ,reconditorum librorum' imponeret?-
Nilril igitur restat nisi ut omnino alienos flusse ab augurum
disciplina ponamus Servii reconditos libros: quem ad finem omnia
ferunt vestigia. Non minimi est momenti illud, quocl alio loea
Sérvius ,reconditorum librorum' mentionem facit, quos Tuscos non
augurales fuisse certum est. Servo acl Aen. 2, 649: ,tria sunt ful-
minum genera; est quod afflat, quod incendit, quod finclit . . .
Sane de fulminibus hoc scriptum in reconditis invenitur. Quocl si
quem principem civitatis vel regem fulmen afflaverit et supeITixerit,
posteros eius nobiles futmos et aeternae gloriae.' Romani tria genera
 37

fulminum in disciplina sua habuerunt: diurnum, nocturnum (plin.

n. h. 2,52. 138) et medium quod inter haec esset, provorsum quod
appellabant. Fest. 229" v. provorsum. Quae ab Serno igitur 1.1. ex
reconditis libris affenmtur, prorsus ab augurali disciplina aliena sunto
Nihil autem est, cur hos reconditos libros alios fuisse putemus atque
quos ad Aen. 1, 398 adfert Sernus. Immo si praeter Tuscos
Romani fuissent , reconditi' libri, mirum ni altero utro Servii 10co
ita inter se disMcti essent. Et si quid video, illud quoque praeceptum,
quod ad Aen. 1,398 adfert Servius, ab augurum disciplina alienum
est. Frustra in partem vocat Brause (p. 12) aliud Servii testimonium,
ad Aen. 2,691 (falso habet ad Aen. 3,69): ,secundum Romanorum
morem petit ut visa firmentur. Non erum unum augurium vidisse
sufficit, nisi confirmetur ex simili. Nam si dissimilia sint posteriora,
solvuntur priora.' Vehementer suspicor Servium aut auctorem eius
praeceptum illud: ,non enim unum augurium vidisse sufficit' ipsum
interpretationis causa ex similibus praeceptis augurum (veluti
,si dissimilia sint posteriora solvuntur priora ') composuisse. Quoad
mea certe pertinet scientia, nusquam inveni duobus augurlis opus
fuisse: semper. unum sufficit. Quod vero a Festo de attestantibus
sigills (caelestibus) accepimus, haruspicum disciplinae videntur esse
tribuenda. PauI. p. 12 v. attestata 204b et 204" Festi v. peremptalia;
id. p. 289" v. renovativum. Quamquam nos non negare consentaneum
est, etiam in augurum disciplina de signorum attestatione fuisse
praecepta. - Maxime autem pugnare cum Romana disciplina videntur
verba ,quamlibet avem.' Nam constat augures paucas aves observasse.
Cic. div. 2, 36. 76. al. Nec \'ereor ne quis mihi obiciat illud
vetus conlegli decretum ,quamlibet avem tripudium facereposse',
cuius mentionem facit Cic. div. 2, 36. 76, quo de cf. guae infra de
tripudii natura sub hoc titulo disputabimus. Quo pacto igitur quae-
libet avis apud augures potuerit auspicium attestari, non satis intellegi
potest. .Contra permlùtis avibus llaruspices usos esse Plinius testatur
n. h. 10,13.17: nec pauca latent in Se:r;vio auspicia ex avibus quae
haruspicinae sunt tribuenda, ut illud ex columbis supra adlatum. -
Praeterea eo de quo agitur loco Servii (ad Aen. 1,398) manifesto
augurales aves reconditis libris opponuntur. His expositis satis
credo corrfirmatum est Servii reconditos libros russe Tuscos non
Romanos, haruspicinos, non augurales.
Brausli de ms rebus disputatio tato est inrita funditusque con-
fusa. O. Miiller etsi ceteris rebus graviter erravit, rectissume tamen
 38

in Etr. II. p. 112 unum reconditorum genus statuit, Tuscorum.

Brause p.12. refutare hoc studet: ,ad complures varii argumenti libros
pertinet' nomen. Quod ad comprobandum primum adfert eos quos
ad Aen. 2, 649 Servius libros reconditos nominat: lIuoS eosdem
fuisse atque ad Aen. 1, 398 commemoratos modo ostendimus.
Deinde ,reconditorum librorum nomen Valerius Maximus 1, 12,
refert ad pontificales libros: ,in altera arca libri reconditi erant
septem de iure pontificum.' At mc locus longe alio spectat; Servii
libris ipsum nomen est reconditis, contra apud Val. Max. ,reconditi
erant' simplex est verbum: ,inclusi, siti erant, latebant.' An putat
Brause illos pontificales libros in fronte habuisse nomen reconditorum
librorum? Neque aliter profecto iudicandum est de Ciceronis recon-
ditis libris. Cicero nequaquam indicare volt, ,reconditis' nomen
fuisse proprium illis libris sed reconditos vocat quia remoti erant
ab usu communi; simili ratione atque Gellius in praef. § 13: ,pau-
cula remotiora super augurio iure et pontificio.' Similiter Quint.8,
2, 12. commentariorum pontificum verba ,ab usu remota' adpellat;
Cicero ipse pro domo 54. 138. de ,abscondito iure pontificum'
loquitur: quo ex loco nemo conlegerit re vera ,reconditos' plane h. e.
ab omni profano usu adituque remotos fuisse pontificum libros; quod
non ita fuisse, ostendit Cic. ib. 12. 33: ,quid enim . . . tam stultum
quam si quis quid in vestris libris invenerit, id narrare vobis.'
Immo.. abscondita, occulta (ib. 54. 139.) appellat quae singulorum
conlegiorum. ,interiora' (ib. 54. 138.) erant. Non aliter igitur augurum
libri reconditi sunt interpretandi; sunt neque omnino ab omni
imperitorum usu remoti neque in tabulario certum quoddam genus.
Eadem notione reconditi vocem saepe usurpat Cicero, ut Brut. 11. 44.
Acad. prior. 2, 4. 10. al
Ostendimus Ciceronem pro domo 15. 39. librorum nomine etiam
commentarios comprehendere; ab Serno autem (ad Aen. 1, 398),
ut mox explanabimus, commentariorum nomine libri comprehendun-
tur: quae duo si coniunguntur, necessario sequitur, prorsus eadem
vi utrumque nomen ab veteribus esse usurpatum.
Sernus enim L L haec: ,Multi tamen asserunt cycnos inter
augurales aves non inveniri neque auguralibus commentariis eorum
nomen illatum.' Quibus verbus nisi vis affertur, conligendum est
augurales aves in commentariis fuisse enumeratas. Ac Servii auctor
oontinuam quidem avium enumerationem in animo habuit, ut signi-
ficare videtur vox ,illatum' et planius indicant verba Servii ad
 39

Aen. 1, 393. eandem rem attihgentia: ,Cum cycnus nee in prae-

petibus nee in oscinibus nominetur, cur ab ilio sumitur augurium?'
Talis autem avium enumeratio auguralium non potest in ,commen-
tariis' illis fuisse quibus decreta sola tribuunt, sed in ,libris'
utpote in quibus res OllOnj!1CX'tO<; forma quadam dispositas esse
statuant.
Accuratiore interpretatione eget mutilus Festi (317 b ) locus,
quem approbante Miillero sie restituit Ursinus: ,sanqualis avis a[ppe-l-
latur quae in com]mentaris augura[libus ossifra]ga dicitur quia in
[Sangi dei] tutela est.' Ad hoc fragmentum qnod secundum ,com-
mentariorum' proponit Brause p. 44. adnotat haee: ,Non dubito quin
reete Ursinus suppleverit ex Paul. 316. Etiam hoc fragmento dis-
erimen quod intercedit inter libros et commentarios valde confirma-
turo Nam ,sanqualis' appellatio quin in libris auguralibus fuerit ex
eis testimoniis quae in altera partieula huius libelli erunt proferenda
(imprimis ex Appii libris apud Festum 197 S. V. oscines) dubium
-esse non potest. Commentarii autem eis scilicet temporibus compo-
siti quibus quae ea avis esset non amplius accurate sciretur san-
qualem avem eandem esse atque ossifragam interpretati sunto cf.
Plin. N. H. X, 7, 20.' Coneedendum est ilio Festi loeo si re vera
ita ut supplevit Ursinus, seriptus ab ilio esset, non parum confir-
mari discrimen iliud quod inter libros et commentarios augurum esse
volunt. Quod vero Brause pollicetur testimonia se olimesse prola-
turum quibus sanqualis appellationem fuisse in libris auguralibus
(se. diversis ab commentariis) probet, vellem ilico protulisset. Nam
vehementer vereor ne nihilo meliora sint quam cetera eius ,testi-
monia': cum praesertim ,imprimis' ex Appii libris petita esse dicatj
id quod cum omnino non possit fieri, quo modo efficere potuerit
perquam sum euriosus. Verum oInnino Brause nimis temere Ursini
supplementum amplexus est: qui verba ,ossifraga' quidem et ,appella-
turI recte coniecìt, contra rationem quae sanqualis et ossifragae
nominibus est cum augurum commentariis, funditus pervertito Probe
enim seimus ex Serno (ad Aen. 1, 398) augurales aves fuisse in
commentariis enumeratas, neque minus ,sanqualem' avem auguralem
fuisse (cf. Paul. p. 3. V. alites; Fest. 197& V. oscines; Servo ad. Aen. 1,
394); ergo sequitur ,sanqualem' quoque avem in commentariis
augurum fuisse nominatam; contra ossifragae nomen nusquam aut
disciplinae aut consuetudini aut commentariis augurum attribuitur.
ltaque qui sana utitur ratione neo a principio statuit diserimen inter
 40

libros et commentarios, ei non erit dubium, quin Festi locus sie

supplendus sit:
Sanqualis a"9is a[ppellatur in com-]
mentaris augura[1ibus quae ossifra-]
ga dicitur, quia in [Sangi dei]
tutela est.
quod supplementum insuper et spatio supplendo aptius est quam
Ursini et sententiae structuram allquanto faciliorem reddito lta vero
bic locus nonnisi ea eonfirmat quae de universa librorum et com-
mentariorum auguralium ratione disputavimus.
Eadem probantur Ciceronis Ioeo, div. 2, 18. 42: ,In nostris
eommentariis scriptum habemus, Iove tonante fulgurante comitia
populi habere nefas.' Vetustissumum hoc esse praeceptum et indicato
Cicero in Vatin. 7.17. et 8.20. et explanavit Rubino p. 75 n. lr
78. n 1. et exposuit denuo magna verborum eopia Brause p. 4.
Non dubium igitur est, quin iam in antiquissumis augurum monu-
mentis hoc praeceptum fuerit notatum. Et si forte in decretis all-
cubi eius mentio est facta, tamen non est probabile Ciceronem talem
potius Iocum habuisse in mente, ubi exempli tantum et argumenti
causa potest esse eommemoratum, quam eum librorum locum, ex
quo decreta illa pendebant. Hoc iam propterea crediderim, quod l. L
Cicero de' origine fulguralis dhinationis disserit et praeceptum illud
ex antiqua opinione natum esse volt doeere. ,Nonne perspicuum
est, ex prima admiratione hominum quod tonitrua iactusque fulmi-
num extimuissent credidisse ea efflcere rerum omruum praepotentem
Iovem: ,itaque in nostris eommentariis eet.' Sine dubio igitur eum
Iocum significat Cicero quo primo illius praecepti mentio erat facta
h. e. ,librorum' qui vocantur.
Usque quaque vero etiam ,libris' praeceptum illud vindicandum
est. Idem sensit Brause: quapropter taeito id libris adsignat p. 4;
eademque de causa t'gtum ,librorum' XXIV. afl'ert ex Cicerone (nat.
deor. 2, 35. 65) hoc: ,Iove fulgente tonante' (se. comitia populi habere
nefas.) Addit: ,Supplevi hoc fgtum ex commentariis auguralibus
quos laudat CÌcero de div. 2, 18. 42: ,itaque . . . nefas.' Ad hoc
autem fgtum haec adnotat ,De eodem praecepto iam supra p. 28 ...
disputatum est. Si Ciceronem verbo tenus utrumque fragmentum
protulisse persuasum habeamus, nostra sententia quam de discrimine
inter libros et eommentarios intercedente pago 14. aperuimus, mirum
in modum confirmatur atque sustentatur.' Sane mirum in modum!
 41

,Si Ciceronem verbo tenus utrumque fgtum protulisse persuasum

habemus,' ,si porro (nos addimus) Cicero ilio loeo (deor. nat. 2, 35. 65.)
omnino libros augurales indicat - quarum eonclieionum lilla altera.
futtilior est. Nam unde Brause aeeeperit, Ciceronem libros ibi
iesignare, non intellego; nec magis prior eoncli0io concedenda est.
Etenim ne cogitavit quidem Cicero de libris quibuseunque augurum
sed sermonem et eonsuetudinem augurum generatim attingit. Hoc
doceri potuit Brause si paullo accuratius inspexisset eos locos quos
ipse affert. ruud enim de quo agitur praeceptum saepissume usu
veniebat et quandoeunque agebatur de eomitiis prohibendis vel
vitiandis, ab auguribus in contionem produetis pronuntiabatur. Con-
sentaneum est in verbis eius genuinis accurate reddendis auctores
non fuisse scrupulosos: ita apud Ciceronem (phil. 5, 3. 7.) vox
,fulgente' prorsus omittitur: ,lovi enim tonante cum populo agi non
esse fas quis ignorat?' rursus in Vatin. 8. 20. vox ,tonante': ,love
fulgente cum populo agi nefas esse.' Quanto minus Cicero euriosus
putandus est fuisse in verbis praecepti pIane accurateque afferendis
ilio loeo quo tantummodo propter lovis voeulae usum praeeepti. fgtum
profert, ut lovem idem esse quod caelum eomprobet?
His disputatis satis. opinor confirmatum erit, inter eommenta-
riorum et librorum (auguralium) nomina diserimen non esse statuen-
dum; tralaticium autem iliud et inveteratum, quoel doetorum
auetoritate ruorum tanquam civitate donatum est, prorsus esse abi-
eiendum. Ceterum officium postulat ut hane meam sententiam nec
a Preibischio neo a me ipso primo esse profectam profitear, sed
iam dudum ab Augusto Reifferseheidio Ìn seholis publice in alma
hae litterarum universitate habitis esse pronuntiatam.
De ceteris auguralium monumentorum generibus, quae non
disciplinam et ius augnrum eontinebant, ab nostro eonsilio alienum
est disputare. Cf. de eis quae exposuerunt Ambroseh De saeris
Rom. libris p. 12. Brause p. 16.

Haee (ere sexta pars est opusculi philosophorum ordini traditi.

eetera tempore quam potero proximo publici iuris (aciam.
 VIT A.

Hermannus Rudolphus Paulus Regeli natus sum

a. MDCCCLV. Parchvicii, in vico Silesiaeinferioris prope
oppidulum eiusdem nominis sito, patre Carolo, matre Carolina,
e gente J ohn. Fidei addictus sum eva.ngelicae. Primis lit-
terarum elementis cum in ludo rustico imbutus essem, per
duos annos Iudi qui dicitur Latini in patrio oppidulo, per
quinque gymnasii Lignicensis fui discipulus. À. MDCCCLXXII.
in almae Viadrinae civitatem adscriptus sum. Scholas audivi
vv. ili. Amel-ung, Ca1"O, Dilthey, Elvenich, E-rdmannsd6rffer,
Grober, Hertz, Junkmann, Kolbing, Neurnann, Pfeiffer, Pischel,
Beifferscheid, Ropell, Rossbach, Riickert, Schultz, Stenzler, Weber,
Weinhold: quibus omnibus gratias ago maximas, inprimis
F1"iderico Adolpho Stenzlero et Augusto Reifferscheidio, qui me
studiaque mea summa humanitatè adiuverunt.
Seminarli philologici extraordinarii sodalis fui per unum,
ordinarii per duo semestria.
 THESES.
1. Andriae Terentianae prologus ad repetitam spectat
fabulaeactionem.
2. Eunuchi Terentianae prologi v. 9 sic scribendus est:
,Idem Menandri Phasma nuncne perdidit?'
3. Augurium ubi non signum augurale sed actionem
indicat, aut pars aut species est auspicii. Ea enim est portio t
quae ab augure peragitur. Itaque vox augurii a peritis
auctoribus non usurpatur nisi de urbanis auspiciis.
4. Vernisera auguri a lIuschke (Iurispr. Anteiust. p. 39)
falso interpretatur auguria quae verna tempore extremo capie-
bantur; immo sunt auguria verno tempore servanda.
5. Stativum augurium, cuius apud Servium ad. Aen. 3, 84
et 10,493 mentio fit, ad statum h. e. Iocum tempIo capiendum
pertinebat. Ad idem augurium spectare videntur Dion. 3, 69
et Paul. p. 1 v. augustus.
6. Templorum auguralium duo sunt genera distinguenda:
alterum complectitur tempIa quae dico spectionis, alterum quae
dico terrestria. Terrestria tempIa autpublica sunt aut sacra.
Spectionis tempIa rursus sunt duo: caeli unum; alterum aeris,
sed signis in terra sitis definitum, quamobrem ab Varrone
ipsum quoque terrestribus adnumeratur. Illud natura est, ab
augure tantummodo in regiones dividundum; hoc ab augure
fit, arte de integro concipiendum, tum demum in partes distri-
buendum est. Illud fulgurum est, hoc avium; illud rotundae,
hoc quadratae fere formae; illud ad meridiem semper spectat
hoc plerumque ad orientem solem.
7. Formula ab Varrone l. L. 7 § 8 tradita ad avium templum
pertinet, formula apud Livium 1, 18 ad fulgurum templum.
8. Livii l. 1. verba haec: ,dextras ad meridiem partes, Iaevas
ad septemtrionem esse 4ixit' imperiti lectoris glossema sunto
9. Umbrorum augurale templum quod in tabulisEugubinis
describitur, neque ab Kirchhoffio neque ab Bréalio recte expli-
catum est.
 10. Pauli locus hic (l\llm. p. 220. v. posticum): ,quae ante
nos sunt antica, quae post nos postica dicuntur, et dexteram
anticam et sinistram posticam dicimus' falso explicatur ab
Kirchhoffio (Umbr. Sprachdenkm. p. 98). Pauli aut VeTri locus
ad duo spectabat illa spectionis tempIa: terrestris dextera cae-
lestis erat antica, illius sinistra huius postica.
11. Yeterum scriptorum auguralium ei libri qui de augu-
rus inseripti erant, prote distinguendi sunt ab eis qui de auspi-
ciis erant. ili de iure publico, illi de augurii disciplina agebant.
12. Magistratuum commentarii lllagnam partem secundum
auguralium libroÌ'um exemplum compositi videntur fuisse.
13. Antiquissumum Romanorum ius publicum totum fere
in augurum libris latebat.
14. In auguralibus libris multa etiam pontificalia erant
praecepta, quae quidem ad ius publicum pertinebant.
15. Servii (ad Aen. 9, 20) loco hoc:,In auguralibus libris
inter ostenta etiam caelum discisse dicitur' pro ,auguralibus'
scribendum est ,fulguralibus.'
16. Plutarchus auguralium rerum imperitissumus auetor est.
17. Dionysius in auguralibus rebus etsi ipse satis rudis
tamen optimo auetore usus est.
18. Festi (I\1illl. p. 344&) locus qui s. v. Spiciunt invenitur,
sic fere supplendus est: ,Spiciunt antiquos di[tisse sine prae-
posi[tione testis est Oato in ea quam[habuit in Q. Thermùmde]
<lecem hominibus. Ut solent [impetrire son]ivios, nisiqut
semel terni sunt, quos[cum occurJril,llt, nec spiciunt neque
ratos [esse volunt.]
19. Mar. Yietor. (2470 P.) lo co hoc: ,Sorix aut saUtix avis
tribuitur Saturno ab auguribus' pro ,avis' scribendum est ,DillS:
20. Dion. 2, 22 vox àpouo1ttx(.t. non est cum Grossero(De
spect. et nunt. diss. Yrat. 1851 thes.), Mercklino (Ooopt. p.96),
Langio (Rom. Alt 1" p. 334 n. 2) in Cl1501ttM mutandum. Nam
error est Dionysii non librariorum.
21. Duoviri sacrorum inaugurati non sunto
22. Ad sacra vocatio quae in actis fratrum ArvalÌuru.
<commemoratur, non est inauguratio intellegenda.
23, Inauguratio sacerdotlim non est, ut putat Theodotus
Mommsen (Rom. Staatsr. 1. p. 503 al.) usurpatio muneris, veluti
msgistratuum ineuntium auspicium, sed ipsius creationis pars
-eaque ultima fere. Ool'lstabat autem omnis fere inauguratio
-ex duabus maxime partibus: augurio quod augur agebat .e.t
declaratione quain in rege, flaminibus, Yestalibus pontifexm.
videtur pronuntiasse; in ceteris quis pronuntiarit, ignoratur.
 ~ffern 1893.

1. Comlllellt~rii in libronuJ1 augUl'alilllll fragmenta speeimen. Q~Oll ClierfrI)rrt Dr. ~ llll ( lH ~ ßeIL
2. 9lacf)ricf)ten iilier bl1~ e(~\I1ja~r lllll1 Cftmt 1892-18UJ. Q.~1l11t ~imtL1r Dr. 0) . .I:! dt'b It e r.

----------_.. _.~.---------

birf<t>berg.
~rncr \)on @e!Blcr & ;)fe.
1893. Progr. No. 189. 1893.
 Nach(lem ich im Oster-Programm 1882 der hiesigen Anstalt eine Sammlung
'uer Anguralfragmp.nte nach den in meiner Dissertation liber das Archiv der Augnl'll
(De ltuguru1l1 pnblicollllll lihJ'i~ pait. I YraUs!. 1878) allsfiihrlicher erörterten Grnud-
~iitzen veri)~:elltlicht, habe, übergebe ich hier eine Probe des Kommentars zu den FI !t~'­
Illenten der Offentlic!lkdt, Leider gestattet mir der Raum nicht.; de'n g'anzen Kommentar
ZII bringen; ans gntcll Urlinden habe ich mich daher Hir die Yeröfrentlichung des
Alifangs (§ 1 der fgta) entschlossen. Zum besseren Verständnis der Anlage erlaube
ich mir zu bemerken, dass rler Kommentar ursprünglich als Te i lei 11 e s gr ö s s e re n
Ga n zen entworfen i"t. "WährE,:l die Abhandlnngen teils den Inhalt der Angul'al-
hiichel', namentlich rler !'üuttsrechtlichen Teile, zu skizzieren versuchten, teils einzelne
umfangreichere Untersuchungen enthielten, sollte der Kommentar die Anordnung im
eilll~elnen ll10tiyjeren, schwierig'ere St.ellen erklären, die durch die Unkenntnis der
Autoren pntstellten Auguralsätzeauf ihren wahren Gehalt zllriickflihren, zu den im
'l'ext stehenden Frag'menten die Belegstellen anführen und so (las ganze Material in
möglichster Vollstiindig'keit beibringen," (ProgT, S, 11.) Aus den zu,allllllenfassenuen
Ahhandlungen (De augurii discilllina., de signis augufalibus, de auspicandi generibus,
de auspiciis et auguriis, de allspicandi I'itu, de inauguratione, de templis augurii..1,ibus, de
inre augurUlll publico) habe ich einzelne grössere und kleinere Abschnitte (Uber die
Schautempla der Augu1'1l, die Inauguration der duoviri sactis faciundis, Erörterungen
iiber einzelne ~telleu unserer Quellschriftsteller) teils in Fleckeisens Jahrbüche1'1l, teils
in (len COlllluentationes in honorem Augusti Reifferscheidii (Vratislav. 1884) veröffentlicht,
auf welche in den Anmerknugen mehrfach verwiesen ist, Hier habe ich dem eigent-
lichen Kommentar eine kun~e Darlegung de signis auguralibus vorausgeschickt, in der
der Versuch gemacht wird, von Umfang und Inhalt dieses Teils des Allgural-Archivs
nach den in unseren Schriftstellern enthaltenen Andeutungen ein llIög'lichst getreues
und vollständiges Bild zu entwerfen. Auf die Gestaltung des 'l'extes habe ich
nicht die wünschenswerte Sorgfalt verwenden hönnen, Leider ist es mit" in den letzten
Jahren nicht möglich gewesen, alle erforderlich gewordenen Nachträge' und Berichti-
gungen vorzunehmen. So habe ich Müllers Etrusker und Mommsens Römisches Staatsrecht
(I. Bd. = Mo.) meist nach der 1. Auflage, den Kommentar des Servius noch, nach der
Lyon'schen Ausgabe citiert. Mein Hauptbestrebeu war auf die Sache, nicht auf die Forlll
gerichtet und ichflaube, dass das Ziel, welches ich oben dem Kommentar gesteckt habe,
,auch in mangelhafter Textgestalt wohl e1'l'eicht werden kann. Die Hinweise auf folgende
Ergänzullgen (cf. fgt. adnott. oder cf. infra) beziehen sich gros8enteils auf nicht mit
veröffentlichte Teile, gleichwohl habe ich sie stehen gelassen, um wenigstens anzudeuten,
~ass die betr. Fragi:n an allllern Stellen des Kommentars erörtert worden sind. Die
 - 4
den Fl'ilgmenten vorgesetzten Ziffern bezeichnen die SteHen, an denen die Urkunden,
des Auguralarcltivs ausdrücklich genannt sind, u. z. die lateinischen die Dekrete, die·
arabischen die !iori und commentarii. Die zweifelhaften Stellen sind durch ein vor-
gesetztes Frag'ezet!,-hen gekennzeichnet,
Eigene .\nderung'en im Texte habe ich ausser den bereits im Programm
(S, 10, 11) erwähnten Stellen, über die im Kommentar das Nötige gesagt ist, - Servo
Aeu. 9, 20: fulgUl'aJiLus für augmalibns, Fest. 317b, wo die p. 8 gegebene Ergänzung
sicher ist vgl. Dü,s. Jl. i19. Fest.. ,I,lAa semel terni statt sempiterni. Mar. Vict, 2470 P.
mus für avis - namentlich an zwei arg verstümmelten J<'estus-Stellen eingeführt, fiir
die ich die richtige Ergänzung' in elen gesperrt gedruckten Worten gefunden zu habl'll
glaube. Fest. S, 245 b 12-14:
[propter-]
via ap[pellantur auspicia quae se propter viamJ
ostent[ant, quae si dissimilia sunt et maiore vi]
infirm[antur superiora augnria minoraJ.
Ferner Fest. ibo 31-34:
P[ullaria auspicia denuo obser-]
vanda iudicant pri[oribus auspiciis aut perperam ant pro-]
pel'e administratis, u[t re 11 e t i t i s auspiciis superiol'aJ
stabiliantur. S, die Begründung im Kommentar.
Nach diesen Vorbemerkungen lasse ich Abhandlung' und Kommental' in der
Sprache folgen, in der sie ursprünglich niedergeschrieben sind.
 Commentarii In librorum auguralium
fragmenta speeimen.
Hae elisRcrtationc de Il'11 signorum publico inprimis disput.atllruH tencnelUIll Ulonco, pntcccpt.n.
a<l u""m signorIllll variulll pertinpnti,t dpcretis collcgii prooobilc csse lII:Lximarn partem fuiH .• e contenta.
r. Ex caelo.
Fullllcn sinistrum oll1l1illln signorulIl lIlaximuUl (Serv. Acn. <l, G93) vel optimum (Cic. div.
2, Br,. 74) hahebatur: (jlmpl'Optrol' vcri simile est in oUlniblls n.lIspiciis (fortasse iam in legum dictionis
formula) rationelll eiuA hal,ititlll C,"C; hoc indicare videtul' Cicrro div. 2, 18. 43: ,comitiorum solum
vitillm est fulmen: 'Iuoel idem OlllllibllS rebus optumuru auspiciull habemus, si sinistrum fuit.'
Impetrari autcm hoc signtllll nisi sollemnioribus in quibusdam auspiciis non viùetur oportuiese, propter
raritn.tem sine dubio. Certe nobis - de caelo servandi iu. et recentius est et IIue non pertinet -
perpauca sunt nota allspicia, in 'Illibll" de caelo sigmuu poscebatur; inprimis (cf. Liv. 1, 18 al,), in
(regis) inaugllrationc. SccunùuDI huiu. augurii exemplum, ut videtur, deinùe moria factum est, ut
magi.tratllm inellntiblls ["lmen .ini,tl'l1l1l nUlltiaretur. Dian. 2, 6. Pmetel'ea constat caeleste signum
impetratllm es,e ab cemoriblls antç ce,,"ulII. Varro I. I. 6, 86: ,Ubi no dII in templmu censurae aus-
pieaverit atquc de caeIo lIunt.iulil erit, praeconi sie imperato IIt viros vocet." Faloo Mo p. 6 u. 1 hoc
nuspicium ad cenHorem magistratum ineuntcm ait pertinere. Mirulll potest vide l'i idem signllm qllod
eum in ipso cOlllitiorUlll decursu adparebat aut ut visum nuutiabatur, omnillm putabatur pessimum
eomitiaque dirilllebnt (Cic. div. 2, 18.48 al.), iderp. in auspicio eo quod eOlllitiatui antecedebat impetl'atum
nonnunquam esse. CUlll vi. eill" signi ea esset IIt per totum dielll pertineret (Dio llB, 13), duLium vix
est, quin fulmen (fiettlm) ante censum posteriore demum aetate aliua signi loco cOlllmoùitatis causa
substitutum Bit: quo quidem tempore ilIl1ù auguì'es statuebant inter comit.iorum genera ùiscrimen, ut
maltllll fulmini. augllrium tantllmmndo ad ca pertinere vellent comitia, qui bus sull'ragia fiebant; teste
Vione I. L: T{ì~ J'i; TOll Ò'~fIO{l ÒUfll''i'lÙJEli; :Tlt1lTl(}t; è::r:10XUI. Hinc vero sequitur. antiqnitu!-l ne tribunorum
qui dE m obnuntiatione (nam consulum et praetorllm obnuntiatio aùversus censore" omnino nulla erat. cf. Mes-
8alla ap. GelI. 13, 15. Mo. Il )l. 3ilO n. l) censum potuisse prohiber.i. Quodsi Cieero ad Att. 4. 9, 1: ,velim
scire, ai t, num cellsum impedillnt t.ribllni diebus vitianùiB', non pote.t significare rem iure agenùam sed
ab tribunis usurpamlam vel inm novatam; ut recte statuit Lange 1" p. 796. Certe non viùeo quem ad
moùum censor Rignum caele~te nnte censum poscere a dia potuerit, si eiusùem signi olmllntiatic;me
cenSlls poterat prohiberi aut dirimi. Ar. obsoleturn iam emt Ciceroniò aetate et omi"sum illud auspicandi
genu., quod in tabulis cemorii. descriptulU invenit VarI'o'l ideoque etiam aùversus censores tune tribunis
obnuntiatio data emU Cl'rte ita explicanelum est. quoù Dio 37, 9 cen~ores .enatulll legere a tl'ibuni.
dicit CBse pl'ohibito., si quidem hic t.ribuni non uBurpationis viam ingressi sunI. d si l'evcm obnuntiatione
(quod arbitratur Mo. I p. 35 n. 6 Il p. 330) nec intercessione usi sunto - Seù IIt ad rem pl'opositam
redeamus, de caelo ser"are nisi int.ra agrum effatum non licebat. Varro I. l. 6, 53: ,hine effata dicuntur,
quoù augures finem auspiciorulll eaele8tum extra m'bem agris sunt ell'ati ubi esset"
Antiqui'8illlulII erat augul'um praee'ptum: ,.love tonante fulgumnte comitia populi habere
nefa~.' Cf. CiI', div. 2, 18. 42. Hubino, Untersuehungen 75 n. 1. Hic e.t fon. illiu. de caelo aervandi iuris
 G

