„ RUDARSTVO 2019“

10. simpozijum sa međunarodnim učešćem

“MINING 2019“
10st Symposium with international participation

ZBORNIK RADOVA
PROCEEDINGS

Hotel „ Jezero “, Bor

28. - 31. maj 2019.

-1-
-2-
ZBORNIK RADOVA/ PROCEEDINGS

Organizatori:
Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina
Privredna komora Srbije

Izdavač / Publisher
Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina

Urednik / Editor
Miroslav Ignjatović

Štampa / Printed by
Akademska izdanja

Tiraž / Copies
200

-3-
-4-
 NAUČNI ODBOR

dr Miroslav Ignjatović, Privredna komora Srbije; dr Živko Sekulić, ITNMS, Beograd;

dr Dragana Jelisavac Erdeljan, MRE R. Srbije; dr Zoran Stevanović, IRM Bor; prof. dr
Jovica Sokolović, Tehnički fakultet, Bor; prof.dr Predrag Jovančić, RGF, Beograd; dr
Vladimir Jovanović, ITNMS, Beograd; dr Nevad Ikanović, JP Elektroprivreda BiH;
prof.dr Omer Musić, RGG fakultet, Tuzla; dr Zlatko Dragosavljević, rudnik GROT;
prof.dr Ljubiša Andrić, ITNMs, Beograd; dr Svetomir Maksimović, Rudarski institut;
dr Milenko Ljubojev, IRM Bor; dr Zajim Hrvat, JP Elektroprivreda BiH, dr Dragan
Radulović, ITNMS, Beograd, prof. dr Miodrag Denić, Tehnički fakultet, Bor, dr Edin
Lapandić, JP Elektroprivreda BiH; dr Miro Maksimović, RiT „Ugljevik“, Ugljevik; prof.
dr Radoje Pantović, Tehnički fakultet Bor; dr Rada Krgović, JP EPS, ogranak RB
Kolubara; dr Slavica Mihajlović, ITNMS, Beograd; mr Šefik Sarajlić, RMU Đurđevik; dr
Sonja Milićević, ITNMS, Beograd; dr Dimšo Milošević, RiT „Ugljevik“, Ugljevik;mr
Halid Čičkušić, ZDR „Kreka“, BiH, mr Žarko Nestorović, JPEPS, Ogranak HE Đerdap; dr
Radiša Đurić,JP EPS, Ogranak TEKO Kostolac; dr Dragan Milanović, IRM Bor; dr
Duško Đukanović, JP PEU, Resavica

PROGRAMSKI ODBOR

dr Vladan Milošević, ITNMS, Beograd; dr Miroslav Ignjatović, Privredna komora

Srbije; Miliša Jovanović, Elektromreža Srbije a.d.; Svetlana Duvnjak, NIS GASPROM NEFT;
Slobodan Kokerić, JP PEU, Resavica; Tatjana Vojvodić, JP EPS, Ogranak TEKO
Kostolac; Borivoje Stojadinović, IRM Bor; Vladimir Ivoš, JP EPS; Nenad Grubin, Rio
Sava Exploration, ? , ZiJin Bor Copper doo Bor, mr Jadranka Vukašinović, JP EPS,
Ogranak RB Kolubara; Ivan Filipov, Rudnik Kovin; Miloš Đokanović, Alumina Zvornik; R.
Srpska Dragan Šejnjanović, JP EPS, Ogranak HE Đerdap; Marijana Sarić, JP EPS, Ogranak
Drinsko–Limske hidroelektrane; Zorica Ivković, JP PEU, Resavica; Maja Grbić,
Elektrotehnički institut Nikola Tesla; Marina Blagojev, ITNMS, Beograd

-5-
S A D R Ž A J / C O N T E N T S:

Plenarna predavanja / Plenary Presentations

PROJEKT MENADŽMENT MODEL PK RADLJEVO/PROJECT MANAGEMENT MODEL PK RADLJEVO

Vladimir Ivoš 10

MONITORIG ODVODNJAVANJA LEŽIŠTA UGLJA RMU „SOKO“ – SOKOBANJA

MONITORIG OF THE DRAINAGE OF COAL DEPOSIT IN RMU „SOKO“ – SOKOBANJA
Slobodan Kokerić, Marko Vuković, Marko Petrović 19

CILJEVI I PROGRAMI ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE U EMS AD / ENVIRONMENTAL OBJECTIVES

AND PROGRAMS IN EMS AD
Мilišа Јоvаnоvić, Sаndrа Pеtrоvić 29

IZMENE TEHNOLOŠKOG POSTUPKA FLOTACIJSKE KONCENTRACIJE Pb-Zn RUDE "RUDNIKA

GROT A.D." (BLAGODAT)- KRIVA FEJA (VRANJE)/MODIFICATIONS IN TECHNOLOGICAL
PROCEEDINGS OF FLOTATION CONCENTRATION Pb-Zn ORE "MINE -GROT A.D." (BLAGODAT)
THE KRIVA FEJA (VRANJE)
Dragan S. Radulović, Dragan Đorđević, Ljubiša Andrić, Milan Petrov 36

AKTIVNOSTI NA SMANJENJU EMISIJE GASOVA SA EFEKTOM STAKLENE BAŠTE

ACTIVITIES IN ORDER TO REDUCE GAS EMISSION WITH EFFECT OF GREENHOUSE
Slavica R. Mihajlović, Marina S. Blagojev, Živko Sekulić 49

RADIOEKOLOŠKA ISPITIVANJA NA PODRUČJU OPŠTINE LAZAREVAC

Branislava Mitrović 56

Saopštenja / Contributions

TEHNOLOŠKI ASPEKTI ZAPUNJAVANJA OTKOPANIH PODZEMNIH PROSTORA

TEHNOLOGICAL ASPECTS FILLING THE CAVITIES UNDERGROUND SPACE
Šefik Sarajlić, Omer Musić, Kemal Gutić, Halid Čičkušić, Dževad Dostović 66

KATASTROFE NA VELIKIM BRANAMA/LARGE DAMS CATASROPHIES

Tihomir Milutinović, Milan Trifković, Goran Pejičić, Goran Marinković,
Žarko Nestorović 84

UTICAJ VISOKONAPONSKIH NADZEMNIH VODOVA EMS AD NA ŽIVOTNU SREDINU

THE INFLUENCE OF HIGH VOLTAGE OVERHEAD LINES EMS AD ON THE ENVIRONMENT
Sandra Petrović, Saša Ranđelović 90

-6-
MONITORING FLOTACIJSKOG JALOVIŠTA VELIKI KRIVELJ
MONITORING OF TAILINGS RECLAMATION VELIKI KRIVELJ
Miomir Mikić, Radmila Marković, Suzana Stanković, Renata Kovačević, Dragana Božić,
Tatjana Trujić Apostolovski 98

MIKRONIZIRAJUĆE MLEVENJE PIROFILITA-PARSOVIĆ-KONJIC (BiH)

MICRONIZATION OF PYROPHYLLITE MILLING- PARSOVIĆ-KONJIC (BiH)
Ljubiša Andrić, Dragan Radulović, Muhamed Harbinja,Milan Petrov, Marija Marković,
Jovica Stojanović, Marko Pavlović 103

METODOLOGIJA ZA PROCJENU ŠTETE U ŠUMSKIM KULTURAMA ZASNOVANIM NA RUDNIČKIM

ODLAGALIŠTIMA / METHODOLOGY FOR ASSESSMENT OF DAMAGE IN FOREST CULTURES
CONSTRUCTION ON MINING LOANS
Miro Maksimović, Dimšo Milošević 114

LEŽIŠTE KARBONATNE SIROVINE (KREČNјAK I KREDA) SPASINE - BRĐANI KOD UGLjEVIKA

DEPOSIT OF CARBONATES (LIMESTONE AND CHALK) SPASINE - BRDJANI NEAR UGLJEVIK
Jovana Ječmenica, Zlatko Ječmenica 120

EVALUACIJA MOTIVACIJE ZAPOSLENIH U RUDARSKIM KOMPANIJAMA SAVREMENIM

METODAMA /EVALUATION OF MOTIVATION OF EMPLOYEES IN MINING COMPANIES
WITH ADVANCED METHODS
Slavica Miletić, Dejan Bogdanović, Miroslav Ignjatović, Zdenka Stanojević Šimšić,
Vesna Conić 127

PROBLEM PRIKUPLJANJA I TRETMANA OTPADNIH ULJA U REPUBLICI SRBIJI

Mile Stojilković 136

POVEĆANJE KVALITETA ODLIVNIH VODA IZRADOM DODATNIH KANALA U TALOŽNICI

RUDNIKA UGLJA KOVIN / INCREASING THE QUALITY OF OUTFLOW WATER BY CREATING
ADDITIONAL CHANNELS IN THE KOVIN COAL MINE
Ivan Filipov 144

REKULTIVACIJA DEGRADIRANIH POVRŠINA RB KOLUBARA ENERGETSKIM BILJKAMA-MODEL

UZGOJA PAULOVNIJE I OPLEMENJIVANJA BIO MASE PROCESOM TOREFIKACIJE
RECULTIVATION OF DEGRADED SURFACES OF RB KOLUBARA USING ENERGY PLANTS - MODEL OF BREEDING
PAULOWNIA AND BIOMASS REFINING USING TORREFACTION PROCESS
Jovan Milićević, Darja Lubarda 152

TEHNIČKO RJEŠENJE DOZIRANJA KOMADNOG KREČA NA STOKOVE U ZIMSKOM PERIODU

U FABRICI GLINICE ALUMINA ZVORNIK
Miloš Đokanović, Rajko Aleksić, Mile Tomić 164

-7-
KONTROLA INDUSTRIJSKOG PROCESA SEPARACIJE UGLJA U RUDNIKU ANTRACITA
"VRŠKA ČUKA" /CONTROL OF INDUSTRIAL PROCESS OF COAL SEPARATION
IN ANTHRACITE COAL MINE "VRSKA CUKA"
Jovica Sokolović, Dejan Ćirić, Slobodan Mitić, Branislav Stakić, Vladimir Nikolić 169

MODEL UPRAVLJANJA PROCENOM RIZIKA PO ŽIVOTNU SREDINU U PROCESU IZVOĐENJA

GEOLOŠKOG ISTRAŽNOG BUŠENJA
Novica Staletović, M. Šljivić, A. Pavlović 170

MOGUĆNOST UNAPREĐENJA METODA OTKOPAVANJA NAGNUTIH I STRMIH UGLJENIH

SLOJEVA U SLOŽENIM USLOVIMA EKSPLOATACIJE
Vladimir Todorović, Duško Đukanović, Branko Đukić, Zorica Ivković 183

ANALIZA TRENUTNOG STANJA RUDARSKIH RADOVA I PRIJEDLOG MJERA, RJEŠENJA I

PREPORUKA ZA DOVOĐENJE U PROJEKTOVANO STANJE PK „VRTLIŠTE“ RMU „KAKANJ“ BIH
ANALYSIS OF THE CURRENT SITUATION OF MINING WORKS AND PROPOSAL OF MEASURES,
SOLUTIONS AND RECOMMENDATIONS FOR BRINGING PK „VRTLIŠTE“ RMU „KAKANJ“ BIH TO
THE PROJECTED STATE
Edin Lapandić, Nevad Ikanović 189

TEHNIČKA OCENA OPRAVDANOSTI INVESTIRANJA ZA NABAVKU OSNOVNE OTKOPNE

MEHNIZACIJE I OCENA EFIKASNOSTI RADA BAGERA LIEBHERR U DISKONTINUALNIM SISTEMIMA
POVRŠINSKE EKSPOLATACIJE KREČNJAKA /TECHNICAL ASSESMENT OF INVESTMETN FOR THE
PROCUREMENT OF BASIC EXCHANGE MECHANISAM AND ASSESMENT THE EFFICIENCY THE
LIEBHERR BAGS IN DISCONTIUAL SURFACE EXPLOATING SYSTEMS OF LIMESTONE
Marko Lazić, Ivan Jelenić, Filip Miletić, Stevan Đenadić 198

INFORMACIONI SISTEMI U RUDARSTVU I ENERGETICI I NJIHOV ZNAČAJ ZA ODRŽIVI RAZVOJ

INFORMATION SYSTEMS IN MINING AND ENERGETICS AND ITS IMPORTANCE FOR
SUSTAINABLE DEVELOPMENT
Žarko Nestorović, Jelena Lazić, Milan Nestorović 215

EKOLOŠKI RIZIK RUDARSKOG OTPADA/ECOLOGICAL RISK OF MINING WASTE DISPOSAL

Miomir Mikić, Radmilo Rajković, Milenko Jovanović, Branislav Rajković 220

POTENCIJAL HIDROELEKTRANA I NJIHOV POZITIVAN I NEGATIVAN UTICAJ NA ŽIVOTNU

SREDINU / POTENTIAL OF HYDRO POWER PLANT AND THEIR POSITIVE AND NEGATIVE EFFECT
ON ENVIRONMENT
Miomir Mikić, Milenko Jovanović, Radmilo Rajković, Daniela Urošević,
Srđana Magdalinović 224

REVITALIZACIJA DEGRADIRANIH POVRŠINA NULTOG POLJA FJ VELIKI KRIVELJ

REVITALIZATION OF DEGRADED SURFACES BY NULTO POLJE OF FLOTATION TAILING
VELIKI KRIVELJ
Miomir Mikić, Igor Svrkota, Branislav Rajković, Radmilo Rajković 232

-8-
UPRAVLjANјE HIDROENERGETSKIM POSTROJENјIMA SA ASPEKTA ODRŽIVOG RAZVOJA
MANAGMENT HYDROPOWER PLANTS WITH ASPECTS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT
Dragan Šejnjanović 240

PROMENE AGROHEMIJSKIH PARAMETARA U POSTUPKU BIOLOŠKE REKULTIVACIJE DEPOSOLA

POVRŠINSKIH KOPOVA EPS OGRANAK RB KOLUBARA
CHANGES OF AGROCHEMICAL PARAMETERS IN THE BIOLOGICAL REVOLUTION PROCEDURE
OF THE SURFACE FOUNDATION DEPOSIT EPS MB KOLUBARA
Jadranka Vukašinović, Gordana Đikić 250

UTICAJ VIŠEGODIŠNJE BIOLOŠKE REKULTIVACIJE NA PRINOS RATARSKIH KULTURA GAJENIH

NA DEPOSOLIMA POVRŠINSKIH KOPOVA RB „KOLUBARA“
THE IMPACT OF MULTI-ANNUAL BIOLOGICAL RECULTIVATION AT THE YIELD OF RATED
CULTURES ASKED ON DEPOSITS OF SURFACE FAIRS OF MB "KOLUBARA"
Gordana Đikić, Jadranka Vukašinović 257

-9-
 PROJEKT MENADŽMENT MODEL PK RADLJEVO

Vladimir Ivoš
JP EPS

1. UVOD

Po pravilu, rudarske kompanije investiranjem u kapitalne rudarske projekte realizuju ranije

definisane ciljeve rasta, razvojne politike i poslovne strategije. Investicioni projekti u
rudarstvu su kapitalni jer troše velika finansijska sredstva, značajne resurse i dugotrajni su.
Investiranje u ovakve projekte kompanija preduzima da bi se afirmisala u novom
poslovnom okruženju, prilagodila anticipovanim promenama, prevazišla hendikepe
trenutne pozicije ili prilagodile svoje proizvodne mogućnosti sa šansama koje pruža tržište.
Sve ovo govori da su investicije u kapitalne projekte uslov egzistencije, održivog rasta i
sticanja konkurentskih prednosti rudarske kompanije.
Međutim, investiranje u kapitalne rudarske projekte predstavlja vrlo složen proces
sastavljen od višedimenzionalnih aktivnosti ispitivanja svih relevantnih determinanti
budućih stanja i promena koje projekat nosi sa sobom. Imajući u vidu da se projekti
otvaranja novih površinskih kopova uglja, koji posluju u okviru Elektroprivrede Srbije
povezuju sa njenim strateškim ciljevima razvoja, prilikom realizacije ovakvih projekata
moraju se uvažiti svi interni i eksterni faktori razvoja kao i niz ograničenja koja proizilaze iz
društveno-ekonomskog okruženja. Sam izbor optimalne varijante otvaranja i razvoja
površinskog kopa uglja baziran je na organizovanim, sistematizovanim i temeljnim
istraživanjima različitih prirodnih, tehničkih i ekonomskih determinanti rudarskog projekta.
Ovo jeste neophodan ali nije i dovoljan uslov za uspešnu realizaciju samog rudarskog
projekta. Kvalitetni investicioni projekti mogu se uspešno implementirati samo ako se
procesom realizacije projekta upravlja a sam proces metodološki projektno organizuje.
Upotreba metodologije upravljanja projektima jeste poslovna strategija koja omogućava
maksimalno povećanje vrednosti projekta po organizaciju [1].
Dobra metodologija sadrži sve važne procese upravljanja projektom, a područja koja su
uključena u procese i dalje se šire [3]. Karakteristike dobre metodologije su neophodan
stepen detalja, korišćenje kvalitetnih podloga i standardizovanih tehnika planiranja,
vremenskog određivanja, kontrole troškova i oblika izveštavanja. Takođe, one treba da su
fleksibilne i prihvatljive u primeni i da su bazirane na standardizovanim fazama životnog
ciklusa projekta.
Za razliku od prihvaćenih metodologija koje predstavljaju najbolju praksu i u osnovi
predstavljaju okvir, za izgradnju modela upravljanja realizacijom rudarskog projekta, sam
model treba razviti, specifično za konkretan projekat. Ovo je vrlo važno obzirom na
specifičnosti koje imaju ovakvi projekti a koji se odnose na lokacijsku predisponiranost,
uticaj na stanovništvo i životnu sredinu, dug vremenski okvir i velika investiciona ulaganja.
- 10 -
2. ANALIZA PROJEKTA EKSPLOATACIJE POVRŠINSKOG KOPA RADLJEVO
U strateškim i razvojnim planovima Elektroprivrede Srbije predviđena je izgradnja novih
termokapaciteta što zahteva obezbeđenje i novih količina uglja. U prethodnoj studiji
opravdanosti: Studija izbora ograničenja i otvaranja površinskih kopova Južno Polje i
Radljevo sa komparativnim prikazom tehno-ekonomskih aspekata eksploatacije uglja za
izbor prioritetnog snabdevača ugljem TE-TO Kolubara B [9], je zaključeno da površinski kop
Radljevo sa 13 miliona tona godišnje proizvodnje ima prioritet za dalji razvoj novih
kapaciteta na eksploataciji uglja u kolubarskom basenu uglja. Obzirom na zaključke
Prethodne Studije opravdanosti, za površinski kop Radljevo izrađena je Studija ekonomske
opravdanosti sa Idejnim projektom eksploatacije površinskog kopa Radljevo [9], gde su
determinisani geološki, hidrogeološki, tehnološki, ekološki i ekonomski parametri
eksploatacije uglja. U toku 2016. i 2017. godine završeni su i Studija izvodljivosti kao i
Glavni rudarski projekat PK „Radljevo“.Ovim dokumentima predviđeno je da se ugalj i
otkrivka otkopavaju kontinualnim sistemima sa velikim rotornim bagerima. Ukupne količine
koje će se otkopati sa površinskog kopa Radljevo iznose 1.768.800.000 miliona čvrstih
kubnih metara, od kojih je 1.385.000.000 čvrstih kubnih otkrivke koja se sastoji od jalovine,
međuslojne jalovine i međuproslojaka i 449 miliona tona regularnog i niskokvalitetnog
uglja. Na Slici 1 prikazana je pregledna karta kolubarskog basena uglja i pozicija ležišta Radljevo.