magi.tratuum. (ltub. p. 74 S'lq. 76 Il. 4). cllius usu. po&tcrio,.ihlls libera" rri publicae tClIlporibus t.aro sacpc
occurrit. NaturaUl eiu~ inri" luculcnter explanavit Rubino [l. 74--81; 1I0Yalll deinùe ei lucem attulit Mommsen
l p. 5-8: quorum egregia post studia nobi. !icet brcvitcr ca 'Iuao. ad hanc disscrtationis nostrac
particulam pertinent, attingere. Comitia populi uequc quaquc fulmine, sive dextrum sive sinistrum erat,
(Dio 38, Vl) vitia.ùantur (Cic. div. 2, 18. 43; 35. 74); etiam tumsi qui" aliu8 (praeter eum qui comitia
habeLat) magis!.ratus fulmcn se vidisse nuntiaret, prius'luam comitia dimi~sa essent. Cic. Phil. 2, 33. 81.
ellm vero, Hi de iure qllaeritur, auspicio. ementi"i liceret (Ruh. p. 75 n. 3 ~Io. I p . .) n. 3 Cic. div, I, 16. 29)
facile illtcllegitur, quanto opere hoc iure almti ad turhandam univcrsam l'cm publicam potuerint cis
temporilm8, quibllR rcligio fidesque auspiciorum iam nulla. omnino erat. Quin non raro evenit, ut qui.
pcr omne. dies comitiales ùe caelo .ervatmum se esse proscribel'et. Sane deinde singulis diehus Bcrvasse
se oportehat eum magistratui eomitia habenti nuntiare. IIfo. I p. 35 n. 5. Solam autem .servandi
aetioneru ut putabat etiam Rub. (p. 74 n. 2, 79 n. l) ad vitiunda comitia satis non fuisse, sed semper
fulmcn ·esse fictum, recte ostendit !lro. p. 6 n. 2. Alia de obnllntiationis iure, inprimis augurum, in
tgt.. uclnott. CXpOIlCIllUS. Hoc loeo quacl'cmlulll 1)8t qua tCIIUS il1\1d iu" per legcR (Aeliam, Fufimn,
Clocliam a. r.9G .\10. I p. !l4. ~r,) fjuat('llllS 1"'1' :llIl{ures, cl""l'di. SI'., cl"fìnihlln et statlltulll sito Lpl{ihlls
a.uf.l~l11 jHl1d tantulll dcfìniri poterat., (iUO lISfJlIl~ in n pul,li('a ohlllllliintitlnh~ ìu~ pert.Ìm·rc (lcben·t h. e.
1

in (luihll~ e(JlIlit,ij:-; f.'t ql1iLIl~ al, llHlgiNtra.til.1l1S lHH1rpari lll'el"d. Cad.l'l":l illlgllrum erat diint1irarcj inprilUi!i
ca '1"ae ad olJlJllnliationis l'it.ulll cl. vim pcrtine],an!. Eo autcm maxime hoc allspiciuIll a cacteria
dilt'crclmt, qllod ill totlllU dictll valelmt; ita(jllc ~i cui ,iuist.rlllll acl]lal'ebat cum co dic aliud auguriulll
agcl'C 11011 oport.ehat. ilIo. ) p. 5 n. 2. Contra 01l1l1i" co clic suffragi IL prohibeùat, sive dextrlllll sive
sinistrulll fuerat. Cf. Hllbinonis (]l. 77 n, l) cliluci,la commentatio acl DioncIIl :18,13: cuiu" vcrha, CUlll
'jU<W dc caclcst.lulII signorum .ignifieationc vu.)eIJant augurulIl pmccepta. omnia fcrc cOlllprehendant., hic
a.pponimu8: 'TI;'; i'f1(lllf(1J'u..iaf.' T~:; J'ip,.a/n. rY. rE 'tOP Ot~f/(f."Qj. "Ilì i; ((i.i.loJI TU'(;;", cV".TEf,I E1;rol', :rOIOl'ftÉl''i''
'tù ,d)'WT011 y.;:~J():; 'II ix TOV Ol!{'al'ou E7;:ev, Ot:TlUb coaTe Tfi /'1:11 (~).J.(t oìltJvltJfla:ra :ToJ..).à ~((.t xaif hUtOT'ì"
::r"ii~t.1,. ~y.El,,'n cYì: i(1té.'T(l~ hJ:Ì :T'nOn Ttl ';ltÉ{,q '),lrvE.o{ral. 'To.r'l'O I~'~ ()~V 18u~T((:r:ov iv (ltT(~ ;;~" ~((ì. o'n
.l:d ,dii.' re;;" liJ,),{I)V (!;,nf11'rctJv ~ l-:riT~E:rE 7rfrtx8'~J'((i 'rH'(!., :.!(1t fi'{yJ'F:ro 1"'l(jEI-'Ò~ r'n y.a[)' i'y.aorov Olt,,-
.,.'lc'I"((TOS i:rrt.i'OltFI'OV, l) t.,WJ;.l!E, ",d a1.'E7.E,(!i~E10 TI., T(lS (Yk' ò;' TOV Sl;llOV ,Òtrt:,.p/trri(JEI-~ ';Utt.''l'W' t:rla'1.EI',
y.rd ~JI 7tf?ò;; ((t'n}; nEì 8lO0'lltia (vit.itun), ehE h'al<floJ.' .d'n; i~(ci(llOP (sinistrum·dextrum) tyb/ETO.

II. Ex avibus.
A.cs olim princiJlclll locllm in HomanorulIl ftugurancli arte tcnuisse, ostcndit et ipsllm
,<llIspiciorum' nOlllcn, 'Juocl aù aviùus ad cuetera &igna. transiit (Dion. 2, 64), et lIonllulli loci, 'Jlliùus
]lmeter rcliqua siglllt avcs praecipue nominantur: ,clut Ci cero ait div. 1, 40. 88: ,avibus et signi~.'
11, 33. 70: ,ayium reliquorulllve 8ignorum observatione'. de leggo '.I, 13. 32: ,avibus coterisque signis
disciplinae nostrae', Servo Aen. 3, 39: ,per consultationem avium aut signorum', ib. S, 374. 2, 702 al.
It.aque etiam in ul1spicandi usu ex avibu~ auguria oli m omniulll fui8'c usitatissima est consentaneum,
idque teRtatur Ci cero div. 1, 16, 28: "nam ut nunc extis, .ie tum avih,," magnae res impetriri solehant";
et Liviu. l, 36, 6: ,auguriis cerle sacerdotioque al1gul'um tantu" honos acccssit, \Il nihil helli domique
postea nisi auspicato gereretur, concilia populi, exercitus vocati, Humma l'erUlli ubi aves non rite
admisisRent, dirimel'cntur'.
Excmpla, in 'luibus horum ulIspiciorum USI1S commemoratur, haec n08 collegimus. Primulll
onmium ,augustulll augurium, quo incluta condita Itoma est' (Su et. Octav. 7. Varro r. r. 3, 1) ex avibus
<Iatum erat. Dcinde Ci cero (legg. 3, 3. 9) dictatorem ,an sinistra' dicenduIll eSBe iubet, sine dubio
augurali. disciplinae praeceptum secutus. Porro antc comitia, saltem certa, aveR fuisse ohseryatas
cOllfirmat. ]<'esti nota quamvis cetei'um truncata (p. 289b 8. v, re.pici avis.) AvihuR in Capitolio
etiam pmetor is addicebatur, 'lucm nomini Latino olim mittcl'e solehant Romani. l!'est]l. 24la v. praetor
ad portum: .quo alino Roma.no8 imperatoreB ad excrcitulll ruittcre oportcret iussu nomillis Latini,
complures nostros in Capitolio a sole oriente auspicis operam dare solitos. Ubi aves addixissent,
milite m illum, qui a communi Latio missu. esse t, illum quem aves uddixerant. praetorem salutare
 7

"olitum, qui eam provinciam optineret praetol'is nomine." Et fortasse idem allSplClltlll omnibus ab
ducibus ad bellum exeuntibus observabatur; certe ncscio an huc referendus sit Livii locus (4, 18, 6):
, Dictatore urcem.1lomanam rc"pcct.antc. nt ex ea ab augnribns simul ave. rite ntlmisis&ent, ex conposito
tolleretu!" ~ignIlDl." Miro in hoc loco· recte offendi t Ma. I p. 27 11. 2; nam ulio u.grorulll in tempio
augures observabant, in ulio ,lictat.or el",~t pllgnaturus: allgures int,rn., tlictato!" extm agl'um effatulll. Alius
'iutem signa si ve au"pici .. templi agrormn non poterant vim sumn intra aliud temphlUl extendere, non
valebo.nt niai intra cil1s agri fine., cuiu" ab genio erant mis.a. Usitatum autem, nedulll n ecessarium , ·il\u<l
qllod Liviua d.scribit, .auspicii gcnua fuisse non potest .propterea quia pierulllque longius ab urbe aberant
bellantes Romani, ideoqut!, si in agro non eRato, hostico seu peregrino, auspicia captare licebat, iusta
causa reperiri non potest, cur tUIll ipsulll ,lictator novo moclo au"picia secutus sito Mihi igitur probabile
est, in anmtlibll8 maximis eiuo au"picii fuisse flLctal1l l1lentionem, quoll priusquam ali bel\U1n exirct dux
.ervabat; et Liviulll vel auctorem eiu~ brevem o.nnalium locutionem falso esse intcl·pretn.tum, talelll
fere: ,augurio in Ca.pitolio acto (vel: aimul aves ad.miserunt) 1.lumercus Aemilius dictator curo
VeientibuH Jo'idenatibusque bclla\"it. -"
In eo quoque augurio quo<l in tCllIplo sive loeo augusto cOIIHtitncn,lo perngi soll'bat, a.ve.
sC'l'vari mOA erat, .iqnitlcm /idc" est Imbcllll11 Paulo Jl. 1: .Augl1,~tUN locu" .anctus ab IlVilim gestu, id e.t
(juia ab avibu9 significa1u" cot, sic dict.I1~; .h·c nb aVil1Dl gustatu, qnia aveR pastac icl ratum feeerunt."
:\ ugnrium quod h. 1. eOlllllwmorat Paulus ,.tativum' nppellabatl1r; h. e. secundmn Sl'rvium S, 84 ad. Aen.:
,in qno con~J>icantur (,con.i<lerantur' Lion) quo in IDeo auguria peragi Ilebcant' h, C'. templum, loeuro
auguRtum cOIIstitucrc lieeret. Locu. igitur templi eo augurio quaerebatur; i.(1Ue teste Dionysio
(3, 69) ex multis eligcbatur, simili fere modo atque quo ex pluribus ,praetor ad portam' (Fest. p. 241a)
augurio a'\"ium desigm1ba~ur. Simile etiam illucl augurium fuiRsa neccsse est, quod priore loeo
commemorat Panlu", ,ex a\'ibus', nalll '\"ox ,significatus' locum electum ex plnribn9 videtur indicare.
Contra proesll" alia est natura alteri". (pullarii) 11uspicii: C{uod nonni.i ,ratum faciebat' sc. locum iam
nntC'l1 (ab nnguribu.) dc.tinntum, igitnr non allll'lin8 ex pluribus ali'l'lem .igniflcabat. Haec rntio
simplicior crnt; et proptcrp3. fortns.e Verrii aeta.te ili priol'is ilIiua locum substitutml1 erat. - Seli etiam
Cicerolùs aehttn in locol"Um infiuguratione aveil cibsel'vasse .mgures inclir.nre mibi "iclctur l'ic. n. c\.
2, 64, 160: ,qunm<]lUlm a ve" 'l'm..lam et nlites et I)scines, ut no_tri augures appellant, re r u ID
a u g u r a n cl a l" u m ('au.a. C"'C nata. putamus.'
Qunmvis p.nca aint et di")lCI"Sa haec vestigia, illud tamen e:l; eis perspici potest, Iatissime
olim avium observationcm in au"pie.tmlo pel"tinuisse. Sed ubi ex pulIi. allspicia cogere et ex fulguribl18
meDtiri con~ueverunt Romani, bi. paullatim ,ex avibuH auspicia' ces8i •• e videntur fre'luentio.. Cit,.
tliv. 2, 32. 71: "ut sint au>picia 'lune nulla, sunt, haee certe quibus utimur, sÌ'\"e tripudio sive de ·caelo,
.imuIncra 8Ullt 3.nspieiorl1m. au"pieia nullo modo." Et"i minime cum Mommsenio (I p. 8 n. 3) ex hoc
loco collegerim, pror8u8 deserb1 et ex u_u fuisse omissa avium signa. Immo Cicero propterea maxime
commemorare ca vicletl1r noluisse, C{uia nunquam omni succo et colole divinationis ita. videntur esse
nudat.'\., ut pullnria et caele.tia alls}licia.· Et VatTO diserte testatur suo tewpore a ..es servari nondum
esse desita.. Cf, l. 1. 6,82: "in auguriis etiam nunc augure. dicunt avem spccere."
Si verum est id (1Uod modo ost.endimus, aves, ut fulmina sinistra, pure Bugore nunquam fuisse
moris, sed antiquam et sollemniorem in a'\"ibus observanclis u.um retcntum esse usque ad Yarronis
tcmpora, aClparet ad ave. observandas mai ore disciplinn.e praeceptorum scientia opu. fuisse. Accedit alil!.
re.: optimo iure ],{o. I p. 29 n. 3 pmecipuum augl1l'um munua contendit aell1per in tempIo capielldo
fuisse positum; iam vero ad ave. observandas templum concipere nequa.quam erat facile: nam et actio
ip8a non erat Ha. simplcx t't formula concipiendi alin aliis locis erat (Varro l. I. 7,8), Contra caelestium
"ignorum templl1m cle integro concipi, ut (Fleck. Ann. 1881 S. 593 ff.) deUlonstraviUlus, non oportebat; era"
natura in caelo (Varro 1.1. 7, 6); et specienti regionea tnntummodo aecilratius dirigendne emnt: ·quotl ipsl1m
rursua vix era.t necessariulIl et facile saeculo in his rebus parum scnlpuloso pot.el'at omitti, cum ipso
iam statl1 ~pecientis satis viderentur deJìnitae. Ad pl111aria autem auspicia apectionis templum conatitui
omnino non erat neeessarium neque IIllum eius exemplum extat. Mo. I p. 27 n, 3. Bis de causis facile,
 8

credo, intellegit.ur, et cur inde ab alltiqui,~illli, leUlporibll~ )Jllllariorulll in castris alIspiciol"Ulll curam
pullariis tradiderint augures et CUi" poste.riorihu8 temporihus in U1'be qUOfjlle. ne nimiulll ipsi in rehus
inanihus temporis ronSllmerent., conccs8erint, I1t ad eaelestia all'l'iein. '{llilihet (Cic. div. 2, 34. (1)
adparitor (Dion. 2. I) Mo. I p. 6 n. 1. Rub. 67 n. l) vel pullarius (Cic. a,1 fiun. lO, '12, 3) adhibcretur,
vcl imperitis~iml18 disciplinllc (Cic. div. I. 1.), Ilulllmod0 PIlU('P in memoria teneret "erba Rollemnia,
fjuibus interroganti magistratui re$ponderct Cic. div. 2, 34. 72. Conkl illa auspicia in qllibus aves
obseryabantllr. anti'luitus difficiliora. (inl'rimis prol'ter tempi i mtioncml non pot.er,ll1t tam facile in
silllulacm redigi; itaquc ni,i alia lcaelcstia aut pullaria) corum in IOCUlll sllbstituebantur, semper eis
augures adhiberi videtur oportuisse; ubi igitur augure" in auspicio OcclllTunt, de avium auspicio es_e
cogitanùum mihi pel'suadct1ll'; ut in augurio saluti. in 'IliO Ciceroni con"nli Appins Clandius angur c:t
aetate clarissillius :ulerat. Ci". div. l, 47. 10.5. Idem ant.ill'lIIs llIoùns rctclltus yidetur fuisse aù illaugu-
randulll villeta yirgo)t.a (Cic.legg 2, 8. 21), ad quod anguriul11 ref~ro Varronis (Ii, 47 l. 1.) "erba hn.ec:
"Ceroliensi. a Carinannll iunctu dictus Carina". po.tea Cerolia, 1[l1Od hine ol'Ìtur mtput Sacrae Viae ab
Streniae sacello, qll:lC pertinpt in H.l'cem . . . et per qUUln aligurcR ex aree profecti aolent inaugur;,uc."
~tlln at.ati\'lllll augurillffi ctiam Cicrronis aetate ex a\'ibll~ cHptatmn fUC'l'it, dubium est, ut 811pra, inrli-
cavÌIlllls. In UJli\·I~rsum igitnr ùicendulll erit, difficiliorem illmu ('x ~t\'il':llfi ~erva.ndi morClll in rarindhw~
nOllnulli. et sollemuiol'iblls auspiciis permamiRSe. Pr:Lctcrp.a antcm ct.ialll ante comitia certa l'etentulU
('sse videtur comproùari Fcsti not·a (p. 28gb v. resl'ici, ni"i forte <le obsoleto ihi more ngitnr) et Gellii
(VI, 15). abi J\Ies,alla augur ait se praetùri contra iu. jlraetorcm creant.i in auspicio non fuisse. N ec
difficile intellegitUl", CUI" hi" ilio mOs reseùcl'it, (!uoniam angnres comitiis, curiatis ccntnriatis t.ributi.
scmper acll'ntllt ic1coqlle fitcilc all~picio ipsi n.t!hiberi potemnt. Contra Se1'\'ii testimonium (ad Aen. 6, 198:
"Romani 1110ri8 erat et in eOlllitii. ngenrli" l't in hellis g!'rendi~ l'nllaria captare allguria") paullum mieI.
et CUlli rei ('xa~~crat.ione dictullI .. idet.nr esse; certe ad omnia camitia rd;'rri non pot.e~t. 1110. I p. lO n. 2.
CaetC'l"um nequnquam contendamus olllllia. ,cn.elestin,' ~tugllria lllera Ciceronis n,cta.te. flli~se
simlIlacra. Fortassc in nonllllllis sollemnior ritlla aervat.u" ern.t. ConsC'ntalleUIl1 a.utem est, caelestium
signorum etialll tum cum aves legis dictione posccbantur ut. llla.xilllorUIII rationeru es"c hnbitam.

III. Ex tripudiis.
DIIO qua" sequuntur ,ignorutll genera l'III" U1UL ratione a prioribu" duobllR diH'enmt: cum
fulmina ipso augul'llm verho ,cnelestia' nomincntul' (Scn-. Aell. 6, 198. Pnul. 64. Dio 38, 13. Dion. 2, ,5),
aves aeris si~na po~~iut ,appellari, sign~1, ex t;il~\H1iis ;1.
ex 'lt~arll'~~pedibu" 1,'01llin7 terre~tri,um li:et compr:.
11elulerc. DlOB. 2,. 64: P(I)flalOl xaJ.ot'fTt1' at'i'O(1f(~1 1ì/lE't.; tfut-' U:rOlpF.V OWH'O:rO}.ovt:, a:ram;; T1ì(; Ilfl1!"tIY.11'Ò
7Ht.f/ aVTols ÒVTrt; i.;fI,QT~p01'ar; T~S TE ITE(Jl rà Otl~ri",a Y.flì. 'C't IfETaea,a i!aì. nì ~:tiyflrt.. QuibU8 ex trihu9
genr-ribus duo priora apud eundem 2, .s inveniuntul' ('l'"à ~~anaT(t Tlii" oÌ<(lrr.p{wv y'(lì PE'Hlf.!(Jlo}l! O'lII.ElttJl').
Haec tripartitio signvrum ex peritissimo scriptore videtur Rumpta esse, ex Appio Claudio. Signa tcrrest.ria
videntul' Ilunquum ex ratione templi fuisse observata: de pullorum tripuclii, iam diximus, de quadrupeùibus
autem caeterisque tripudiis iam l'ropterea idem est. veri simile, quia 1Ion illlpet.rativ.t sed Hemper oblativa
.. iùentur fuisse. Certe peculinre teruplum, ut fulmin~" ut a ves habuisse non possunt.
In tertio genere, de quo proxitlle est dicendulll, atatuendo calli rationp.m quam in caet·eris
generibus distribuendis secuti sunt augures, rcliquerullt. Nam CUlli fulminulU, avium, quadrupedum
genera comtituta sinI. ex eis rebus quae signa dant, hoc ex ipsius signi (augurii) natura positum est
resque amplectitllr inter se diversissimas, etiam aves (Cic. div. 2, 35. 73. Fest. 29Bb sollistimum, 197a
oscinum tripudium, praecipue pullos) et quadrupede •.
Quid autem appellabant tripudium? Veteres ;jJsi yerbum a terra pavienda duxcrunt. Fest. p. 363b:
,Tripudium [cernitur in auspi-] ciis in exultatione tripudialnlt[·ium l'ullorllm dictum] a terra pavienda.'
Cic. div. 2,34. 72: "quae (a.veA) pascantur necne quid refert? nihil ad auapicia, sed quia cum pascuntur
necesse est ali'luid ex ore cadere et terram pavire, tcrripavium primo post terripudium dictum est;
hoc quidem iam tripudium dicitur; cum igitur offa ceciùit ex ore pulii, tum auspicanti tripudium
sollistimmn nuntiant." Cf. Paul. 244 v, puls. Opti mc autem natura huiu. augurii cognosci potest ex
 9
fgto augumli 'luod .ervatulll est apud Festum 298h: ,SollistiIllUIll, Ap. Pulchcr in augurali. disciplinae l. I.
:lit, e.Be tripu!liulIl 'l'10m avi cxcidit ex ore quoti illa lert: saxumvc solidum aut arhos vivirndix ruit
(j"ne Ilec l'me vitio JHl1llalli Oliill.: .vitio hUllmnnve vi') caedftlltllr ve iiLCialltur ve l'cllantllr ve." Cf. Servo
Arn. 3,90. Sccllnchnl1 ho~ lOI'o~ non est difficile iu(licfLl'C qnid (lurlllll :JlIg'nriormn flllae tl'iIJ1.1clh nomine
conll)l~xi f.!uut :UTgnrCf-l fllf'rit eOJJlllltlnc: crat BIOt.US saltationi R:tcf!J'(lotmn ~illliJix fjl1alCll1 COInlnelnorant
aeht fratnull ArvaliulIl (lfpll7-CIl p. 2G: ,Ibi snccr,lotes cinsi "tWeilwti libellis acccpti. carmen de.cilldr.ntes
tripodlWCrUllt in vcrlm haec'). Et ab hac similitudine et ,im huius auguri i bOllaUl derivalldam esse
Cf'nseo et ipSUlll voci. verilorluiUlll !le quo cf. A.·rL Jg. 'l'af. - Gencraliorem vedJi significatiolleUl indicare
videtur Fe~t. 197a: ,.Oscinum tripucliulll Cl<t '1'1Od oris cantu significat 'luid Jlortclldi, CUlli cecillit corvus,
cornix, noctua. l'a.rm, pie"s." Sed dubium eRHe non poteRt, quin in VI"... i loco 'juem excerpsit Festus
.. eri tripudii ment.io fuerit [ada. FestusfJue eiuR scntcntinlll neglrgcnt.i.,.ime cOlltrnxcrit. Vestigium
imperiti auguralis cOllsu~tudinis epitomatori" agnoscitur adhuc in verbo ,portclllli', 'juod periti e'DlOs!.ris
auctoribu~ n11llo Ioeo lle :1.IIg"urio u~nrpa.verunt.
'l'ripudia. COIllIl1"1lI0rantul'-l'raetcr pullnria-cx 'l'ladl'lll'c,lihlls (FoRt. 2Djb V. soniviulll triplldium),
ex oscinibus (FCHt. p. Hl7a. O~(·. b·ip.\ ex arbore, e Raxa (l.'l'~t. 2V~b v. ~olli:-:t.illl111n Serv. Acn. !~, DO,
'lui pro ,snxo' habct· ,!.erram'), delli'juc ex nucibus (Plin. n. h. 15, 22 Fcst. 1,3]' Y. Buces d. Paul. 172.
Servo Bue. 8, 30) pt ex pico (Isillor XII 4i de avibus), qualllqualll postrclll:t duo nOll sunt publicorum
augurum disciplinae; ex llucibus tripudiulll in nuptii" crat I1sitatn\1l videturquc ab auspicibu" lluptialibua
(Gic. div. 1, 16. 28. Val. Max. 2, 1. 1. al.) olim fuisse inRtitutul11.
Observatio antcm hornm all~piciorumt. CUln telllpium non adhihel'~tl1r! olllllimn erat simpIici!:isÌDllL
·t·t facillima. ]taque pris"iH imu tcml'OribùH U10" est factu", ut aves (pullos pICrnlll'll1e) in cana inclusas
ad bcllum BeCUIll port.arcnt duce., '1uas tripudii causa obscrvarent; curam ea.\'lIm ]lulluriis man<labant.
Silius 5, 59: ,.prittnm l'opuli, dc more Latinis au~piciurn cum bella parant." Prima pullorum ah Livio
fit mentio in orationc fj\lam habuit Al'. Claudin8 a. 387 U. C. Liv. G, 41. rnde ",wpiHsime comlllemornutur
pulii et pnllarii (Liv.~, 30, 8. al. ~10. p. 9 n. 5). Priora ,aeclIla in· hoc '1"0'1110 Hu"picio fuisse dili-
gentiora et religiosi ora. ahjllC habit.Jnn univel'''lm gestum<jue [lullorulll accurat.e ohscrvasse e,t consen·
talleum et imlicatlll' ab Livio G, 41, 8: "quid enim cst, si lhl11i 110n Int'centur, si ex Clt;ea tardius
exierint, si oececÌnerit n. vis." Ciceronis aeta,te nihil uisi simulncrulll inane hllius rru)O:picii resedel'n.t: 1HtDl
fame et vi pullos facere tripudium cogere "olcballt. Cic. div. 1, 15. 2;. 2:>; 2, ::l5. 75. Quin ipsam
tripndii Ilatnram pnrulll euntuaut, cum pasci pullo. sa~is haberent. Cic. 2. Bo!. 72. Fest. ep. ]l. 244 v. }luls.
cf. MD. I ]l. ii n. 2. - Propter commoditatem pullaria auspici a deinde etiam in nrbem introducta esse
dicuntur ah SeHio ad Aen. G, 198: "Romani inoris erat, et in comitiis a,gcndis et. in hellis gerendis
pullaria captare augnria." Scd monnimus iam huic t\lstimonio, quantulll ad comitia. attinct, U"jue '1uaclue
non esse habenùalll fideUl. lIfihi '1uidem re~ perquam videtllr dubia. Num rum Romani pulhtria aURpicia
haberent ,castren8ia', agrorum autem genera, llt separat.a inbr se tempIa, SCClllldum auspiciorum
discrimina circumscripta h:tbel'ent (Varro 1. l. .5, 33) ideoque U!'bana auspicia ah hellicis acriter ,listinguere
consuessent (Cic. div. 2, :36. (7), parum ;idetur credibile tanto opere eo" h-all~laticias illas notiones
potuisse omittere et perturhare, ut urbanorutn auspiciorum in locum sllhstituerent hellica. Pullarii
autem quod in urbecommemoralltur (Cic. fam. 10, 12. 3) illud non l'rohat. eum eos etiam ad alia auspici a
fuisse adhibitos recte moneat Mo. I p. 10 n. 2.