Slika 1. Pregledna karta kolubarskog basena uglja sa pozicijom ležišta Radljevo

Godišnji proizvodni kapacitet površinskog kopa Radljevo je projektovan na 13 miliona tona

uglja. Prema Projektnom zadatku godišnji kapacitet kopa će u prvoj fazi biti ograničen na 7
miliona tona. U odnosu na Studiju ekonomske opravdanosti, otvaranje površinskog kopa je
dinamički pomereno za dve godine, tako da će umesto u 2017. godini otvaranje početi
2019. godine, a proizvodnja uglja u drugoj godini rada (2021.) treba da bude 3 miliona
tona. Proizvodni kapacitet od 7 miliona treba da bude ostvaren u 2024. godini. Druga etapa
sa projektovanim godišnjim proizvodnim kapacitetom uglja od 13 miliona tona će se
ostvariti u 2030. godini. Otvaranje površinskog kopa počinje duž zapadne granice kopa
Tamnava-Zapadno Polje. Površinski kop se u prvoj fazi eksploatacije razvija paralelno
prema zapadu, a zatim u nastavku radijalno. Ovakav razvoj površinskog kopa obezbeđuje

- 11 -
dugoročno stabilne uslove rada sistema razdelnih uređaja, a početno paralelno otvaranje
površinskog kopa omogućava i postepeno raseljavanje delova sela Radljevo. Jalovina i
međuslojni materijal će se odlagati u početnom periodu na unutrašnjim odlagalištima
površinskih kopova Tamnava-Istočno Polje i Tamnava-Zapadno Polje. Od 2025/26. godine
pa na dalje, sav materijal će se odlagati na unutrašnje odlagalište površinskog kopa
Radljevo.Za otkopavanje otkrivke će se koristiti dva rotorna bagera 6800 sa sistemom
etažnih transportera sa trakom širine 2 m. Selektivno otkopavanje uglja i međuslojne
jalovine je planirano da se obavlja sa najviše pet rotornih bagera 4500 sa zasebnim
transporterima sa trakom širine 1,6 m. Do 2024. godine u radu će biti dva rotorna bagera
4500 na prvoj i drugoj etaži na uglju, od 2025. godine pa nadalje tri jedinice, od 2030.
četiri, a od 2033. godine pet bagerskih jedinica.
Analizirani su i zahtevi za selektivnim otkopavanjem. Proračun kapaciteta rotornih bagera
na uglju je izvršen za različite blokove i uslove na čelu radilišta kod selektivnog
otkopavanja, što je kod dimenzionisanja opreme rezultiralo smanjenjem koeficijenta
iskorišćenja opreme i povećanjem rezerve u kapacitetu.Za hidrogeološke uslove su
sprovedena detaljna istraživanja i projektovan je sistem za odvodnjavanje koji čine
drenažni bunari sa potapajućim pumpama.Indentifikovana je i preliminarno projektovana
potrebna infrastruktura objekata na površinskom kopu.Analiziran je uticaj planiranih
rudarskih aktivnosti na životnu sredinu i planirane su mere smanjenja negativnih uticaja.
Posebna pažnja je posvećena pitanju raseljavanja stanovništva i javne infrastrukture.
Ukupne investicije za raseljavanje ljudi i javne infrastrukture su 170 miliona evra tokom
životnog veka ovog projekta, od čega 85 miliona evra do 2022. godine.Na novom
površinskom kopu Radljevo će se direktno angažovati do 1.800 zaposlenih, što ima
pozitivan uticaj na situaciju zapošljavanja u regionu.Kao rezultat idejnog projektovanja
površinskog kopa identifikovane su i navedene neophodne investicije po godinama. Ukupni
investicioni troškovi za osnovnu i pomoćnu opremu koja će se nabavljati do 2030. godine i
ostvarenje punog proizvodnog kapaciteta su oko 360 miliona evra. Investicioni troškovi za
infrastrukturu i postrojenja na površinskom kopu, za isti period, procenjeni su na oko 127
miliona evra. Ukupni investicioni troškovi do 2030. godine procenjeni su na 487 miliona
evra.Što se tiče realizacije ovog projekta nesporan je veliki izazov u pogledu ispunjenja
kratkog termin plana do početka rudarskih radova. Iz ove analize uočljiva je sva složenost
i multidisciplinarnost projekta Radljevo, koja se kreće od nastavka intenzivnih
geoloških, hidrogeoloških, geomehaničkih, rudarsko tehnoloških, ekoloških i drugih
istraživanja, izrade studijske i tehničke dokumentacije iz oblasti geologije, rudarstva,
mašinstva, elektrotehnike, građevinarstva, IT tehnologija, eksproprijacije, nabavke
različitih vrsta usluga i osnovne i pomoćne opreme na kopu pa do izvođenja radova na
otvaranju i razvoju površinskog kopa. Bez obzira na kašnjenje u odnosu na termin plan
realizacije projekta, činjenica je da je Studijom ekonomske opravdanosti vreme
otvaranja i razvoja površinskog kopa do postizanja punog kapaciteta ograničeno na
sedam godina i da je predviđeni budžet za projekat u ovom periodu 487 miliona evra.

- 12 -
3. MODEL UPRAVLJANJA PROJEKTOM OTVARANJA I RAZVOJA POVRŠINSKOG KOPA
RADLJEVO
Upravljanje projektom otvaranja i razvoja površinskog kopa Radljevo karakteriše strateški
pristup, naročito u pogledu direktora projekta koji preuzima ključnu ulogu kao sistem
integrator, koji integriše sve neophodne procese i znanja u cilju uspešne realizacije
projekta. Takođe, veoma značajnu ulogu ima integracija komunikacionih i informacionih
tehnologija kao podrška procesu upravljanja. Zahvaljujući ovim tehnologijama upravljanje
projektima dobija dimenziju distribuiranosti, bolje koordinacije i komunikacije između
projektnih timova, distanciranih lokacija, interesnih strana i svih relevantnih činilaca u
okvirima projekata.Na osnovu složenosti same definicije upravljanja projektom, a i po
svojoj prirodi, metodologija upravljanja projektom podrazumeva podelu na procesne
grupe, kojima je lakše upravljati. Procesne grupe upravljanja projektom predstavljaju
osnovne, bazne procese i mogu se poistovetiti praktično sa fazama projekta koje su u
međusobnoj interakciji.
Upravljanje projektom čine sledeće procesne grupe (faze):
Procesna grupa pokretanja projekta;
Procesna grupa planiranja projekta;
Procesna grupa realizacije projekta;
Procesna grupa kontrole projekta;
Procesna grupa zatvaranja projekta.
Na Slici 2 prikazan je model procesa upravljanja projektom površinskog kopa Radljevo na
konteksnom nivou, na Slici 3 prikazano je njihovo međudelovanje u vremenu trajanja
projekta. Svaka od navedenih faza projekta predstavlja jedinstveni i iterativni ciklus tokom
kojeg se preduzima integracija kako bi se svaki proces projekta na odgovarajući način
stavio u istu ravan i povezao sa ostalim procesima radi uspostavljanja koordinacije.
POMOĆNI PROCESI
Pokretanje projekta UPRAVLJANJE
- Zahtev LJUDSKIM
- Projekat/Faza/Zadatak/Aktivnost
- Korekcija podataka RESURSIMA
UPRAVLJANJE - Postavljanje ciljeva preko obima,
vremena i troškova
TROŠKOVIMA

OSNOVNI
Zatvaranje projekta
PROCESI - Završetak
- Projekat/Faza/Zadatak/Aktivnost
- Pouke sa projekta
Planiranje

UPRAVLJANJE Projekat
OBIMOM - Cilj
- Obim
- Vreme Kontrola
- Troškovi UPRAVLJANJE
VREMENOM
Izveštavanje
- Napredovanje
- Ostvareni rezultati
- Plan projekta - Vremenski (termin) plan
- Detaljni planovi: - Budžet (troškovi)
- Obima
- Vremena
- Troškova (budžet)
UPRAVLJANJE
- Resursa
KOMUNIKACIJAMA - Rizika Nadzor
- Komunikacija - Projekat/Faza/Aktivnost
- Kvaliteta - Obim
- Vreme
- Troškovi

Realizacija
- Izvršavanje plana projekta po:
- Obimu
- Vremenu
UPRAVLJANJE - Troškovima UPRAVLJANJE
KVALITETOM RIZIKOM

Slika 2. Model procesa upravljanja projektom površinskog kopa Radljevo na konteksnom

nivou
- 13 -
 Procesna grupa:
Planiranje
Procesna grupa: Procesna grupa:
Realizacija Kontrola
Procesna grupa: Procesna grupa:

Nivo međudelovanja procesa

Pokretanje Zatvaranje

Početak Vreme Kraj

Početak rudarskih radova Dostizanje punog kapaciteta Kraj projekta otvaranja

površinskog kopa Radljevo površinskog kopa Radljevo

Slika 3. Međudelovanje procesnih grupa u vremenu i ključne tačke projekta otvaranja

površinskog kopa Radljevo
Faza pokretanja i pripadajuća grupa osnovnih procesa predstavlja identifikaciju potrebe za
realizovanjem neke poslovne ideje. Jasne i nedvosmislene smernice o projektu, u ovoj
najranijoj projektnoj fazi, se formalno razmatraju kroz studije izvodljivosti i opravdanosti,
koje daju sliku da li je projekat izvodljiv i da li treba pristupiti njegovom izvođenju. Kada je
reč o projektu površinskog kopa Radljevo ova faza je praktično završena, a izlaz iz ove faze
je verifikovana Studija ekonomske opravdanosti sa Idejnim projektom eksploatacije uglja
na površinskom kopu Radljevo [9].Sledeća je faza planiranja, u kojoj se kroz procesnu
grupu planiranja projekta definiše obim projekta, identifikuju sve aktivnosti od značaja za
realizaciju projekta i za koje se vrši detaljno planiranje u pogledu redosleda izvršavanja,
projekcije budžeta i potrebnog vremena za realizaciju. Takođe, u okviru ove faze vrši se
alokacija resursa, kako ljudskih, tako i materijalnih za izvršenje svakog planiranog dela
projekta. Tokom ove faze razmatraju se i potencijalni rizici, koji mogu ugroziti izvršavanje
projekta, pa čak dovesti i do totalnog neuspeha projekta kao i preventivne mere u funkciji
pojave rizika, zatim plan komunikacija i plan kvaliteta projekta.
Tokom treće faze, faze izvršavanja, kroz pripadajuću procesnu grupu realizuju se planirane
aktivnosti iz prethodne faze, uz redovni nadzor i kontrolu izvršavanja. Najčešće, upravo ova
faza predstavlja fazu u kojoj su u najvećoj meri angažovani svi resursi projekta i koja
najčešće uzima i najveći deo vremena na čitavom projektu (Slika 3). Faza izvršavanja
zahteva maksimalnu fokusiranost i posvećenost projektnog tima na realizaciji svih
planiranih aktivnosti iz prethodne faze, u cilju dostizanja željenog cilja - uspešnog završetka
projekta.U fazi kontrolisanja kroz definisanu procesnu grupu, odvija se kontinualan
monitoring izvršavanja planiranog posla u okviru projekta. Tokom monitoringa vrši se
praćenje napretka, upoređivanja sa terminskim planom, planiranim materijalnim resursima
i uočavaju se eventualna odstupanja od plana i shodno tome se preduzimaju korektivne
akcije.Finalna faza, ili faza zaključivanja i pripadajuća procesna grupa ima za cilj formalnu
konstataciju da je rezultat projekta u saglasnosti sa očekivanjima, u pogledu kvantiteta i
- 14 -
kvaliteta, zbog kojih se i otpočelo sa realizacijom projekta. Formalno, projekat u ovoj fazi
završava svoj životni ciklus i prelazi se na eksploataciju rezultata projekta, što zapravo
predstavlja postprojektni ciklus. Kako je posao na projektu formalno okončan, nakon
prihvatanja rezultata projekta prestaje i potreba za projektnim timom.Strateški, odnosno
integrativni, menadžment na projektu sačinjen je od procesa čiji je cilj identifikacija i
definisanje svih procesa i aktivnosti koje je neophodno integrisati u okvire upravljanja
projektom, kao i njihova međusobna korelacija i efekat na sam projekat kojim se upravlja
(Slika 2). Pod ovim se podrazumeva definisanje i integracija procesnih grupa osnovnih,
baznih procesa ali i pomoćnih procesa sa aspekta procesnog modela upravljanja
projektom. U tom smislu definisani su uz opisane osnovne i pomoćni procesi upravljanja
projektom otvaranja površinskog kopa Radljevo: upravljanje ljudskim resursima,
upravljanje troškovima, upravljanje kvalitetom, upravljanje rizicima, upravljanje obimom i
upravljanje vremenom (Slika 2).Upravljanje vremenom ima za cilj definisanje vremenskog
okvira projekta, kao i vreme trajanja svih potprocesa, zadataka i radova koji sačinjavaju
sam projekat.Upravljanje obimom projekta, integriše sve neophodne poslove i zadatke
koje je neophodno izvršiti kako bi sveobuhvatna realizacija projekta bila uspešna.
Planiranje obima radova, definisanje međusobne strukture na radovima, verifikacija obima
i kontrola obima jesu sastavni procesi upravljanja obimom.Upravljanje kvalitetom
predstavlja grupu procesa koji obezbeđuju da će projekat rezultirati zahtevanim ciljevima
kako po osnovu obima tako i po osnovu kvaliteta. Neki od tih procesa su planiranje
kvaliteta, obezbeđivanje sigurnosti kvaliteta i kontrola ostvarenja kvaliteta po pojedinim
procesima, poslovima kao i projektu u celini.Upravljanje ljudskim resursima ima za cilj
organizovanje i upravljanje projektnim timom kao celinom. Sastavni delovi su planiranje
ljudskih resursa, formiranje projektnog tima i upravljanje projektnim timom tokom
projektnih aktivnosti. Uspeh projekta jeste, između ostalog, baziran na sposobnosti
rukovodioca projekta da objasni projektnom timu njihov značaj za postizanje rezultata
projekta.Upravljanje troškovima sintetizuje procese koji za cilj imaju realizaciju projekta u
okvirima projektovanog budžeta. Procesi iz ove grupe su: procena troškova, utvrđivanje
vrste troškova i kontrolu troškova u toku realizacije projektnih zadataka.Upravljanje
komunikacijama objedinjuje procese koji za cilj imaju generisanje, selekciju i distribuciju
informacija i podataka o projektu. Ti procesi su planiranje komunikacija, distribucija
informacija i korišćenje informacija. Upravljanje rizikom obuhvata procese koji imaju za cilj
identifikaciju, sistematizaciju i reakciju na rizike koji se mogu javiti na projektu i u
projektnom okruženju i negativno uticati na realizaciju projekta. Kvantitativna i kvalitativna
analiza rizika, planiranje odgovora na rizike, posledice rizika, nadzor i kontrola neki su od
procesa iz ove grupe.Upravljanje nabavkom - logistikom, obuhvata sve procese nabavke
proizvoda i usluga neophodnih za realizaciju projekta. Planiranje nabavke, prikupljanje
ponuda, selekcija dobavljača, zaključivanje ugovora i neposredna realizacija nabavke su
procesi ove grupe.Za uspešnu realizaciju ovako postavljenog procesnog modela upravljanja
projektom otvaranja i razvoja površinskog kopa Radljevo neophodno je da rukovodilac
projekta i projektni tim raspolažu sa nizom specijalizovanih znanja. Pored specijalizovanih
znanja iz oblasti rudarstva i geologije, ovaj projekat zahteva i specifična znanja poput:
- 15 -
- Tehnička znanja koja su specijalizovana za određene grane kao što su građevina,
elektrotehnika, mašinstvo, ekonomija, ekologija itd.
- Znanja iz upravljanja operativnim procesima, poput logistike, komercijalnih
poslova, itd.
- Znanja koja se odnose na državnu regulativu, kao što su zakoni, propisi, carinske
regulative, standardi, itd.
Kako se svaki rudarski projekat realizuje u gotovo specifičnom i neponovljivom okruženju,
za uspeh projekta od vitalne važnosti su i saznanja o samom okruženju. Rukovodilac
projekta sa projektnim timom pri planiranju i realizaciji projekta neizostavno mora uzeti u
obzir sve specifičnosti okruženja, prikupiti neophodna saznanja kako bi u projekat
integrisao povoljne aspekte okruženja, ali i minimizovao ili eliminisao uticaj negativnih
aspekata okruženja. Veoma važan aspekt projektnog okruženja predstavlja kulturno i
društveno okruženje. Kako projekat površinskog kopa Radljevo podrazumeva neposrednu
interakciju sa okruženjem, onda je zaista važno kako ovaj projekat utiče na okruženje i
obrnuto, kako okruženje utiče na projekat. Aspekti okruženja kao što su ekonomsko,
ekološko, demografsko, kulturno i etičko mogu imati značajne implikacije na projekat.Na
bazi prethodne analize determinisan je model upravljanja projektom otvaranja površinskog
kopa Radljevo (Slika 4). Prikazani model, sa aspekta ovog rada, je dovoljan da se u celosti
sagleda multidisciplinarnost i složenost realizacije ovog rudarskog projekta. Ovaj model po
obimu i strukturi je na konteksnom nivou i omogućuje da se za svaku procesnu grupu
definiše potpuni procesni model sa definisanim procesnim aktivnostima. Dodatni benefit
izgrađenog modela je taj što se na bazi njega mogu definisati procedure za upravljanje
pojedinim procesima i aktivnostima na projektu. Objedinjeni, model i procedure čine
sistem za upravljanje projektom koji u značajnoj meri povećava pouzdanost realizacije
svake od planiranih aktivnosti.