IV. Ex quadrupedibus.
Haec ausliieia ad usum quidem minimi erant momenti; Ciceroni. aetat·e iam dlldum rationem
eorum habere auspicantes desierant. Hinc sine dubio factullI est, ut in nostri. fOlltibus perpauca., quorum
aliqua vicletur servata fuisse memoria in auspicando, commemorarentur'; et ex hi. ;estigiis non licet
ne in universum quidem, conligere, qui oHm eorum in auspicalldi U"U fuerit locus et quautus de eis in
augurum libria praeceptorum fuerit numerus, Quod Paulua p. 244 pedeatria auspicia. a vulpe, lupo.
 lO
~crp('ntf.". equo. ceteriRfllle animn1ibu~ (pH1drnpedihl1~dari nit.. nOll fluhimll est qllin in libris allgl1rmn l1ie
,ceterornm' nUIllf'ruslinitu" et eireulrlsrl'iptns fucrit,; n"'lue ali'ICI 'l"id t'X Pauli verbo concludere liceI.
,nisi hoc "atis mngnulll 'luadrupedum augnralium fuissc nmnCl"IIlIl.

V. Ex diris.
HO.csignorulll gr.'1lns quasi supplementi Ca\l8H ad "aetera \'ioldur esse ab u\lguribus adiedum.
flUO omnia eH. olJlativa comprehendebnnt "igna, 'lune <lira putaba,ntu1", Notum est quam fu eri t veterum
superstilio feta in eis relms invcniendis, quae mali omi11i, habelJantur. Romani autelll hac 8uperstitione
facile om11CS popnlos sUl'erahant. Itaque CUIll disciplina eormn cis temporibus ait libri. mandata, quibus
fìdee f..nguriorllll1 et omÌnlnn nondulu erat 11lOl'turt i veri Rimilr e~t permag-naUl fuiHse caruni rerUln COpin.Ul,
(jlHle snb ,dirarum' titnlo in li1,ri. ('rant ùenotatac. Gum in <lirarnm olmuntiatione. ut infra explanabimu ••
non minima n.llgni'ulll in re ptlblica n.nctorita~ essct" COl1SPlltflllCllm rst fLugures dirn.rmll llUrnCl'll1l1
continenter angere et JU1I1til'licare ~tudlli"c. Qnin etiam i\lfinitll~ tliml'llln numeru. ab nuguribll" vi<ll'tur
eRse relictu~, cum prnetel' tlira50l ,ex ~igniH' qllns vocalJallt, eactl!l'U!\ certa lorutione ,qnocunque Ioco,
(JUR('U1HluC ex pnte' (Selv. 4. 453, 3, 240 Aen.) ·comprehenclcrint. Hoe UI'O igit.ur· di~ciJllinae loco augure ••
ut in oHtenti, hal'Uspice", coniectllram h. e. interpretntionem ex tcmJlore .ibi viùentur reBerva,.se. quo
faciliuH 'lnil"IUid vl'llent vitiare possent. Omnino dirarulll natum ab cacterorum 8ignornm aUg'uralillm
non paullulll tliHerepat mngi'ilue acceùit lui ostentorulll similitudinclll. Nmn illud certe Rl'mper in arbitrio
augul'um qni coudtiiij interel'ant posit.t11u esse l1eCC~8C Cl'at. utrml1 vi~nnl diral'Ulll 8Ìgnlllll n.uguruliuDl
pertinere vellent necne. Praderea duhium non eAt fluin idelll .iJlllllll et inter augurales diras et inte!"
ostenta potuerit numerari. Augure. illuc\ tantnlll ùiindicallt, 1l1l1l1 eomitia vitinret. (pontificeB, vel)
haru"pice. quid caeterulll ~igllificaret qllOqU~ 1lI0ÙO procllramlulll c._.ct. Mo. I p. 12. Seriptore., inprimis
DiQ CaS!oiill~! l'C'rIuuIta, dirarl1111 exeulpln. exhibent scci ittl.. cOlllmixta n~t('nt.i~ (IYIfJ(JIì,llttl.~ xr<Ì r/!!CI.'C(() ui quaé
augurali di~.tiplinfl.e adll1uuerandn, sint, quite non ~int, el'rt.o (li~('erlli nOB pt.l.l;~ito - De yocis u~u arlnot.a.mu~
plerunHl11c diras appcl1ari cfÌ ~igmt qllihuB cOlllitia vit!il1lilntlll"o ('ontra, r.a, (111ihll~ nu:o(piciol'Ulll ,l"UUlentUtU'
effieiebatnr, ergo qllibu~ silentilun turbftl'i, aURpirilllll dirimi pntalJìltul", .vit.ia,' plerUln(lUe dici: qumuqnam
hoc di~('rim€n in U1'lU ncqunqumn S€noatlllll vide III lHl : Ìmlllo vitii pnt:'~ert.iln nonline etÌalu ùirae non raro
comprehendulItul" et v. v.
 A. A ugurii disciplina.
§ 1.
Signa auguralia.
Servo Aen. 6, ]fiO: Auguria aut oblativa snnt., qnae n011 pOsculltur, aut
impetrati va, l) qnae opt.atn veniunt. - impetl'atio li ngurii.
Servo Aell. 12, 1159: In oblativis lLlIguriis in potestate "idelltis est, utrulll id
ad se pertinere velit au reflltet et. abomilletul'.
Fest. 2i31 b:Qllin[que g'ellera sigllorlllll obst'l'vant] Augllres Pllblici I) [ex caelo,
ex avibus, ex tripu.lis,] PX quacIl'ipedilms, ex [diris, ut est in auguralilms]. - inter-
lH'etes Iovis Olltumi l\Iaxllllli. - allgures llOllUli Romani.

I. Ex caelo.
Servo Aen. li, 198: Observare 8) enim et de coelo et de avibus verbo
augurum dicitul'. - serval'e de caelo.

') Servo Aen. 2, 702: "Hic ostendit Anchisen CD. quae optahat, per impctrationcm augurii
meruisRe." cf. Servo Aen. 12, U6. Mo. p. 4 11. 1. IlUpetratim signa. ea sunt, 'luae (juoque in auspicio
(legum dictione cf. illfrn.) impctrabantur, n. dia petebantur, po.cehn.ntur, Sine dul,io auuUI cuiusque
auspicii aut allgurii propriuUI erat signorulll gellUH: ut qui magistratulll initUl'us crat, fnlmen sini.trum
impetra.re solebat. Cf. Dion. 2, 6, l~t cetern. signa ,.ohlativa" crant, quorum rationem haberi non era.t
necessal'Ìum. Cf. inf'ra. Quotl vero ad 'jUaU1<lue ar.tionolll signulll esset impetrandum. sin(\ dubio \'ariis
augurum tlecretis statutum erat, - Fuisse ctiam iLuspicia in fjllibus nOIl certa. augul'ulll decretis prae-
8Cripta. signa, sed amnia {lrollliscue specicbant, quod putabat JlHilL (Et. H p. 198) opt.imo iure negat
Brause librorum de disc. aug. l'elI. Ll)8. diss. p. 25. De i n p e tr i e Il ti i verho id. p. 47 n. 1.
") Cic. legg, 2, 8. 20: "In t e r p r e t e 8 autem J o vi s o p t u III i ID a x u 111 i publici augures
signis et auspiciis opel'am danto." Jd. Phil. 13,5. 12: ".Tovis Optilli rnaxillli, cuius interpretes internuntiique
constituti sumus." ib. 5, 4. 9: "auspiciorum nOR forta.9se erimus int.erpretes <{ui surnus eius conlegae."
leggo 3, 19. 43: ,.est autem boni auguris merninisse. .. Joviqllc optimo maximo se consiliarinm et
administrum dn.tum." Arnob. adv. gent. 4, 34: "Redcnt intl'rprete. augures diviua~ mentis et volontatis."
Cf. Mezger in PILulyi Realcnc. T. I 2 p. 2135 V. auguro
0) Observandi v. de avibus usurpat Varro 5, 85. - diras, :tuspicia oh •. Plin. n. h. 28. 2, 17. -
"avium reliquoruDlve signorum o h 8 e r v a t i o n e m." Cic, di\". 2, 3~. 70. at! fam. 6, 6. 7. Etiam
se r v a n d i nomen de utroque silì'"o llsurpatul'. "senare de carlo" innumr.mbilibllS loci.; se r v a r a
a. ve 8 ab Ennio, auguralls {liBCiphnae peritissuUlO, ap. Cic. div. 1, 48. 107 (bis); Lucan .. l, 601: "doctus
voluerea augur servare sinistras." al.
 12

Fest. ep. 64: Coelestia auguria 4) voeant, quum fulminat aut tonato
Cic. div. 2, 18. 43: Comitiorum solum vitium est fuimen quod idem omnibus
rebus optumum auspicium habemus, si sinistrum fuit.~)
Servo Aen. 2, 693: Hoc autem auspicium cum de coelo sit, verbo augurum
maximum appellatur. 6 )
Fest. ep. 75: Dium fuigur appellabant diurnum, quod putabant Jovis, ut
nocturnum Summani. 7)
Fest. 229 a: Provors um fuI gur appellatur, quod ignoratur noctu an interdiu
Rit factum. itaque Iovi fulguri 8) et Summano fit, quod diurna Iovis, noeturna Summani
fuigura habentul".
(?) Fest: 289a: Renovativum fuigur voeatur, cum ex aliquo fulgure functio
fieri coepit, si factum est simile fuigur, quod idem significato
(?) Fest. 214b: Peremptalia fuigura Graeeus ait vocari, quae superiora fulgura.
aut portenta vi sua p ereman t. 9)

4) 0'il-uTrt. O;'f!(é~·ta Dion.· 2, 5. 2, 64. Ttt J)f TOV oveaJ.'ov i"Y)'OllEJ)(1. :raenT'l(JErV Dio. 38. 13. l" rov
Of'f!rt.t'G_V Ilnl:'Tfi.'Ea\9-~lt jb. - yio, CaflS. ,45, 2~: ;;~E lO~v TOl.'., tìa~'lulaTor:~ lXE;~:ot', 1/0{lOt'lj J.a'V"E~~ (Anton!u!)
flr;Ol"T(t}1/ :Tnl'Hl "al. (l(JT{!a.:r{l}V E;r)~'le{J){t7J' t1JJ.! Ot'ÒU' o pUl.flor: ovTO~J y.a,:rE~ OWJJlWT7j' Eh·t'u ).ÉyCtJv 'P'!ottTl.oa.
ceto R.ecte non ~olum fulmina et tonitrna sed omnino qnaeenmque tempestatis caelestis erant signa.
huic t.it.ulo a,lnumerat", c~"e contenelit Mo. p. 4 n. 3. Cie. Phil. ,5, 3. ti: "qnae porro illa tonitrua!
quae tempestas! nt si auspici", 111. Antonium non moverent, Bustinere tam en eum ae ferre posse tantltm
.im tempestatis. imhris ac turbinUlll, mirulll videretnr. quam legem igit.nr ~e angur elicit tulisse non
mod" tonant~ Jov" "cd pro pc cadesti c1alllore prohibente, hanc duhitabit contra anspioia latam
eoufitel'i '," .li>. 6. Vi: .. rn callmm eur tam egregia lex tamque pmcclara maximo imbri, tempestate,
vcnt.is, procelli.~. turbinihu', iuter fulmina et tonitnm terretur."
') Eadem f,'r', ib. \l, 3,). 74. Vl"leriu" Mltx. 7, 2. 5 etiam pullorulll tripudium ,optimum
allspicium' "pl'ellaL ,ed non proprie. - Signific.mtisslllUmn autem omnium videt.ur flllmen sinistrum
fuissc. cum h'mIW"tat" fì,.'lmt screnn. Cic. div. 2. 39, 82: ,.ad nostri augurii consuetudine m dixit Ennius:
tum tonuit la""ttlll bell" trmpesta.te serena." Servo Arn, 2, 093. ib. 7, 141: "Ca.elo claru. ab ",Ito; in
sercnitate. ,!uoc! est aUiinrii." 9. GBO: .. De parte serena; ut non c",u"ae sit, see! angurii et auspieii vis
ost.enderetur." Dion.~. 5. Verg. Aen. 9, 030. - Acque ad allgUrtnll at.ql1c haruspicllm di.ciplinam
pPl"tincr<' l'lini "i,lcnt.1lr '·erh:L Imre (n. h. 2, 54, 142): ,.Laeva prO"perlL exiRtimantur, quolliam laeva
part.e llllln,li ortus ""t·. nec tnm ndventus spcct",tus qUltln redituR sive ab ictu resilit ignis sive opere
confccto aut ignr. cO!lSmnpto "piritll8 r~meat,.'· Sequcntibus <lClOUlll verbis 1lnam ad h",ruspicinam transito
H) ,,(,,!rWTOI' Dion 2. 5. OIllIlC enim sigllnlll hoc inferiu" est. Seno fjU. nat.. 2, 36. Dio 38, Il!.
7) Angu,tin. civ. d. 4, 23: ,.Homani vetercs nescio fjucm SUlnnmnum. cui noctul"Ila fulmina.
tribuebant, coluer1lnt. Ill"gi, quam ,TOVClll ael Cjucm diurna pertincbant." Plin. n. h. 2, 52, 138: "Tuscorum
littcra" non'llI deo" emittoro fulmina existimant. eaqllc esse nndecim generulll. Jovem enim trina.
iaclliari. Romani duo tn.nt,l1l11 ex ii~ servavere. diurna. a.t.trjbucntc~ Jovi, noctUl"lla Summano, rari ora.
sane eAdclll dc ('I:tU~a. frigidiol'i~ rRI)li." GelI. 3,2, 8: 'l~aCl'a ~l1nt H,omana. )Illrt.im dillnUl" alia. nocturna.."
Verba ex Gdlio tra1l"""ripta. ('xhibet etia.m 1Ifacrob. B, 1, 6. - ,.(:\ossa,.. Labb. Flllgurium (~'ulgur Dium
COlTo Ca~al1b. jn SU(~t. Aug. 2D)! Kf.(Ja.I'J/O(loJ./.Ov ,Qflf'f!(.vn1) et: Fnlgur Submannm ~a(!a.t'IJO,.10J.101J (l:rò :t(1Mì'
""~TE(""';V ,"oe. origine male intcllecta." MulI. a.dn. ad Paul. 71i. - Dc :';UII1Il1IUlO eleo cf. lIIiill. Etr.
II p. 60. n. 71ì. p. ](i7 n. 27. 28. p. 249 n. 25. lvI!'rkel Ovid. Fast. proll. CCVlIl. Va.rro I. I. 5, 22.
') .,Fnlgnrat.ori coni. A. AlIg. in mg., qui Juppiter in plurilms titulis ext",t. Fulgl1ritori ne,cio
cur malit Lin,!. l\Iihi Jllppiter ipso Fulgnr (!ictus e""o vieletur, ut Lapis." 1Ifiill. MIn. - Jupiter :Fulgm·
fodasse latca! in Servii not.a a(l Aeu. lO, 423 cf. s t a t i v U III a u g uri u 111.
Q) ,luobus 1110di", prioribus to·llelldis, aut maiore ma nubi a, ut tertia secl1ndae, secunda primae
cl'daL n",m li!. olllnia "upcrcntur fulgurc .•ic ictul11 fulgur maioribus munubiis vinci.'· Cur post ,omnia'·
addi velit Miiller ,ominu', non video Supplcndum est· ex antecedenti bus ,portent.a.' vel simile quid.
·;'.'e8t. 24.5a: .. Pl'l'cmptnlia. qllae superiom fùlgllrft aut portenta peremunt id e,t tollunt." Ut vox portellta'
.indirat, nota •., illae ad haruspicnm al'tem spectant; num etium ad augurnm, duhiulll est. Certe non
prorsus negandmll est. l'cremendi verh\Jln sille duhio est ullgumle. Cf. Fest. 214 b: "P e r e m e r e
Cinci,," in lib. de verbi. l'riseis ait significare ielem quo,l Jlrohibere ut Cato in li. qui C"t de re militlLri
IJro vicÌal'c usus est, CHJll nit. cum magi.l:!tra,t.u8 nihil alldent imperare! ne cinid commi anspicii pcrema,t.''"
I:'erv. Aen. 4, 167: "Actio I,erimìtur, cum de CILelO servatum est." - Postularia, pestifera fulgur& ut ipslt
nomma indicant ostenta Hunt, ergo non auguralia.
 13

(?) Fest. ep. 12: Attestata dicebantur fulgura, quae iterato fiebant, videlicet.
significationem priorum attestantia. l0)

II. Ex avibus.
internuntiae Iovis. - servare aves. - avium reliquorumve signorum
observatio.
Servo Aen. 4, 462: Secundum auguralem disciplinam volunt greges avium minus-
significare.
Fest. 197a: Oscines aves Ap. Claudius esse ait, quae ore canentes faciant
auspicium,lI) ut corvos, cornix, noctua. alites, quae alis Re volatuj ut buteo,U}
sanqualis, aquila,18) immusulus,l4) vulturius. I &) picus lO) autem Martiua
Feroniusque l ') et parra et iu oscinibus et in alitibus habentur.

Ila. Osoines.
Charisius Kei!. gr. I 139, 11. 12: Oscen augurum consuetudo dicitj Cicero-
tamen, inquit Plinius, de auguriis et hic oscinis dicit. - cantus sinister oscinis.

IO) Attestatn. fulgurn. 8ine elubio et in Romn.na et in Tuscn. erant disciplina. Num idem valeat
de ,renovati,o fulgure"! De quo FeBt. 2S9a: "Renovativum fulgur vocatur cum ex aliquo fulgure functio
fieri coepit, .i fn.etum est Bimile fulgur, «uod idem Rignificat."
11) Eadem fere op. \'nrron. 1. 1. 6, 76. lIfiuus "-ccurate Ser>. Aen. 3, 161: ,.o8cincR qun.e ore
flltum praedicunt. n.b os et cuno." Verg. Acn. 3, 361: "Et volucrum linglln.s et prnepctis omina. pennae."
SNV. Acn. l, 393. Plin. n. h. lO, 19. 43: "nunc de secundo genere dicainu~ quod in duas dividitur
AJlecies, o,cince et alit·eK; illarum generi cantua ori", his magnitudo differellt.iarn dedit."
l2) ,.Triol'ch"ll ... lmteollcm hunc appellant Romani." 1'lin. n. h. lO, 8 (9.). Pn.ul. 32:
".astitatieCjue c,t caum hi, loeis Cjuae intraverit, ut bubo, a (IUO etiam appellntur buteo." Sed haec
aliena videntur ab a ng. disc.
H) .n'juilac voln!u.,· commcl11oratm a Ciccrone div. 2, 6. 16. Aquilae augnrium (iuxta vulturii)
inter Bignifieaut.iR~nll1n. vide!.nr flli888 Imbit.um. Certe parra et pico fortiu, erat. S,·rv. Aen. 3, 174 (in Ira).
H) De imlllu,"10 cf. l'aul. 112. 113. cum adn. lIfiilleri. Plin. n. h. 10,7.20: .,Sanqualem avcm
atque immufmluffi augure!> Romani magna in quaestione habent." Cf. 11. 2B.
",) "Idem ortlo ohscrmtur a l'aula p. 3 v. alites, nisi qnod iLi aquila immusulo postronitur,
ne elignit:ttcm nuspiriorum significare vi,let.ur. cf. Erisson. c.e fOl'llluli. I 207 p. 111 cd. Com. Etrusc.
reI'. 1Il. 7, 20. T. Il ]l. 11:\9." lItiill. ad Fest. 197,,-. - P"-'lli orda reperitnr etiam apnd Ser,. Aen. 1, 394.
- De immuRnlo Ennills ap. Cic div. 2, 48. 108: "longe l'ulcherrinm pmepes." Plut. qn. Rom. 93. l'v'l"·
x!.uv,'TtU !f(;).UlTrl ::T~ò,,' T()I; olrln'ffJ!fOl~;. A U €I U S t 11]11 a. 11 g uri 11 m Uomuli ip~um (illoque ex vulturibus
f.'rat ".dlÒ Y.(tÌ 1Jt:",,· !'(l.I.lfJUl l.f!~I7NfU i'rrrì (P(tJfLaion; OlltH·l;'0llb'or;." Plut. Uomo 9 9. - Ostenta (vel
1

.liraR; nam utrmil .it Htn.lucndu1l1, plerilm'jue dubium est.) ex vulturibus Ilon raro commemorat Dio cf.
47, 2. 40. 46, 46.
", cod. ,picam aut.' corI'. lIfiill. Sagax quidem. e8t Husehkii (Jguv. Taf. p. 51) coniectura:·
,l'ieus picaq(ue) aut 1I1artiu8 Feroniusque'. sed vix llecesmria ae fortasse ne Latinn. quidem; narn pro
,>tut.' exspeetaveris ,sive·. Ceterum de simili rc iam eogitn.verant Aulrecht et IGrchhoff II Jg. T. p. 25
adn. PicaDl in Dm brorum quiclem diseiplinn. fuisHe constato
0) be pico .Martio vaticinante libl'i pontificales erant.. Servo Aen. 7. 190; et ad eOBclem
l'cferendum \'idetnr quod Cic. div. l, 40. 89: "quo in genere (se. :mentie permotione divina) Mn.rcios.
quosdam frat.re., nohili loen natos al'uel maiorcs nostro. fuisse- scriptulll habclllus." Plin. n. b. 10, 18.
40. 41: "piei Martii eognomille in,'ignes et in auspicii. magni... allactos cavernis co rum a pastore
cuneo" aclmotn. quadam ah his herba ebbi crcditnr vulgo. 'l'rebiu. auetor cst cln.vum cuncumve ad·
actum qnanta libeat ,i arhori in qun. nidum habeant .tatim exilire eum crepitII ol'llOris, curo inse,lerit
clavo aut cuneo" (ergo ,tripudium 8oniviull1 facere'). Similia apUlI .Isidor. 12 de avibll" 47 (Reiff. Suet.
265), qui deindc pergit: .,iste est. l,ictlB Martiue; nam alin. (sc. piCllS Feronills) est picn.." Cf. Servo
Aen. 7, 191. - Non. lIln.rc. 528: ,Pilumnus et PicuwnuB dii praesides auspiciis coniugalibus deputantur.
Varro de vita. p. R lib. n: . .. cf. id. 518.
 Fest. 19ia: Oscinum 1M) tripudium est, quod ori~ cantu signifieat quid 1101'tendij
~um eecinit eorvus, l") eornix,20) 1l0etua,21) palTa,22) )!ieus.
Non. Mare. 518: Hyginus: est pana Veste pieus Martis.
Plaut. Asin. 2, 1. Il: Impetritum, inal1guratum est, quovis admittunt aves,
picus et cornix ab laeva, corvus pana a dexte1'a.
II b. Alites.
1. Fe.st. 31 i b: San q ua li s avis 28) a[Pllellatur in eom ]mental-is augul'a[libus. quae
ossifra]ga dieitu1' quia in lSallgi dei] tutela est.
Fest. ell. 106: Inebrae aves, quae in auguriis aliquid fieri prohibentj et
pl'Ol'SUS omnia ine bra appellabantur, quae tardant vel rnorantu1' agentern. - Id. 76:
Enubro inhibenti. - eniber pieus.
GelI. 7, G : Il1lius Hyginus , , . p1'aepetes ,2') inquit, aves ab augul'ilms appellantur,
quae aut opportune praevolant aut idoneas sedes capiunt 2~) " . Locos 1101'1'0 praelletes

1.) ,0 S c e n allgul'um conalletudo dieit. Ci cel'o tHmcn, inqllit l'li'lill', et hic oscilJi~ dixit."
Chnria. '1\. I 1!l!), 11. - Varia fuisae ili libris augunllll de ge.tn. cantu, volatll. universo hahitu avium
pl'aescripta indicar" videtur Cic, div. l, 53. 120: "eadewr/llc cfficit in uvilJUH divina mens, IIt tum Ime
tUD1 illuc volent alite", tUlll in hac tum ilht }la.l'te 8e ocelllh'nt, tlllll .t dextra. tum n. Hini.tm parte
cunallt osdnes. Nrun si animai omne ut volt ita utit.tI\' lllotll sui cOl'poris. l'l'ono, olJlifjllo. supino nH'lIlltro'lue
f/t1ocumquc volt tJeetit,. .contorquet.. porrigit, coutrahit, eaque ante efficit l'acne quam cogitat., quanto id
dco est. facilius cuills llumini parent omnia '(" ih. 2. ~8. ilO: ,CJnae e8t igit.llr natura quae ,·olue\·i. hue
et illuc l'nssim vugant.Ìs efficiat, ut significcnt aliquid et tum vctent. ngere tum iuheallt, aut cantu ",ut
\'olatu '/ CUI' autcm ,tlii. n. laeva, alii. a .dcxtra dat.um est avibus. ut ratnm auspiciUlll (acere po.sint .("
'0) Cic. div. l, 39. 85: ,quid augur (sc. hahct) cnr a d c x t r a c o l' V U s, a 8 i n i s t l' a.
c o r li i x fa c i a t r a t u m'?" Sclto!. .Bern. ad Yerg. Buc. (c,l. Hngen) 9, 15: ncornix a\'is qnue cantare-
Rolet augurantibu.," Sen'. Buc. 9, 15: "Ante sinistra l'am mOllllis,,·t· ah ilicc corllix; a n t. e •. i n i" t r n.
i"ùivi.c Icgen<1ulll. Et dicendo ,monuisset' oscinem fui,sc demon,trat." Quue Jsidorus (cle avihuo 741
<le ,annosa cornice" narrat, ab aug. disc. aliena sunt, aut auguri i sunt privati aut haruspicum disc.
Non sat.i. perite .Plin. n. h. lO, 12. 30: "ipsa aie. (Ric!) inauspieatae garrulitn.tis, a quibusdalll tamen
landatus." Plaut. A';n. 2, l, 11: ,.1 m p e t l' i t u m i n a u g u l' a t u ili st, quovis ad ll1 i t t UII t· aves:
pieuo et cornix c·Rt n.b laeva, corvus parra a de:<tern." - De corvo cf. Cic. div, 1, 7.12.
ib. 2, 6. 16: ,corvi cantus".
20) cf. n. 19.
") "noc.tua a tempore noctis dieta, quo eanit vel ,olat." Paul. 175.
u) Non. Mare. 518: .Hyginus: est p a r l' a V'e s t e, p i c u s M a r t i s." Hor. carm. S, 27, 1:
.parrae recinentis amen,"
") Plin. Il. h. lO. 7 (8.): ,Sanqualem avem atque illullugulum Qugures Romani magna in
</uaestionQ habent. imlllllsulum aliqlli vulturia pllllllm a.rhitrantur eose et .>anqualem l'ssiftugae. MasuriuR
<;anqual,,1II os~ifrngam esse dieit, immU8ulum autem pullulll a'luihte, prius ,/nam a.lbicet caudR. quidam
)lost Mucilllll nugmcm visos nou esse Romao eonfirmavcl'e, ego quod veri similius, in desidia reruDl
omnium arbitror non esse agnitos." PanI. 112: .Jmmusulus avi. genus quam alii regullllu, alii oRsi-
fragam dicunt.." Commemorata sanqualis videtur fui.se etiam FesI.. M3 b: Sanqu:tlis porta. [appellata
{!st proxima aedi Sanci id]eoqne eode1l1 est nomine [quo avis San quali. appelIaturj. cf. Puul. 345.
U) }<'est.. ]l, 24.5 b: lpraepetes] aves dicuntur quae se [ante auspÌcantem ferunt.,l nalll a.utiqui
tlraepetere [dicebnllt pro anteire.j Supplet. ex Pn.ulo p. 244. l'est. 205a: "Praepetes aves quidam dici
]1l1tant., quia. secllndum aUBpicium faciant praetervolantes, alii quod aut ea 'llllte praepetalUus, illdicent,
aut quod praeter\'olent. i pra~volellt coni.. MOll.),· Servo Aen. 3, 361: ,praepetes uut superiora tenent
et praepetes vocantur, aut inferiora et dicuntur i n f e r a e." Non satia perite,
2ro) Servo Aen. 12, 1146: ,Monstroque fefellit; bene fefclIit, Nam'lue hoc augurium neque
oblativum est ncque impetrativum, sed ilUmissum factione .1utllrnae, quod care re fide indicat sedes
negata. Nam uhicunque firmum introducit augurium, dat ei firmissimam sedem: ut (6, 191): Jpsa Bub
ora viri coelo venere volantes. Et viridi sedere solo.' Jtem (Ecl. 9, 15): "Ante sinistra cava. monuiRset
:th iliC(> cornix. In hoc autem augurio I i ber a t u m cygnum ceci disse in a'luam dicit, quam instal,ilem
~S8e let infirmn.m) manifestum est." Servo Aen. 12, 120: "ScinlUs enim hoc nbique servare YirgiliuDl,
ut rebus quibuR denegaturus est exitum, det etiam infirma principia .• , Sio paullo post in augurio
l i ber a t u 8 cygnuR in ftumen concidit, quia Turnum Rutuli licet· rupto foedere liberare non poterant.
 15
et augures appellallt et Enllil1s in annalium }1J'imo òicit 2") •.. A v i b n s autem prae-
p e t i h u s contrarias avis i n f e r a Se,) appellal'i Nigidius Fig'ullls in libro primo auglll'ii
privati ita dicit: Discrepat dextra ~inistrae, praep~s inferae.
Selv. Aen. 4, 462: Omnes aves oscines malae praepetes bonae sunt: vel e
contra malae pl'aepetes oscines llOlIae sunt.
Servo Aen. 5, 246: A I i t e s enim certa genera avium ab auguribus appellantur,
quae pinllis 28) vel volaiu omina possunt facere, quae si fuerint prosperae, p r a e p e t e S,
si advel'sae, inhibrae dicuntm· 2f1) - (?) pesna.
Ilo. Reliqua de avibus.
avis sinistra, an tesinistra, liberata, inrita, incerta,
auspicia incerta.
Vano L L. 5, 8i): Sodllies Titii dicti ab T i ti i s a vi b n s fInas in auguriis
certis observare solellt. - (?) 'l'itiensis clangor. cf. Loewe Pl'odromui:! p. 351
V. Titiensis.
Fest. 371h: Yoisgram avem quae se vellit. Augures hanc eandem fucil-
I a n t e m apellant. . . . ~O)
Fest. 30fJ>!1: S li I p e l' Ya g a n e a avis vo )catllr ah An[guribus, quae ex sumJm()
cacuminle yocem emisit, C]llin] !Iuasi iII altis[simis sllperqu~ omnial vagatul', a(ppellataJ.
Fest. e}l. 43: C i l' C a n e a c1icitUl' avis qllae 1'olans circuitum .racit.
Fest. ep. 276: R e m o r e s a ves in auspicio dicuntur, qua e acturum aliquid
re1l1oral'i compellllnt. 81 )
Ilio 37!" 2"4: ric(l~(Jt i'(t~1 'T11'H l:rI;rT(l1'T(I, y.aì òuc. TO(TO rb i F!I{(1'TE!"On.1TO, Ql1in pl'aeceptum augurnHs dis-
tiplinae Servio ob anilnllm ,il. vprsnhnll, non <,~I· dllbium. Hoc declarat inprimi. locutio ,Iiberatus cygnus'
q llalll utrocIlJe lo co llfoiurrat", .liloprnrc' autcln illu Ben~ll conl'iuetudinis erat augnnllis: liheratunl eniru
ah loeo ali'luo rlic('!Jant aug1l1'1' 'ln; a" co di 'C. c (lit, Hlllovd,Ù·. Fe8t. 348lt v. silcntio ,liberntus a lecto·.
Schol. Vur.n. ad V. Aen. 111. 241: .J"dli, c UtV('a liJJ{'ralis·. Il,"u1l1 autcm )Jmeecptllln illud augurale
quale iuerit non pror,,,s li'lnct. Crmpnrato Dioni. loco videntur eae a,es ,i 11 e e l' t lt c'aut ,i n r i t a e'
fuioFe habilae 'lune cum purnllll,vr 'CÙi"Cllt,. ,]('inùe surgebant. aut 'l,me continenter anxie volitabant: contra.
bonae et m!ae, (luae po.t vulatulll /innam capiebant 8cdem.
20) Eadem fere de pnwpetihu. Servo Aen. 6, 15. Ennii ver8US etiam ap. Cie. div. l, 48. 108 invenitur•
• 7) ut dextrae, sinistrae, ita etiam praepetis, inferae oppositionem Nigidius ex publico augurio
sine dubio prompsit.
") Fortasse ex augurum Iibris eliam .ox p e s n a sumpta est Fest. 299 v. pennas. Scd potest
etiam ex Saliari carmine 8tllll11ta fui.se. Pau l. 211 pennates.
00) ,E gl088is Scal. afl'c'l't: EniL1'3 i""'/'Tia, EnibrQl11 rr('''Yt'';TtO~ hnfJ).atl';. (Enibrum 7r('r'y/,aTo/:
l;TtfJlu/1tis con', Scaliger)t E ri i ber p i.e u ~ ;;(',J,~ ~Ol''ì~(i. Jnebra 0e",IEOII IUU'TEt'TI'K(J'lIo Haec omnia..
apud Labbaeum reperÌuntul', nisi quoti voc. pieus ibi omissa est' Miill. ad Paul. 76.
30) • Vol.gram coni. Gifanius in incl. Lucret. v. avolsus, sed etiam baee forma, a veUendo
du.eta, caret analogia, qua commendetnr. quae se vellit] cf. Sophoc.l. Ant. 1(;0;:1. Stato SU •. S, b13. ~
l\iiiIl. adn. - Statii locus hic est: ,Simul ora rec\ll'vo unguesecant rabidae planctumque imitontibu8 alis
exngitant Zephyros et plumea pectora eaedunt.·
• ) Quarum aviulll quasi llrineeps exemplum sunt obscenae eae aveR qune Remo adparebant.
Me.Falla ap .. Gell. 13, 14. 6. Quam ad l'em adludit Ennius ap. Cic. div. 1, 48. 107: ,Certabant urbem
Romam R('mormll ve vocRrellt.' Ab duplici Remi augurio etiam ,Remoria' dieta esse vidétur Pa.uI. 276:
.Remminus ager dic!u. quasi pos.essus est a Remo, et habitatio Remi Remona. Sed et locus in summo
Aventino Remoria dicitur, uhi Relllu8 dc urbe eondenda fuerat auspicatus! - Hue apponimus nonnulla.
alia avium cognomina 'luae sine dubio auguralis consuetudinis erant. ,Aves i n t e l' n u n t i a e J o v i s
Cic. div. 2, 34. 72. Cie. legg. l, 1. 2: ,nuntia fulva Jovis' (~c. aquila) cf. T,iv. i, 12,4. a v i s s i n i 8 t r a
bona Cic. legg. 3, 8. 9. Plut. '1U. R. 7t!. Fest. 339a sinistrae ave.. Cic. fam. 6, 6, 7: .Non igitur ex
aHtis involntu nee cantu sinistro oscinis, ut in nostra di8eiplina est, lIec ex tripudiis so1li8timis aut.
ponivii8 ti bi auguror.' Cie. div. 2, 3!l. 82. a ves i n l'i t a e 'luae ratum non fotciunt auepicium; Bie
Remi '''x vultures appellantul' ap. Geli. 13, 14. a v i 8 i n c e r t Il.. Cic. ap. Cha.ri~. K. 122, 22. et;
a U.Jl p i c i a. i n'c e r t a. Liv. 8, 82, 4. 7. 30, l. dubia. auspicia Liv. 8, S4, 4. 82, 4 a.l.
 16

Fest. ep. 16: Areula dicebatur avis, fluae in auspiciis vetabat aliquid fieri. 32)
Fest. ep. 7: Alter et pro nou bono pOllitlll', ut in augnriis altera quum
appellatilI' a v i ~, qnae utique prospera non est.
Plill. Hl, 14. 37: C l i v i a m quoque ave m Rh alltiqnis nominatall1 anill1adverto
ignorari. quidam c I a m il t o ri a m dicllut, Labeo p l' o Il i h i t () ,. i a Ill. - E'est. ep. 6..1:
C l i v i a a u S l' i c i a diceballt, quae aliquid fieri prohibehallt. :la)
E'est. e]l. 21: Ad III i s s i v a e li ves dicebantur ah anguribus, quae consulentelll
iuberent.
(?) Seno Aen. 3, 241: O h s c o e n a e sunt aveR quae canendo adversa sigllifieallt. ~I)
2. Servo Aen. l, 398: Multi tall1en as~el'Ullt eyenos inter auguraI es aves non illveniri
neque a u g u r a l i h n s c o m m e n t a l' i i s earuffi nomen illatum. Seli iu libris reeonditis
leetulll e~se: ]Josse quamlibet ayem auspiciull1 attestari maxime fluia non pose~ttul'. Hoc
enim interest illter augurium et auspieium quod augurium et lletitur et certis avibus
ostenditur, auspidull1 qualibet avi demonstratul' et nOll lletitlll', <luod i]lSlllll t.alllell s]leeies
augul'ii est ... et hae (se. eolumbae) intcl' allgnrales aves dicuntur non illvenil'i.~;;)

III. Ex tripudiis.
Fest. 2D8 h: Sollistimulll, Ap. Pnlehel' in Ang'llralis (liseiplinap, l. I. ai t, e~se
tripucliulll, q1l0111 a\'Ì excidit ex ore,8 0) quorI illa fed: saxum ve soliclulll,
aut al'hos viviradix l'uit, quae llec prue vitio, li UIllI1.11i 31) eaedantur ve,
i a ci a II t li r y e, p e Il a Il t u r v e.
I. Cie. div. 2, 35. 73: Deeretum eollegii yetns Ilabemus 0I1111em avem trìplidium
facere posse.
3. Cic. div. 1, 15. 28: QllOd autem seriptulll habetis 11. "i tripndium fieri, si ex
ea qllid in solidlllll eeeiderit,88) IlQe quoque, qnocl dixi eoaetulll, tripuclillin
solistilllllill dieitis.
- tripudillm sollistimum pulIi faoiunt. - Tripuclio
a li s il i c Il r i. 3D)
'") ,ArcivrI eoni. Scal. qui provocat ad Glossas quae rtpud LrtbbacuJU ext,mt: Arei,u. EI('Y.TI.Y.O>.
Y.('Ji.t ..,.,~6,."
l\liill. - Fortassc Ime pertinet vox ,cavani" cf, Loewè, Prod"OlllUS p. 416: Ululas, triste
avium gellus, VUlgllS appellasse cavanos num notum sit nescio. Pla.ne autem doeent hae glo"sae a(1
Bicronylllum . .. Dllbitantibus .itne caùa.[us an caùanus un cavo (vide adnot.) prrteferendulll, ut CaVal1n8
fOrmrtlll restitUrtlllUS 8un.dent glossariulll Salomonis et codex Amplonirtllus 'p. 283, 250, quorum ilIud
eavannus: genus alitis, hic cavani: ulule aves exhibet.
33) Binc apparet c I i , ia 111 esse vocem auguralem, e. q. appellativam •
• ,) Se,l aves ohscenae etiam alites nominabantur ut ap. GelI. 13, 14, 6 ab optimo augure
Messalla Remi in auspicio vultures. - V. Aen. 3, 262: "sive deae seu Hint dime obscellaeque voln~res."
Fest. 201 h v. Oscos. Va.rro l. 1. 7, 97: "obscaenum I)men est omell turpe." Servo Aen. 3, 367. "ob8coe-
nalll'lue famem ..• quam obscoena avi. praedixemt." Schol. Bern. ad Georg. 5, 1, 471: "oùsceni, diri,
quoniam obscenum canunt, qui a obsint." Servo Aeu. 4, 455: "obBcaenum autem mali ominis," Ladewig
ad Verg. Aen. 3, 262.
") Seno Aen. 1, 393: "cum cygnus nec in praepetibus nec in oscinibns nominetur, cur ab
illo sumitur augurium '/"
36) Cic. div. 2, 34. 72: "quae (aves) pascantur necne quid refert? nihil ad auspieia; Bed quia
cum pa"cuntur, necease ekt aliquid ex ore cadere et terram pavire, terripavium primo, post terripuclium
dietum est, hoc quidem iam tripudiulll dicit.ur. cum igitur olfa cecidit ex ore pulii tum alispicullti
tripudium sollistimum nuntiallt." Eadem etymologia ap. Fest. 363 b: Tripuclium leernitur in auspi]ciis
in exultatione tripudia[nJt[illm pullorum dictum] a terra pavienda." Cf. infra Paul. 244.
") ,humanave vi' corro MUli., num reete, dubito. Pro verbis p r a e v i t i o scribendum "ro-
°
'posui: P r a e v o rt i in COilllllentt. in honorem Aug. Reifl'erscheidii p. 63.
") cf. ib, 27. Macrob. Sat. 5, 13, 28: trip. sol. ex aquila.
18) Servo AeD. 6, 198: Romani moris fuit et in comitiis agendis et fn bellis gerendis. ~'est.
 17

Fl'st. €Op. 244: P u I S llotissilllu1U rlabatl11' pullis in au~plCIIS, fIuia ex e1l.

llcceFse emt aJìqui<l dedderè, fjnocl tripudium faCEl'et. 4 /l) i(l est t~ITi!lI\\'i\111l .... BOIIUlil
cnim augllrium esse plltabant, si pulJì, IleI' q\10S 1luspicaLJantllr, cOllledis,ent,H) praesertim
!'i eis edentilJus aliquid ab ore decìdisset.. Siu autem ol11nino non edissent, arbitrabantUi'
lIcricululll i111111inere.
(?) Fest. ep. 105: I n s i p e r e far i n o III m iaeere llullis. le)
Fest. 290 a: [S o 11 i] v i o siguificat in car[ mine ... a)llgurali, sonanti.
Fest. 287 b: r S o 1\ i) v i u m t r i p u [d i u m ut ait AppillS) Puleher, quod
[SOl1 et, eum pullo exci]dit puls, quadr[upedive).
Servo Afll. 3, 80: tremere ollluia) . .. et hoc augurium iuxta auguralem <lis-
ciplinam rlictu111 est, quotI appellatul' tripnrlium sonubilllU i. e. a sono aù quorl pertiuet,
si al'lJol' sponte radici tns cadat si terra tremata)
Fest. 344 a: Spicìunt ant.iqllos rli[xisse sine praeposi]tione testi, est Cato in
ea quam [hahuit in Q. '('heI'1l1u1l1 rle] septelil hominilms: Ut solel1t [impetrire son]i vios,
nisi qui se 111 e l t e l' n i sunt quos [CU111 oceul']rant, nec S il i c i li Il t, lIeql1'" mtos
[e~se voll1ut].H)

r
245 h: "P u l l a r i u m a llullis aPl,ellatllml (Juid3m ]lutant 'Jtlia non [ali l''] ni,i hoc ei pcculiall'c e.t
p"V(l1l1 auspician[di ca,wm, ob~(ll'varf!J:1 T l; i p u ù i o a 11 ~ P i c ari. Hic ahlat-iyj UfoOl1S foIin~ dubio e~t,
pCl'antiqllll". In augurali disciplina plul'a occurrunt exempla. Li\'. 22, 42, 8 uLi ì\-ei ••. rect~ illterpretatur:
"CUIl1 aURpicill1l1 est" Cf. 8 i i e n t i o su r g e l' e. Liv. IO. 42. 2 tlicel'e ,lictatOl'NIl 8, 24, 1.5. Fest.
248 n, 351 a v. sillistl'um. 8imiliter Ciccl'o t l' i p u d i o a u s p i e a r i div. 1, 3·5. 77. 2, 36. 77. Sappo
<1icitu1' v i t i ocr e a l' e, q11in ,-ilio IJllyiga.re Cic. div. 1, 16.29.
'0) t l' i P u tl i u m s o II i s t i J1l1111l ]l1111 i fa c i 1111 t Ci\'. di\'. 2, 8. 20. Ìllacl'oh. Sat. 5, 13,28.
Plin. ]l. h. lO, 21, 49: ,.horum .unt· triputlin. "oli,l.ima, hi lIlagistratus no~t.r<l" ('oti,lie regunt tlOIl1U''lIlC
ipsiHsuas c1audunt. aut l'C8crant. hi fasccs Homanas aut inpellunt aut l'ctillCllt, iuuc'nt aeies aut jll'ohibp.ut,
victoriarum O1nniUJn toto orùe partannn au:qpir.es. hi lTlaxime tel'rarU11l imperio im!wrant:\
<I) ,Pasci pu1l0.' ad au'picia pertincre iure negat Cic. div. 2, 34 •• 2. at idem ait Servo Aen.
6,.198: "pascentes; hine i:tlll opt.illlum significat.ul' auguriulll quod p,,"cebant:' Et il\lp~l'itia n"glrgent.iaqu~
]lostcriol'l1tn "~eculol'l1m sino dllhio eo iam contenta erat Bi pasceh:tntur pulii. Contm pl'Ì8ca saecula
in hi. qno'lue auspicii. SI1l!lllHt esse n'a religione e,t consentanenm et cOllfirl1latur a Livio 6, 41, 8:
"quod enim eHt, si pu1lì non pa~ccntllr, si ex cavea. tal'dil1s cxierint, si oct?ccÌnerit avi:;;:." al.
") Unde di"sipare, ohsipare, ut qunm rustici dieunt: obsipa pulii. c8cam:' Ad baee recte
adnota~ MUlI.: .. l'aulu" ni"i omne Festi corpus tau, loede truncasset, legel'elllU8 puto ]lullos augurales
ita pasci Aolito" cssc, ut far in ollam insil'eretur, et puls quae inde parabatur, illis proice,etur cf. Fe~t.
qu. XII, 13 p ..53. 33 T. puls." Locwe Prodromus p. 361. 362 v. J Il su p a l' e: Dissipare, insipare,
obsipare verborulll formas vetusta, fllisse dissupare, in'llpare. ohsllpare vel propterea veri e8t simillimum,
quod Bllpa.re simplex traditllm hahcs: cf. Festum Pauli p. 225, 14: . .. supare significat iacere et
disicere, ut ..lios loc08 mittamns. Accedit quod insupare forma etiamnum exstat: servavit vetustissimu8
codex Vaticanus 8321 f. 76 v = Mai VI p. 529 a: insupare: inicere.
") Cic. ad fam, 6, 6, 7: "ex tripudiis so1li8timis aut sonivii •. " Sonivia tripudia specie.
~ollistimol'um videntnr fui~se sc. ea sollistima quae sonum edehant. N am quae a Senio 3, 90 illter
Bonivia nnmerantur, ah Appio Pulchro Fest. 298 inter ~ollistima pOlluntur.
") Jta locnm FeRti supplendum esse docni in eommentt.. in honorem Reifferscheidii p. 61. 62.
his l'el'his: Fest. p. 344 a: Spiciunt antiquoR di' xisse sine praeposi]tione testis est Caro ill ea quam
[habuit in Q. 'l'hermum tlel septem hominibus: Ut solent [evitare son]ivios nisi qui Rempiterni 8unt
quoa [cum occur]rant Ilec spi~iu!lt neque ratos [esse volunt.J Ad haec Muellel'u.: i:ì,~d ohscurulll tamen
qui ii sint sonivii sempitemi. Atquc reapse de sempiternis soniviis nihil uS'luam !lobis traùitlllll est.
Sonivium autem idem significare quocl sonans ab eodcm :J<'esto docemur p. ~90 a 3i V. sOllivio et
p. ·297 b 19 v. Bonivium t.ripudium. Qnodsi vulgal'em sempiterni significationen sC'J\lamur, sempit~rnum
sonil'inm (signulll), h. e. aut 'luotl semper 80net aut quod semper adsit sonans. 'luid Ribi ,olit "ix per~piri
poterit.. Quaproptel' ego aliam lectionem potius quam emendationem proposncrim semel terni, ita ut semel,
Id quod non ita raro evenit, proxillle ad simul vocem notione aecedat: qua lectione saltem optimus sensus
redtituitur. Nam quamquam de a.ugurali tcrnionis significatione nihil constat, - quae Servius Buc-, 8, 76 da
 IH

IV. Ex qundrupedibus.
l!'e~t. (~p.1l44: Pedestria auspicia nomillaualltul', quae ùabantul' Il "ulpe,
l \1 \I O, 8 e r ]I e n t e, e q u o cetel'is<lue animali bus qnadl'lIpedih\l~, l',)
4. Sen', Aen, :1, 537: Sane, figul'ate Equos omen: . ,. 8ecl Illult.i (le libl'is l\\1I;l:UI'UIII
h:actul1I tl'iHltmt. In g e t i s'"") enim Il iei t\ll' augurium f[lIo<l ex illudis illmellt.i8 fiat..
Obsel'vat\1l' ellilll Ile l'l'odit\11'1) mag'istratui disiullctis hoblls plau~tl'l1Iu oh"ialll veniat,")
('ic. (liv, Il, 3!i, 77: ~os a\1gul'es praecipilllllS, 1Ie iuges I\llspici\1111 ob-
veniat, \1t iUJuenta i\1beant diiungel'e, - i li g' i t es, i n i li g' e ~ b l) v e~,
l' l' i s c i a Il .K. II. p. 270, Il: Cae!'ar in auglll'lllihus: si "i IIC e l' i\ "e c \1 s emt. ")