- 16 -
 · Studija izvodljivosti sa idejnim
projektom površinskog kopa Radljevo · Analiza Studije izvodljivosti sa
· Poslovno opravdanje idejnim projektom površinskog
kopa Radljevo
Vlada Republike Srbije · Specifikacija projektnog posla
· Projektna organizacija

Procesna grupa
Pokretanje projekta Pokretanje projekta

Dokumentacija projekta
Odobrenje za projekat

Procesna grupa
Planiranje projekta

- Plan obima
- Plan vremena
- Plan troškova
- Plan resursa
- Plan rizika
- Plan komunikacija
- Plan kvaliteta
Elektroprivreda Srbije
Plan upravljanja Procesna grupa
projektom Kontrola projekta

Procesna grupa
· Kadrovski, materijalni Realizacija projekta
i finansijski resursi
- Upravljanje obimom
- Upravljanje vremenom
- Upravljanje ugovaranjem
- Upravljanje troškovima
- Upravljanje rizicima · Kontrola kvaliteta
- Upravljanje komunikacijama · Kontrola efikasnosti i
- Upravljanje kvalitetom efektivnosti
· Korektivne i
preventivne mere
· Odobreni zahtevi za
· Zahtevi za izmene
izmene
· Izveštaji o kvalitetu
· Izveštaji o efikasnost
i efektivnostii

Procesna grupa
Zatvaranje projekta

Slika 5. Model upravljanja projektom otvaranja površinskog kopa Radljevo

4. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

Projekat otvaranja i razvoja površinskog kopa Radljevo je multidisciplinarn i veoma

složen projekat koji zahteva realizaciju kompleksnih istraživanja kao i izradu studijske i
tehničke dokumentacije iz oblasti prostornog planiranja, eksproprijacije, ek ologije,
geologije, rudarstva, mašinstva, elektrotehnike, građevinarstva, IT tehnologija, zatim
nabavku različitih vrsta usluga kao i osnovne i pomoćne opreme na kopu i na kraju
samo izvođenja radova na otvaranju i razvoju površinskog kopa do postizanja pu nog
kapaciteta. Takođe, kada je reč o ovom projektu nikako ne treba zanemariti i vrednost
investicije do 2030. godine u iznosu od oko pola milijarde evra kao i okruženje u kome
će se realizovati projekat.
Ovako složen zahvat moguće je uspešno realizovati samo primenom najboljih praksi iz
oblasti upravljanja projektima. Opisani procesni model upravljanja projektom otvaranja
i razvoja površinskog kopa Radljevo do postizanja projektovanog kapaciteta je baziran
na savremenim saznanjima u oblasti upravljanja projektima i u skladu je sa najboljom
praksom u oblasti upravljanja rudarskim projektima. Međutim, sam procesni model je
potreban ali nije i dovoljan uslov za uspešnu realizaciju ovog projekta i on je osnova za
razvoj sistema za upravljanje projektom otvaranja i razvoja površinskog kopa Radljevo.
Razvijeni sistem za upravljanje ovim projektom treba da sadrži potpun procesni model
- 17 -
na potrebnom nivou detaljnosti i za svaki proces razvijene procedure shodno modelu.
Obzirom da investiranje u kapitalne rudarske projekte predstavlja vrlo složen proces
sastavljen od višedimenzionalnih aktivnosti ispitivanja svih relevantnih determinanti
budućih stanja i promena koje projekat nosi sa sobom ovaj model upravljanja projektom
sa procesnim procedurama predstavlja podlogu za izradu sistema upravljanja
projektom i čini pouzdanu osnovu za efikasnu i efektivnu realizaciju projekta otvaranja
površinskog kopa Radljevo.
LITERATURA

[1] Charvat J.: Project Management Methodologies - Selecting, Implementing, and Supporting Methodologies and
Processes for Projects, John Wiley & Sons inc., 2003.
[2] Harvard Business School: Project management manual, 1997.
[3 ]Kerzner H.: Project Management: A Systems Approach to Planning, Scheduling, and Controlling, Eighth Edition,
Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, Inc, 2003
[4] Kerzner, H.: Strategic Planning for Project Management using a Project Management Maturity, John Wiley & Sons,
Inc, 2001.
[5] Maylor H.: Project management, Third edition, Prentice Hall, 2003.
[6] PMI: A Guide to the Project Management Body of Knowledge (PMBOK Guide), 4th edition, Project management
Institute, 2010.
[7] Smith N.J.: Engineering Project Management, Blackwell Publishing, 2009.
[8] Zambruski M.: A Standard for enterprise project management, CRC Press, 2009.
[9] Studija ekonomske opravdanosti sa Idejnim projektom eksploatacije uglja na površinskom kopu Radljevo,
Vattenfall Europe Mining AG i Univerzitet u Beogradu, Rudarsko-geološki fakultet, 2010.

- 18 -
 MONITORIG ODVODNJAVANJA LEŽIŠTA UGLJA
RMU „SOKO“ – SOKOBANJA

MONITORIG OF THE DRAINAGE OF COAL DEPOSIT IN

RMU „SOKO“ – SOKOBANJA

Slobodan Kokerić, Marko Vuković, Marko Petrović

JP PEU „Resavica“

IZVOD

Odvodnjavanje rudnika sa podzemnom eksploatacijom uglja, predstavlja izuzetno važan deo

tegnološkog procesa rada na otvaranju, razradi i eksploataciji ležišta. Jama RMU „Soko“ – Sokobanja
od početka eksploatacije (1908) do 2006 godine tretirana je kao suva (zanemarljiv priliv vode iz
starih radova i okolnih stena). Otvaranjem otkopnog polja OP-4 (januar 2006 godine), rudarsko –
geološkim radovima otvoren je kolektor podzemnih voda pod pritiskom u podinskim naslagama
ugljenog sloja (krečnjacima).U ovom radu prikazaće se sistem i monitorig odvodnjavanja u ležištu
uglja RMU „Soko“ od momenta pojave podzemnih voda do danas.
Ključne reči: eksploatacija uglja, hidrogeološki uslovi, odvodnjavanje, kolektor vode, podinski
krečnjaci, stari radovi.

ABSTRACT

Drainage of the mine with underground coal exploitation is an extremely important part of the
tegnological process of the opening, development and exploitation of deposits. The RMU "Soko" –
Sokobanja pit since the beginning of the exploitation (1908) until 2006 was treated as dry (negligible
inflow of water from old works and surrounding rocks). With the opening of the excavation field OP-
4 of the coal mine "Soko" (January 2006), mining and geological operatons have opened a collector
of underground water under pressure in the subsoil deposits of limestone, which basically changes
the character of the pit, from dry to pit with significant inflow of underground waters.This paper
presents the system and monitoring of drainage in the coal deposit RMU "Soko" from the moment of
the appearance of underground waters to date.
Key words: coal exploitation, hydrogeological conditions, drainage, water collector, floor limestone,
old works.

1. UVOD

Radovi na otvaranju otkopnog polja OP-4 započeti su krajem 2004 godine izradom jamskih
prostorija otvaranja TN-1z i VN-1z. Otvaranje je koncipirano tako što su kapitalne jamske
prostorije locirane u duboku podinu ugljenog planirano je da se u ugljeni sloj ulazi prečnim
hodnicima.U fazi izrade kapitalnih prostorija otvaranja (TN-1z i VN-1z) bilo je pojave
kapajuće vode iz masiva, a kasnije i curenje vode. Iz prostorije TN-1z na k+12 m započeta je

- 19 -
izrada prostorija ETH-12 prema ugljenom sloju. Dana 19.01.2006. godine, na 10-om metru,
prilikom bušenja minskih bušotina u cilju napredovanja jamske prostorije ETH-12, iz
nekoliko bušotina pojavila se voda pod pritiskom. Priliv vode je iznosio cca 2-3 lit/sec.

2. HRONOLOGIJA PROMENA HIDROGEOLOŠKIH USLOVA

U PROSTORIJAMA OTVARANJA OP-4

Nakon pojave vode pod pritiskom iz bušotina sa čela radilišta ETH-12 pristupilo se
informativnom bušenju jamskom bušilicom tipa Edeco „Mini hydrach“. Iz TN-1z započeto je
bušenje jedne bušotine prema kolektoru vode koji je detektovan bušenjem sa ETH-12.
Dana 10.02.2006. godine na 19 m nabušen je peskoviti kolektor vode pod pritiskom. Na
bušotini je izmeren pritisak od 13 bar-a, a priliv vode iz bušotine iznosio je cca 6-7 l/sec.
Paralelno sa navedenim aktivnostima odvijali su se radovi na izradi ventilacione veze
između TN-1z i VN-1z (preko PVU-4). Bilo je potrebno uraditi još 2,5 m prostorije do
završetka veze. Nakon izvršenog proboja na k+30 m, iz podinskog dela prostorije dana
23.02.2006 godine, došlo je do pojave vode u količini od 3-4 l/sec (slika 1).Četvrta lokacija
na kojoj je otvoren kolektor vode pod pritiskom je pumpna komora koja je izrađena u
dužini od 10 m iz TN-1z na k+26 m. Nekoliko dana po završenoj izradi komore dana
10.07.2006 godine, iz desnog boka došlo je do pojave vode u količini 8-10 lit/sec. Na ovoj
lokaciji urađena je betonska baraža debljine 2,5m i voda iza baraže, pomoću cevovoda,
odvodi se sopstvenim pritiskom u reviski vodosabirnik na k-4 m. Na baraži je izmeren
pritisak od 28 bar-a, s tim što to verovatno nije konačna vrednost pritiska. Ukupan priliv
vode u prostorije otvaranja OP-4 tada je iznosio cca22 lit/sec. Bilo je očigledno da se radi o
široj zoni vodonosnih krečnjačkih naslaga i da je neophodno izvršiti detaljnija hidrogeološka
istraživanja bušenjem iz jame, a nakon utvrđivanja hidrogeoloških uslova izvršiti promenu
koncepcije otvaranja OP-4, odnosno izmeniti lokacije budućih prostorija otvaranja. U tabeli
broj 1 prikazane su hemijske analize vode iz podinskih krečnjaka. Na osnovu analiza, voda
je hemijski ispravna i može se piti i flaširati bez dodatnih prerada.

Tabela br. 1 Hemijske analize vode iz podinskih krečnjaka na TN-1Z

Joni Mg/l Mmol/l mekv % ekv
+ +
Na K 7,36 0,32 5
Ca++ 90,18 4,50 76
Mg++ 13,37 1,10 19
Na+ (PF)
Ka+ (PF)
Cl- 11,34 0,32 5
HCO3- 232,30 5,30 90
CO3- 159
SO4- 12,10 0,25 4
NO3- 3,10 0,25 1

- 20 -
 SO2 slobodan 8,.8
Fe(uk) 0,04
Mn manje od 0,01
NH4 manje od 0,01
NO2 manje od 0,01
pH 7,35
Ukupna mineralizacija (mg/l) 296,44
Tvrdoća (ºdH) 15,68

Slika 1. Situacioni plan dela jame sa označenim lokacijama pojave vode iz prostorija otvaranja
3. SISTEM ODVODNJAVANJA JAME

Do 2006 godine jama RMU „Soko“ praktično nije imala priliv vode u rudarske radove. Sva
voda u jami uglavnom je bila tehnička, koja se koristila u tehnološkim procesima
eksploatacije uglja i ukupna količina vode koja se ispumpavala iz jame bila je manja od 2
lit/sec. Voda sa radilišta iz jame odvodila se u priručne vodosabirnike u reviru, kapaciteta 2-
3 m3. Pumpama VP-50/8 i adekvatnim cevovodom, voda se iz revira odvodila na k+170 m u
vodosabirnik kapaciteta oko 5 m3, i dalje u glavni vodosabirnik na k+240 m kapaciteta 300
m3. Voda iz glavnog vodosabirnika pumpom VPD-100/3 i metalnim cevovodom, kroz
izvozno okno, odvodila se van jme (k+400 m). Ovaj sistem zadovoljavao je potrebe
odvodnjavanja jame do januara 2006 godine kada se hidrogeološke prilike u jami potpuno
menjaju, tako da početkom februara priliv vode u jami iznosi 7-8 lit/sec, krajem februara
10-12 lit/sec a početkom jula priliv iznosi oko 22 lit/sec.

- 21 -
U cilju zaštite jamskih kapaciteta odnosno vitalnih funkcija jame u trenutku naglog prodora
pozemnih voda u jamske objekte kao i odvodnjavanje dela ležišta Istočnog polja u kome se
izvode investicioni radovi koji predstavlaju zamenske kapacitete OP-4, uspostavljen je
stabilan sistem odvodnjavanja rudnika Soko i to:
 sistenon odvodnjavanja stare jame (OP-4) i
 sistemom odvodnjavanja dela ležišta koji pripada Istočnom polju.

3.1. Sistem odvodnjavanja stare jame (OP-4)

Sistem odvodnjavanja stare jame organizovan je izradom objekata za odvodnjavanje

(revirskog vodosabirnika PVS na k-4, glavnog vodosabirnika jame u IN-124 na k+124 m i
postojećeg vodosabirnika na starom navozištu izvoznog okna na k+240 m, koji služi za
odvodnjavanje malih količina vode koja se sliva niz zidove izvoznog okna. Sistem
funkcioniše tako što se sva jamska voda skladišti u glavni vodosabirnik u IN-124 na k+124 m
(jamske vode stare jame i jedan deo jamskih voda iz Istočnog polja), odakle se
visokonaponskim pumpama i odgovarajućim cevovodom odvodi van jame na sledeći način:
 sva slobodna voda iz krečnjačkih masiva gravitaciono se akumulirala u dno
prostorije TN-1z ispod k+20 m koji je iskorišćen kao privremeni vodosabirnik
kapaciteta 100 m3, odakle se slobodnim padom, cevovodom prečnika Ø100 mm,
sprovodi u revirski vodosabirnik PVS na k-4 m. Iz navedenog vodosabirnika,
pumpama VPN-101-7 voda se prepumpava u glavni vodosabirnik na k+124m u IN-
124 (slika 2);
 voda (6-8 lit/sek) iza betonske baraže na k+12 m se intezitetom sopstevenog
pritiska (28 bara) metalnim cevovodom prečnika Ø110 mm, transportuje do
glavnog vodosabirnika u IN-124 na k+124 m,
 jedan deo jamskih voda iz prostorija otvaranja istočnog polja od vrha niskopa GTN-
2 do VV-1 slobodnim padom, cevovodom Ø100 mm, odvodi se u privremeni
vodosabirnik u GVH na k+112 m kapaciteta 45 m3, dok se jamske vode iz prostorija
otvaranja Istočnog polja ispod kote k+112 m (trenutni radovi su na k-58 m), iz
priručnih vodosabirnika kapaciteta od 5 – 8 m3, pumpama transportuje u
privremeni vodosabirnik GVH na k+12 m. Iz navedenog vodosabirnika, voda se
pumpnim agregatom V4-DA češke proizvodnje transportuje u glavni vodosabirnik
stare jeme u IN-142 na k+124m (slika3)

- 22 -
 Slika 2: Situacioni deo jame sa označenim revirskim vodosabirnikom na k-4, dno niskopa TN-
1z i glavnim vodosabirnikom na k+124 m, betonske vodene baraže i vodosabirnik na
navozištuizvoznog oknak+240 m

Slika 3: Situacioni deo jame sa označenim revirskim vodosabirnikom GVH na k+112m,

Akumulirana voda iz glavnog vodosabirnika stare jame lociranom u IN-124 na k+124 m
kapaciteta 200 m3 visokonaponskim pumpnim agregatima tipa VS 12.5/6 kapaciteta 25-36
l/sek, snage elektromotora 200 kW i metalnim cevovodom prečnika Ø 100 mm
transoprtuje van jame u korito Čitlučkog potoka koji prolazi kroz krug rudnika Soko i uliva
se u reku Izgaru.

3.2. Sistem odvodnjavanja Istočnog polja

Sistem odvodnjavanja istočnog polja čini sistem odvonjavanja jamskih prostorija otvaranja
od površine (k+400 m) do kote k+280 m i jamskih prostorija od k+277 m do k-58m. Sistem
odvodnjavanaja od k+277 m do k-58 m predstavljen je u okviru odvodnjavanja stare jame,
dok je sistem odvodnjavanja od površine do k+280m organizovan na sledeći način:
 sistem odvodnjavanja od površine do k+280m odnosi se na jamsku prostoriju GTN-
1 koja je povezana sa površinom. Voda koja se sliva iz bokova i stropa prostorije
sliva se prema dnu prostorije i akumulira u privremeni vodosabirnik koji je izrađen
u dno prostorije na k-280 m kapaciteta 110 m3. Voda se iz vodosabirnika u GTN-1

- 23 -
 pumpnim agregatom VPN 101-5 i plastičnim cevovodom prečnika Ø 110 mm
transportuje van jame i ispušta u reku Igaru koja protiče neposredno pored portala
niskopa GTN-1.

4. MONITORING ODVODNJAVANJA JAME RMU SOKO

Monitorig odvodnjavanja u jami RMU „Soko“, ostvaren je sklopu instalisanog sistema za

automasku daljinsku kontrolu (ADK) gasno ventilacionih i požarnih parametara tipa Sieger i
Trolex, Engleske proizvodnje i softvera Scada za arhiviranje i analizu dobijenih rezultata
merenja. Sistemom ADK, vrši se kontinuirano merenje ventilacionih, gasnih i požarnih
parametara kao i monitorig tehnoloških procesa rada u jami (odvodnjavanja, jamskog
transporta i izvoza ,..). Sistem ADK ventilacionih, gasnih i požarnih parametara se sastoji od
uređaja i opreme instalisanih u dispečerskom centru (slika 4) i u jami, kao i od pratećih
instalacija. U prostoriji dispečerskog centra nalazi se:
 instalirana elektronska oprema (server računar i prateća oprema), za prijem,
obradu i prikaz kontrolisanih parametara u jami,
 radna stanica, koja služi da sa servera preuzima podatke i omogućava praćenje
parametara u realnom vremenu. Na radnu stanicu su povezana dva LCD TV-a koji
se nalaze na zidu IAC-a i jedan monitor na radnom pultu.

Slika 4: Dispečerski centar RMU „Soko“

Na LCD-u I (desno) prati se:
 podsistem automatske daljinske kontrole ventilacionih, gasnih i požarnih
parametara, i podsistem za alarm i govornu komunikaciju.
Na LCD-u II (levo) prati se:
 tehnološki parametri podsistema daljinske kontrole rada uređaja u jami i to:
rada separatnih ventilatora, trafo stanica, transportnog sistema,
- 24 -
 visokonaponskih pumpi u jamskim vodosabirnicima,......
Monitoring sistema odvodnjavanja rudnika Soko odnosi se na kontinuirano praćenje
parametara i arhiviranje dobijenih vrednosti i to:
 nivo vode u vodosabirnicima (privremenim, revirskim i glavnim) sa vizuelnim
pokazateljima rada pumpnih agregata (slika 5), kao i analogni dijagrami nivoa vode
u vodosabirnicima (slika 5a) i analogni dijagrami uporednih pokazatelja nivoa vode
u svim vodosabirnicima u jami (slika 5b);

Slika 5: Nivo vode u vodaosabirniku sa pokazateljima rada pumpi na monitoru

u dispečerskom centru

Slika 5a: Analogni dijagram nivoa vode visokonaponske pumpe u IN-124

- 25 -
 u intervalu od 08/05/19 07:00 do 09/05/19

Slika 5b: Analogni dijagram nivoa vode u vodosabirnika u IN-124 i vremenskog intervala rada
pumpnih agregata u revirskom vodosabirniku PVS na k-4 m i glavnom vodosabirniku u IN-124 u
periodu od 08/05/19 07:00 do 09/05/19

 pritisak u potisnom cevovodu pumpnih agregata instalisanih u napred navedenim

vodosabirnicima (slika 6);

Slika 6: Analogni dijagram za potisak visokonaponske pumpe u IN-124

u intervalu od 08/05/19 07:00 do 09/05/19

- 26 -
 temperatura pumpnih agregatau radu, elektromotora koji pokreće pumpni
agregat, ležaja ka elektromotoru i ležaja ka usisnoj strani pumpnog agregata (sl 7);

Slika 7: Analogni dijagram monitoringa temeperature pri radu pumpnog agregata

u IN-124 u intervalu od 08/05/19 07:00 do 09/05/19 07:00

 vremenski interval rada pumpnog agregata (slika 8). Na osnovu ovog parametra,
poznavajući kapacitet pumpnog agregata, proračunom se dobija količina vode koja
se isumpa iz jame u toku smene, dana, meseca i godine.

Slika 7: Analogni dijagram monitoringa temeperature pri radu pumpnog agregata u IN-124
u intervalu od 08/05/19 07:00 do 09/05/19 07:00
- 27 -
5. ZAKLJUČAK
Imajući u vidu potencijalne opasnosti koje u podzemnim rudnicima uglja uzrokuju pojave
podzemnih voda, nesporno je da se problematici zaštite i monitoringa sistema
odvodnjavanja mora prilaziti stručno i odgovorno uz uvažavanje postavki naučnih
istraživanja i stečenih iskustava.
Sacda je najkompletniji sistem ADK instalisan u jami „Soko“ i on se proširuje i na praćenje
tehnoloških parametara i govornu komunikaciju jer samo spregnuti mogu dati puni efekat.
Instalisani sistem monitoringa odvodnjavanja omogućio je praćenje i uvid u rad pumpnih
agregata u bilo kom trenutku u toku dana, kao i grafički prikaz za željeni vremenski interval.
Ovo u velikoj meri olakšava održavanje sistema zato što parametri koji se prate mogu
ukazati na probleme koji se javljaju u radu pa se samim tim može preventivno delovati na
sprečavanju istih. Insataliasni sistem omogućuje pristup informacijima rudarskoj operativi
da se ovoj aplikaciji može pristupiti pomoću inetrnet pretraživača, bilo preko „PC“ ili
„Andrid“ platforme.
Posebno napominjemo da je rad instalisanih pumpnih agregata u potpunosti
automatizovan a da je ljudski faktor sveden na fizičku kontrolu rada istih. U skladu stim,
proizilazi i značaj adekvatnog monitoringa svih parametara odvodnjavanja i kvalitetno
održavanje kako ne bi došli do zastoja u radu ovog vitalnog i osteljivog sistema.
Takođe, u jami „Soko“ neophodno je unaprediti tehnologiju predvrtavanja ispitnim
bušotinama u cilju definisanja vodonosnih horizonata odnosno kolektora vode u masivu,
imajući u vidi da se dalji radovi na otvaranju ležišta izvode u dubokoj podini koju pretežno
čine krečnjaci.

LITERATURA

1. Kokerić., Mirko Ivković.: Monitoring parametara uticaja podzemne eksploatacije uglja

na životnu sredinu, Zbornik radova I međunarodnog simpozijuma odsump. dimnih
gasova, Palić, 2012,
2. Kokerić S., Ivković M., Igor Nikolić., Miković D.: Monitoring emisije zagadjujućih materija
u vazduh iz jame RMU „Soko“ – Zbornik radova sa II savetovanja sa medjunarodnim
učešćem zaštite šivotne sredine i održivi razvoj „Energetika i rudarstvo 2014“, Tara
,2014, st. 484 – 496.
3. Dokumentacija RMU „Soko“ – Sokobanja

- 28 -
 CILJEVI I PROGRAMI ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE U EMS AD
ENVIRONMENTAL OBJECTIVES AND PROGRAMS IN EMS AD
Мilišа Јоvаnоvić, Sаndrа Pеtrоvić
АD Еlеktrоmrеžа Srbiје, Bеоgrаd

RЕZIМЕ

U оvоm rаdu rаzmаtrајu sе cilјеvi i prоgrаmi zаštitе živоtnе srеdinе dеfinisаni u pеriоdu оd 2014-
2018., u sklаdu sа uspоstаvlјеnim intеgrisаnim mеnаdžmеnt sistеmоm, strаtеgiјаmа i plаnоvimа
rаzvоја prеnоsnоg sistеmа u Еlеktrоmrеži Srbiје.Cilјеvi zаštitе živоtnе srеdinе uspоstаvlјеni su u
оdnоsu nа nајznačајniје аspеktе živоtnе srеdinе sа prеpоznаtim rizicimа zа оstvarеnjе istih, dоk
prоgrаmi prеdstаvlјајu оpеrаtivnе аktivnоsti zа rеаlizаciјu u оkvirimа dоdеlјеnih finаnsiјskih rеsursа,
zаdаtih vrеmеnskim rоkоvimа i dеfinisаnih оdgоvоrnоsti.Pоsеbnо је istаknut mеhаnizаm rеаlizaciје
cilјеvа, prеispitivаnjе stеpеnа rеаlizaciје kао i uspоstаvlјеni mеhаnizmi izvеštаvаnjа.
Klјučnе rеči:cilјеvi, prоgrаmi, zаštitа živоtnе srеdinе, rеаlizаciја, prеispitivаnjе.

SUMMARY

In this paper, the objectives and programs of environmental protection are defined in the period
2014-2018., in accordance with the established integrated management system, strategies and
plans for the development of the transmission system in Elektromreža Srbije.Environmental
protection goals are established in relation to the most important aspects of the environment with
recognized rivers for their achievement, while programs represent operational activities for
realization within the allocated financial resources, given timeframes and defined
responsibilities.Special emphasis is placed on the mechanism for achieving goals, reviewing the level
of realization, and the established reporting mechanisms.
KEY WORDS:goals, programs, environmental protection, realization, compilation.

1 Uvоd
U sklаdu sа uspоstаvlјеnоm prоcеdurоm PR.IМS.41 - Prоcеdurа zа utvrđivаnjе аspеkаtа,
cilјеvа i prоgrаmа zаštitе živоtnе srеdinе, nаkоn usvајаnjа listе Znаčајni аspеkti živоtnе
srеdinе u ЕМS АD izrаđuје sе prеdlоg listе Cilјеvi zаštitе živоtnе srеdinе i Prоgrаm zаštitе
živоtnе srеdinе. u оkviru pоstаvlјеnih Cilјеvа zаštitе živоtnе srеdinе vrši sе i idеntifikаciја i
аnаlizа rizikа i prilikа zа оstvаrеnju istih.Prоgrаmоm sе оdrеđuјu аktivnоsti, tеrmini
(dinаmikа), zаpisi, prоcеnjеnа srеdstvа i dеfinišu se оdgоvоrni zа rеаlizаciјu. Uspоstаvlјеni
cilјеvi sе prеispituјu svаkе gоdinе uz аnаlizu stеpеnа rеаlizаciје. Prоgrаm zа rеаlizаciјu
cilјеvа je аktivan tоkоm јеdnе ili višе gоdinа u zаvisnоsti оd оbimа i slоžеnоsti pоslа.

2 Listа znаčајnih аspеkаtа

Aspekt je element aktivnosti organizacije, proizvoda ili usluge koji može da utiče na
okolinu. Svе grupе аspеkаtа u ЕМS АD оdnоsе sе nа rаzličitе fаzе kоје su zаstuplјеnе u
оsnоvnој dеlаtnоsti ЕМS АD i tо: fаzi plаnirаnjа, fаzi grаdnjе i fаzi еksplоаtаciје ЕЕ i drugih
- 29 -
оbјеkаtа. Nајznаčајniјi i nајzаstuplјеniјi uticајi su u fаzi grаdnjе i еksplоаtаciје iz grupе G3,
G4 i G5, dоk su uticaji iz grupe аspеkat iz G7 nајzаstuplјеniјi u fаzi plаnirаnjа i grаdnjе.
Zа idеntifikоvаnе znаčајnе аspеktе u primеni su pоsеbni prоgrаmi kоntrоlе stаnjа i
mеrеnjа u fаzi еksplоаtаciје, tаkо dа sе njihоvа rеаlizаciја prаti i аžurirа prilikоm svаkе
аktivnоsti.Sistеm zа ZŽS је аdеkvаtnо pоstаvlјеn u оdnоsu nа idеntifikоvаnе аspеktе kојi sе
mоgu svrstаti u ukupnо u dеsеt grupа:
G1 - еlеktrоmаgnеtnо pоlје niskе frеkvеnciје, nејоnizuјućе еlеktrоmаgnеtnо
zrаčеnjе;
G2 - bukа, vibrаciје;
G3 - minеrаlnа izоlаciоnа ulja;
G4 - оpаsnе mаtеriје - u skladu sа rеgistrоm оpаsnih mаtеriја;
G5 - оtpаd;
G6 - PCB izоlаciоna ulја i оprеmа;
G7 - biоdivеrzitеt/еkо-sistеm;
G8 - еmisiје gаsоvа stаklеnе bаštе (GHG) SF6, CO2;
G9 - еnеrgеtskа еfikаsnоst;
G10 - vаnrеdnе оkоlnоsti - udеs, pоžаr, еksplоziја.
Тоkоm fаzе plаnirаnjа u vеzi izgrаdnjе nоvih ili rеkоnstrukciјu pоstојеćih ЕЕ оbјеkаtа ЕМS
АD - Sеktоr zа invеsticiје sprоvоdi prоcеduru i pоstupаk u vеzi izrаdе Studiје prоcеnе
uticаја nа živоtnu srеdinu u sklаdu sа zаkоnskim аktimа uzimајući u оbzir оptimаlnа
tеhničkо-еkоnоmskа rеšеnjа sа nајmаnjim mоgućim uticајеm nа živоtnu srеdinu i
cеlоkupnо društvо. Studiје uticаја nа ŽS prоlаzе јаvnu rаsprаvu i bivајu оdоbrеnе оd strаnе
rеsоrnоg ministаrstvа. U tаbеlama su prikаzаni svi uticајi nа ŽS po fazama poslovnih
aktivnosti.

Tabela 1

PLАNIRАNјЕ I PRОЈЕKТОVАNјЕ ЕЕ I PОSLОVNIH BЈЕKАТА

Аktivnоsti kоје gеnеrišu uticаје nа ŽS
Zаuzеćе pоvršinа i dеgrаdаciјu zеmlјištа, uticај nа vоdоtоkоvе
Оdаbir оprеmе - uticај nа buku i еnеrgеtsku еfikаsnоst i zаuzеćе prоstоrа
Gеоmеtriје vоdоvа - еlеktrоmаgnеtnо zrаčеnjе, аmbiјеntаlnо uklаpаnjе, širinа kоridоrа
Nаrušаvаnjе biоdivеrzitеtа/еkо-sistеmа - pоrеmеćај stаništа bilјnih i živоtinjskih vrstа
Еmisiја GHG, SF6, CO2 u аtmоsfеru

Тоkоm sаmе fаzе izgrаdnjе/rеkоnstrukciје zаpоslеni оdgоvоrni zа prаćеnjе stаnjа ZŽS nа

lоkаciјi kао i zаpоslеni iz Sеktоrа zа ZŽS, nаdzоrnici rаdоvа i/ili kооrdinаtоri prојеkаtа vršе
kоntrоlu stаnjа prilikоm izvоđеnjа rаdоvа u sklаdu sа pоtpisаnim Ugоvоrimа sа izvоđаčimа
rаdоvа.

- 30 -
Tabela 2

GRАDNJА ЕЕ I PОSLОVNIH ОBЈЕKАТА

Аktivnоsti kоје gеnеrišu uticаје nа ŽS
Sklаdištеnjе i mаnipulаciја sа trаnsfоrmаtоrskim ulјеm
Sklаdištеnjе i uprаvlјаnjе оtpаdоm tоkоm izgrаdnjе
Kоmpаktirаnjе zеmlјištа nа ТS
Sеčа stаbаlа nа kоridоrimа DV
Izvоđеnjе zеmlјаnih rаdоvа nа ТS i DV
Pоstаvlјаnjе prоvоdnikа i kаblоvа i fundirаnjе stubоvа DV
Kоrišćеnjе оprеmе i mаšinа zа izvоđеnjе mоntаžnih i zеmlјаnih rаdоvа
Sklаdištеnjе оprеmе zа ugrаdnju
Bukа nа grаdilištu
Еmisiја CО2

Тоkоm fаzе оdržаvаnjа/еksplоаtаciје, sistеmаtski sе rаdе pеriоdičnе kоntrоlе i prеglеdi nа

ЕЕ оbјеktimа kојi su u еksplоаtаciјi i tо: rеdоvnim оbilаscimа zаpоslеnih iz Sektora za ZŽS i
OR, vanrednim kоntrоlаmа po nalogu rukovodioca, nајmаnjе јеdnоm gоdišnjе intеrnоm
kоntrоlоm kvаlitеtа оd strаnе Cеntrа zа kvаlitеt, intеrnоm rеviziјоm i еkstеrnоm kоntrоlоm
оd strаnе оvlаšćеnih instituciја. Тоm prilikоm dеfinišu sе mere ili sе vеrifikuје еfеkаt vеć
primеnjеnih mеrа.