Jo\'i~ trifi,(o t'uhnilll' a.il. jI.l1t l'O~t.~~1 lllrUHl 1I''''}lU1"1II11 ;1.01 idìl'lIlU' ~1f"t·I·,~tìt.;fllli~ vicl"lItll), 1,'1'I~1.·· li li Itte I" III n
tHllH..!H nugul"uliulll ~igJlOl'lllll non ~illf! t.llguitut.c fui"'RP vl.'l t!X HOlI\lIJi itllg'lIsttl ~tl1gurio ~atlH appare I.•
Prat'h·ren. ne 1at·1II1OI. 'pliflt..·1Il tilliS de ({IIU Hg'itul" loei apwl ~ltII·llprrHn rC'ctt'\ lIIilli f'a,..ll ~l1pl'lt.-t.a vi,.1l't,lIl'.
Nrul\ ne lHonl'ilJ11 I(nalll ilwpt.n i Il n, ,'lUO!ol l':nn Ol'ctll'l:ud' • , • , ('~f;p \'olnnt'l (j11i.W vf'l'lHL ad !o(ol1ivio~ 1'('·
fe1'e-nllu. 1ot111lt, P()~t, illtl'l'iectulIl l'l1ulltiatiol1l1 11l po~ita ~jl1t. iJl.o,;o~ sO,",!1\,jIJ:- IIli",..:" l'\'1talHlos 111 11l1da Niglli.1
luinime cr",1t'ntl111l1 ext. Immo ~ul1jvia i\.Ut t'.Ul')lll Hlll'pil:iil "l'aut, ahflll' fripudin, aut. pal'~ horUlIl:
d', Fest. l', ~9i l, 1!1: IH>Hil\'iuUl tl'ipnldium, nt, 'lIil, Appi"'1 [',,!eh!'I', 'l''orl I.,md, ('''III 1',,110 exeildit
'J11Hdrlll}1(!(livl' , "/. Tril'lH1in, tl.ut.C11l IVHl'W '(11i;\.llllf'. J'a,tlltn fecissp (tII1W!S cOl1:-tent.iunL. 1"('st'}I. ~nKh
:!fi v, Bolli.t.inlllltl. Cic, ,le div, 1 1!;, 2H. Sel'v, AClI. VI 19i:C. l'a,,1. p, ~~ t v, IIItI.. l'noi" cfticitnl' nOli
cOllunotlc NlIpplt't.nHl t'SXe ""Han', qual! vox t't. colore augura.1i titl'et Ilt lWtjUIH' clatlllicat., ~aul ·evitm·l!
non poterant al1g'UI'CIo: ohliltì\'o, iHISpitia., !;c,l si q1.la.e 1l1i)1ll~ plaeehant ~ul St~ non pertilH,~l'e tlicel,allt
(Sel'v, A~lI, XII :l!'I!!: V MIO. l'lin, Il, h, XXYIII 17), id ,(110,1 ho" 101'0 \,1!l'lJis ,Ilce l'ah" l'"'' vulunt.'
Hi~"lifi(,ll.tllJ', i\ef(lIf' a.Jitl'l' vl'l'lnl, ,lll'r ~picinllt.' int,ellt'g'fmcla, .'oIU Il t·, 1a.1II CUlli 80llida lIt hona. Hignu
impetl'iptlcln l'ntime C(t1H111 t~\'itnllda. f'lIi~",{~ vidf'unh1l', mi' (lnid(lill indj,·c hane ti,~l't~ in :4.pntt~lltimll Festi
lu('u", l'PMt·it,\)I·ntll1:O: l' ...:t·: Uf· soll'lIt. lilllpdl'il'l' !oIonliviolo: 1Ji~i 11111 ~" 111 l' I t, l' l'li i ~lIllf. 11110~ leuUl oceur.lruut,
nec loIJlil~.iullt. IIP'IIIt' rnto}o; Ip:':}o;I' vo lllnt.'.
If" ~f'('Ut.lllo< "X"i(l }l1l11IiC:1II11 ttng'nrilll1t \·jdef.ta' Horilt,ius l'HI'III, :~, :!7. :! - 7: 1',fllll'jC)l-i --- tlw!:tt d·
lll-:tt'gllnus l"èluis ant. rrh agl'o nl.\'a {h~culTene lupa Lnnuvino ff'tllqlli' \'01[11'8, 1'l1l1l}Jat et ~el'l'eJls it.er
i1l,titut\1ln. "i l'l'I' "vli'l'"um ,imilis .agithw tel'l'lIit nHlllllos." l'lill. Il. h. 8. :l:l (:{,Il: "l'lInd"1l1 (":. lllplllll)
in fill1H~ \"('!oicÌ tena, int.... l' a.ngl!l'in., R(I dext·el'lull (,Ollllllt'RlltillJJ1 pI'Rf.'l.'i...:n ilinel'e :;.;i ple110 il.l OIY fecerif.,
nlllll1ll1 omniolll praf'~tantill!-l:' ~ell (lubilllll I!st. llt.rmll I~X pllhli('o h 01.' sUlllpserit, a.ugurir) au privato
Nigidii qlH'lH intpl' alido]'!"!:.) 1l\1ìuJo:: libri l1omlnat.. un ('x Urueeis, IfUO"UHt pil.ul)o Hnh~ incrt'pat c:l'eduJit.atplII.
_. (De ~t'l'l".'lltr' f.'PsL 1};jl a. inJ'nt.l Ha.pt' fl,ng'ul'in. })l-o)/tel'\'in fnil';sC' ~l]'lu.'lhdil et.l11ipeit.· l"I'..:illUS Fp_.. t.
241; 11: Il' l' (J l' t. l' l'I \' i a al'll','lIn)ju"tnl' ,i,," l' i c i .. ']WlC "e I "'''l't 1'1' \';,,'" ",!.<onl,I'L1It... ,I illHl'I1l I ' , .1"
Plil1. ~. H::, 102: ._a,ugul'iu (fuicll'lU arb~m fcC!el'P apu,l Homullf):, (,t, ~at:('n,l)bl1l' C'UIl','glHIlI \'(.,1 maxilùt!
l'Ollelll1l1'. Est illh:I' l'a loei:-: )'igc-nt.ib\1:-: et "-Illpps anilJlul aliofJlli solll'l't.ia dirmll, ilI1lIH~~ g'eIut,(Js .Iacu""pIH
nonnisi atl eil1~ itl1ll1 l'l'flitUlllill1C hUll:..:eunt." Contra piaenlaJ'ÌtI l't, 11I!~tit"ra ltu:..:picia I Fpst;, ~4':) hl lihris
pnntHicml1 lloll i111;.!1Il'11l11 I,~~~t' h'i1mendn. l't:'(>t·e eOlltendit Bl'al1~l' l'. ·H) n. 7. 'flHIUl'lua,lH, "U1II a.llt,!! illlspicia.
n011nulla i1l111l0}nl'(' lo<olel'('ut (U1 1 11. 14, 7, D. ~, ~2 aL), dil-:·('ip1inHt' :t1lg'ura.Ii non ,Il'urstl~ ahl'{.lga.nlla ;'i Il Il t.
""I1t.. Mo. Il'. 1:1 . .Ita(]lll' 10('''" ilio. Fest.i Ili" "nlJil';lllll': I.l'i"cnln.l'lia Oll'l'lplIalltlll' a,l1spiciu
HIlti '1llil. IjnHÙH.lll lo 1(l'le1Hll l'olllsuebH1inc. in lo<Hcrilidilo<, C11I1I Hllt hostia. ah ara.I fllgit., i.lut rp'erl'lls~n.
lII11gitlllll dedito Ilut in alinlll '(mImi opul'tnit, ,,"I .. t,l'III corpo .. i> ,:,,.,'i,lit.1 ..t: Pau], :144, - .. I p e s t i f" l' li
a, li ~ P i l~ i al :->tmt· ClllU l'-ol'lin cxtis non invenit-ur <I.ut, ctl})lItl in i(ll'iIH~rt'," A UJ.{l1res hnrulll Il. non
pO~fo:llnt )lisi Ha, nltioncnl halJlliH,~e, nt ei;..; Il.1l~picillm ipkl1l11 vit.iari, (lil'imi fllcl~ .. pnt.. Cl'hll';\' nOli ip:-;i.
",,,l l'ontitiees "lIrah,,"t.
'Il) (·t)dfl. .• illgl~ l'is'', Hoe cllrl,jg'~IlIIIll11 esf.:,' in ,ill~_p~l.is· :;c.:alig<.'J' conietòit. l'[ fptilC ...\I.i\l1pr!l~
n(lnntat alI Paul. IO·~ L illg'I.'S, .. fol'lmull .fllg'd.i~ Sealigf:"l' t~ ~('ht'(1i:-: l.lillli,~li~ atl'ert." .Jdt'll1 adinnO'it.:
•..Jug{·t Ì;j' .'(U /1M': ~n·/.I·J-il' %TI:ro:: fqmll' ellJII integra l'~~ellt, ita fer'(, l'olllpiuat,a. eSlo<e ~1I~l'icor: JI~g(':-:
1

HuspiduUl iirl. :roll"-: ,(',Il.orTI ~~fI}l'rr ""'-' -:r!J(';TOI~ :;'n?~;'I' Kri;l'o.,'J. l·~t. ,r 11 ~ i t e s fll.'J'I:';.H'i',lIirOl." Forta.s~l!'
t'tinm ,i 11 i 11 g t' s' h o v e x (Pill1l. lOa CUIll H<lnot., J\liiIl.J ex HlIgllrlllll l·ihl'Ì!oI sl1lllpti !-Inni-.
-47) Ct~tcrnm. ~el'\'ii llota pr.rvt.!l'sil e!05t. }Iug'na.t. t't enm Cie('I'onis f·t· l'llIll Pauli )ll)ta. hà('. (}l. 1u4):
,.Jl1ge!i ul1sl'i"llllll t'st, (11111111 lUlll'tum itllllPntl11n :-:tt!rtll~ f~H'it." Ae villdm' c.oMulto Sm,.,-illf.! vel auctor
t~ills font.(~Jll ~Intm ,l(lt,or~i:-:~e ut· nngHrll1ll ,1l·at:~('el.t.lI1H iI,la·l,ta.n·t. ad ~lIaHJ V(~l'rii1ii int,,,I I"'l't'tn.tiollel1l.
l'I) h. l' plll'iL 1I1J1~ .,,:ol'(lida.. ('i'. !lo<jll('l~ri l'Ol'l~i', Plilnt.. ,AVm, ~! 2, IU, Cet.el'lnn fluod fgt1l1ll
illlld 1111" J10~1Ii. lIIpru (·(mil'I'hll'H. trl'i. l'otl'l-Ot. t-lIim d~' augurio J'l'l'lIdi!4 cogita.ri pot.t'~t etia.m tlH l

!".u'ritic'in cf, itm 1,i"g'lfft IlO!", \~iII'1'O I. 1. i. al. eHm ncln, HI'i1I1~ii p, i:!, ~'lIi aclile lJion. :!, ;,.
 Hl

l\Ial'. Vict. 24iO P.: So l' i x aut sauri x mm: t.l'ibllitul' ~ a t Il l' ilO ab augul'i-
bus.''') ~o1'icnm occent.ul\."")

V. Ex diris.
Servo Aen. 4, 4!i,\: 'l'nl'icl'emis ... Et. hoc gellus OlllllllS Di!lOlli factum de
augurali disciplina t·l'anslatullI est, qllae dil'is obsel'vatnl'. Dira enim IleOl'll1ll ira est, ~I)
quae duplici lllorlo colligitur, aut. ex signi~ aut. quoculUlIue morlo qlla-

Il', .,lJuia tal'llitnti {\t Vd,lI~hd,i et. )OO:f'ucct·ut.j ('(llIvr11it: lIa·1I1 d. iII \"pt,cl"iIld!i! \'1'1'~ilt.m· l()('i~ let
noct.iulIl ,·.t·1 l't nod·i, ",t· lll<lXilll(, prim\l.c et 'IniOl tCJllpestOlt.is Ilunti,," et· in,lex "st pnl'vi h...·i.". l'I'"
.," uri x ,.vis' (juo(l om1l!'" l'rnebl.'nt. editore" rtiam K~il et. rp('epernnt lexicographi rccelltiores. manifest"
:-;(·.ribclHlmn e~t ,Ul1U~/ {A \'IH-]\fUHJ. Nam lavi~1 ~a.nrix l1ec lHoJql1Hm alibi nec in aUg'uralium arillln
1I1l111('Tn qlli finit.l1R ('rnt., (·xt.at.; cont.ra, ,~Ol'ix' mn~ 11011 pa1"vi prato in H,u!-:J'ieii~ mnrnent.i. Cf. 1'811.11l;C~.
~nnrit·i!ol. OIos8, .J:·:id-. Il'apill-': Hal1r~x fillt,itluit.tlH IHlIH'. J.I(IJ'ex. (fIONI<!. La.'. Gnlf'e. Hm'ix 1/.;;"; IIld I fig.
~al1l'ix.I·· ltll Cang'I' (nosl-!. ~. \'. - ~ Nonul1 vel'l.i fOl'lIlillll in Incf'lU pl'ot.nlit, On:-:ht,\'1I:i Lo(nn- Protll'01l1U!i
p. Bn·i. ~nr): Y. ~n111'1'!': Antiq1lo'" pro ~or('x tlixil'ol8~ ~a.lIl't'X qui l'ri~ci Rerll)Olli", J't'liqlliu!ol prol)!' nnvit. 110n
nf"'fotr-it,: d. ~er\'inlll Hd neorgif'(1) III, ~iR: .Chaul'lllll l'l'O CllOrlllll, ",j(,!Il: !oIilurl'x pI'O SOl'PX, (,ill1lis pro'
('oli~~: Jj;ddol·j Origiu1lJ!l X Il, !L 2 t.o IV' p. (il NL Anwal.: ,~or('x o . , antÌlfli ant.'11I sorit'("m foIHlIricel.ll
flicchnnt, iiI C'11 t· t't· (']orlml1 ('landI/m'; PnpiRIl1: .~a.\ll'ex ftuf.ìqnitu."', nUne l'IOrf.'X {lif"itl1l': P'·Optfll'f.':l alltllm
hAne glo"nJn :
~a,m'~~: Horiec!o:
ilI !o:Rllri('eR: j.lori('~f.I luutant·f'1II lIildcbrn.ndmll non ~equol': (l'lidni (luim eogihl-l'i l'ot.e:4 eodem modo qno
~elli~_ (rf. ~l~nes'l et SPllex. g'r"u1Pllns fOl'ma~ :-;:Hnri~ ~t sant'ex olim in Han ft1hH~e <~ 8anrf'8 Cl1ltll OIllniulU
l<>nt.in1l1 memori,t est. -Loewp l:'l"odrolnl1" 1'. 40!!: .. M li" l' e l' ,l n' dicehnnt. o."tiqui (Mai VI p. 1i~4 h
0-. cod. V"t.i'·""U8 Il:\21 f. 99 v: lllu,cPl"da~.1 Cflo.snltl tl"unc"tnlll n.se CUlli 1"'1' se tilcile appare!. tum
"ertmll fil. F",ti. Ijui l'11111 hoc gI088!lgm'l'ho ex ootlelll funle hall.i,,,, ,·illetul". p. 14(;" 24 glo",;L:
,1l1t1~eerd(1.~: vrinHl NyJlnbn protll1ct-n. dieeba.nt nnt.iqlli :-:t.el'(~n:-: mUl'Uln'. 111Ji 11('1111('111 offendat 1l1l1l1p.rns
plllrali" confemtlll" 'ritillii v. 179 (]l. F,8 ,Hl Riùberk',: ,fjlli,l 1,,1.ùl·' ni"i IIn:1111 "1"1""11 ,il'" ,,);1\'i ~ PO
(·ondi. tuns ."cerda.'. Hnrioln.t.nr M,til1". glo""am sic explent1mn mh,,: .lllll>ecr,l", cli("elmnt. "uh,!,.i Ipro
1lIt1rgi.8oJ'. - f,o~wr Pl"o,lrollll1" p. 420 n. 2: Mlls-.t.irpi. gellctinl' ,·.,t· 111111·-i,. fllcmt. proenl !lul)i"
olhn 11l11S-1R. ,fntegra Hlnlliolit. :. : 'in VO('.f~ mll~illln, si fides hahenda. glof.l8ae Hl 11 ~ i a: nilli F:OriCllln (rod.
Lf:li(lnn8i~ Cl7 E f. 40 \. h: museit· Jl. !-IUl'iCUlll: cod. VOs~i~ulnEl Fol. 82; glm:~arinm 8illomolli~: 111l1!oIica Il.
slIri('um: glo~~ac .J~idori p, HRG. ~(;: IlllP.:ine n. sl1ricnm; eaCdetll p. (i87. ](;: mll:'.:l~ilt At.ta.mrn llltt!-:iuln
illuc] n. mml:·deri"ntulll mihi {·('!'te ndlllOflmn <lllbimn: ~I.flnim ant f'ITOI'PllI a.ut· iOClllll f.,:ldJe!>:fH' t'olli1t·o
J\IUfolllllll vocahulo fo'l1spil'IJI'." .
.o) Vcrho o l' r i n ,. 11 ,l i IItitlll' Livills et de mali, >igni., Il!. Il. 41. i'< ... 1. dc hOlli •. III. 10,40. 14.
Scd non perite hoc loro t1icen~ \'idf't.lll'; ·Livill~. cunl OCt.'ÌIWlldi rcrhulIl f~(ldt~m foIcnsu mmrpet quo
11l'l)cilnemli ..-erhum ftl'\ltl l"ml)I'M in U"1l emt. 'l'n.b. 19. vr R lfi: ,8\"1.' al\glar procllnnrent.' Cf. Nota
Hl'palii a,l I. 1. p. 53. E'liniu" ", ;.i, 2~ll: _Roricnln occentn dirimi l\n'l'id". annale. l'l'fl'l·tos ha.heUlIl • .'
Vu.t. j\[a.xo l, 1.~. Amminn, Ili! t-:. l'rlu'po~itionl' o b in HUg'nl'\Ull dis('ipliJlfL f't- ct)H~netu(Hne Inn.lu1ll
augnl"iul\\ signifir<tl"Ì 1;". i I" al'l'arrl l'x .imi1il",. eOllll'o,it.i. vl'rhi •. Cf. O J. n IIn l· i IL l' e DonOlt. n.d Terent.
AmI. 4, 2, 9 (opp n.dul1ntim·p' ..t. 1l1111t.is ,tlii. locia. o h \" e Il i l'C (vit.ium) [,iv. ~, ~H. fil. Cie. di,·. 2,
116, 77. l'hil, 2. :l3, ~B. Il b t. i u C l' e Gell. IS. f5 ( rpt.inere l'lil\. 1\. h. lO. U. 4!!). I) h ~tre Il en h>.
!lime Plill. 11. h.2R. 2. 11. o c e \11' l'e r e Intere "i,lctllr iu Ilota Fc.ti :\44" "l'i,·i\ll\t. Cf. <juae de ho("
\l"1l disscrui in eO\1\\1\cnt.t.. iu honol'e\1\ Augusti lleitter.l'1wi,lii p. 63 s. - Conl.m,.i" e.t in a.ugllnlli
tOl1~netl1di1lP f:jignifirat.io ]ll'Hepo!olitiollis a. cl. Donat.. nel 'l'ero 1. 1.: "ritti mlLla.m renI l11111tint, o b n n n t i il t,
(P',j bonam. CI, Ò Il Il n t, i il t, lIf\.m proprie obnulltia.ro dicnntnr aHgln'~!oI qui aliquid ma.li olllinis RC~teVllUl\"P
.. idel·int.. " Hanl' )wtiOl"'1II l'mel'",it.io oht:iuet in verbi. nddi<.'endi (T,iv. l.ll6.:l. 22, 42. 8: aliqucl11 .. ù<1.
Fc.t.. 241 il· \". l'meto,. "d l'urt.alll .. Cout....\ril1lll .ignifirOlt. ",bdicpl'c Ci,·. div. l, 1'.:n al.) .'t Ol,1·
1lI it. t e II d i (Li \'. 4, I.~. (i. 1. ::fi. l'I" nL A.in 2, 1, 11. UrI\. 'ce '.Tlr('/:rF! ,. Plut.. N 11111. 7. ])ion. li. 69.
l'ifJ 3R,13)' 4nac \'l~1'1)H lIon l1~l1l'l'antUl' nisi dt' ~igni!-: fJui l'at·1I111 ffl /·i .. lnl.nt't (J"a.(> \'OX C101t, prol,ria.
ll1lgnl'1nll. Cf. Ci C', divo 1. an. ~f), ~, HK. NO. Pilnl.)l. 1 \'. lt.ngll~hl~ (~llIll arill. MOli. f~I'rl-f~ee J.:TIK"(lnt-"
(,)'(UI"JI'IOJ Dion. H, l. lUY.I·rt:l'lu(T(( 1(1. 4, 401 hTf{r,·I1,T;~l:fr DicJ1I, R. a;~) (l'h-n; lat. di ilIH'.torc8 Mun.tJ.
1

2, 4 (f\'(fI,II()l'lnI'),
!tI) 1':adt'IH etyulOlogiil ilp. Cit'. lCg"g", ~. ~. ~(I: o.(lt·(H·lIl1lfJIt~· tnl.:-: l'l'o\-jtlt!llto al. Pltttt. 60 ! .diruR
4.1POI'I1IH inl nat.u'io' ~(,I'\'. 1\('11 :l, i4:!:I: "SahiTli et, Utlltll'ì Cjl1ilP 111.1 .. .: mala i1il'lI nppt'lIa-nL"
 20
c n n q Ue e x p a r t e, ~2) qllodqne in illo factllm tempore tnvlitl1l', ex signis hic ostell-
ditnr .. , Suut et de avibus ùira auspicia."3)
- (?) snbis (?)spilltllrnix. - (?) piaculari a, pestifera allspicia.4~)

VI. Reliqua de signis.

Servo Aeu. 3, 374: Auspicia maiora aut maioriblls diculltur, qui bus
Hllguriul11 aviulH alianlluqne l'ernm eripitul", nt pntn, si !lana vel picus allspicium
et deinde contl'ariUlll aquila dederit, allspiciulll aqllilae pruevalet.. Erg'o qui,\ llOtulll
est esse apucl angllres anspiciorum gradll$ plures et augul" IOflnitlll' augnriol"llm perita,
iùeo maiol"ibllS allspiciis dixit.
Servo Aen. 12, 183: Sci t enim in allgllriis pl·jnHt posterioriblls cedere.

r,,) Ea,lcm duo gencr" eOl1lmemorantul" .\ Servio [\II Acn. !l, 2·16 ("Ilpm) et 5. 7: ,.in quarto
libro relahllll PHt. <hIf,lic:'i 11lOtlo tlirn"l fieri, fi,ut in Hjg'ni~ alLt qllO('l1lllfJlH~ rnodl) n.nf:. qlliLetltHl1lO r,l-tt·~t
SetI de !-<i.~ni~ tlira,lll fieri in tertio de Hal'l'yii~ et in ql1il,rto Ile Pi(}url!! ).:i~nìfkilt,mJl e!olt: nUlle quocunquc
1110<10 tliram fil-ri :-:Ìe o!'ltcnditul', C,mJl fa,ci t Af'tlc:tn ex Africa na\·iga.nt.em tlalllln;ull e rogo Didonis ad ..
tell(lere: l1ixit· cnÌm: ,Qua.e t,u.ntul1l a.ec::'lHlel'it ignem c.tU!'la, litt,et' l1':':t(tW .pcctora duC'-nnt'. Cl1l1l eniul
dat uhiql1e Aene.\.f' augnriornm peritiam t oHtendit sei!-oIsn eHIIl ctiétlll hare signa. illtcr diras referri, (IUc)(l
ventili rui,"e <lec1a.rat ~"Clllt tempestn.s:' Conicilllu~ locu[.Ìone ,(iIlOclllllqnc mo<lo quacunque ex
parte' fLugnl'PS indeHnitmn <lirarnm cm'Ulll numcrUln conlprehcndi~~e qlla.Q ex telnporl~ cxpliea,re aUg'uribus
liceret. {Jnamr[llllrn non ignonLllluH ctiam a.liam Ìnterpl'ctn,tionclIl f.lt~Lt.lli pos8e. POR~i~ onitn quis BUS·
l'icari ,{~X ~igllijo; dira..'i' fll'pcllaHsc' augnl'e~ ClL l'C1I10ra auspieiiL, qua.C H,II priora. quatuol' signoruln genera
p~rtinelJH.llt: tll'inde mh titulo ,qnoeunquc modo, 'lIHLCIlI"Jne ex ,[\m.rk· ed.ems diru,s ellumcr.tssè. Sed
hoc millu" e,t.' prol,,,hilc. Nalll dira~ quae proprie dicuntur (et <le hi9 verb.t f<tcit S~rvii auetor) non
LLln prrt·inent a<1 :1rt.iOl1eIH fnturmll (ut rèl110ra.! clivia i. n. veret a.uspitÌn) (l'mtn praescntmu, (cOluitia.
"",xime .\ut il"llill au"picium). Plin, n. h. ~tl, 2, 11: .,Vi<1clllus<lue ... 'll\oticl1R ips.tr. di me obstrcpentcs
llocucrint. ,. - lntcrpretatio S~rvii po.rum di lucido. est.
''''.I Scrv . .l'm. 4. 462: "Sola bubr:> ... ubi cni", sederi t et ",ccinerit, 801itu<linem signifieat.
S€'cundnm nugl1ralelll tli~cipliml1n volunt greges a.ViUlll 1ll1nW3 signÌ'fical"t~. e~ Ìuxta. lutl1C a.vem ~i a.lin,
~ellerit. malmll (luorI immi.lld.. crcditllr evanescere ..• SèLne 1mbo. si (!Uill:-1 ac(lc~ in~edel'it, pii VOceUl
Illi"erit. mort.!'1l1 si!illiHean: dicit.m. Si aut.em <le busto smlcUl ,,<1 t",-tUIll det.ulerit, incendium aedibu8
l'ortendere. Ergo hic sol" utnun (iUocl ali., avi. non sed~bat in culmin,'; >In 801a, qui" nihil dcferebat,
ut 1l1ortiH ~iglllllU e~set . .. ,Fera,li cn.nnine;' bene hoc addidit. Non enÌnl Olnni modo lUillunl est
buboni. omen, "ed CUlll cantat; cantus autem cius omnimodo llmlus e.~t., qui,t aut fletum imitatur, aut
g~nlittnl1: t.ac('l1s a.utem o~trmllit felicitateul Omnps cnim aVeli o~r.ines mal al?, praepeteB bonae sunt:
vel e contm malac pmepetes, o"cines bon(te sunt..O< Alialll voeis fonn"lIl: burus protulit Loewe pro,lmm,
p. 431. llaec avi, proptel' noctnrno.lIl "peciem et trisli",umUlll C:tI1tUlll in omniUlll fere gentium
divÌnatioue insigniH lllirum ni in augnrum tliHciplimL IOClltll hn.hlli~set. Et halle videt.l1r attingere
l'lillius n. h. lO, 1~, (:Hl: ,.bllbo funebri. et maximc abOlllilHttus ]Jublicis praecipue al1spiciis deserta
incolit.H
'l'amen a.b FCfolto ncc in osdnibus nee in alitilJu8 llomÌnat,ul'. Rccte igitur Serviu!'l (alI Aen.
4. 4.';!l l 'l,l,lira, eam videtur retuli"e; Cf. Servo Aea. tl, 23:~: ,.dimrnm vnlucnnll; 1I10dn dimnrm non
mali ominis dixit, ul sunt bubonc8." At app"ret vari,," ct inter se div~rsa" divin,~tiones Sprviulll
llli~cuis~H'. B11bo a.b H-uguribus dirmi hn.bitu~ vitletur fl1i~~e, si 80111S cllciniti si non 8olm~ erat, aut· non
cecinit, non Ilirns (et,i vix bonus: n"lll tum inter oscin,," reeipiendlls fuil; et Serviu" quoti ait: ,t"cens
ostendit fclicitaJem' ex more suo exaggemssc vddc videlul'). Cetem 'l'litC dc bubone Sel'vius tradit,
[tb augurum disciplim, 111iemt sunto nec femli. nec incon<liarius bubù ex .tllgurmn libris sUll1pti sunt, .ed
aut ex harm]Jicum aut pontificulI1 libri.: nam non auspici,t "ed ostel.lt:t sunto In pontificalibus libris
pOjlularis privutaC(Jlle divinationis, longe 'luam erat augurali. liberiori, et divinioris vestigi,t llIult.t
videntnr ln.t.ni"sc. Cf. "nl'm pieua Martin •. (Bcek.-Mm·'l'l. iV, 2Q '. Libri. pontificnlll viI1l1ic"nù~, CHt
f!tiam ,i"1cendial'ia n.vis l proptcr Cj1Utlll ,sH.epenumel'o lustl'ab.tlll 1l1'bcII1 in annaliLns: inveniUllls"4 Plin.
10,13. iHì. Forb"8 ,subis' et ,spillturnix' ibidcm commemorata. fjunlll nonnulli enndem atque ,in·
cendiarialll' putabn.nt, llelllO tmnen certo .cieb"t, ab auguril,u" inter di m" 1mbeb"tul'. Sed omnia. lmcc
.luhi.t .nnt. Nomimt talltulll. PJillii aetate "holitlt, indiclLnt ant.i<Jni~ monumentis tradita fuisse: scd ponti-
Ji('alibu"' an a ugm·.tlibu., ,liiudicari non potest. - Diw ex bubonibus ostenta. snepissume a Dion~ COIll-
.lUemorantur 41, 14, 40, 17. 47, 42, 26,. LO, 8. 54, 2[1, SU, l!9, 45 "I.
 21

Servo Bue. 9, 13: ::II in o r a enim a u g uri a maiori1.ms eedunt nee ullarunll
slint virium, lieet priora SiUt.. 54 )
Servo Aen. 2, 691: Secundulll Romallorum morem petit ut visi\, f i l' m e n t n r.
Non enim unum augul'Ìul1l vidisse sufficit nisi c011firmetul' ex simili. Xam si dissimilia
sint posteriora, solvuntul' priora. 65)
Servo Aen .. 3, 60: Omnibus idem animus et hoc iuxta diseiplinam
auguralem dixit qua e appella tu!' c o 11 s e n s i 0. 6 °)
FeRt. 245b 12-14 III. [pl'opter-]via ap[pellantnl' a n s Il i c i a quae se
proptel' viam] ostent[ant, quae si dissimili a snnt et mai ore vi,] i Il f i r 1Il [ a n t u r
superiora anguria minora].
Fest. 24Gb 31-34; P[ullaria all~pieia denuo obsel']vanda indieant pri[oribus
auspiciis aut perperam aut pro]pere administl'a1is, u[t repetitis anspieiis superiora]
s t a b i l i a n t u 1'.67)