Tabela 3

ЕKSPLОАТАCIЈА ЕЕ I PОSLОVNIH ОBЈЕKАТА

Аktivnоsti kоје gеnеrišu uticаје nа ŽS

Nејоnizuјućе еlеktrоmаgnеtnо zrаčеnjе u zоnаmа pоvеćаnе оsеtlјivоsti

Еmisiја bukе, vibrаciје prеkо dоzvоlјеnih grаnicа
Ulја zа izоlаciјu kоја sаdržе PCB
Izоlаciоnа ulја – curеnjе/kаpаnjе iz ТR bеz ulјnih јаmа i sа ulјnоm јаmоm
Zаulјеnо zеmlјištе i kаmеni аgrеgаt
Мulјеvi iz sеpаrаtоrа ulје/vоdа, zаulјеnа vоdа iz ulјnе јаmе
Curеnjе izоlаcionog ulја - prilikоm sklаdištеnjа i mаnipulаciје
Оdbаčеnе оlоvnе bаtеriје - оpаsаn оtpаd

- 31 -
 ЕKSPLОАТАCIЈА ЕЕ I PОSLОVNIH ОBЈЕKАТА

Аktivnоsti kоје gеnеrišu uticаје nа ŽS

Аmbаlаžа kоја sаdrži оstаtkе оpаsnih mаtеriја

Оdbаčеnа оprеmа kоја sаdrži оpаsnе kоmpоnеntе
Оtpаdnа оprеmа kоntаminirana prоduktimа rаzlаgаnjа SF6 gаsа
Kоntаminirаni аpsоrbеnti, krpе, pucvаl i sličnо
Оdbаčеnа еlеktrоnskа i еlеktričnа оprеmа-оpаsаn оtpаd
Sеčа šumе zа nоvе kоridоrе, nаrušаvаnjе biоdivеrzitеtа/еkо sistеmа
Еmisiја GHG, SF6, CO2 u аtmоsfеru

3 Strаtеški i оpеrаtivni cilјеvi

U sklаdu sа uspоstаvlјеnim sistеmоm IМS u ЕМS АD dеfinisаni su Cilјеvi pоlitikе kvаlitеtа
mеđu kојimа su uspоstаvlјеni i cilјеvi u оblаsti zаštitе živоtnе srеdinе i оdrživоg rаzvоја:
 zаdоvоlјstvо kоrisnikа i zаintеrеsоvаnih strаnа i unаprеđеnjе оdnоsа sа njimа;
 rаzvој lјudskih pоtеnciјаlа;
 unаprеđеnjе kоrpоrаtivnоg uprаvlјаnjа i kulturе;
 bеzbеdnо i sigurnо, rаdnо i živоtnо оkružеnjе;
 оptimizаciја uticаја nа živоtnu srеdinu;
 еnеrgеtski еfikаsnо funkciоnisаnjе.
Strаtеški cilј u dоkumеntu Dugоrоčni i srеdnjоrоčni plаn rаzvоја prеnоsnоg sistеmа 2017-
2027. g. је pоvеćаnjе „Društvеnе оdgоvоrnоsti“ krоz slеdеćе dеkоmpоnоvаnе cilјеvе:
 pоdržаvаnjе еkоlоških prојеkаtа u kооrdinаciјi sа lоkаlnim zајеdnicаmа;
 primеnа pоstојеćih plаnоvа zаštitе živоtnе srеdinе;
 brzо rеаgоvаnjе u slučајu еkоlоških incidеnаtа;
 kоmunicirаnjе vаžnоsti еkоlоgiје zа ЕМS širој pоpulаciјi;
 pоvеćаnjе trаnspаrеntnоsti pоslоvаnjа;
 edukаciја lоkаlnе zајеdnicе о nаčinu pоslоvаnjа ЕМS i uticаја nа živоtnu srеdinu;
 održаti nivо invеsticiја u zаštitu živоtnе srеdinе;
U sklаdu sа usvојеnоm prоcеdurоm U ЕМS АD pоstојi Rаdni tim sаstаvlјеn оd rеlеvаntnih
prеdstаvnikа uprаvlјаčkih funkciја (rukоvоdiоcа ОЈ), аli i stručnih zаpоslеnih iz svih оblаsti i
prоcеsа kојi imајu uticаја nа ŽS.
Rаdni tim је оdgоvоrаn zа:
 idеntifikаciјu, vrеdnоvаnjе, rаngirаnjе аspеktа živоtnе srеdinе;
 prеispitivаnjе i usvајаnjе prеdlоgа listе Znаčајni аspеkti ŽS;
 prеispitivаnjе i usvајаnjе Cilјеvа ZŽS;
 prеispitivаnjе i usvајаnjе Prоgrаmа ZŽS;
 prеispitivаnjе idеntifikоvаnih rizikа i prilikа u ŽS;
- 32 -
  izrаdа i prеispitivаnjе listе Prоcеnа pоtеnciјаlnih udеsi sа pоslеdicаmа pо ŽS.
Rаdni tim za ZŽS, rukоvоdilаc Sеktоrа za ZŽS, kao i poslovodstvo najmanje jednom godišnje
prеispituјu listu Znаčајni аspеkti ŽS, listu Cilјеvi zаštitе živоtnе srеdinе i Prоgrаm zаštitе
živоtnе srеdinе uzimајući u оbzir svе rizikе i prilikе, usаglаšеnоst sа zаhtеvimа zаkоnа i
prоpisа, zаhtеvа оrgаnizаciје i zаintеrеsоvаnih strаnа, stеpеn rеаlizаciје cilјеvа i prоgrаmа,
štо sе kоnstаtuје Zаpisnikоm о prеispitivаnju.Ukоlikо stеpеn rеаlizаciје prоgrаmа nе vоdi
ispunjеnju cilја, i ukоlikо је cilј nеоstvаrеn ili bеznаčајnо оstvаrеn zа pоsmаtrаni pеriоd, nа
nivоu Izvršnih dirеktоrа, odgovorni mоžе dоnеti оdluku о:
 pоkrеtаnju mеrа zа оtklаnjаnjе rizikа kојi su dо tоgа dоvеli;
 prоmеni nаčinа rеаlizаciја prоgrаmа;
 prеispitivаnju pоstаvlјеnоg cilја.
Ukоlikо su аktivnоsti u prоgrаmu ZŽS u vеzi sа rеаlizаciјоm pоstаvlјеnоg cilја tаkvе dа:
 mоgu dоvеsti dо uvоđеnjа nоvih tеhnоlоgiја;
 mоgu dоvеsti dо fоrmirаnjа nоvih prојеkаtа;
 dоnоsе bitnа pоbоlјšаnjа u оblаsti zаštitе živоtnе srеdinе;
 prеdstаvlјајu vаžаn sеgmеnt pоlitikе prоcеsа оdrživоg rаzvоја,
Izvršni dirеktоr zа prеnоs prеdlаžе implеmеntаciјu tаkvih cilјеvа i prоgrаmа u strаtеškе
cilјеvе i invеsticiоnе prојеktе оrgаnizаciје.U ЕМS је u оblаsti ZŽS tokom 2018. g.
uspоstаvlјеnо ukupnо 9 оpštih i 16 pоsеbnih cilјеvа оd kојih је јеdаn оd strаtеških i
nајznаčајniјih - „Еfikаsnо uprаvljаnjе izоlаciоnim ulјimа“, za koga je dat primer u narednom
delu rada.

Slika 1 –Strateški cilj

- 33 -
4 Prоgrаmi zа rеаlizаciјu cilја - Еfikаsniје uprаvlјаnjе izоlаciоnim ulјimа
Tabela 4

АKТIVNОSТI PОKАZАТЕLJI UČINKА

1. Izr. Gl. Pr. 2 ulјnе јаmе (ТS BG 17, ТS BG8)
2. Izgr. 2 ulјnе јаmе (ТS BG 17, ТS BG 8, TS KG
2)
3. Izr. Gl. Pr zа izgrаdnju/rеkоnstrukciјu ТS
Srbоbrаn, ТS Krušеvаc 1, ТS Smеdеrеvо 3. i
ТS Bistricа
S1 4. Izgrаdnjа ulјnih јаmа ТS Srbоbrаn, ТS
Krušеvаc 1, ТS Smеdеrеvо 3 i ТS Bistricа
5. Теhnički priјеm i puštаnjе u rаd
6. Izrаdа prојеktа zа grаđ. dоzvоlu zа
dоgrаdnju ТS Krаlјеvо 3 u оkviru kоје је izgr.
nоvе ulјnе јаmе.
1. Dоkumеntаciја-PZ, IR, LОK, dоzvole
2. Izrаdа IP, prојеktа zа grаđevinske dоzvole
prојеktа zа izvоđеnjе i studiје
S2 uticаја ŽS zа Srbоbrаn.
3. Rеаlizаciја prојеktа- izgrаdnjа ulјnоg
gаzdinstvа Srbоbrаn.
1. Rеdоvnо оdržаvаnjе i mоnitоring trаsе
kаblоvа
S3 2. Izrаdа ТD
3. Izvоđеnjе rаdоvа
4. Puštаnjе u rаd
Rеdоvnо оdržаvаnjе i mоnitоring еnеrgеtskih
O1 trаnsfоrmаtоrа
Smаnjеnа kоličinа dоlivеnоg ulја – gоd tеhnički izvеštај
1. Ishоdоvаnе dоzvоlе zа grаdnju i zаvršеnа kоmplеtnа
dоkumеntаciја
2. Ulјnа јаmа nа ТS Bg 17 је zаvršеnа 2017. Izgrаdnjа ulјnе јаmе
nа ТS Bеоgrаd 8 је u toku i оčеkuје sе završetak rаdоvа u 2019.
3. 4. 6. Urаđеnа ТD zа svе ТS i u sklоpu njе i dоkumеntаciја zа
ulјnе јаmе. Stаtus grаdnjе:ТS Bistricа- zаvršеnа 2018., ТS Krušеvаc
- zаvršеnа 2018.
ТS Smеdеrеvо 3 – u tоku је grаdnjа, а zаvršеtаk rаdоvа u 2019.
ТS Srbоbrаn – zаvršеtаk rаdоvа u 2020.
5. Intеrni tеhnički priјеm
6. ТS Krаlјеvо – U sklаdu sа plаnоm rеаlizаciје KFW krеditа
zаvršеtаk rаdоvа је u 2021. g.
1. 2. Komplеtnа tеhničkа dоkumеntаciја zа izgrаdnju је zаvršеnа,
а nа оsnоvu istе ishоdоvаnа је grаđеvinskа dоzvоlа zа grаdnju.
Тrоgоdišnjim invеsticiоnim plаnоm su prеdviđеnа srеdstvа zа
rеаlizаciјu u nаrеdnоm pеriоdu.
3-Kоmplеtnоst invеsticiје i stаvlјаnjе u pоgоn sе оčеkuје u 2021.
1. Izvеštај о rаdu – 2 putа gоdišnjе.
2. U 2018. urаđеnа TD zа izgrаdnju, tј zаmеnu ulјnе tеhnоlоgiје
suvоm. Ishоdоvаni lоkаciјski uslоvi, i pоdnеt zаhtеv zа grаđ.
dоzvоlu.
3-Plаnоm pоslоvаnjа ЕМS-а sаglеdаvајu sе rаdоvi u 2020. G.
4. Теhnički priјеm i puštаnjе u rаd pо zаvršеtku grаdnjе 2025. g.

1. Nаbаvkа аpsоrbеnаtа 1. Urаđеnа nabаvkа

2. Rаspоdеlа pо оbјеktimа 2. Rаspоdela аpsоrbеnti pо PPS

O2
3. Zbrinjаvаnjе zаulјеnih аpsоrbеnаtа 3. Ugоvоr о zbrinjаvаnju

4. Uslugа dеkоntаminаciје 4. Ugоvоr о dеkоntаminаciјi

5 Izvеštаvаnjе о rеаlizaciјi cilјеvа i prоgrаmа

ЕМS izrаđuјu gоdišnji Izvеštаја о stаnju živоtnе srеdinе u kome se nalazi i sagledana
realizacija ciljeva i programa zaštite životne sredine.Izvеštај, izmеđu оstаlоg sаdrži:
pоkаzаtеlје učinkа-indikаtоrе ZŽS, stеpеn rеаlizаciје cilјеvа i prоgrаmа zаštitе živоtnе
- 34 -
srеdinе, rizikе i prilikе, аktivnоsti nа ZŽS, pоstupаnjе sа оtpаdоm i оpаsnim mаtеriјаmа,
еmisiјu GHG, uticај nа biоdivеrzitеt, incidеntnе i аkcidеntnе situаciје, inspеkciјskе nаlаzе,
оbukе i еdukаciје, sаrаdnju sа zаintеrеsоvаnim strаnаmа, usаglаšеnоst sа prаvnim
оkvirоm, kао i ulаgаnjа u ZŽS.

Slika 2 –Stepen realizacije ciljeva i programa ZŽS

6 Zaključak
Polazeći od definisanih strategija i politika u oblasti ZŽS definisani su i realni, relevantni i
merljivi Ciljevi i Prоgrаm zаštitе živоtnе srеdinе u EMS AD.

Ciljevi i prateći programi rеаlizuјu sе tоkоm јеdnе ili višе gоdinа u zаvisnоsti оd оbimа i
slоžеnоsti pоslа. Finansijski pokazatelji učinka i realizacije nisu dati u proceni realizacije
ciljeva i programa, ali se ti pokazatelji prate kroz poseban parametar koji ukazuje na
ukupna investiciona ulaganja i ulaganja u održavanje sistema zaštite ŽS po godini.

Stepen realizacije postavljenih ciljeva i programa na godišnjem nivou je 82 - 94 % što je

prilično dobar rezultat.

- 35 -
IZMENE TEHNOLOŠKOG POSTUPKA FLOTACIJSKE KONCENTRACIJE Pb-Zn
RUDE "RUDNIKA –GROT A.D." (BLAGODAT)- KRIVA FEJA (VRANJE)

MODIFICATIONS IN TECHNOLOGICAL PROCEEDINGS OF FLOTATION

CONCENTRATION Pb-Zn ORE "MINE -GROT A.D." (BLAGODAT) - THE
KRIVA FEJA (VRANJE)
Dragan S. Radulović1, Dragan Đorđević2, Ljubiša Andrić1, Milan Petrov1
1
Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina-ITNMS, 2 Rudnik olova i
cinka Grot A. D Vranje Kriva Feja
Abstrakt

U ovom radu prikazani su rezulati rada Rudnika-Grot. Pre svega su prikazani stanje, tehnologija i
način rada na rudi olova i cinka koja se eksploatisala i prerađivala u prethodnom periodu. Prikazano
je osnovno eksploataciono polje Rudnika Blagodat do 2018., geološke karakteristike ležišta,
mineralni sastva i ostale fizičko-hemijske osobine rude. Osim toga u radu je prikazana tehnološka
inovacija iz 2017. kojom je izmenjena šema tehnološkog postupka u pogonu za flotiranje olovo-
cinkane rude Rudnika Grot. U okviru ovoga dati su svi tehnološki parametri, tehničko-tehnološki
efekti izvedene inovacije, kao i postignute uštede u postupku flotiranja u pogonu.
Ključne reči: olovo, cink, separacija, flotacijska koncentracija, izmena šeme, inovacija,

Abstract:

This paper presents the results of the work of Rudnik-Grot. First of all, the state, the technology and
the way of work on the lead and zinc ore that was exploited and processed in the previous period are
shown. The basic exploitation field of Blagodat Mines until 2018. is shown, geological characteristics
of deposit Grot, mineral composition and other physical and chemical properties of ore.In addition,
the paper present the technological innovation which is implemented in 2017, and which changed
the scheme of technological procedure in the flotation plant for the lead-zinc ore of Rudnik Grot.
Within this, all technological parameters, technical and technological effects of implemented
innovation, as well as achieved savings in the process of flotation in operation are shown.
Key words: lead, zinc, separation, flotation concentration, change the scheme, innovation

UVOD

Rudnik olova i cinka GROT AD – Kriva Feja je osnovan krajem 2007. god. posle privatizacije
Rudnika GROT DP, koji je bio pravni sledbenik poznatog Rudnika RO Blagodat – Vranje.
Time je GROT AD, kao rudnik pod novim imenom, nasledio znatno duži istorijat, čiji koreni
sežu do 1911. kada je rudarsko društvo „Societe commerciale d’Orientale“ iz Milana (Italija)
otvorilo rudnik sa separacijom “Mine de Musul”. Prva sistematska geološka istraživanja
ležišta Blagodat obavila je RMHK „Trepča” u periodu 1963-67. Rezultat tih istraživanja bile
su rudne rezerve A+B+C1 kategorije od 4.8 Mt sa 4.16% Pb i 4.24% Zn. Od dana puštanja
rudnika u rad 1974. do 31.12.2015. u svim revirima Blagodata istraženo je oko 7.7 Mt
- 36 -
bilansnih rezervi i otkopano preko 6.4 Mt rovne rude, od momenta puštanja rudnika u rad.
U toj količini je i 0.95 Mt rude, sa 2.44% Pb i 2.66% Zn, koju je otkopao i preradio rudnik
GROT AD za osam godina svog rada. Rudnik GROT AD Kriva Feja nalazi se u jugoistočnoj
Srbiji u Pčinjskom okrugu. Šire područje predstavlja jedno od najnerazvijenih oblasti Srbije i
rudnik GROT AD je jedino aktivno preduzeće ovoga kraja koje upošljava oko 300 radnika.
Većina zaposlenih je iz opština Vranje, Vladičin Han i Bosilegrad.