6') ut hic ila. ad Apl1. 6,778 prinri a Scrvio angul'io m:\ior vi" trilmi'videtlll': "eum illc (Remus
8C.) tempore, illc (.c. llollllllll.<) nunll'l'O cle COIllIClId" urbe cedarl'ut." '1lIalll'lnal1l hic panllr) nlite\' l'es
81l habct, eUIll dc dllorlll1l 'peciplltillln a\1i,(llrii~ agatm·. - Ceterlllll fieri pntllit !'lcile llt dllo lLugurulll de
hac mtione deercbt tì,}rent· ,Iin·r.,i, tp.llljll,rihus inter se pugnn.ntia.: 'luorum uno priol'ibllS, altero posteri-
orihus Rigni. mnior dR h'ihut.n crat. Sed ego Servium ai] Acn. l:l, 183 non fui"e ~atis diligentem
malucrim putare. Si Fcsti nota (p. 2H h v. pcreml'talia fulgura. v. "uprn) ad augumlem specla.t tlis-
ciplinam, ex cn ('l'HlllHl'tam n" ipsa <juidem ItftCst c1ftrn) conc\u.~erim, Jlriom tum demulll l'o~terioribus'
esse post.l][l.hitrt 'luum Imec f"rt.iorn crant: alitel' pl'iom .icisse.
tl!j) unlun vidi~se Hugul'iulll, nllll fuisse satis, - ni8i fort-e cert·if.) in augurils - vix quisquam
Servio cl'€ùiderit.: qui l'CIll vcnllll exnggoerassc et aliquantul1l viùetur Jlcrvel'ti~se. Scd consentn.neum
est maiorem "ignl) vim tribuis,e augure'" si deincle n.lio firmabatur. ]<;xemplum habemu" ap. Cic. in
1I1ario. cf. Cic. di\', 1, 4i. Wl): n,ic a'Juil[\e clal'um fi l' m n. v i t Juppiter omen." Ufo Bupra a.ttestata
fulgura. Cf. quae dc hoc Servii loeo disputavi in .adnot. 57.
r,o) sicut. in libro ,eculldo dictUlll est." Ad loclIm spectat depel·(litulll. Uetel'lUll conscnsionem
huc potis,imulll retuli '1uia nescio quo alio loeo auguralis ùiseiplina.e ,col18en"ionis' Illpnt.io fieri potuerit
nisi in pmccept.is ùe plul'ium .ignol'lllll mtione.
"j Hos dnOR loe,," talcs pmebeo quale. ipsc supplendo. esse prohus.e mihi videor in annal.
Fleckeiseni 188. p. 48B 5S. l1,i 'l"'le de supplenlli. Ioeis eX]loslli, quia totum de pluriull1 signorulll eod~m.
in auspicio apparelltium mut·lla mtione doc!.rinam alllplectuntlll', conunentarii IOCr) hic Illihi liceat
l'e l'etere :
1. Fcstus s. 245b 12-14 ~L
via ap
ostcnt
intìrm . . . . . . . . . ..
,la die stelle inmitten eincl' reihe von aUg'umlvol'Rchritten steht, so darf man mit gl'o",er w1thrscheinIich-
keit annehuwll. dnsz sin ~ieh elwnfa.lh: auf eirien augural$atz bezog. wenJl nun df?s VrsinuR ,elegnns
inventum' (Miillcl') [proptcr]vja ap[pcllantur auspicia] ric.ht.ig ist, so wir,l es .auch mit del' folgendell
cl'ganzul1g hna.e oe jll'r,ptel' via m] oster.tl~lJ1tl seine richtigkeit ha1,cl1. in dem verstiil11lllelten infirlll
kalln llU1' eine form von infirmlH oder inHnnure gesueht. werden, del' gegensatr. .on inlìrmare ist. firmare.
dicses letztere yerbum findet sic.h in ,ler consuetudo augllrulll al. technischcl' aust!ruck bei del" col-
liRion verachieclener zeichen bei cinclll auspicationsa.ct. Uber dies~n teil del' uugurallehl'e
gc.ben uns einige not.izen cles 8ervills geniigenùen aufschlusz: Zl1 Verg. Acn. Il nn1 secunùnm l(.omanl1m
lUOl'em petit ut. visa. fil'lllcntl1l'. non cnim nnulll anguri11lu vidis~e Sl1ffirit, nisi confirmetur ex simili.
nam si dissimilia sint postcriom, Rol.untur priom. vcrbinden \ViI' da.mit die folgende stelle des Servius
7,U cci. (I, 13 minom cnim aug11l'ia Illaiol'ibus cedunt nec 111.1al'll0l Bunt virium, Iieet priora. sint, so er-
gibt sich fiil' d,," eintrefl'cn mehl'el'cr zeichcn hinter· einandel' folgender al1gl1mlsatz: war da.s zweit.e von
gleicher bedelltung (simile) wie daR el'ste (sci es gl1t odcl' sehlceht), so wl1rcle diesc. Icùiglieh hestiitigt.•.
(lies~r l!'all galt nat.(il'li,·h liil' eine besondcl'" eindl'inglirhe un<1 hedcntsulllc kun.Jgebung dcs nl1ll1~n
divinulll uncl hies7. in dcI' eonsl1ctudo augnrull1 COli sensi o .(Sel'vius 7,11 AClI. 11160). cin heispicl findcn
wir in einem I.Jruchstnl'k \'on Ciccl'OR M'll'ius bei Cic. dc di\'. 1 47, 100 ~ic aquila" clar1l1u firmavit
IU]lpiter omen. \Val' dagegen da. zwcito zeichcn .on cntgegcngesetzt.cr bedeutung (dissimile), so bewirkte
es, fOLlIs es groszere kraft hatte (muiu"l. ùaaz die wil'kung cles ersten aurgehoben wurde. cliese aufhehung'
ùea friihern zeichens ist nnn eben unser infirmare, auch pel'emere (Fcstus 8. 245 a. 22 U. peremptalia
(?) ~el'V, Aell, 9. ~O: In auguralilJl(s libl'is iuter o~tenta f'tiam coelulI1 discis~e
clicitu\', r,")

Lllg"Ul'èt). VUII ~I~n·jll~ (\1,.1"'11 t1nkdmi~·:('h !'Ioh'cre g'f:IUJllnt. W('1111 a 1:-:1 1 di,: sjllIl" Ilu~ infil'm'. .. a.llf die~,·
augura.le d()(·t,rill fnhrt. ;.I/.I diil'ftf' diI' :-:t,flllf' (le~ 1~·e~t.lI~ pt.wa. 1-:0 7.11 (11"g-an/';en :-:ein :
IllI'opt",'-1
via, ""Ipclta,nhn' fLlIHjlit'ilL 'llHW "O prup!er vil'HlI
n"Lentl ""t" 'lun,e Hi ,Ii~,inlili" "'lI1t d lIlll.io,-c vi, 1
in firll1Ja.ntu l' superiora aUi-(lIl'in, minor,,_1
2_ jf:illcn VCl'\"i1,ndten kil ,leI' Itllgll\'altli,('i)llin "cheinl, flic etflmfall" ,1·"l'k vel',.biimmclt,f! .tell,.·
,le" ~'e"tus wenige 7.eill·n 11111<'.-(",110 lwlHtmlelt ZII "aben, "_ 24510 :l1-:l4:
p
v"wl" ill<ti eal\t l'l'i ,
l'erRe admini,trat.iH u .
• tn.hilhmt.ur ,
ich !otehlie~ze Ilics einrrio:.('.itf.i aus fltl"hilinntl1r, wclc:heN im a.11g'lll"aLnn xinne dl}eh \Vohl nichts rtlHh~l'e!'C
ùcdeutell italia lll, ,ht" bc,pr,,('hcllc firmare, atulrcr'cits all' pri, d,,, .. I, C1'st,e ,ilhc <le_ compamt,iv, geft~.zt.
ehcnfull. a.ut ciue wie,lerholung auguraler 'l.cichen otlel' lun,lInngom hilllleutet_ ctl\s? wir eH hicr mit
au'picium in d,,1' lct?t.el'll Bcctclltung 1I1s olcm act, del- l,eob'lcht.ung ZII tltUII ha.hell. tleutet adminiRtmti.
ano ,19.81. dic b'JObaclttuul! in gewisHcn ~';illen (na.mentlich bei comitien Il Il cl ,Inn lH,spici,\ militarÌt\).
wcnn ciII vcri-(ehen l'orgrkollllllcn Wltl', wiederholt wcrden 1I111,te, i,t 11.11 ,ich Ida,l' lllld vielfach be,c'lg't.
dieses vergchell (dtiuml linde ich in l'crac angedeutet: propel'e, mit einet' leichten 'INIÙCl'I\ng, die bei
del' be~chafrenh"it des t.extcs ga.U7. \\nhcllcnklich "iHt., ,Iii, bei clcn crw:i.11llten auspicien (II, milit'LI'ia IIntl
v"r cOll1itien Idio j>ullnri;L a',"pici;t iihlich warcu, HO Ct'giht, Hieh 'lrrw'.filhr folgcnde et'g:tnt.ung:
Ptullu,rin, uUHpieiu. ,Icuuo ol.>",'r-I
V"Ulhl ilHli'",nt. 1"-ilot'ibIlR "mpiciis 'Lllt l,,!rp,'ram
I"""! ;Vlllli"i4"'lt·is, u[t repetiti, "l1~picii~ "'IH',-ic"'iI·1
,,"t "ro·'
~talljlinnt.III·.
n. hlll' Cl'gii.ll7.llllg' del" Oh(lll hpl'iihrtell dOl'trin von der ('ollisinll ven:ehìerlellUl' augul'al;.<;eichen
ù"'lIcl'h irh bei die."r I!elegenh"it, noch folgenùes, SerVil1R I.d\il.uptet 7.11 Aen_ Xli 183 "cit enim iII
.angllriie l'l'inm pORt,criol'ibuR cI'II"re_ dic b~hal\\'tung i.t in dicsel' ;dlg'!lIteinhcit fnlsch. wie .ieh leicht.
crweisen lii."zt. si" "teht im wi,lersprnch \Ilit einer alldern bemerkllllg dc, Scn-ius ?u ccI. 9. 13 minom
erom lluglll-ia IIHtiorihu~ ('~dUII!, nel' l111arlllll "IInt· virium, I i (' e t, l'l'iora ,int, danach will'de viehuehr.
wenn zwei ?cichen VOli vcrsI'hi"dc,w,' bndclltllng. al.el' glein"",- kl'iltt ciutmt.t'II, da, erstl' den VOl'"l.\Ig
gelmbt habo.lI, damit, ,t·illl\llt \'ollkolllll1on. wa" Sp,'vius 1,11 Ael1, VI 77!1 l)CIIICl'kt,: ellm ilIe (.c, ltelllns)
tem\,ol''-', ille (HOlllllIIl,1 111\1110\'0 d" condomht Il l'hl! cCl'btrcnt, hi"r ist nllel'dings von zlVei hei ve r-
, " h i r <l o n c 1\ l, e " h il C h t, Il Il g • n c t e n eint.ret,en,kn zeirhell di" recle. ahel' die grgel\~eitige
wil'kulIg' cl,·\, zcieheu 1Il11't.0' logi'l'hc\' wc.isc dicselbe ,ein wie bci Il,,1' conClll'l'C!IlZ in demselul'n 1Iet..
iihnlichc contliete \Vi,' b,·j ,h'm a.lIgllstuI\J >tUglll'illUl crhohen "ich illlCll in ")liiter"I' 7,eit noch vielf.Lt'h,
wenn z\\,{'i luagisf-ratt' eisdem aH~picii8, z. h. cOllstlln, nhCl" de 11 s e l 1, e n gegellstand beobu.chtuugen Rll-
stcllten '''lommscll l'ii m , stililtsreeht '" s 9:l aHln_ 11_ lIach del' (l,n;tlo~it· d'.n- hei diesen histori,cllHII
f.,II"1I geltelllh'lI O"SPI'VillIl. ist, 'lIIzlI'nifelhaft, d ... , vprfa.h,'P.n ,les 'LIIg'lIshllll ;L\lglIl'iulll gedacht wonlell_
allch i" cl"l' (cieli harll'pi"e, "elm' l'olllifì.ces Zl\Ht,ti.mligen 'I) hlit7.l"hl'l' ,elwinO'II clies"lhen g'-lIndR'lt.e geo
goltell ZII haI"",: '-gl. I.'",t,,, s, <lf.ll. :l2 ti'. l'C,'c'"ptalia {'IIlgllra GI'l\''''"' lLit. l'ocari. 'llHLC superi"l'''.
flllgul'/\ allt, l'0rhmt.a. \' i '1\ n, 1'«""II"tlll, .. 100 nic"!' an ullcl fiir sich, ~ol\,kl'll 11111' kraft ihl'el' (gros1.em)
IV i l' k Il Il g, fiil' Hrllm,'" nlldo\. "i,'h lricl' llcr austlrllclt lLt.t.e"tari: s, Festll.' CI', ., 12, :; aftest·ata dicehant.tlr
fnlgura. 'llIIle itl'nih tieb,mì., vi,ldieef. ,ignific.ationem prinl'ulll at.tcst:llltia.. a.lldel'" postllhlria fnlgllra._
weldte die mo,t V""llgote ,leorum auc!.ol'itas 1I0"hmal~ hei,chen (l'''st,"10,"tl: 1.'".t,lI" s_ 24;,a 19 postuln,rhL
fulgllra. f(l1il.e votorum Ullt. ~a,el'ifidorllm :-:pl'ctnm rcligionem <ll':.:iclerant.
Noeh rine all,le,'!! hcreit, ol,ell cl'wilhnte bclmuptuug <le' :'1rrl'ill> (w AI'II, Il \HIlI hc,{;u'f llo,-
richtig'N~.el1nng: non ellim 11111111J ang"Ill'iuIU \·jdi~~f! ~llf'fit.'it~ nisl roufìl'llletUl' ex !'iUlili. die:-:e behauptung
ka.nn hochfoltl'n~ filI' gewi.;,:~e hel-t()nlh~I'.": feierlir',hc ilu:-:pieicn. etwa cl;, . . H.l1g11l"illlU ~n,ll1ti!o:l. i1u'e richtigkeit.
habell, in dieser a lIgl'lùpillflll fil"'~1ill.g' folchlil.gt !;j(! aller iiberliefenm,t( in:-; ~csicht. 8en'ins hat., un,ch 11.l't.
cler imperi ti !toll\i"cs, wiellel' einnUiI ·f,tI.eh genemlisirt.
M, Hui(~ slgno non in a.ng\1t'a.libu~ Red in ft11gttrì\.lil'1l~ ha.rtt~pi('tlm Ijhri~ lOCUlJl t.·~:'Je delllon-
st,ravi in Conun'",t.t_ in hllUor, AIIg'nijti Jl.eifl'cr"clwi<lii. Nam cadi <li'CeS""1Il ("f. Plin. n, h_ \l, 96_ Sono
qllu.est, nat, l, 141 "'H'lIl1l fniss" O"tl'ntlllll Ilppltl'l't '" ciij fJ"'lI' (1j""ro ,li~I'III,,,t. ,liv, 2. Zi:!, !iO, 61, l, 4:{'
117, 1, 44, !l9_ Augllrnli 'Lllt,~lIl ,Ii,,,i,,linlw 'Ini,l l'ci ,'m!. ('.1I11t n<h>nt,i,'/ .rIllIllO hnin" .igllorulII gl'neri,
peri t.i emnt IllLl'I1Spil·.es,
 SCRIPTORU~l

DISCIPLINAE ETRUSCAE
FRAGMENTA
COLLEGIT, RECENSUIT

CARL THULIN.

I.

Berlin 1906.
Druck "Von Leonhard Simion Nf.
 1. TAGES.

A. Nomen.
Tages Cic. div. II 50. Fest. 359 M. Censorin. d. d. nato IV 13 etc.
Tdyr;r;J -r;roç Lydus de ost. prooem. C. 2-;3.
{ TagUis Statius Silv. V 2, 1. Fulgent. serm. ant. 4, HELM p. 112, 11.
Tag<a>e Servo Dan. Aen. I 2.
Tagen Ov. Met. XV 558.
CI Tage Servo Aen. II 781.
Tages etr'usca lingtla 'vox terl'a missa' . .. qui quoniam e terra
l1atus est, Tages est appellatt!8 d;rò rfir; r~r;. Comm. Bern. Lucan. I 636.
Tageticis sa,cris Macrob. Sat. V 19, 13.
Tagetinicis libris Amm. Mare. XVII 10, 2.

B. Vita.
1. Cic. div. II 50. ortum videamus haruspicinae ...
Tages quidam dicitur in agro Tarquiniensi, cum terra
araretur et sulcus altius esset impressus, extitisse repente
~t eum adfatus esse, qui arabat. 18 autem Tages, ut in
libris est Etruscorull1, puerili specie dicitur visus, sed
senili fuisse prudentia. Eius adspectu cum obstipuisset
bubulcus clamoremque maiorem cum admiratione edidisset,
'concursum esse factum, totamque brevi tempore in eum
locum Etruriam convenisse; tum illum plura locutum
4 CarI Thnlin

multis audientibus, qui omnia verba eius exceperint litte-

risque mandarint; omnem autem orationem fuisse eam,
qua haruspicinae disciplina contineretur; eam postea cre-
visse rebus novis cognoscendis et ad eadem illa principia
referendis. Haec accepimus ab ipsis, haec scripta conser-
vant, hunc fontem habent disciplinae. . . deum dicam an
hominem?
II 80. Etrusci tamen habent exaratulll puerum aucto-
rem disciplinae suae; nos quem?
Contra Ci cero ait de har. resp. 20 vetel'em ab ipsis dia immol'-
talibus, ut hominftm fama est, Etl'uriae tradita m disciplinam. Quae-
cum vix cum div. II 50 consentiant atque cum ad famam ltominum
hic, ad Etru.çC08 ipsos et scripfa eorum sacra illic referat, recte con-
clusit BOR?tfANN Arch. Epigr. Mitth. aus Osterr. XI 1887, p. 100, inter
annos demum 56 et 44 fabulam de Tagete, libris Etruscis in linguam
Iatinam versis, innotuisse. Quare credibile est neque Tarquitium
(de quo infra) ante a. 56 carmina etrusca vertisse, neque Caecinam
Etruscum, familiarem Ciceronis studiisque cum eo prope coniunctum,
ante hoc tempus disciplinam Etruscam latine tractasse.

2. Festus 359. Tages nomine Genii filius, nepos lovis,

puer dicitur discipulinam aruspicii dedisse duodecim populis
Etruriae.
Certe falso suspicatus est MùLLER a. h. l. excidisse canis crini-
bus. Cicero ait sellili prudentin sed puerili specie; post quidem verbum
senilis etiam ad faciem translatum est: canis capillis enim nobis
occurrit apud Strabonem et Eustathium Tarchon, qui Tagetis loeo
positus esse videtur (Strabo V 2, 2, C :!19 l),&l.ÙV oÈ (Il 1'v1}(!1)vòç) T1v
TE XWl}av drp' lavToi) TV(!I}1)vtav llCd.AEr:rE lCal oC,JOElCa nOAuç rlCnr:rEv,
ov
OlICHfT"ÌV hnr:rT'l}aaç Td(!ICWV(t, drp' Tal}lCvvta 1) m)},tç, uv ObÙ ."Ìv ix
tratowv aVVEat'/l trOAbÒV YEYEvvfia&at /-LV&EVOVr:rb. Eustathius ad Il. :!, 20,
p. 167, 23; v. MùLLER Etrusk. II 23 sq.). Sed Verrio FIacco eundem
verisimile est fuisse fontem quem Ciceroni (cf. n. 5). Dentes et alia
adulti, sed non senis, signa nascenti Tageti ascribit Lydu8 Cv. n. 7).

3. Censorinus d. d. nato IV 13. nec non in agro Tarqui-

niensi puer dicitur divinitus exaratus nomine Tages, qui
 Scriptores disciplinae Etruscae. 5
disciplinam cecinerit extispicii, quam lucumones tum Etru-
riae potentes exscripserunt.
divinitu8 DV »durchgottlicheFugung". Omnes edd. cum LACHl\fANNO
divi'nu8. exoratuN D V 1, exortuS V 2 in marg., C01T. GUILIELMUS.

4. Ov. Met. XV 553.

haud aliter stupuit, quam cum Tyrrhenus arator
fatalem glaebam mediis aspexit in arvis
sponte sua primum nulloque agitante moveri,
sumere mox hominis, terraeque amittere formam
oraque venturis aperire recentia fatis:
indigenae dix ere Tagen, qui primus Etruscam
edocuit gentem casus aperire futuros.

5. Comm. Bern. Lucan. I 636. hic Tages dicitur, cum

terra araretur, subito natus. hic auguriorum libros scripsìt.
et scripsit libros artis aruspicinae B
arusplClllae disciplinam in Etruria prolatam ferunt.
nam Tarquinius flamen Dialis cum sementis causa araret,
,puerum dicitur exarasse Iovis nepotem filium Genii. hìc
duodecim principum pueris disciplinam aruspicinae dictavit
nec post eornparuit.
et arasse C

6. Isid. Orig. VIII 9, 34. arusplClllae artem primus

Etruscis tradidisse dicitur quidam Tages. Hie [ex horis]
aruspieinam dietavit: et postea nonapparuit. 35. Nam
dicitur fabulose arante quodam rustico subito hune exiluisse
et aruspicinam dictasse, qua die et mortuus est. Quos
libros Romani ex Etrusca lingua in propriam mutaverunt.
Strages, Styages codd. Gu. 1,2; ex horis codd:, exoriens AREVALUS,
exortus aHi. Corruptela orta est ex: VIII 9, 17 'aruspices nuncupati,
quasi horarurn inspectatores: dies enim et horas in agendis negotlis
6 CarI 1'hulin

operibusque custodiunt'. NescÌo an ex horis in margine quis ad-

scripserit, ut ostenderet se hanc unicam etymologiam memoria tenere.
Cf. Comm. Luc. supra n. 5, ubi eadem verba sunt praeter ex horis.
Amm. Mare. XXII, lO v. n. 9. Mart. Cap. II 157 v. n.lO.

7. Lydus de ost. C. 3. lO A. Ta'lXtr1v .. dJ,f.'l r[Éyovs

p,~v] (}voaxonot; • . • slt; [u.ov l~nòJ Tv'l'l"IvoV 1:0V Avoov
otoax{JÉv1:00V •.. fjJljaì wivovv Ò Ta'lXoov lnì 1:oÌ> avyy(!ap,p,(not;~
vns'l slvat 1:t'VSt; Tay"wt; t~non1:svovawJ • . . oot; [1:VXòv] dvp,-
{U{J"XEV avuiJ xau~ 'ltva X'lavov d(!01:'lHihm {Javp,a(fIOv U • • •
dvs06{}"1 yà(! (lx> 1:0V ai)laxot; ncuotov, a'ln p,8V 1:Sx{}~vat 00-
xovvJ 6ò6v'Coov 08 xat 1:ooV aUoov 1:001' iv itltxECf yVOO'lH1p,a1:00V
dn(!oaosÉt;. ~v oÈ a(!a 1:Ò natotov ti TaY"lt;J uv oij xaì X:Jov,ov
<E['lP,~v] slvat 1:oit; "EU"I(fW ioo;svJ wt; 1l0V xaì D(!oxlot; fjJ"aìv
Ò o,aooXOt;. 12 A. wi:w òÈ dU"IYO'l,xoot; . . . àV1:ì yà'l 'lOV
slnsiv 1Jlvx~v 1:s).81oxa1:"I" xaì 1:001' olxstoov lvs'lywj)v d71eOaOli1>
lnì 1:i", v)."v i).{Jsiv, {J'lÉfjJOt; d'lùysvÈt; ix 1:0;' ai~laxot; dvaoo-
.:f~va;' P,,(ft. TàQXlr1v oÈ . • xò natoEov dvalafltrip x~ì 1:oiç
~s'loit; lvano{}ip,svot; 1:onott; ~;[ov 'lt na'l' [av1:oti] 'Cwv dnO(!(!quA1v
p,a{}siv. xov 08 ahovp,Évov xvXtrìv {JI[{Jl[ov] lic urlI' sle"p,Évlr1V
(JvVÉY'lal/Jsv, iv Cf) nvv{}avsw, p,8V Ò Taexoov .. dnox'ltvnUt
oÈ Q Tay"" . . .

C. Disciplina.

I. Extispicium. Libri haru-spicini.

8. Lucan. b. C. I 636. Di visa secundent

et fibris sit nulla fides sed conditor artis
finxerit ista Tages.
Censorin. d. d. nato IV 13. Tages qui disciplinam cecinerit
extispicii, v. n. 3.

9. Amm. Mare. XXII, lO. Extis .. cnius disciplinae

 Scriptores disciplinae Etruscae. 7

Tages nomine quidam monstrator est, ut fabulantur, In

Etruriae partibus emersisse subito visus e terra.

lO. Mart. Cap. n 157. Tages sulcis f'micuit et ritum

statim genti[s] <exti)spieiumque monstravit.
sypnumque D. sil'n. B, exitum add. b. extispiciumque coniecit
ialll SORMEISSER Die etr. Disc. p. 21 a. 96, sine dubio recte. Nam
post genti facile, credo, librarius exti olllittere potuit. Quod ita factum
esse, mihi arguere videtur additum verbum exitum in B, ex suprascripto
exti ortulll; genti scripsi. Sic melius quam haruspici~amque GROTIUS,
illspiciumque BARTHlUS, haruspiciumque MUELLER Etr. II 24 a. 16.

11. Servo Aen. n 781. Tusei autem a frequentia sacl'i-

ficii dicti sunt, hoc est d1fò ~oii {}I:EW. constat namque, illic
a Tage aruspieinam repertam, ut Lucanus CI 636) meminit.
Ut versus ille Lucani Cv. supra 8.), ita verbum sacrificii nos cogit
de extispicio hic cogitare.

12. Fulgentius serm. ant. 48, HELM p. 124, 4. ut Tages

In aruspicinis ait: 'Praesegminibus amputatis'.

13. Fulgentius serm. ant. 4, HELM p. 112, 11. Labeo

qui disciplinas Etruscas Tagetis et Bacitidis quindecim
voluminibus explanavit, ita ait; 'Fibrae iecoris sandaracei
coloris dum fuerint, manales tunc ven'ere opus est petras'.
De hoc fragmento V. sub Labeone.

n. Libri rituales Cv. Festus 285).

Ad civitatem condendam et vitam publicam et privatam consti-
tuendam i. e. ad libros rituales haec fragmenta pertinent:

14. Macrob. Sat. V 19, 13. Sed Carmini curiosissimi

et docti verba ponam, qui in libro de Italia secundo sic
ait 'prius itaque et Tuscos aeneo vomere uti, cum conderentul'
urbes, solitos, in Tageticis eorum sacris invenio'.
 8 CarI Thulin

15. Servo Dan. Aen. I 2. est enim in libro, qui inscribitur

terrae -r iuris Etruriae scriptum vocibus Tag<a)e, eum qui
genus a periuris duceret, fato extorrem et profugum
esse debere.
terra e C, litterae BERGK. iuris C vel 1'UriS sprscr. C3. curn qui
C. Coniectura BERGKII a THILONE recepta: litterae iuris, quae
Tagetem quasi iuris consuItum facit, non mihi arridet. Potius credi-
derim pro iuris scribendum esse ritus (primum in riius, deinde in
inris corruptum).
Ad libros rituales pertinebant etiam libri Acheruntici:

16. Servo Aen. VIII 398. sed sciendum secundum

aruspicinae libros et sacra Acheruntia, quae Tages com-
posuisse dicitur, fata decem annis quadam ratione
differri.
artem al'uspunnae R. eruntia L, aeru1tcia H. - Cf. Seno n. q.
II 47; Plin. n. h. II 139; Servo Dan. Aen. VIII 398, II 324.
Ad rituales denique libros, si quid Etrusci inest, hoc de daemo-
nibus hominum testimonium Lydi referendum est:

17. Lydus de mens. ed. WUNSCH (Fragmentum in-

certae sedis ex cod. Scorialensi q)-III-l sumptum) p. 178
ùn Ò TaY1jç xa'Cà 'Covç lEYO/k8VOVç xl'/ka7:aexaç È/kpVEa:fa, d~,oi
'Coiç ixacf1;<ax)ov Y'VO/kÉvo,ç oa€/wvaç t~ll'Tp'OOVç ÈXE€VWP, 'C~v
'Cwv Èpuewv Òvva/kw Èllì 7:WV dv:Jewnivwv nea'gEWV ivÒ·EHf.VVfAf-
VOvç, olov ee~xaç /kÈv aellaraç xaì Clf~wvç o,à 7:~V 7:OV "AeEOç
ÈmXea7:HaV, 'Covç ò'È lleÙç 7:~ fullf .:fEefl'OVç 7:waç xaì xevO'ov
Èewvwç xaì llEQì 'Còv 'COV7:0V lloQov drQvllvovv'Caç, ola ~).,axoiç
oal/koO'w ÈrXH/kfVOVç xaì llEflÌ 'C~v ~lt~) dvaxEtfl'8V1jV ill1jv dva-
pEeO/kÉVOvç.
lXMHt.XOV 1(ROLL, lxdCJwv Cod. S; nìv 7)ACq) \VùNSOH, ròv l/Uov S.
Certe autem nullius momenti est, quod idem Lydus Tagetis
doctrinae tribuit Vicellii seismologium (de ost. c. 55-58), quod ex
Ptolemaeo totum pendet (WAOHSMUTH, Prol. ad Lyd. de ost. p. XXYill):
 Scriptores disciplinae Etruscae. 9

18. Lyd. de ost. c. 54 fin. av'lò; yàe B,xÉÀ.À.tO~ o 'Pw-

p,a;;oç ix 'lciiV TaY"lmç (lltxwv • . . 'lctV'la ~~p,acrw atho;;ç xa{}'
~flP1JvEtav fP1Jcrtv.

III. Libri fulgurales.

19. Columella X
34:1. Et tempestatem Tuscis avertere sacris.
344. Hinc caput Arcadici nudum cute fertui' aselli
TYI'rhenus fixisse Tages in limite ruris.
Amm. Mare. XVII lO, 2 v. Vegoe n. 2.
20. Lydus de O$t. c. 27 Nigidii tonitruale (c. 27-38)
hoc inscribitur titulo: 'ErpiJp,EQOç {JflOV'lOGx07l:la 'lomx~ 1rflÙç
"/ÌjV ~El~v1Jv xa'là 'lÒV 'Pwpaiov (]JlyovloJl ;" unv TaY"I'loç "a{}'
.ÉQP,"IVEtav 1rQòç U~tv. V. infi'a sub Nigidio.

IV.. Tota haruspicum disciplina.

Ciceronem (div. II 50 v. supra Il. 1) verbo aruspicina totam
.disciplinam comprehendere, apparet ex div. II 42 atque hac extispicum
divinatione 8ublata omnis ltaru,spicina sublata est. Ostenta enim sequuntu1'
et f"lgul'a. Utrum '3xtispicium an universam disciplinam sentiant
Festus p59 d'isciplinam •. aruspicii (v. supra n. 2), lsid. orig. VnI 9, 34
aruspicinae artem (v. supra n. 6), Comm. Bern. Luc. l 636 a1'uspicinae
.disciplina (v. supra n. 5); incertum est. Sed totam divinand.i artem
Etru!lcam Tageti tribuunt Ovid. Met. XV 558 S.q. (v. ~upra n. 4) et

21. Amob. II 69. antequam Tages l'uscus oras con-

iingeret luminis, quisquam hominum sciebat aut esse nos-
cendum . . curabat, an fulminum casi bus aut extorum ali-
quid significaretur in venis?
aliquid: mali quid HOFFl\fANN, quid SA.BAEUS.

22. Lydus de ostento e. 2. 6 B. i1rEtÒÌj Ò8 ~p;;JI, 'lOt',;

~'g 'balta; rpr;p,l, TaY'ljç &flXr;yò; 'l"OV 1rQaypa'loç yÉrO~'EV, axo-
;'Ol~:JOV 'lO;;ç at~foii è~paG' XQ~()'a(j{}ct[' p]&À.À.ov Ò8 'lfl 'lo{nrov
 lO CarI Thulin

Èllllolcr 'loiç yùe dexatorieotç òvo,umnv in€'iva ({Vr"Et,uEva

ò'vanaea"oloMifjux nooç ian "a), ov aq:6òea aap~. lO A. . .
;'v ò~ dUoioç nç o UflV reaf1f1anxJJI TlJ1COç " 12 B. Taexwv
• • 'lÒ nalòlov dJ,a).,a{Jwv • • • ~~lov n nae' [all'lOv] un.,
dnoeen'lOOV f1a:lE'Ev. 'lOV oÈ ahovllÉvOV 'lVXOOV {J,[{JJ..Lov] ix u;)v
Ele'lpÉJlOOJl avvÉreatpw, iv (li nVJI:!QVEW' f1~JI Q Taf!Xoov 'lfi u,j v
'[w).wv 'lav'f!1 'lfi avvij:lH f/oovfi, c~nO"elVE'la. òÈ o Tay,,; r'la,u-
f1aalv dexalò,; 'lE "aì ol; ({poo'la YJloo'llpo,ç "'f1iv re Èf1f1ÉJloov
'lWJI &1To"elaEoov. 1T).~V &U' O({OJl f10' rÉr()VE ovva'loJl, 8X 'lE 1;uiv
nEVaEOOJl Ix 'lE '€CdV aUoov oam WV'lOV; ~Qf1n1'EVaav • . • • 1Wea-
aOf1a, 'lai"w n'lò, 1~f1aç OlE).:lE11'.

Ad haec v. WACHSMUTB Proleg. ad Lyd. p. XXIII, qui tamen verbo.

JTE{aEwv in @o{axwJI mutato hanc confusam narrationem etiam magis
ridiculam fecit. Fabulatur enim Lydus se Tagete (Etrusco i. e. Lydù}
duce librum scripturum esse: colloquium enirn conscripsisse Tar-
chontem (secundum alios Tagetem), in qua interrogaret latina lingua
Tarchon, responderet rQcJp.pCl.aw dIlXCl.Cou; Tages. Quae cum non in-
telligeret, se tantum modo narraturum, quantum ex interrogationibus.
(JTEtaEwJI) Tatchontis et ex iis, qui illos (lOVTOVç Tagetem et Tar-
chontem) latine interpretati essent, comprendere posset. Id solurn
ex hac narratione interest scÌre, utrum re vera colloquii formam
praebuerint scripta Etrusca, an id quogue finxerit Lydus. Contextus.
Agramensis certe non dialogus esse videtur. Sed cf. infra p. 9.
Libri igitur haruspicini vel extispicini; utpote principalis disci-
pUnae pars, praecipue ad Tagetem referebantur, aliquando etiarn libri
rituales. Sed ubi libri fulgurales citantur, additur nomen Vegoes, de
qua mox (Amm. Marc. XVII lO, 2), et ostentaria, quae artem ostenta
interpretandi continebant et novissima sine dubio pars Iibrorum
ritualiurn erant (Cic. div. II 50 eam (disciplinam) postea crevisse rebus
novis cognoscerulis et ad eadem ilht principia referendis), non Tagetis
nomine sed eius, qui ea latine verterat, Tarquitii (Amm. Marc. XXV
2, 5 v. p. 28) circumferebantur. Quod si quando Tageti tota ars divi-
nandi ascribitur, ea scilicet est causa quod primus est disciplinae
Etruscae auctor. Qui adeo illustris erat, ut Etruriam appellaret.
Statius Silv. V 2, 1 saltus Tagetis.
 Scriptores disciplina e Etruscae. 11

D. Imago.
Imaginem denique Tagetis viri docti crediderunt in aliquot
documentis reperire, sed falso. BRAUN (Tages und des Hercules und
del' Minerva hei!. Hochzeit, Munchen 183!!) puerum, quem in speculo
GERHARD Etrusk. Spiego T. 165 tenent Hercules et Minerva, agnoscere
voluit Tagetem, quia calvus est. Tages enim secundum Ciceronem
'puerili specie dicitur visus, seri senili fuisse prudentia'. Mirulp est
tam diu hanc sententiam vixisse, ut etiam in Roschers Lexicon 12267
R PETER eam quasi certam referat neque FURTWANGLER, Die an-
tiken Gemmen III p. 246 proraus respuat. Primum numquam traditum
est calvum fuisse Tagetem. Deinde calvi sunt in speculis multi pueri
designati, ut Amor T. 212 et V 99, 8, quo gracilis aetas illustretur. Post
quod non puerili sed virili specie se praebet puer ille quem 'I:agetem
appellavit BRA UN, id artifici non perfecto tribuendum est, ut in speculo
T. 166 (Berlin) puer qui dicitur maril/halna, re vera, quamvis non ex
designatione Gerhardi eluceat,lineamenta oris praebet admodum
adulti. Accedit denique quod mmc admodum certo nomen puel'i
statuere possumus. Nam inscriptio speculi Fiorentini KORTE Etr.
Spiego V Nachtr. 16 mars'hercles docet, Martem apud Etruscos pro filio
Herculis habitum esse. Et Minervam fuisse matrem eius, concludere
licet ex cista Praenestina (Annali 1873 p. 221 ff. Monum. IX Tav. LVIII,
MARX Archaol. Zeitung 1885 169 ff.) et speculis GERHARD T. 166 et
257 b. Mars igitur filius ille Herculis et Minervae est.
Etiam in gemmis Tagetem agnoscere voluerunt,l) Cicero enim
aliique, ut supra vidimus, narrant illum ex sulco exortum aranti
apparuisse disciplinamque dictasse audientibus, qui litteris earm man-
darent; et in gemmis saepe nobis occurrit caput quasi ex terra ex-
surgens et doctrinam in diptycho scribenti tradens. Sed FURTWANGLER,
Die antiken Gemmen ID 245 sqq. subtili inquisitione docuit in bis
gemmis de solo capite Bine corpore et de superstitio aliquo orpbico
agi: eandem enim scaenam iam patera attica (p. 248, Bull. Napol. n. s.
VI 1857 tav. 4, 1) exeuntis saec. V exhiberi.

I) TOELKEN, Erklar. Verzeicbnis d ant. gescbn. Steine del' k.

preufs. Gemmensammlung p. 77 n. 172, p. 251 n. 1488; CORSSEN, Die
Sprache d. Etrusk. I 302.
 2. VEGOE VEGOIA VEGONIA.

A. Nomen.
Genitivi duo reperiuntur:
Begoes (var. 1. Bigois): Servo Aen. VI 72 Begoes nymphae [bigois C,
bygois F, beogoes H].
"Vegoiae: Grom. lat. p. 348 ex libris Magonis et "Vegoiae auctorum,
p. 350 idem Vegoiae Armnti Veltymno.
Adjectivum semei occurrit:
Vegonicis: Amm. Mare. XVII 10, 2 ttt in Tagetinicis libris legittH"
l'egonicis.
Tagetinicis in Tageticis omnes editores secundum Macrob. V 19, 13
mutant. Vix iure: nam si librarii culpa alterutrum - nicis insinuavit,
certe posterius (l'egonicis) ad similitudinem prioris (Tagetinicis) ortum
est, non contra. Sic oUm credidi l) coniectura l'ego[nicJis optime
effici, ut locus Ammiani cum verbis Servii (Begoes V. L Bigois) consen-
tiret. PRELLER Rom. Mytb. 13 p. 263 A. 1 Vegoiicis proposuit, ut adiec-
tivum ex Vegoia agrimensorum derivatum baberet, HAUPT opusc. II
493 Begoicis (ex Begoe derivatum) coniecit. Contra ex adjectivo Vegonicis
formam l'egone finxit et ubique restituere voluit G. SCHMEISSER (Die
Etrusk. Disc. Liegnitz 1881 p. 21 a. 100), cui assentitur DEECKE apud
MùLLER Etr. II 30, 45.
Mibi nunc persuasi traditas formas esse expUcandas, non'mutandas

l) Die etrusk. Disciplin, Goteborgs Hogskolas Arsskrift 1905 XI,

4 p. 5.
 Scriptores disciplinae Etruscae. 13
Cognitum est nomen gentile Etruscum vecu CIE 1494 sqq. (Clu-
sium). Feminina autem nominum gentilium et cognominum, quae in
~t exeunt, duo bus modis in etrusca lingua finguntur:

1. in -ui (e. gr. faru: farui; petru: petrui; pumpu: pumpui,

SCHULZE, Zur Gesch. d. lat. Eigennamen pp. 316, 320) 323 f.);
2. in -unia (venu: venunia, leixu: leixunia, veru: verunia, trepu:
trepunia, SCHULZE L l. pp. 299, 316 sq., 319, 323 sq.
Femina igitur gentis Etruscae vecu certe yocabatur yeI vecui vel
vecunia. Haec autem etrusca nomina in latinam linguam translata
fieri debent Vegoe et Vegonia. l ) Atque re vera exstat forma Vegoe:
CIL XIV 1738 D. M. Ve.go.e infanti dulcissimae vitalis matM·. Quod
si insuper consideres, inter se respondere latinum Caius et etruscum
cae, etiam tertia nominis forma Vegoia explicationem invenit. 2) Begoe
denique posteriorem esse scriptionem apparet.
At dixeris nomen gentile esse vecui, vecunia, 'nympham' autem
appellari apud Servium Vegoen. - Etiam Egeria nympha nomine
gentili ornata est, cum constet fuisse gentem Egeriam (SCHULZE l. L
p. 123, 162). Nec minus pro gentili habendum est nomen illius, qui
cum Vegoia proxime erat coniunctus, Arl'uns Veltymnus SCHULZE
1. l. p. 251.
NH tribuendum est testimonio vani auctoris Fulgentii Serm. ant.4.
(HELlI! p. 112) Labeo qui disciplinas Etru8cas Tagetis et Bacitidis XV
voluminibus explanavit (v. WISSOWA 'Manalis lapis' Roschers Lex.;
'Bachetis' bei Pauly-Wiss. Real.), sive ei obversata est fulguralis artis
auctor illa Etrusca sive, ut vult WISSOWA, Bacis sive alius. Etiamsi
enim verba ab eo citata re vera Labeoijis sunt Cv. sub Labeone),
nomen auctoris aut falsum aut depravatum ipse addere potuit, solito
more vera et ficta miscens Cy. HELlIf Rhein. Mus. LIV 1899 p.113 sq.)
Quin nescias, utrum hoc 10(',0 Fulgentio ipsi an codicibus minus credas
[bacittidis P Bacchiridis m bacurtidis SJ Baaetidis ~Xl baaccidis E
baacidis B]. Cf. SCHMEISSER Die etr. Disc. p. 21, 100. M'OLLER Etr.
112 30, 45. THULIN Die etrllsk. Disciplin S. 169.

l) SCHULZE I. I. p. 301: 'Dafs die Formen auf -o und -onills

ganz identisch sind, glaube ich durch die folgenden Nachweise sicher
stellen zu kClnnen'; p. 377: 'Ar Spedo ThoceTua~ clan, Vel Spedo Thoce-
ronia natus'. 'Thocerual nnd Thoceronia sind identisch'.
2) LATTES, Saggi ed appunti intorno all' inscr. etrusca della
Mummia (1894) p. 61 a. 89 comparat nomen Vecuvia Not. d. scavo
1886p. 360.
 14 Cari ThuIin

B. Vita.
Servo Aen. VI 72 Begoes nymphae v. infra n. 1.
Agrimensores Lachm, 350.
Item Vegoiae Arrunti Veltymno,
Scias mare ex te1'1'a remotum. cum autem Iuppiter ter-
ram Aetruriae sibi vindicavit, constituit iussitque metiri
campos signarique agl'os . , . . ob aval'itiam prope no-
vissimi octavi saeculi , .. v. infl'a n. 4.
Vegioa igitur magistra erat Arruntis cuiusdam de saneto iure
limitum a love dato ve!, ut ita dieam, de 'Iovis et Iustitiae effatis',
Quare non dubium milli est, quin Vegoie audienda sit in iuseriptione
CIL XI a3iO, quam infra afferam sub Tarquitio n. 2, atque illie
supplenda sit vox magistra, non eum Bormanno magistro, in hac
periodo: (sacr.a quibus placare n)umil1a Arus a m(agistra edoctus erat
ex I)ovis et lustitiae e(ffati.q), ad hoc ex:empium Arruntis et Vegoiae
nymphae fictam esse credo fabulam de Numa et Egeria nympha,
Quare Servii 'I1ympha non addubitanda est. Erat igitur Vegoe quasi
Sibylla Etrusca, euius libri, ut mox ,idebimus (p. 16), Romam quo-
que erant reeepti et una cum Sibyllinis in tempIo Apollinis servati,
quare reconditi apellabantur Cv. fragm. 3 et 6).
Quaeritur autem, quomodo cum hoc titulo nymphae eoniungen-
dum sit tempus verbis p1'ope novissimi octavi saeculi indicatum.
Saecula etrusca his definiuntur testimoniis:
Censorin. d. d. nato XVII 6.
quare in Tuscis historiis, quae octavo eorum saeculo scdptae
sunt, ut l'an'o testatur, et quot numero saecula ei genti data sint et
transactorum singula' quanta fuerint quibusve ostentiB eorum exitus de-
signati sint con tine tur. itaque scriptum, est quattuor prima saecula an-
norum fllisse cententtm, quintl,m centum viginti trium, Bextum lmdeviginti
et centum, septimum totidem, octavum rum demum agi, nonum et decimum
superesse, quibus transactis finem f01'e nominis Etrusci.
Plutarch. Sulla 7,
Tò ai traVTWV p€YUITOV, i~ «VErp€À.OV K«ì o~at8-~ov TOV trEf/~€XOV­
TOç 1iXr](IE rpWV~ CIaÀ.1rtyyoç t~'lÌv d1rOTE(VOVCIa Kaì 8-f/1]l'LM1] cp:t6yyov,
wO'n 1raVTaç ~'Krp(!OV(tç YEv€a&w •• 1v~Q1]vWV ai o~ Jvoy~o~ pETa{JoÀ.1Ìv
11€qov y€vovç d1rErp«tVOVro K«ì fJ,EWKOCIfJ/1]O'W dtroaTjpaCvEW TO. rtf/w;.
 Scriptores disciplinae Etruscae. 15
Elvat ftÈv yà(! 6XU~ ul fJvwravra ylv'fJ òWCjll(!ovrct roiç (1(w; xaì Toir;
ai
ij:tEfJW d}.),r,AWV, [xUfJrf{) dCJIw(!{fJ:tat XQ01'WV d(!t:tpù 1,7fÒ roti :tEOV
(JVP,7fE(!WVOftE)'ov IvtavToti p,Eyc1ì.ov 7fEQtOòr!).
Haec duo testimonia ex Varronis libro de saeculis (Serv. Aen.
VIII 526) sumpta esse monent MOLLER Etrusk. II 310 et 313, MOMMSEN
Rom. Chronol. 2 p. 189 a. Quod autem inter se contradicunt (decem
esse saecula arguit Censor., octo Plutarch.), falso ad duo diversi gene-
ris saecula refert MOLI,ER l. L, falso etiam, credo, errori Plutarchi
ascribunt MOl!Ul1SEN L L et SCHlI1EISSER Die etrusk. Disc. p. 6 a. 10.
Plutarchus enim verbis ÒX1W ul fJvp,7fw'Ta numerum universum sae-
culorum quae ad id tempus fuissent arguit I).
Nonum igitur saeculum Etruscum ab anno urbis 666 incipiebat
(non ut ait MOM1I1SEN octa\'um). Deinde autem tam celeriter ruebat
natio Etrusca, a Sulla prope iam funditus oppressa, ut iam anno
urbis 710 2) no\'issimi decimi saeculi initium indicaret haruspex
Vulcanius:
Servo Dan. Bue. IX 46 sed Vulcanius a;-uspex in contione dixit
cometen esse, qui significare t exitum noni saeculi et ingres8Um decimi,. sed
ql/od Ì1witis diis scereta rerum pronuntiaret, statim se esse m01-iturum:
et nond1tm finita oratione, in ipsa contiene eoneirlit.
Hoc testimonium sine causa pro suspecto habuerunt MOMl\1SEN
et SCHlI1EISSER. Vere etruscam doctrinam nobis hic proponi, docent
Plin. n. h. II 144, Obseq. 44, Appian. b. C. IY 4.
Certus quidem annus non ideo datus est, cum nescias utrum
eum MOMMSENO vertas pr'ope not,is8imi oetavi saeculi 'des fast letzten'
an cum SOHlI1EISSERO, qui negat ita appellaTi posse octa\'um saecu-
lum, si decem omnino fuerint, novis8Ìmi pro exeuntis dictum esse
putes. Si recte conieci (v. infra), verba quae sequuntur data sibi
corrigenda esse in dati sibi (i. e. hominibus attributi), MOMMSENI
sententia probanda est. Sed octavo saeculo, quod a. 666 finiebatur,

I) cf. brevi ante W~TE mIvwr; i'xCjI(!ovar; yevlfJ:teu pro 7fUVWr;

(rotJr; dxovovwr;) •..
2) Quod tam breve saeculum nonum statuebat Yolcanius non est
cur offendus, cum deorum portentis, non certo annorum spatio, haec
saecula definita sint (Censor. d. d. nato XVII 5 sed ea quod ignorarcnt
homines, portenta mitti divinitus, quibus admonel'entur unum quodque
.saeculum esse finitum).
16 CarI Thulin

vixisse 'nympham' Vegoen et tam sero conscriptam esse artem Etrus-

cam fulgura interpretandi et procurandi, nemo serio credet. Quando
in publicum emÌssa sit haec doctrina Vegoes, verbis illis indicatur.
Quod plus quam semel suspicor fecisse vates Etruscos, ut Romanis
opprobrio facerent, quod ius limitum contemnerent terram Etruriae
coloniis occupantes. Quare nescio an verba p1'ope novissimi oetavi
conflata Sillt ex duobus: prope novis8Ìmi (- noni) et oetavi.

B. Disciplina.

1. Libri fuIgurales.

1. Servo Aen. VI 72. qui libri (Sibyllini) in tempIo

Apollinis servabantur, nee ipsi tantum, sed et Marciorum
et Begoes nymphae, quae artem seripserat fuIguritarum
apud Tuseos.
fu.garitarum S. De fulguritarwm vere ait BOVCRE - LECLERCQ
'Haruspices', Daremberg-Saglio Dictionnaire d. antiquités III 22 a. 3
"A prendre ce texte à la lettre, il n'y serait question que des fulgu-
ritae a1·bores". Sed verba apud Ammianum infra C'itata ostendunt
non tam artis finibus libros Vegoes circumscribi posse. Fulguritor'um
correxit MùLLER Etr. II 30 "wahrscheinlich eine Kunst die vom
Blitz getroffenen Orte zu siihnen" (cf. fulgnritum Hestus ep. 92).
TRlLO item. Coniectura ful.guratorum (SCRlImrsSER Quaest. de Etrusca
disciplina p. 17) probabilem reddit sententiam. Sic enim appellari
haruspices fulgura procurantes, testantur Nonius 63, 21 fulguratores
- fulgut'um inspeetores, Cic. div. II 109, Servo Aen. ID 359. Tamen
corruptelam melius intelligimus, si fulguritarum ortum esse statuimus
eX fulguriatorum, littera a transposita (CIL XI 6363 [L. CaJfatius
L. f. Ste. l!aru,çpe[xJ fulguria fo 1'). Ars autem futguriatorum id ipsum
est, quod continent libri fulgurales.

2. Amm. Mare. XVII lO, 2. mortem metuens ut in

Tagetinieis libris Iegitur Vegonicis fulmine mox
tangendos adeo hebetari, ut nee tonitrum nee
maiores aliquos possint audire fragores.
 Scriptores disciplinae Etruscae. 17
Cf. Plin. n. h. II 142 ideo quati prius omnia et adflari
quam pereuti, nec quemquam tangi, qui prior viderit ful-
men aut tonitrum audierit.
Supra vidimus Vegonicis esse adieetivum ex Vegonia derivatum
neque esse, cur hane traditam formam mutemus. Certe falsa etiam
vetus illa eonieetura Gelenii Veiovis, quam probarunt EYSSENHARDT
a. h. 1., MtrLLER Etrusk. II 59, BORMANN Arch. Ep. Mitt. aus Osterr.
1887 p. 100; quae eoniectura effecit, ut inter deos novem fulminatores
Etruseorum semper numeraretur Veiovis. Frustra autem vel ante
Vegonicis addldit M. HAUPT assentiènte WISSOWA ('Begoe', Pàuly-
Wisso.wa Realenc.), et GARDTHAUSEN. Nam Tagetinici idem est
quod ad Etruscam disciplinam pertinentes, cuius auctor primus erat
Tages; Vegonicis autem ad fulgurales libroS' se refert, qui non Tageti
sed nymphae illi tribuebantur.
Unum hexametrum in hoc fragmento agnovit MOLLER Etr. II
p. 25 a. 24, alterum addidit SCHMEISSER Die etrusk. Disclplin p. 22
a 100, sed inelegantem. SKUTSCH monet, melius verba sie transponi:
adeo mox
fulmine tangendos hebetari ?,t nec tonitrum nec

3. Servo Dan. Aen. II 649 sane de fulminibus hoc

scriptum in reconditis invenitur, quod si quem prin-
cipem civitatis vel regem fulmen afflaverit et
supervixerit~ posteros eius nobiles futuros et
aeternae glori'ae.

II. Libri rituales.

a. Ars limitationis.
4. Agrimensores ed. Laehmann I p. 350.
1 Item Vegoiae Arrunti Veltymno.
Scias mare ex terra remotum. cum autem Juppiter
terram Aetruriae sibi vindicavit, constituit iussitque me-
tiri campos signarique .agros. sciens hominum avaritiam
 18 CarI Thulin

5 vel terrenum cupidinem, terminis omnia scissa esse voluit.

quos quandoque qui[sJ ob avaritiam prope novissimi
octavi saeculi dati sibi homines malo dolo violabunt
contingentque atque movebunt. sed qui contigerit move-
ritque, possessionem promovendo sualll, alterius minu-
10 endo, ob hoc scelus damnabitur a diis. si servi faciwt,
dominiCT mutabuntur in deterius. Sed si conscientia do-
minica fiet, cmlerius domus extirpabitur, g'ensque eius
omnis interiet motores autem pessimi::; morbis et vulne-
ribus afficientur membrisque suis debilitabuntur tum
15 etiam terra a tempestatibus vel turbinibus plerumque
labe movebitur, frudus saepe ledentur decutienturque
imbribus atque grandine, caniculis interient, robigine
occidentur. multae dissensiones in populo . fieri haec
scitote, cum talia scelera committuntur. propterea neque
20 fallax neque bilinguis sis. disciplinam pone in corde tuo.

1. Idem] Item corro Saimasius. - Aruntis CIE 988, SCHULZE

Eigennamen 263; Arus CIL XI 3370 (Agramb. Col. X 5 arus); Arruns
Lucan. I 586. Veltymno v. SCRULZE Eigenn. 251. - 2. aethel'a] telTa
scripsi. - 5. scita] sal'pta vel sancita LACRMANN. Scissa scripsi. Eam
esse credo sententiam: ut mare a terra separatum est, ita Iuppiter
terram terminis scindi (dividi) voluit. - 6. quis] del. TURNEBUS sed
haec vox defenditur alliteratione. qui (= aliqui) scripsi. - 7. data
sibi] 'fortasse lascivi' LACHMANN. An dati sibi i. e. illis attributi?
A variores ait factos esse homines, quod hoc prope novissimum illis
attributum saeculum sit. Restat autem diffìcultas, quae in verbo octavi
posita est, de qua supra p. 14 sqq. - 9. faciant] correxi, cum nulli
ceteroquin reperiantur' coniunctivi. - 11 efficicntur] corro TURNEBUS.
Ars limitationis secundum Varronem (Agrimensores I p. 27, 13)
haruspicUJll ex initio erat l ) et certe non minus quam ars urbes con-
dendi referenda est ad libros rituales, qùibus describi ait Festus 285

1) Verbum g1'oma (gruma) non alia via explicari posse, quam, ut

'Iegibus etruscae linguae transformatam esse putemus speciem graeci
'verbi yvrZf.w" meCUlll communicavit W. SCUULZE.
 Scriptores disciplinae Etruscae. 19
quo l"itu condantw' m'bes, al'ae, aedes sacrentur, qua sanctitate mw"i, quo
iure portae, quomodo tl-ibus, cm'iae, centuriae distribuantur, exercitus
COllstituant< UI'), ordilleil tur, cetel'aque eiusmodi ad bellum ac pacem pe,"-
ti11entia.
Quod supra "idimus contendere Lydum, forma dia!ogi indutam
esse disciplinam etruscam interrogante Tarchonte, respondente Tagete,
id mirum iil modum hoc fragmento comprobatur, cum Vegoen repe-
riamus doctrinam Arrunti discipu!o tradentelll. Atque verum hoc
esse fragmentum disciplinae,,~truscae facile sibi persuadebit, qui cum
verbis domus extirpabitMl' gensque eius omnis inte1"Ìet .•. proptet'ea
neque fallax neque b-ilinguis sis fragmentum Servo Dan. Aen. 1. 2 p. 8
allatum conferet, vel qui responsum haruspicum a Cicerone allatum
comparabit:
§ 20 quod in agro Latiniensi auditus est strepitus cum fremitu,
postiliones esse Iovi Saturno Neptuno Tellul'i Dis caelestibus
ludos minus diligenter factos pollutosqlle
§ 9 Loca sacra et religiosa profana l!abeti
§ 34 omtores contra ius lasque intelfectos
~ 35 {idem iusque iurandum neglectum
§ 37 sacri{icia vetusta oceultaque minus diligente,' facta pollutaque.
l:i 40 ne pel' optimatium discordiam dissensionemque
patribu,s principibusque caedes pel'iculaque creentur
attxilioque t diminuitis dc{iciantur,
qua re ad unum impel"ium pecuniae redeant
exenitusque apulsus t deminutioque accedat.
§ 55 ne occultis consiliis l'es publica laedatw',
§ 56 ne deterioribus l'epulsisque !bonos augeatul·.
§ 60 ne l'ci pnblieae status eommntetur.