Osnovni projektovani parametri rada flotacije (Glavni tehnološki projekat, 1970.) su bili
sledeći:
- kapacitet prerade 300.000t rovne rude godišnje sa 3,5% vlage odnosno 289.500t/god
suve rude
- sadržaj metala u ulaznoj rudi 4.16% Pb + 4.24% Zn
- Bondov radni index rovne rude Wi=12kWh/t
- koncentrati u pogonu za preradu se dobijaju postupkom flotacijske koncentracije sa
sledećim vrednostima:
- kvalitet koncentrata olova = 70,0% Pb
- kvalitet koncentrata cinka = 52,0% Zn
- Iskorišćenje Pb = 85%
- Iskorišćenje Zn = 84%

1. GEOLOŠKE KARAKTERISTIKE I GRAĐA LEŽIŠTA

Rudnik GROT AD vrši istraživanje i eksploataciju Pb-Zn rude u eksploatacionom polju

Blagodat, koje i danas zadržava značajnu potencijalnost. Eksploataciono polje ima površinu
od 11.6 km2 i oblik složenog mnogougla. Eksploataciono polje je prikazano na slici 1.
Do 2015. je urađeno sedam geoloških elaborata o rezervama, u ležištu Blagodat (reviri
Bare-Đavolja vodenica, Vučkovo i Đ. vodenica II), zaključno sa 2011. overeno je 469.131 t
rezervi A+B+C1 kategorije sa 3.95% Pb i 5.61% Zn.Celo rudno polje Blagodat i većina
eksploatacionog polja, istočno od razvođa na Besnoj Kobili, pripadaju opštini Bosilegrad, a
zapadni deo opštini Vranje. Celokupno područje je izrazito planinsko sa dominantnim
grebenom planine Besna Kobila (1923 m) koji je razvođe Crnomorskog i Egejskog sliva.
Geološke karakteristike šireg područja: Područje rudnog polja (RP) Blagodat u
geotektonskom pogledu pripada središnjem delu Srpsko-makedonske mase.
Geološka građa: U geološkoj građi rudnog polja učestvuju kristalasti škriljci. Kristalasti
škriljci pripadaju donjem kompleksu SMM ili Vlasinskom kompleksu, pokrivaju preko 80%
površine RP-a Blagodat. Čine ih metamorfiti amfibolske, epidot-amfibolitske i grinšist facije.
Izdvojene su dve serije. Lisinska i Vlasinska serija. Lisinska serija se prostire u SI delu RP-a i
predstavljaju je dva paketa. Na granici dva paketa i u gornjem, deponovane su
najznačajnije rudne Pb-Zn rezerve u RP-u Blagodat. Vlasinska serija naleže na lisinsku seriju.
Serija zelenih škriljaca je najviše rasprostranjena u rudnom polju. Serija zelenih škriljaca, na
osnovu sadašnjeg stepena izučenosti, je nepovoljna sredina za formiranje Pb-Zn
orudnjenja.
- 37 -
 Slika 1: Topografska karta TK-25 sa granicom eksploatacionog polja „Blagodat“

Pod terminom ležište Blagodat podrazumevamo celinu sa četiri revira: revir Blagodat, Bare-
Đavolja vodenica, Vučkovo i Đavolja vodenica II, koji su u pogledu petrološkog sastava
stena i mineraloškog sastava ruda, gotovo identični. Obzirom da reviri ni prostorno nisu
razdvojeni već su međusobno povezani malim rudnim telima, smatramo da reviri: Bare-Đ.
vodenica, Vučkovo i Đ.Vodenica II predstavljaju fizički produžetak matičnog revira
Blagodat. Ležište Pb-Zn Blagodat formirano je u metamorfnom kompleksu Srpsko-
makedonske mase. Ležište Blagodat obuhvata dva revira: Bare-Đavolja vodenica i Đavolju
vodenicu II, dok su najstariji revir Blagodat i revir Vučkovo otkopani. Geološki profili kroz
revire Bare-Đavolja vodenica i Đavolju vodenicu II, prikazan je na slici 2.

Slika 2: Geološki profil kroz revire Bare-Đavolju Vodenicu i Đ. Vodenicu II. Legenda: Scom hloritsko-
muskovitski škriljci;δγ granitizirani škriljci; Sbse biotitsko-sericitski škriljci; Gab gnajsevi; OSca
ordovicijumski mermeri i kalkšisti (V.Radović i D.Križak, 1990).

- 38 -
 1.1 Geološke rezerve u ležištu Blagodat

Ukupna količina proračunatih rezervi u ležištu Blagodat, po kategorijama, na kraju 2015.

data je u tabeli 1.
Tabela 1: Rekapitulacija geoloških rezervi u ležište Blagodat
Sadržaj metala (%) Količina metala (t)
Ležište / revir Kategorija Ruda (t)
Pb Zn Pb Zn
B 100.413 3,48 3,43 3.496,76 3.443,46
Bare-Đavolja
C1 232.508 4,97 5,68 11.558,60 13.221,15
vodenica
B+C1 332.921 4,52 5,01 15.055,36 16.664,61
Đavolja vodenica II C1 228.987 3,00 3,69 6.865,30 8.450,33
B 100.413 3,48 3,43 3.496,76 3.443,46
Ležište Blagodat C1 461.495 3,99 4,69 18.423,90 21.671,48
B+C1 561.908 3,90 4,47 21.920,66 25.114,94

1.2 Rezultati tehnoloških ispitivanja

Tokom višegodišnje proizvodnje vršena su mnogobrojna tehnološka ispitivanja rude u

industrijskom obimu, nakon kojih su usledile mnoge izmene tehnološkog procesa. U toku
2016. godine izvršene su analize kompozitnih uzoraka koncentrata Pb i Zn proizvedenih u
prvih 6 meseci tekuće godine. Kompoziti koncentrata su formirani od duplikata prodajnih
lotova pri otpremi koncentrata. Hemijske analize kompozita koncentrata su prikazane u
Tabeli 2.

Tabela 2: Sadržaj glavnih i pratećih elemenata u kompozitu koncentrata Pb i Zn, GROT AD,
I-VI 2016.
Kompozit Ag
Pb Zn Fe S Au Cu Cd As Ba Sr Bi Sb Co Cr Mn Mo
koncentrat pp
% % % % ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm
a m
14.5 0.23
K/Pb 43 74.3 4.52 1.39 224 9250 386 87 10 7 86 110 7 5 497 134
7 7
27.9 41. 0.08 1530 >100
K/Zn 42 3.07 51.42 6.71 55 20 16 <2 <5 66 50 3130 23
8 1 3 0 0

Pb-koncentrat, pored Pb ima povećan sadržaj drugih metala čiji je galenit nosioc Ag, Sb, Bi i
As (izdvajanja tenantita i tetraedrita), dok se bakar javlja kao posledica složenog
prorastanja halkopirita sa galenitom. Zn-koncentrat, pored Zn ima povećan sadržaj metala
čiji je sfalerit nosioc (Cd i Cu), a usled izomorfne zamene Zn sa Fe, Mn i Co, sadrži i povećan
sadržaj tih metala.Rezultati koji se poslednjih godina ostvaruju u flotaciji su na nivou
projektovanih. Na osnovu mineraloških ispitivanja tokom prerade blagodatskog tipa rude
potencionalne poteškoće mogu nastati zbog prorastanja galenita sa magnetitom, manje i
sfalerita sa magnetitom kao i prisustva oksidnih minerala olova i cinka. Proces flotiranja
- 39 -
 može ponekad otežati i povećano prisustvo grafita. Izrazito visok sadržaj oksidnih minerala
u rudi olova (do 50%) i cinka (do 12%) doveli su do brojnih izmena u šemi tehnološkog
procesa i režimu reagenasa. Stepen oksidacije rudnih tela koja su bila u eksploataciji u
periodu 2011-15. može se oceniti na osnovu godišnjih laboratorijskih izveštaja o radu
flotacije (Tabela 3).

Tabela 3: Udeo oksidnog Pb i Zn u prerađenoj rudi ležišta Blagodat, u perodu 2011-15. god.
Flotacijski Analize totalnih i oksidnih metala (%)
Godina
proizvod PbΣ Pbox Pbox/PbΣ ZnΣ Znox Znox/ZnΣ
Ulaz 2.30 0.45 19.56 2.45 0.11 4.49
K/Pb 75.21 - - 4,86 - -
2011.
K/Zn 2.89 - - 50,40 - -
J 0.28 0.20 71.43 0,26 0.10 38.46
Ulaz 2.80 0.68 24.29 2.70 0.14 5.18
K/Pb 76.09 - - 4.46 - -
2012.
K/Zn 3.10 - - 50.95 - -
J 0.47 0.35 74.47 0.31 0,13 41.93
Ulaz 2.30 0.49 21.30 2.43 0.14 5.76
K/Pb 75.69 - - 4.64 - -
2013.
K/Zn 2.89 - - 50.95 - -
J 0.35 0.25 71.43 0.30 0.11 36.67
Ulaz 2.05 0.69 33.66 2.84 0.22 7.75
K/Pb 75.54 - - 4.53 - -
2014.
K/Zn 2.71 - - 51.00 - -
J 0.36 0.25 69.44 0.32 0.19 59.37
Ulaz 2.30 0.57 24.78 2.34 0,15 6.41
K/Pb 75.04 - - 3.98 - -
2015.
K/Zn 2.57 - - 50.98 - -
J 0.44 0.34 77.27 0.30 0.13 43.33

U ovih pet godina oksidno olovo u rudi je variralo od 0.45% (19.56 rel.%) do 0.69% (33.66
rel.%). U istom periodu oksidni cink varira od 0.11%, (4.49 rel.%) do 0.22% (7.75 rel.%).
Sadržaja Pbox u otoku jalovine se kreće od (69.44-77.27%) sledi da gubitak Pb ne zavisi
linearno od sadržaja Pbox u rudi. To potvrđuju i duplo niži sadržaji Pbox u jalovini. Nasuprot
olovu, gubitak cinka je srazmeran sadržaju Znox u rudi i on se koncentriše u jalovini, pa je i
sadržaj Znox u rudi skoro jednak sadržaju u jalovini. Materijalni bilans rada flotacije rudnika
GROT AD u periodu 2011-15. god. je prikazan u Tabeli 4. Materijalni bilans za 2016. godinu
prikazan je u Tabeli 5.

- 40 -
 Tabela 4: Materijalni bilans rada flotacije, period 2011-15. god.
Sadržaji u Proizvodnja koncentrata
Ruda Količina metala (t) Koncentrat Pb Koncentrat Zn
God. rudi (%) (t)
(t)
Pb Zn Pb Zn Pb Zn (%) (t) (%) (t)
2011 119070 2.30 2.58 2738.61 3072.01 3180 5595 75.21 2391.68 50.40 2819.88
2012 115909 2.80 2.70 3245.45 3129.54 3275 5505 76.09 2491.95 50.95 2804.80
2013 136855 2.30 2.43 3147.67 3325.58 3345 5945 75.69 2531.83 50.95 3028.98
2014 153357 2.05 2.84 3143.82 4355.34 3603 8045 75.54 2721.71 51.00 4102.95
2015 180242 2.27 2.39 4091.49 4307.78 4490 7950 75.49 3389.50 50.74 4033.83
 705433 2.32 2.58 16367.0 18190.3 17893 33040 75.60 13526.7 50.82 16790.4

Tabela 5. Bilans rada postrojenja za preradu Pb-Zn rude Rudnika Grot za 2016. godinu
Masa Masa metala, t Iskorišćenje, %
Pb, % Zn, %
(t) (%) Pb Zn I Pb, % I Zn, %
Ulaz 161.938 100,00 2,26 2,43 3659,799 3935,093 100,00 100,00
K/Pb 4.140 2,56 74,93 4,51 3102,102 186,714 84,76 4,74
Otok Pb 157.798 97,44 0,35 2,38 557,697 3748,379 15,24 95,26
K/Zn 7.285 4,50 2,72 50,35 198,152 3667,997 5,41 93,21
J 150.513 92,94 0,39 0,29 359,545 80,382 9,83 2,05

2. Inovacija i izvršene izmene u postrojenju za flotacijsku koncentraciju

Pre uvođenja inovacije na liniji za flotiranje olova i cinka, tokom dužeg niza godina izvršene
su izmene projektovanog tehnološkog procesa.

2.1 Izvršene tehnološke izmene u preradi rude u prethodnom periodu

U odnosu na šemu tehnološkog postupka flotiranja definisanu Glavnim Rudarskim

Projektom (slika 3), pogon za flotiranje Rudnika- Grot radi već duži niz godina sa sledećim
izmenama:
- Smanjen kapacitet prerade rovne rude sa projektovanih 300.000 t/god (289.500 t/god.
suve rude po Glavnom Tehnološko-mašinskom projektu iz 1970. godine), na 136.855 t
suve rude 2013. godine, 153.357 t suve rude 2014., 180 242 t suve rude 2015. god.
(Tabela 4) i 161.938 t suve rude 2016. god (Tabela 5).
- Smanjen sadržaj metaličnih minerala u ulaznoj rudi, zbirno (Pb + Zn) na i ispod 5% metala
(4,69% zbirno Pb+Zn, Tabela 5), u odnosu na tehnološki postupak koji je definisan
Glavnim Tehnološko-mašinskom projektom iz 1970. godine o preradi rude ležišta
„Blagodat“, kojim je predviđeno da sadržaj u ulaznoj rudi, bude 8,6 % metala (Pb + Zn).
- Povećan sadržaj minerala jalovine u rudi i porasta tvrdoće same rude, doveli do porasta
Bondovog radnog indexa sa 12kWh/t (na koliko je projektovano postrojenje prema
Glavnom Tehnološko-mašinskom projektu 1970. god.) za oko 21% na 14,531kWh/t
(Studija o određivanju Bondovog radnog indexa, ITNMS 2017. god.). Kao posledica došlo
- 41 -
 do povećanja troškova za usitnjavanje rude i do povećanja potrošnje energije za preradu
rude sa 34kWh/t (Glavni Tehnološko-mašinski projekat 1970. god.) na 39-40kWh/t.
- U pogonu za flotiranje se ne koriste kondicioneri za uslovljavanje pulpe kako pre
postupka flotiranja minerala olova tako ni pre postupka flotiranja minerala cinka.
Postojećom primenjenom tehnološkom šemom ruda posle mlevenja i klasiranja odlazi
direktno u flotacione mašine. Prema važećem Glavnom Tehnološko-mašinskom projektu
iz 1970. godine o preradi rude ležišta „Blagodat“ predvidjeno je da postoje dva
kondicionera jedan za ciklus Pb-olova i drugi za ciklus flotiranja Zn-cinka, za ciklus Pb-
olova (poz. 26) zapremine V=43m3, i za ciklus flotiranja Zn-cinka (poz 53.) 2 kondicionera
zapremine od po V=22 m3, odnosno ukupne zapremine od V=44 m3.
- Povećan sadržaj vlage (vode) u rudi daleko iznad projektovanog sadržaja od 3,5% (Glavni
Tehnološko-mašinski projekat, 1970.), prema bilansima prerade rude srednji sadržaj vlage
u rudi je 8%
- Izmenjena je potrošnja normativa (definisana Glavnim tehnološkim projektom 1970. -
Bilans potrošnje normativa za flotaciju), i u praksi je za 2016. daleko manja od predviđene
dok je za 2017. i zvanično smanjena potrošnja normativa u pogonu za flotiranje

Slika 3. Projektovana šema tehnološkog postupka flotacijske koncentracije Pb-Zn rude

(Glavni tehnološko-mašinski projekta, 1970.)

- 42 -
Slika 4. Inovirana šema tehnološkog postupka flotacijske koncentracije Pb-Zn rude

2.2 Uvedene Inovacije u pogonu za flotiranje “Rudnika -Grot”- Kriva Feja

U toku 2017. god. u pogonu za flotiranje uvedene su sledeće inovacije koje su trebale da
unaprede proces prerade rude:
- Inovacija na olovu primenjuje se od 25. marta 2017 god. (dnevna smena), ukidanje
jednog flotacijskog reda ćelija od dotadašnja dva (Inovirana šema pogona za flotiranje,
Slika 4),
- Inovacija na cinku primenjuje se od 08. 08. 2017 god. (dnevna smena), ukidanje jednog
flotacijskog reda ćelija od dotadašnja dva (Inovirana šema pogona za flotiranje, Slika 4)

2.3 Efekti uštede primenjenih inovacija na proces prerade rude „Rudnika-Grot“- Kriva Feja:

- Ukidanjem za operativnu upotrebu celog flotacijskog reda u ciklusu flotiranja olova- Pb

(16 flotacijskih ćelija zapremine V=1,6m3), stavljeno je van upotrebe ukupno 22 el.
motora, različite snage i samim tim je smanjena potrošnja električne energije za 93,4kW
po jednom času rada pogona za flotiranje
- Ukidanjem za operativnu upotrebu celog flotacijskog reda u ciklusu flotiranja cinka- Zn
(22 flotacijskih ćelija zapremine V=1,6m3), stavljeno je van upotrebe ukupno 30 el.
motora, različite snage i samim tim je smanjena potrošnja električne energije za
137,4kW po jednom času rada pogona za flotiranje.

Isključivanjem dva reda flotacionih ćelija, bitno je smanjen broj potrošača električne
energije, i napravljena je značajna ušteda, budući da Rudnik-Grot utrošenu električnu
energiju plaća po ceni of 8,94 RSD/kWh). Sa stanovišta uštede električne energije efekti
primenjenih inovacija isključivanja oba reda flotacionih ćelija su sledeći:
- 43 -
 - Pisk.Pb =93,4 kW snaga isključenih potrošača u liniji za flotiranje olova
- Pisk.Zn =137,4 kW snaga isključenih potrošača u liniji za flotiranje cinka
što ukupno zbirno predstavlja snagu od: Pisk.Pb&Zn =230,8 kW isključenih potrošača na liniji
za preradu Pb i Zn .Kako pogon radi tm= 600h/mesečno, odnosno tg= 7200h/godišnje,
ušteda u potrošnji električne energije i u novčanim sredstvima prikazana je u tabeli 6.