Minae cumulatae huic responso et fragmento Vegoiae communes

sunto Verbum dissensio in utroque reperitur. Similes sunt in utroque
periodi breves et concisae, saepe alliteratione ornata e, saepe pIena
ye! nimia yerborurn copia constructae (Rar. resp.: minus diligente,.
factos pollutosque, ius fasque, {idem iusque iumndum, discordiam dissen-
sionemque. Vegoiae fragm,: hominum avaritiam vel ten'enum cupidinem,
contigerit rnoveritque, lIw1"bis et vulner-ibuB, tempestatibus vel turbinibu8,
ledentur decutientttrque etc.).
Accedit alterum fragrnentum apud agrimensores, quo docemur
doctrinalll lillliturn libris Magonis et Vegoiae exponi. Verba huius
fragrnenti certe non Magonis sunt, celebris ilIius rerum rusticarum
scriptoris pUDici, cuius vo!urnina XXVIII Carthagine capta inlinguam
20 CarI Thulin

latinam vertendam curavit senatus (Plin. n. h. XVIII 22), nam loca

ltaliae hic commemorantur. Num Vegoiae doctrinam reddant, in
incerto reiinquo. Certe titulus ex libris Magonis et Vegoiçe duos
celebres artis limitum scriptores, punicum et etruscam, nobis proponit:

5. Agrimensores ed. Lachmann I p. 348.

Ex libris Magonis et Vegoiae auctorum.
Nam sunt monumenta, quae propter perennitatem itinerum
constituta sunt, quae nullam limitum recipiunt rationem. nam monu-
menta fiIialia non coniunguntur itineri publico, ei maxime qui
auctoris nomen optinet per redemptores et magistros pagorulll
5 munitur: sed ab itinere publico separata sunt, et saepe pumicas.
habent, per quas ex industria finales lineae diriguntur.
Pontes quoque interdum trifini,interdum quadrifinii, aliquando
pentagonii recipiunt rationem. et hoc si exegerit loci commoditas.
hi vero pontes hac ratione deseruiunt, quorum aluea proximae eos
lOfines ultro citroque non transmittunt, per quos et itinera publica
currunt, quibus limis lege colonica servito nam sunt et alii pontes.
in vicinalibus et privatis viis, quorum aluea vafÌantur. quae tamen
in ·trifinii rationem' ex convenientia limitum atgue signorum cursus.
frequenter accipi possunt.
15 Aquarum ductus per medias possessiones diriguntur, quae a
possessoribus ipsis vice temporum repurgantur: propter qnod et
levia tributa persolvunt. quarum putea aliquotiens in cursorio a
terminibus demonstrantur. quae si in extremis flnibus occurrerint,
ex convenientia centurìarum in trifinio vel quadrifinio observari
20 debebunt. idem variatio fluminum, rivo rum cursus, canabulae vel
novercae, quod tegulis construitur. saepe imbrices in finem posuimus,
saepe instructuras fecimus. idem partes Tusciae Florentiaequam
maxime paleos iliceos picatos pro terminibus sub terra defiximus.
ergo, ut superius legitur, una quaeque regio suam babet condicionem.
25 nam Sabinensis ager, qui dicitur quaestorius, quem actis limitibus
quibusdam laterculis quinquagena iugera incluserunt. postea vero-
aliquibus locis terminos posuerunt, et signa aliqua pro terminibus.
defoderunt. hi vero agri multas habent condiciones. nam in supra
dictis lo cis suburbanis, ubi limitem opere manuum hominum ordi-
30 navimus, terminos non necesse habuimus ponere, nisi in certa
ratione, in trifinio aut in quadrifinio. in praedictis locis in modum
lineae parietem construximus et iuxta ipsam lineam multo rum
militum veteranorum sepulturae inveniuntur, sicut est in territorio
Gavinati, id est pergentes, itinera, quae et ipsa saepe finem faciunt.
 Scriptores disciplinae Etruscae 21
35 nam in lo cis suburbanis circa ipsa itinera ea signa requirenda sunt,
sicut et de agro Gavinatium diximus.
Ager vero qui Tibur appellatur, idem est assignatus et aliquibus
locis propter sterilitatem aut indigentiam, eo quod non invenimus
lapides peregrinos quos ponere, ex ipso metallo saxum a ferro
40 signavimus, aut certe congerias petrarum, quae scorofiones vocamus.
nam in aliis limitibus, qui aliena nomin<a> accipiunt, in ipsis quo-
qlle ita posuimus terminos; sicut et in locis saxllosis similis est
condicio. nam in locis campestribus rariores terminos construximus,
et maxime arborem peregrinam plantavimus. idem et in convallibus
45 constituimus, ut ubi limitem fecimus, aut certe fossas sive montes
decisi sive ea per quae arcifinalis ager finitur constituimus, terminos
difficile posuimus. nam et in ss. locis campestribus vel convallibus
limes sextaneus transit per limitem possessionis. nam limes orien-
talis usque in occidentem rumpi non potest, quia maximus appellatur
50 maxime quia centurias claudit.
8. exigerit P, exierit G. 41. aliena nomen] a linea GOESIUS.

b. De auspiciis.
Si recte supra inscriptionem CIL XI 3370 contuli, concludere
licet multa etiam alia, quae ad ritum spectabant, Arruntem a Vegoe
edoctum esse. Atque re vera unum .erui potest fragmentum. Re-
conditos enim libros bis citat Servius; altero loco Cv. fr. 3), ubi de
fulguribus agitur, certe Vegoes libri intelligendì sunt, qui in recon-
ditis templi Apollinis servabantur Cv. fr. 1): quare credo. etiam. altero
loco Vegoes libros citari:

6. Servo Dan. AeD. I 398. multi tamen adserunt cycnos

inter augurales aves non inveniri neque auguralibus com-
mentariis eorum nomen inlatum, sed in libris reconditis
lectum esse, posse quamlibet averh auspicium ad-
testari, maxim e quia non poscatur.
 3. M. TARQUITIUS PRISOUS.

A. Nomen.
Tarquitius:
Verg. CataI. V v. 3. Et vos Selique Tm'quitique Varroque. Festus
p. 274 Tarqui<.tius). Plin. ind. auct. Il. II et XI Tm·quitio. Macrob.
Sat. III 7, 2 liber Tarquitii. Lactant. div. inst. I lO, 1 Tarquititts [Tar-
quimius cod .. -vetustissimus B, qui multa et negligentia et consulto
mutatJ. Joh. Lydus de ost. prooem. c. 'l. T('(~lClhr:) [MùLLER Etr.
II 35 a. 66 frustra T('(~lCvr{c~) legit].

Tarquitius Priscus:
Macrob. Sat. III 20, 3 Tarquitius atttem Priscus ... v. p. 28.
[TaTquiniu8 codd., corro JANUS ex III 7,2J; PTiscU8 falso in Etruscum
vel Tuscum mutarunt HARDUINUS et MùLLER Etr. II p. 35 a. 66:
CIL XI 3370 Pl'iscu[mJ; cf. Tac. Ann. XII 59, XIV 46; Frontin. II 5,31
Tarqldtius PNSCUS; CIL XI 6700, 657 L. Tarqui(ti?) Prisci, 3840 Tar-
quitia Prisca. v. DEECKE apud MùLLER Etr. a. a. O.; BORMANN
Jahresh. d. ost. arch. inst. \Vien II 129 sqq.; W. SCHULZE Zur Gesch.
lat. Eigennamen, Berlin 1904, p. 96.

Praenomen ex patris nomine concluditur:

CIL XI 3a70 <M. Tarq)uitio M. <f. Tro. Prisco) v. infra.
 Scriptores disciplinae Etruscae. 23

B. Vita.
Veiis natus:
gentem Tarquitiorulll praecipue Veiis domi fuisse, hae inserip-
tiones demonstrant: CIL XI 3801, 3805, 3840 (I saec. p. Chr.). Quare
in CIL XI 3370 supplevit BORMANN:. Tra. = Trol11entina, tribus Vei-
orUID. De ceteris rrarquitiis Y. V.,r. SCHULZE a. a. O.

Aequalis vel maior contemporaneus erat Varronis;

1. Vèrg. CataI. V 3.
et vos, Selique Tarquitique Varroque,
scholasticorum natio madens pingui,
ite hinc, inane cymbalon iuventutis.
Sdique eum Ellisio ial11 omnes edd. seeundllm eodiees: se liqun-
tar quin q; B, se liquit al'gutiq j M. se liqunt argutiq. H, reieetis et con-
iectura Hauptii Stiloque et Scaligeri Stilo Aeli et lectione antiqui
cuiusdall1 codicis Vossii Aelique.
Nullul11 praeterea novill1us seriptorell1 Tarquitium. Atque CUll1
Varrone, divinarul11 rerum scriptore illustrissimo, apte sin e dubio
eoniungitur Tarquitius noster, divinarum etruseae disciplinae rerum
(v. infra) auetori et ll1agistro, euius laudem eelebrat hoc elogiull1:

2. CIL XI 3370:
[in tabula ll1amorea inspeeta Corneto-Tarquiniis ab HIRSCHFELDO
1867, a BORMANNO 1869, mmc all1issa. Prirr:lUm edita est naee. inscriptio
a BORllIANNO Areb_ Epigr. Mittheil. aus Oester. XI (1887), iterum
traetata ab eodell1 Jabresh. d. oster. archiiol. Inst. Wien II 1899,
p. 129 ff. "Denkmaler etruskiscber Sehriftsteller", et hae ratione sup-
pleta, nisi quod magistra (se. Vegoe) seripsi pro magistro Cv. supra
p. 14)]

[. M. TarqJuitio M. [f. Tro(mentina) Prisco,

qui primus rituJm comit[ialem et sacra,
quibus placare nJumina Aru(n)s a m[ agistra
edoctus erat ex IJovis et Iustitiae e[ffatiR,
24 CarI Tbulin

et reliquom ven]erandum discipul[inae

antiquae ritum] carminibus edidit [et in
urbe Roma trigin]ta annis ampliu[s artem
suam docnitl
intervallum duorum versuum
~ .. Etrn]scus trib .. m[iI. lego ...
. . . per] Priscu[m filium ; .. ponendum
inscribendnmque curavit]
Ultimi tres versus suppleti sunt novae inscriptionis auxilio quae,
nuper Tarquiniis Romanis inventa, edita est a BORMANNO Jabreshefte
d. oster. arcbiiol. Inst. Wien II 1899, S. IRO:
rales di
post O
discipuli
intervallum duorum versuum
Etruscus t
per Priscum
ndumque
Haec enim inscriptio ad illam proxime respondet: eadem sunt
in utraque verba, quae infra intervallum reperiuntur - unus igitur
ambas dedicavit -, eiusdem generis in utraque sunt, quae supra inter-
vallum leguntur - ad disciplinam igitur ambae se referunt. Cum
autem inscriptio CIL XI 3382 doceat arcam, atque igitur sacrum do-
micilium collegii LX haruspicum, Tarquiniis fuisse 1), ubi ex principio
populis XII Etruscorum artem divinam Tages tradidisse narratur
(Festus p. ·359. Cic. de div. II 23), 'Verisimile est, quod suspicatur
BORMANN2) haec elogia subscripta fuisse ·imaginibus, quas nobilibus
artis scriptoribus et magistris tribunus· quidam miUtum Romanus
dedicaverit ut aedifìcium quoddatn sacrnm haruspicum Tarquiniis
{)rnarent
Tarquitium igitur scriptorem et magistrum artis haruspicum
fuisse, hac inscriptione docemur. Cum inscriptiones gentis Tarqui-

J) BORMANN Jahresb. II 135.

2) BORMANN Jahresb. II 132 u. 136.
 Scriptores disciplinae Etruscae. 25
tiorum Velis repertae (v. p. 23) facile nobis persuadeant, eum inde
oriundum esse, verba huius inscriptionis <ritu>m comit(ialem) eum
Romae vixisse probant, nec non ad longam sive vitae sive docendi
spatiùm animum deducunt voces annis amplius) quidquid supplendulll
est. Sed quo tempore Tarquitius vixetit, non licet ex hoc elogio
concludere. Cum enim unus duo bus elogia dedicarit, non est cur
credamus, eum suis ipsius praeceptoribus potius quam nobilibus qui-
busdam iam diu mortuis haec dedicasse (BORMANN Jahresh. TI S. 133).
Id solum contendere licet, hanc inscriptionem, quam exeunti saeculo
a. Chr. primo tribuit BORMANN 1), non contradicere ei termino, qui
verbis Vergilii Tarquitique Varroque (p. 23) et duobus lo cis Cicero-
nianis iuter se collatis Cp. 4) contiuetur.

B. Disciplina.
L Res divinae.
Credibile est totam disciplinam etruscam tractasse Tarquitium.
Nam Plinius eum citat in indice auctorum Il. II et XI, in quibus
fulgura et exta tractat:

3. Plin. n. h. ind. auct.

1. II Caecina, qui de Etrusca disciplina, Tarquitio qui
item.
1. XI Iulio Aquila qui de Etrusca disciplina scripsit,
Tarquitio qui item.
Sed praecipua eius laus in libris ritualibus tractandis posita
erat. lllam laudem celebrat inscriptio supra tractata CIL XI 3370
Atque etiam fragmenta (v. p. 27) nbbis servata sunt librorum eius,
qui ad libros rituales et ostenta interpretanda pertinebant (Macrob.
Sat. ID 7, 2 liber Tarquitii transcnptus ex ostentano T1t8CO, ID 20, 3
in ostentano arborano). Quin haec novissima disciplinae etruscae
pars (v. p. 10), quae fabuloso auctore carebat, adeo cum Tarquitio
coniuncta erat, ut eius nomine inscripti libri etiam Iuliani tempori-
bus de ostento interpretando ab haruspicibus consulerentuf!

1) Verba arus et discipulina sola vetustatis signa non nimis certa

praebere, monet idem Arch. Ep. Mittb. XI p. 101.
26 CarI Thulin

Ammian. Mare. XXV 2, 7. Etrusci haruspiees . o...

ex Tarquitianis libris in titulo de rebus divinis id relatum
esse monstrantes, quod faee in eaelo visa committi proelium
vel simile quiequam non oportebit.
Etiam longius procedit Lydus. Tarquitium enim una cum con-
ditoribus illis disciplinae etruscae fabulosis Tagete et Tarchonte
nominat, sed omittit ubi eos enumerat, qui illorum libros interpretati
erant:

4. Lydus de ostento c. 2, 6 B TaY'iç deX'iyòç 'l:OV neaypaloç

yÉyOJl~V . • •
8 A [xe'l0'()f'E9a (18 xaì 'tO'&ç] ).Ol1fo'&ç, Taexovd 'CE
lCfi :Jvoaxomp xaì Taeltvup 'l:iji [ xaì KaJrdu•.w. tEeE'& •
12 B ì/K lE u.iv 1lEVaEoo" È'x lE 7:WV &).).00", uaOJ lOV'tOVç 1:ef.L~­
VEvrrav, KanL7:oovoç 'l:É f/''if'J xaì tPov'&'itovJ xaì, 'Anov).'l'ov B,-
xEUlov 7:E Itaì ,daflEr;;voç Itaì tP'yo{;).ov, D).,vtov 7:E 7:0V f/'Vf1JItOlJ.

Nullius igitur nomen, quamquam multi disciplinam Etruscam

tra.cta'Verant, tam cum ea coaluerat, quam Tarquitii.
Quare facile credo cum SOHlI1EISSERO Quaest. de etrusco disc.
Diss. ac. Vratisl. 1882, po 14 sq. eum primum Etruscae disciplinae
scripta in linguam Romanam vertisse et recte BORMANNUM in CIL
3370 'Vo 2 Cv. supra p. 23) supplevissp. <qui pl'imus). Lacunam apud
Lydum falso supplesse MUELLERUM Etrusk. II p. 35 a. 36 Ta(!ItVltr:1
u[l [eV()"xql], docuit HAUPT Opusc. II p. 154, quod non apte haec tria
tamquam pariIia coniungantur: 8'vo()"xo:Jroç ev()"xoç ~E(lEVç. HASE pro-
posuit [HAEO"l;n, quod recepit WACHSlI1UTH. Sed cum proprii Tagetis
sint libri extispicini, Tarquitii autem libri de ostentis interpretandis,
post titulum 8't'O()"ItO:Jrql Tarchonti, collegae Tagetis, attributum H(la-
lOt1ItOlrqJ exspectamus, si modo per spatium lacunae licet.

II. Res humanae.

Titulum generalem operum Tarquitii, quae ad religionem perti-
n'ebant, concludere licet ex verbis Ammiani p. 26 allatis libri Tarq.
in titulode rebus divinis, - nisi quidem in libro ex Etrusca lingua
verso insolita 'Vi praedita sunt verba de rebus divinis Ce. gr. =
ostentis ex caelo) -. Varroni, 'divinarum rerum' auctori celebri,
credibile est per Tarquitium cognita, esse, ea quae de disciplina
Etrusca multis locis tradito Sed ut Varro bumanas quoque res trae-
 Scriptores disciplinae Etruscae. 27
tavit, ita ex titulo allato nescio an satis eluceat, Tarquitium etiam
de humanis rebus egisse. Vergilius eum appellat scholasticum et
Verrius Flaccus de nummis loquens eum citat:

Festus 274. <ratitum quadrantem) Tarqui<tius) (suppi.

ex Paulo).
De illustribus denique Yiris scripsit secundum
Lactantii divino inst. I 10,2. hunc (Aesculapium) Tar-
quitius de illustribus viris disserens ait incertis parentibus
natum, expositum et a venatoribus inventum, canino lacte
nutritum, Ohironi traditum didicisse medicinam; fuisse
autein Messenium, sed Epidauri moratum.
Multis dubium visum est, utrum Tarquitio nostro an alteri tri-
buendum esset hoc opus Euhemeri ratione confectum (v. SCHl\fEISSEH
Quaest. de etr. Disc. p. 15). Sed nullum alium novimus scriptorem
'farquitium. Id solum incertum mihi est, utrum ad divinas an
humanas res eius hoc opus sit referendum. SCHANZ, Gesch. d. Rom.
Litteratur 12 3\19 ait "es wird hier wohl eine von der disciplina
Etrusca verschiedene Schrift gemeint sein". Tamen a disciplina
etrusca non dissentit fabula tali s, qualem tradit Lactantius, hominem
olim fuisse Aesculapium. Nam animas humanas in deos verti posse,
etrusca erat doctrina ab orphicis Pythagoreis imbuta (v, FURT-
WANGLER, Die antiken Gemmen III p. 259). Servo Aen. ID 68 Labeo
in libris qui appellantur de diis animalibus: in quibus ait esse quaedam
sacra quibus animae /tumanae ve1'tantur in deos, qtti appellantttr animales,
quod de animis fiant. /ti autem sunt dii penates et viales. Cf. Arnob. II (2),
Quod si de his diis libros, non librum, scripsit Labeo, credibile est
eum etiam exemplis doctrinam illustrasse atque heroes quoque g'rae-
cos inter deos animales Etruscorum locum repedre potuisse.

D. Fragmenta.
L Libri rituales: ostentaria.
5. Servo Dan. Buc. IV 43. ipse sed in pratis aries
iam suave rubenti murice, iam croceo mutabit vellera lutoJ
hoc in honorem vel laudem Augusti referto traditur enim
 28 Cari Thulin

in libris Etruscorum, si hoc animaI mu'o et insolito colore

fuerit infectum, omnium rerum felicitatem imperatori
portendi.
Macrob. Sat. III 7, 2. Traditur autem in libris Etrus-
corum, si hoc animaI insolito colore fuerit ìnductulll,
portendi imperatori rerum omnium felicitatem. Est super
boc liber Tarquitii transcriptus ex Ostentario Tusco. Ibi
repperitur: purpureo aureove colore ovis ariesve si
aspergetur, principi ordinis et generis summa cum
felicitate largitatem auge1, genus progeniem pro-
pagat in claritate laetiorempue efficit.
[ariesq. P. aspergatur P. principio P. felicatate p'J

6. Macrob. Sat. m 20, 3. Tarquitius autem Priscus

in ostentario arborario sic ait; arbore s, quae inferum
deorum avertentiumque in tutela sunt, eas infeli-
ces nominant: alternum sanguinem filicem ficum
atrum, quaeque bacam nigram nigrosque fructus
ferunt, itemqne acrifolium pirum silvaticum [p]rus-
cum rubum sentesque, quibus portenta prodigiaque
mala comburi in bere oportet.
[Tarquinius P. felicem P. baccam V. pyrum V. ruscum BORMANN,
Arch. ep. Mitth. aus Ost. XI 97 a. 8.J

7. Ammian. Marc. XXV 2, 5. Etrusci haruspices . .

ex Tarquitianis libris in titulo de rebus divinis id relatum
esse monstrantes, quod face in caelo visa committi
proelium vel simile quicquam non oportebit.

II. Viri illustres.

8. Lactant divino inst. I 10,2. hunc (Asculapium) Tar-
quitius de illustribus virÌs disserens ait incertis paren-
 Scriptores disciplinae Etruscae. 29
tibus natum, expositum et a venatoribus i!lventum,
canino lacte nutritum, Ohironi traditum didiciss.e
medicinam; fuisse autem Messenium sed Epidauri
moratum. V. supra p. 27

9. Incerti operis
Festus 274. <ratitum quadrantem) Tarqui<tius) .....
. . et Oppius .. <dictum putant, quod in eo et triente ratis
fuerit effigies, ut navis in asse).
Omnia praeter Tarqui<.tius> suppleta ex Paulo 275.
In libro inscripto 'Italische Sakrale Poesie und Prosa, Berlin Weid-
mann 1906 ostendi, quamquam de carminibus loquitur inscriptio CIL
XI 33'70, non versus in his fragmentis agnoscendos esse sed sermonem
ei simiIem, qui carminibus precationum latinis proprius est, colis et
commatis correspondentibus constructum. Num versus quoque scrip-
serit Tarquitius, nescimus. Hexametros in uno fragmento ex Iibris
fulguralibus Vegoes sumpta supra vidimus. Sed ut in rituali bus libris
excellebat Tarquitius, ita fulgurales praecipue libros tractasse videtur
collega eius, cui dedicata est altera illa inscriptio p. 24 allata. In ea
enim non dubito quin supplendum sit <fulgu)mles. Contra cum stilo
sermonis Tarquitiani consentire videntur et fragmentum Vegoiae
p. 17 sq. allatum et fragmentum ex reconditis libris a Servio Aen. II 649
allatum (p. 17 n.3) et verba Tagetis p. 8 n. 15 citata.
 INDEX.

1. Tages p. 1-11
2. Veg'oe p. ]2-21
3. M. Tarquitius Priscus p. 22-29
 ANCIENT RELldlON
AND
MYTHOLOdY
An Arno Press Collection

Altmann, Walter. Die Riimischen Grabaltare der Kaiserzeit (The Roman Grave Altars
of Imperial Times). 1905
Amandry, Pierre. la Mantique Apollinienne à Delphes (Apollo's Oracle at Delphil. 1950
Appel, Georgius. De Romanorum Precatiooibus (Concerning the Prayers of the Romansl.
1909
Bidez, Joseph and Franz Cumont. les Mages Hellénisés: Zoroastre, Dstanès et Hystaspe
(Hellenized Magi: Zoroaster, Ostanes and Hystaspesl. Two volumes in one. 1938
Bouché-Leclercq, AI ugustel. les Pontifes de l'Ancienne Rome (The Pontiffs of Ancient
Romel. 1871
Cumont, Franz. Recherches sur le Symbolisme Funéraire des Romains (lnvestigations on
the Funerary Symbolism of the Romansl. 1942 .
Domaszewski, Alfred von. Abhandlungen zur Riimischen Religion (Essays on Roman
Religionl. 1909
Domaszewski, Alfred von. Die Religion des Riimischen Heeres (The Religion 01 the
Roman Armyl. 1895
Edelstein, Emma Heannette l and Ludwig Edelstein. Asclepius: A Collectioo and
Interpretation of the Testimonies. Two volumes in one. 1945
Foucart, PI aull 1FrançoisJ. Des Associations Religieuses Chez les Grecs: Thiases, Eranes,
Orgéons (The Religious Associations of the Greeks: Thiasoi, Eranoi, Orgeonesl. 1873
Foucart, Pauli Françoisl. Les Mystères d'Éleusis (The Mysteries 01 Eleusisl. 1914
Gruppe, 01 tto l. Griechische Mythologie und Religionsgeschichte (Greek Mythology and
the History 01 Greek Religionl. Two volumes. 1906
Harrison, Jane Elllen1. Prolegomena to the Study of Greek Religion. 1922
Jeanmaire, Hl enri l. Couroi et Courètes: Essai sur l'Éducation Spartiate et sur les Rites
d'Adolescence dans l'Antiquité Hellénique (Couroi and Couretes: Essay on Spartan
Education and on the Rites 01 Adolescence in Greek Antiquity). 1939
De-Marchi, Attilio. Il Culto Privato di Roma Antica (The Private Cult in Ancient Rome).
Two volumes in one. 1896/1903
Moulinier, Louis.le Pur et l'lmpur dans la Pensée des Grecs d'Homére à Aristote
(The Pure and the Impure in the Thought 01 the Greeks Irom Homer to Aristotlel. 1952
Nilsson, Martin prerssonl. The Dionysiac Mysteries of the Hellenistic and Roman Age.
1957
Norden, Eduard. Aus Altriimischen Priesterbiichern (From the Books of the Ancient Roman
Priests). 1939
Otto, Walter I Gustav Albrechtl. Priester und Tempel im He/lenistischen Agypten
Priest and Tempie in He/lenistic Egyptl. Two volumes in one. 1905/1908
Plutarch. The Roman Questions of Plutarch. Edited by HI erbertl Ji ennings l Rose. 1924
Plutarch. The Greek Questions of Plutarch. With a New Translation and a Commentary by
W. R. Halliday. 1928
Robert, CarI. Archaeologische Hermeneutik (The Interpretation of Archaeological Materiall.
1919
Robert, Cari. Bild und Lied: Archaologische Beitrage zur Geschichte der Griechischen
Heldensage (lmage and Song: Archaeological Contributions to the History 01 the
Greek Hero Sagasl. 1881
Roman Augury and Etruscan Divination. 1975.
Rouse, William Henry Denham. Greek Votive Dfferings: An Essay in the History 01 Greek
Religion.1902
Scott, Kenneth. The Imperia I Cult Under the Flavians. 1936
Stengel, Paul. Die Griechischen Kultusaltertiimer (Antiquities Relating to Greek Cultsl.
1920
Tabeling, Ernst. Mater larum: Zum Wesen der Larenreligion (Mother al the Lares: Towards
the Essence 01 the Lares Religion). 1932
Tresp, Alois. Die Fragmente der Griechischen Kultschriftste/ler (Fragments 01 the Writers
on the Greek Cultsl. 1914
Two Studies on the Roman Pontifices. 1975
Varro, Marcus Terentius. M. Terenti Varronis Antiquitatum Rerum Divinarum. libri I, XIV,
XV, XVI (Marcus Terentius Varro's Books on Ancient Religious Mattersl. Edited by
Reinholdo Agahd. 1898
Wissowa, Georg. Gesammelte Abhandlungen zur Riimischen Religions und Stadtgeschichte
(Collected Essays on Roman Religion and Political Historyl. 1904