Tabela 6. Ekonomski efekti primenjene Inovacije na liniji flotiranja olova i cinka

Ušteda elekrtrične energije Ušteda u novčanim sredstvima

Snaga isključenih potrošača
mesečno, kWh mesečno, RSD

Na liniji Na liniji Na liniji olova, Na liniji cinka, Na liniji olova, Na liniji cinka,
olova, kW cinka, kW kWh kWh RSD RSD
56.040 82.440 500.997,6 737.013,6
Ukupna mesečna ušteda el.energije, Ukupna mesečna ušteda u
kWh novčanim sredstvima, RSD
138.480 1.238.011,2
Ušteda elekrtrične energije na Ušteda u novčanim sredstvima
godišnjem nivou, kWh godišnje, RSD
93,4 137,4
Na liniji olova, Na liniji cinka, Na liniji olova, Na liniji cinka,
kWh kWh RSD RSD
672.480 989.280 6.011.971,2 8.844.163,2
Ukupna godišnja ušteda el.energije, Ukupna godišnja ušteda u
kWh novčanim sredstvima, RSD
1.661.760 14.856.134,4

Uvedena inovacija na liniji za preradu Pb i Zn sa stanoviša uštede električne energije na

godišnjem nivou iznosi 1.661.760 kWh, odnosno ušteda u novčanim sredstvima za
utrošenu električnu energiju iznosi na godišnjem nivou 14.856.134,4 RSD. Ova ušteda na
godišnjem nivou iznosila je oko 125.000€. Ova ušteda u vidu utroška električne energije je
najmanja moguća koja se ostvaruje jer pored ove uštede postoji i ušteda koja nije
uračunata a koja se odnosi na uštedu u rezervnim delovima ukinutih flotacijskih ćelija,
pumpi, regulatora nivoa u ćelijama, skidača pene itd…Svi ovi sklopovi podležu održavanju,
zameni delova za prenos energije, pokretnih delova koji se habaju u radu itd.. čija je
zamena vremenski definisana (posle određenog broja operativnih časova rada) osim toga
postoji stalna potreba za primenom maziva radi podmazivanja. Da bi se sve ove operacije
održavanja uspešno obavile potreban je utrošak izvesnog broja radnih sati kvalifikovane
radne snage (električara, bravara…), pa ukidanjem pomenutih uređaja se štedi i na broju
radnih sati potrebnih za ovu namenu. Sve ove stvari nisu beznačajne tako da se i njihova
vrednost na godišnjem nivou meri stotinama hiljada dinara. Stoga se može reći da je
izračunata ostvarena ušteda samo na bazi smanjenja utroška električne energije minimalna
jer nisu uzete u obzir ove dodatne gore pomenute uštede.

- 44 -
 2.4 Efekti uvedene inovacije na tehnološke parameter (kvalitete koncentrata K/Pb i K/Zn,
njihovu selektivnost i iskorišćenje) u postrojenju za flotiranje

Razmatranjem i komparacijom materijalnih bilansa prerade rude na godišnjem nivou za

kalendarsku 2013., 2014., 2015. i 2016. godinu, kao i bilansa i rezultata hemijskih analiza
na mesečnom nivou od septembar 2016. god. do septembra 2017. god. (pre i posle
uvođenja inovacije, vršena je analiza i sagledavan je uticaj uvedene inovacije na parametre
tehnološkog postupka prerade Pb-Zn rude.

2.5 Tehnološki parametri (kvalitet koncentrata K/Pb i K/Zn, njihova selektivnost i

iskorišćenje) u postrojenju za flotiranje, pre uvođenja Inovacija na olovu i cinku

Pre uvođenja prve Inovacije na olovu od 25. marta 2017 god. (dnevna smena), ukidanjem
jednog flotacijskog reda ćelija od dotadašnja dva, analizirani su bilansi prerade rude. Iz ovih
bilansa se može se konstatovati da je ulazna ruda relativno siromašana i daleko ispod
sadržaja za koje je postrojenje projektovano. Postrojenje je Glavnim Tehnološko-
mašinskom projektom iz 1970. godine projektovano za ulaznu rudu sa zbirnim sadržajem
metala u rudi (Pb +Zn) od 8,4%. Ulazna ruda prema hemijskim analizama i bilansima metala
se kreće sa sadržajem od 1,77% Pb i 1,85% Zn (decembar 2016) do 2,27% Pb i 2,64% Zn
(mart 2017.).Uvidom u mesečne i godišnje materijalne bilanse prerade Pb-Zn rude može se
konstatovati da su pre uvođenja inovacije, dobijeni koncentrati Pb i Zn bili daleko iznad
potrebnog tržišnog kvaliteta. Naime, u K/Pb sadržaj Pb se kreće od 73,67% (novembar
2016.) -75,74% (septembar 2016.), dok je u K/Zn sadržaj Zn 48,99% (decembar 2016.)-
51,38% (novembar 2016.). Prema zahtevima tržišta potrebno je da: K/Pb budu sa
sadržajem Pb iznad 70%, i da K/Zn budu sa sadržajem Zn iznad 48%. Sa stanovišta
selektivnosti i tu je situacija pre uvođenja inovacije bila zadovoljavajuća, naime sadržaj Pb u
K/Zn se kretao od 1,93% (novembar 2016.) do 3,18 % (oktobar 2016.), dok se sadržaj Zn u
K/Pb kretao od 4,08% (mart 2017.) do 5,15% (januar 2017.). Inače prema tržišnim
zahtevima se smatra da sadržaj Zn u K/Pb do 6% nije štetan. Što se tiče iskorišćenja pre
uvođenja inovacije na liniji olova, ono se za galenit (olovo) u K/PbS kretalo u širokim
granicama od 76,58% (decembar 2016.) do 94,23% (novembar 2016.), što se tiče sfalerita
(cinka) njegovo iskorišćenje u K/ZnS se u periodu pre uvođenja inovacije na olovu kretalo
od 91,15% (septembar 2016) do 95,18% (novembar 2016.). Srazmerno visokom kvlitetu
koncentrata K/PbS i K/ZnS, i dobroj ostvarenoj selektivnosti, malo je iskorišćenje PbS u
K/ZnS i jalovini, kao i obratno ZnS u K/PbS i jalovini.

2.6 Efekti uvedene inovacije na liniji za flotiranje olova na tehnološke parametre

(kvalitete koncentrata K/Pb i K/Zn, njihovu selektivnost i iskorišćenje)

Posle uvođenja Inovacije na olovu 25.03.2017. analizirani su mesečni materijalni bilansi

prerade rude od aprila 2017. do jula 2017. Pregledom bilansa i hemijskih analiza posle
uvođenja Inovacije na liniji za flotiranje olova može se konstatovati da je sadržaj metala u
ulaznoj rudi nešto veći nego u prethodnom period zbirno (Pb+Zn) iznad 4,7 dok je u maju

- 45 -
2017. zbirno bio iznad 5% (sadržaj Pb u ulazu 2,55% i Zn 3,13%). Uvidom u mesečne
materijalne bilanse prerade Pb-Zn rude (u periodu april –jul 2017. god.) može se
konstatovati da su posle uvođenja inovacije, dobijeni koncentrati Pb i Zn i dalje bili daleko
iznad potrebnog tržišnog kvaliteta. Naime, u K/Pb sadržaj Pb se kreće od 74,15% (jul 2017.)
do 75,42% (april 2017.), dok je u K/Zn sadržaj Zn 49,59% (april 2017.)- 50,42% (jun 2017.).
Sa ovim sadržajem metala, koncentrati K/Pb i K/Zn, u ovom periodu posle uvođenja
Inovacije na olovu, zadovoljavaju zahteve tržišta. Sa stanovišta selektivnosti posle uvođenja
inovacije situacija je bila zadovoljavajuća, mada postoji izvestan porast sadržaja Zn u
koncentratu Pb. Naime sadržaj Pb u K/Zn se kretao od 2,39% (april 2017.) do 3,96 % (jul
2017.), dok se sadržaj Zn u K/Pb kretao od 4,40% (april 2017.) do 6,06% (jul 2017.). Kako se
prema tržišnim zahtevima smatra da sadržaj Zn u K/Pb do 6% nije štetan, to se koncentrat
olova K/Pb sa sadržajem Zn od 6,06% nalazi na granici dozvoljenih tržišnih zahteva.Što se
tiče iskorišćenja posle uvođenja inovacije na liniji olova, ono se za galenit (olovo) u K/PbS
kretalo u širokim granicama od 84,13% (maj 2017.) do 94,42% (april 2017.). Kod sfalerita su
takođe dobijeni dobri rezultati, odnosno njegovo iskorišćenje u K/ZnS se u periodu posle
uvođenja inovacije na olovu kretalo od 94,60% (jun 2017.) do 94,83% (maj 2017.).
Srazmerno visokom kvlitetu koncentrata K/PbS i K/ZnS, i dobroj ostvarenoj selektivnosti,
malo je iskorišćenje PbS u K/ZnS i jalovini, kao i obratno ZnS u K/PbS i jalovini.

2.7 Efekti uvedene inovacije na liniji flotiranja olova i cinka na tehnološke parameter
(kvalitete koncentrata K/Pb i K/Zn i njihovu selektivnost)

Posle uvođenja Inovacije na cinku 08.08.2017. analizirani su mesečni materijalni bilansi

prerade rude za avgust 2017. i septembar 2017 sa hemijskim analizama u istom periodu.
Uvidom u mesečne materijalne bilanse prerade Pb-Zn rude (za mesece avgust i septembar
2017. god.) može se konstatovati da su posle uvođenja inovacija, kvalteti dobijenih
koncentrata Pb i Zn poboljšani (došlo do porasta sadržaja metala u njima) i da su i dalje bili
daleko iznad potrebnog tržišnog kvaliteta. Naime, u K/Pb sadržaj Pb je 77,28% (avgust
2017.) i 76,22% (septembar 2017.), dok je u K/Zn sadržaj Zn 51,29% (avgust 2017.) i
50,43% (septembar 2017.). Sa ovim sadržajem metala, koncentrati K/Pb i K/Zn, u ovom
periodu posle uvođenja Inovacija na olovu i cinku, zadovoljavaju zahteve tržišta. Sa
stanovišta selektivnosti posle uvođenja inovacija na olovu i cinku situacija je bila dobra, jer
je sadržaj Zn u koncentratu Pb u ova dva meseca bio ispod 5%, što je bolje od rezultata koji
su dobijani pre uvođenja inovacija. Naime sadržaj Pb u K/Zn je bio 3,65% (avgust 2017.) i
2,49% (septembar 2017.), dok je sadržaj Zn u K/Pb bio 4,21% (avgust 2017.) i 4,72%
(septembar 2017.). Sa stanovišta sadržaja metala u njima i selektivnosti, oba koncentrata
(K/Pb i K/Zn) dobijena posle uvođenja inovacija na olovu i cinku su odličnog tržišnog
kvaliteta. Što se tiče iskorišćenja galenita u K/PbS i sfalerita u K/ZnS, posle uvedene
tehnološke inovacije na obe linije flotiranja, može se konstatovati sledeće da se
iskorišćenje PbS u K/PbS kretalo od nivou 88,73% (avgust 2017.) do 88,86% (septembar
2017.), dok je iskorišćenje ZnS u K/ZnS bilo 94,06% (septembar 2017.) i 94,63 (avgust
2017.). Srazmerno visokom kvlitetu koncentrata K/PbS i K/ZnS, i dobroj ostvarenoj
selektivnosti, malo je iskorišćenje PbS u K/ZnS i jalovini, kao i obratno ZnS u K/PbS i jalovini.
- 46 -
Zaključak

Generalno se za rad postrojenja za preradu Pb-Zn rude „Rudnika-Grot“ može reći da radi
dobro i da ostvaruje odlične rezultate. Naime, iako se prerađuje ulazna ruda sa daleko
nižim sadržajem Pb+Zn (zbirno oko i ispod 5%) od prosečnog sadržaja za koji je postrojenje
projektovano (prema projektu bi trebalo da bude zbirno Pb+Zn 8,40% u ulaznoj rudi),
ostvaruju se dobri tehnološki rezultati. Ovako dobri ostvareni rezultati, imaju daleko veći
značaj imajući u vidu da pogon za floataciju radi sa starim flotacionim mašinama
proizvedenim sedamdesetih godina prošlog veka.

Uvedena inovacija na liniji za preradu Pb i Zn sa stanoviša uštede električne energije

nesumnjivo na godišnjem nivou smanjuje utrošak električne energije za 1.661.760 kWh. U
novčanim sredstvima ušteda za utrošenu električnu energiju iznosi na godišnjem nivou
14.856.134,4 RSD, odnosno u EUR-ima prema zvaničnom srednjem kursu NBS (na dan
07.12.2017. 119,536 RSD = 1€) ušteda na godišnjem nivou iznosi oko 125.000€.

Procenjena ušteda je najmanja moguća koja se ostvaruje jer pored ove uštede postoji i
ušteda koja nije uračunata a koja se odnosi na uštedu u rezervnim delovima ukinutih
mašina i uređaja, njihovom održavanju, zameni delova za prenos energije, pokretnih
delova koji se habaju u radu kao i uštedi koja se ostvaruje na utrošku maziva. Osim toga
nije uzeto u razmatranje utrošak radnih sati kvalifikovane radne snage (električara,
bravara…), koji bi sve ove operacije na pomenutim uređajima, da su u funkciji, morali da
obavljaju. Stoga se može reći da je izračunata ostvarena ušteda samo na bazi smanjenja
utroška električne energije minimalna jer nisu uzete u obzir dodatne pomenute uštede.

Zahvalnost:

Ovaj rad je proistekao iz ispitivanja koje je finansiralo Ministarstvo Prosvete, Nauke i

Tehnološkog Razvoja Republike Srbije i sprovedeno je u toku istraživačkog rada realizacije
projekata Tehnološkog razvoja: TR 34013, TR 34006,TR 31003

LITERATURA
1. Stevanović G., 2016: Završni izveštaj o rezultatima detaljnih geoloških istraživanja Pb-Zn
rude u Severnom delu rudnog polja Blagodat (2014-2016. godine), Rudnik olova i cinka
“Grot” A.D., Kriva Feja.; Fond struĉnih dokumenata DP Rudnik i flotacija olova i cinka
„Blagodat“, Vranje.
2. Stevanović G., 2014: Završni izveštaj o rezultatima detaljnih geoloških istraživanja Pb-Zn
rude u Severnom delu rudnog polja Blagodat (2012-2014. godine), Rudnik olova i cinka
“Grot” A.D., Kriva Feja.; Fond stručnih dokumenata DP Rudnik i flotacija olova i cinka
„Blagodat“, Vranje.
3. Janković, S. (1960) Ekonomska geologija. Beograd: Izdavačko preduzeće 'Rad', 547
4. Janković, S.R. (1981) Ležišta mineralnih sirovina - geneza rudnih ležišta. Beograd: Rudarsko-
geološki fakultet - RGF
- 47 -
5. Janković, S., Jelenković, R., Koželj, D. (2002) Borsko ležište bakra i zlata. Bor: RTB Bor -
Institut za bakar
6. Janković, S., Milovanović, D.B. (1985) Ekonomska geologija i osnovi ekonomike mineralnih
sirovina. Beograd: Rudarsko-geološki fakultet
7. S. Janković, Metalogenetske epohe i rudonosna područja Jugoslavije, Rudarsko–geološki
fakultet i Rudarski institut Beograd, 1967, 174 str.
8. D. S. Radulović, Lj. Andrić: Studija mogućnosti gravitacijske pretkoncentracije Pb-Zn rude iz
rudnika „Grot“, Arhiva ITNMS, Beograd 2016.
9. D. S. Radulović, Lj. Andrić, M. Petrov: Studije istraživanja uticaja smanjenja sadržaja metala
u ulaznoj rudi na vrednost Bondo-vog radnog indexa Pb-Zn rude iz rudnika “Grot”-Kriva
Feja –Vranje, Arhiva ITNMS, Beograd 2017.
10. Dragan S. Radulović, Ljubiša Andrić, Anja Terzić, Milan Petrov, Jovica Stojanović Milan
Trumić, Maja Trumić, Novo tehničko rešenje – Dobijanje koncentrata K/Pb i K/Zn tržišnog
kvaliteta postupkom gravitacijske koncentracije bogate rude sa povećanim sadržajem
metaličnih minerala iz “Pb-Zn” Rudnika Grot, Verifikovano tehničko rešenje: od strane
Matičnog naučnog odbora za energetiku, rudarstvo i energetsku efikasnost 30.11. 2018.
11. Kostović , M., (1989): Deprimiranje minerala pirita iz ležišta "Novo Brdo" kompleksnim
ferocijanidnim solima, Magistarski rad, Rudarsko-geološki fakultet, Beograd.
12. Pavlica, J., (1983): Uticaj fero jona na deprimiranje sfalerita natrijumcijanidom , Doktorska
disertacija, Rudarsko-geološki fakultet, Beograd.
13. Pavlica, J., Ćalić, N., Draškić, D., (1991): Using FeSO4/NaCN in Pb-Zn selective flotation,
Mining Magazine, 10, pp.1215-1229.
14. H.E. El-Shall, D.A. Elgillani, , N.A. Abdel-Khalek, Role of zinc sulfate in depression of lead-
activated sphalerite, Int. J. Miner. Process. 58, (2000) pp. 67–75.
15. M. Kostovic D. Vucinic, The influence of cyanide salts and ferrous sulphate on pyrite
flotation , , Physicochemical Problems of Mineral Processing, Jan 2016
16. D. R. Vučinić and D. S. Radulović, Stability of lead ethyl xanthate on galena surface. Editors:
Željko Čupić and Slobodan Anić, PHYSICAL CHEMISTRY 2016: 13th International Conference
on Fundamental and Applied Aspects of Physical Chemistry, Proceedings Volume 2,
Published by: Society of Physical Chemists of Serbia, Belgrade September 26-30, 2016
Serbia ,L-01-P, pp. 749-752, ISBN 978-86-82475-33-0
17. Kostović M., (2011): Deprimiranje minerala pirita cijanidnim i fero/feri solima, Podzemni
Radovi 19 pp.76-73
18. Berglund, G., 1991. Pulp chemistry in sulphide mineral flotation. Int. J. Miner. Process. 33,
21–31
19. Fuerstenau, D.W., 1982. Activation in the flotation of sulfide minerals. In: King, R.P. Ed. ,
Principles of Flotation, Chap. 9. South African Institute of Mining and Metallurgy,
Johannesburg, p. 183.
20. Fuerstenau, D.W., Metzger, P.H., 1960. Activation of sphalerite with lead ions in the
presence of zinc salts. Trans. AIME 217, 119–123.
21. Gaudin, A.M., Fuerstenau, D.W., Turkanis, M.M., 1957. Activation and Deactivation of
Sphalerite with Ag and CN Ions. Mining Engineering, January.
22. Gaudin, A.M., Fuerstenau, D.W., Mao, G.W., 1959. Activation and Deactivation Studies with
Cu on ZnS. Mining Engineering. April, pp. 430–436.
23. Jain, S., Fuerstenau, D.W., 1985. Activation in the flotation of sphalerite. In: Forssberg,
K.S.E. Ed. , Flotation of Sulfide Minerals. Elsevier, NY, pp. 159–172.

- 48 -
 AKTIVNOSTI NA SMANJENJU EMISIJE GASOVA SA EFEKTOM STAKLENE
BAŠTE

ACTIVITIES IN ORDER TO REDUCE GAS EMISSION WITH EFFECT OF

GREENHOUSE

Slavica R. Mihajlović, Marina S. Blagojev, Živko Sekulić

Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, Beograd

Apstrakt

Zaštita životne sredine je izuzetno važana u svim zemljama i u direktnoj je vezi sa stepenom
ekonomskog razvoja i nivoa edukacije stanovništa o značaju zdrave životne sredine i načinu njenog
očuvanja. Ubrzani tehnološki razvoj dovodi do poboljšanja kvaliteta života u svim sferama ljudske
aktivnosti, ali paralelno sa tim stvara se mogućnost veće degradacije životne sredine. Zbog toga je
važno analizirati negativan uticaj svih primenjenih tehničko-tehnoloških procesa kao i elemente
kontrolisanog korišćenje prirodnih resursa i energije, kako bi se na vreme usvojila strategija i
definisale aktivnosti u cilju sprovođenja adekvatnih mera zaštite životne sredine. Jedan od od velikih
problema u zaštiti životne sredine je pojava emisije gasova sa efektom staklene bašte. Svetske
organizacije koje se bave zaštitom životne sredine pružaju veliki podsticaj za razvoj i stvaranje boljih,
inovativnijih održivih rešenja u građevinarstvu. Tako je jedan od prioriteta proizvođača cementa
pronalaženje novih načina za daljim smanjenjem potrošnje energije i emisije CO 2 koja je najveća u
fazi proizvodnje klinkera (proizvod procesa pečenja cementa prilikom spravljanja portland cementa).
Tako neprekidno nastaju nova rešenja koja smanjuju količinu klinkera dok u isto vreme potenciraju
upotrebu alternativnih materijala. Materijali koji mogu zameniti upotrebu cementa (supplementary
cementitious materials- SCM), kao i mešavine cementa nude prednosti u boljim karakteristikama i
održivosti za one koji grade i one koji koriste građevine svih vrsta. Prednosti su, ne samo u
dugotrajnijem betonu boljeg kvaliteta, već i u manjoj potrošnji energije i emisije gasova sa efektom
staklene bašte.
Ključne reči: emisija CO2, održivi razvoj, zaštita životne sredine.

Abstract

Environmental protection is extremely important in all countries, also directly related to the degree
of economic development and the level of population education about the importance of a healthy
environment and the way of its preservation. Rapid technological development leads to an
improvement in the quality of life in all spheres of human activity, but at the same time it creates the
possibility of greater environmental degradation. Therefore, it is important to analyze the negative
impact of all applied technical and technological processes as well as the elements of controlled use
of natural resources and energy, in order to timely adopt the strategy and define activities for
implementation adequate environmental protection rates. One of the major problems in
environmental protection is the emergence of greenhouse gas emissions. The world's organizations
dealing with environmental protection provide a great stimulus for the development and creation of
better, more innovative sustainable solutions in the construction industry. Thus, one of the priorities
- 49 -
of the cement manufacturer is finding new ways to further reduce energy consumption and CO 2
emissions with point on clinker production as the biggest CO2 emitter (the product of the baking
process during the portland cement process). In such a way new solutions reduce the amount of
clinker, while at the same time, they encourage the use of alternative materials. Materials that can
replace the use of cement (supplementary cementitious materials- SCM) as well as mixtures of
cement, offer advantages in better characteristics and sustainability for those who build and those
using buildings of all kinds. The advantages are not only in the longer-lasting concrete of a better
quality, but also in the lower energy consumption and emissions gases producing greenhouse effect.
Key words: CO2 emission, sustainable development, environmental protection

1. UVOD

Uvođenje politike zaštite životne sredine u proizvodnju i sve vrste poslovanja postavlja
ekološku ekonomoju kao najbolji i najpotpuniji analitički okvir za procenu uspešnosti
poslovne, a posebno proizvodne, aktivnosti. Ekonomski aspekt održivog razvoja leži u
efikasnijem korišćenju raspoloživih resursa, pri čemu treba maksimalno voditi računa o
smanjenju negativnih uticaja na životnu sredinu. Jedan od prioriteta je eliminisanje svih
faktora koji doprinose stvaranju efekta staklene bašte.

Suština problema nastajanja efekta staklene bašte se nalazi u globalnom zagrevanju

Zemljine površine. Naime, deo toplotnog zračenja sa površine Zemlje odbija se u atmosferu
gde se apsorbuje od strane nekih gasova (CO2 i CH4 koji se kao zagađujuće materije nalaze
u atmosferi) i ponovo vraćaju na zemlju pri čemu je dodatno zagrevaju. Ovakvi efekti se
postižu u staklenicima, pa otuda i naziv efekat staklene bašte koji dovodi do globalnog
otopljavanja. Globalno zagrevanje je pojava stalnog rasta srednje temperature planete
Zemlje. Efekat staklene bašte je izraz za zagrevanje planete Zemlje nastalo poremećajem
energetske ravnoteže između količine zračenja koje od Sunca prima i u svemir šalje
Zemljina površina, slika 1. Ovaj efekat predstavlja rezultat povećanja količine zračenja koje
ne može od površine Zemlje da bude emitovano u svemir, već ga atmosfera upije i postaje
toplija, [1].

Povećano globalno zagrevanje i efekat staklene bašte su u najvećoj meri uslovljeni

industrijskim razvojem. Napredak industrijskog razvoja dovodi do drastičnog povećanja
emisije gasova u atmosferu (CO2 i NO2) što utiče na povećanje nivoa prosečne temperature
na površini Zemlje od 0,17oC na dekadnom nivou. Ovo povećanje prevazilazi kritičan porast
od 0,1oC na koji ekosistemi mogu da se adaptiraju. Posledice koje nastaju sa globalnim
zagrevanjem su povećanje temperature na zemlji, nastajanje novih bolesti, topljenje
lednika čime se povećava novo mora i okeana, povećanje isparavanja mora i povećanje
oblačnosti, [2]. Zbog ekstrenmog povećanja temperature živi svet na zemlji jako ugrožen.
Sve više izumiru različite biljne i životinjske vrste. Postavlja se pitanje kada će i opstanak
ljudi na Zemlji biti ugrožen u koliko se ne preduzmu određene mere u cilju smanjenja
globalnog zagrevanja.

- 50 -
 Slika 1. Efekat staklene bašte, [3]

Gasovi koji izazivaju efekat staklene bašte su ugljen dioksid, vodena para, metan azot
suboksid i hlorofluorkarbonati, [4]. Međutim, kada se razmatra njihov pojedinačni uticaj
ugljen dioksid, CO2, je najvažniji iz razloga što njegove emisije predstavlju čak tri četvrtine
svih antropogenih emisija gasova staklene bašte. Najveći izvor emisije ovog gasa je
sagorevanje fosilnih goriva kao i pojedini industrijski procesi. Zbog sve veće upotrebe
fosilnih goriva i sve većeg industrijskog razvoja koncentracije CO2 su u stalnom porastu,
slika 2.

Slika 2. Porast koncentracije CO2, [5]

- 51 -
2. NAČINI ZA SMANJENJE EMITOVANJA CO2 U ATMOSFERU

2.1. SCM (supplementary cementitious materials) - rešenje za zelenije betone i održivu

gradnju

Danas se u svetu sve više koriste materijali koji mogu da zamene cement (supplementary
cementitious materials - SCM), kao i mešavine cementa u građevinarstvu. Njihovom
uptrebom se dobuja veoma kvalitetni beton, a istovremeno se smanjuje potrošnja energije
i emisije gasova sa efektom staklene bašte. Istraživanja su pokazala da 1 tona klinkera koja
se zameni SCM-ovima (proizvod procesa pečenja cementa prilikom spravljanja portland
cementa), smanjuje emisiju CO2 za oko 0,8t. Upotrebom SCM kao zamene za klinker,
smanjene su količine sirovina koje su potrebne da bi se dobio cement, ali i goriva koje je
potrebno da se proizvede klinker. Testiranje SCM-a i agregata uključuje: ASTM C 1157 –
standard za hidraulične cemente; ASTM C 33 – standard za agregat i ASTM C 330 -
standard za lake agregate, (ASTM-Amarican Society for Testing and Materials), [6, 7].

2.1.1. Cementi nove generacije

Tehničke prednosti primene SCM u betonu su jako velike kao i njihov uticaj na stvaranje još
boljih rešenja koja su korak dalje u zelenoj gradnji. U većini slučajeva, mešani cementi
mogu biti zamenjeni, i to u odnosu 1:1, sa klasičnim portland cementom. Brojne
organizacije, uključujući i Američki institut za beton (ACI) i Asocijaciju za cementnu šljaku
(SCA), nude detaljna uputstva i preporuke građevinskim firmama koje prave beton i koriste
ga tokom gradnje. Takođe, Pokreti za zaštitu životne sredine, kao i sam LEED (Leadership in
Energy and Envirinmental Design) program sertifikacije, nastaviće da pružaju veliki
podsticaj za razvoj i stvaranje još boljih, inovativnijih održivih rešenja u građevinarstvu, [8-
10].Jedan od načina da se smanji emisija gasova sa efektom staklene bašte po proizvedenoj
toni cementa je upotreba krečnjaka iz kamenoloma. Naime, mešanjem portland
cementnog klinkera i krečnjaka (preko 5%) dobija se portland krečni cement (portland
limestone cement - PLC). Ovo predstavlja obećavajući pristup za severnoameričko tržište.
U Kanadi je od 1983. godine dozvoljeno da u sastavu portland cementa može da bude do
5% krečnjaka. ASTM International je dozvolila isti procenat krečnjaka u portland cementu
2004. godine, a pratio je i AASHTO (American Association of State Highway and
Transportation Officials) 2007. godine. Ove promene će imati za posledicu smanjenje
potrošnje energije od 11,8 biliona Btu i preko 2,5 miliona tona CO2 godišnje. Kao odgovor
na rastući pritisak da se smanji količina klinkera u cementu, Kanadska asocijacija za
standarde (CSA) predstavila je novu klasifikaciju cementa 2008. godine u kojoj portland
cement može imati do 15% krečnjaka. Na osnovu mnogih istraživanja i validnih testova,
krečni portlad cement (PLC) koji sadrži do 15% krečnjaka može napraviti isti beton kao i čist
portland cement. Ovo podrazumeva istu snagu, dugotrajnost i druge karakteristike. Ovoliko
povećanje količine krečnjaka obično smanjuje sadržaj klinkera za dodatnih 10%. Kada se
doda i 40 do 50% SCM - efektivno smanjenje koncentracije klinkera u betonu prelazi i 50%.
- 52 -
Pronalaženje novih načina za daljim smanjenjem potrošnje energije i emisijie CO2 je
najvažniji prioritet proizvođača cementa. Tako neprekidno nastaju nova rešenja koja
smanjuju količinu klinkera dok u isto vreme povećavaju upotrebu alternativnih materijala.
Sa ovim cementima naredne generacije, potrošači mogu koristiti iste količine SCM-a u
sopstvenim mešavinama, ali i dodajući do 15% kreča u čisti portland cement. Sve je ovo sa
istim ciljem, a to je da se smanji emisija ugljenika u građevinskom sektoru, [10-12].

2.2. Solarni proces proizvodnje CaO bez CO2

U svetu se kao građevinski materijal najviše koristi beton za čije dobijanje su neophodne
velike količine cementa. Proizvodnja cementa, koji čini 15% mešavine betona, je odgovoran
za 5-6 % celokupnog ugljen dioksida (CO2) koji se emituje u atmosferu kao posledica
ljusdskih aktivnosti. U prilog tome ide podatak da se za svakih 10kg proizvedenog cementa
u atmosferu emituje 9kg CO2. Zbog toga se veliki broj istraživanja u svetu usmeravao na
rešavanje ovog problema i iznalaženja mogućnosti da se kompnente betona dobijaju na
neki drugi način. Naime, koncipirana su rešenja za dobijanje tzv. zelenog betona.

Istraživači sa Univerziteta Džordž Vašington (The George Washington University)

predvođeni doktorom Stjuartom Lihtom (Stuart Licht) su razvili proces koji se zove Solarno
termiska elektrohemijska proizvodnja (STEP - Solar Thermal Eloctrochemical Production)
kalcijum oksida (CaO) bez CO2, objavio je Green Car Congress. To je, ustvari, način
termičkog razlaganja krečnjaka (CaCO3) i dobijanja CaO koji ide u cement bez emitovanja
ugljen dioksida. Hemijske reakcije koje se odvijaju tokom dobijanja cementa izbacuju velike
količine ugljen dioksida. Od toga 60% emisije je tokom dobijanja CaO iz CaCO3.

Na slici 3 je prikazan novi ,solarni, postupak dobijanja CaO zasnovan na nepravilnostima

rastvorljivosti oksida, bez emisije ugljen dioksida. Naime, rastvorljivost CaCO3 u vodi (6x10-5
mol/kg rastvora) je za 3 reda veličine manja od rastvorljivosti kalcijum oksida (2x10 -2
mol/kg), čiji je proizvod rastvorljivosti kalcijum hidroksid. Iznenađujuće, ova situacija je
obrnuta na visokim temperaturama u rastopljenim karbonatima, koji omogućavaju
endotermnu, elektrolitičku sintezu i taloženje CaO [13].

- 53 -
 Slika 3. Solarni proces proizvodnje CaO bez CO2 [13].

Doprinos novog solarnog procesa je u tome što elektroliza rastopljenog karbonata formira
okside, koji postaju kalcijum oksid kada se pomešaju sa kalcijum karbonatom. Tako se
izbegava nastajanje ugljen dioksida i elimineše činjenica da dobijanje cementa ima uticaj na
formiranje gasova koji izazivaju efekat staklene bašte.

ZAKLJUČAK

Klimatske promene izazvane ljudskim aktivnostima predstavljaju izuzeno veliki problem koji
direktno utiče na životnu sredinu. Jedna od tih promena je globalno zagrevanje planete
Zemlje izazvano povećanim ispuštanjem gasova sa efektom staklene bašte u atmosferu.
Efekat staklene bašte je prirodna pojava koja svojim prisustvom do određene granice
omogućava život na planeti Zemlji. Međutim, veliki problem nastaja kada čovek svojim
aktivnostima poremeti prirodne procese u pravcu njihovog intenziviranja. Zbog toga je
neophodno usmeravanje proizvodnje pojedinih materijala ka alternativnim rešenjima, uz
korišćenje komponenti i procesa koje nemaju negativan uticaj na životnu sredinu i
intenziviranje efekta staklene bašte kao što je novi postupak za proizvodnu cementa.

- 54 -
Zahvalnica
Ovaj rad je nastao kao rezultat istraživanja u okviru projekata br. TR34013 i TR34006 koje
finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije za period
2011-2019.

LITERATIRA

[1] www.slideshare.net/dusanjerkovic/
[2] Ratajac R., Veselinović D., Antonović G., Bošković B., Cvetković M., 2004, Ekologija i
zaštita životne sredine, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Beograd
[3] US Global Change Research Program: Climate Change/State of knowledge
[4] www.klima101.rs/gasovi-koji-izazivaju-efekat-staklene-baste/
[5] www.meteo.noa.grBalkanClimateleaflets_pdfleaflet_Yugoslavian.pdf
[6] www.astm.org
[7] www.concrete.org
[8] www.csa.ca/cm/ca/en/standards/products/construction
[9] PCA - Portland Cement Association - www.cement.org
[10] www.slagcement.org
[11] AASHTO - American Association of State Highway and Transportation Officials -
www.transportation.org
[12] www.cement.org/tech/faq_scms.asp
[13] Licht S. et.al. STEP cement: Solar Theermal Electrochemical Production of CaO without
CO2 emission, Chem. Commun. 2012, 48, 6019-6021.

- 55 -
 RADIOEKOLOŠKA ISPITIVANJA NA PODRUČJU OPŠTINE LAZAREVAC

Branislava Mitrović
Fakultet veterinarske medicine, Univerzitet u Beogradu

APSTRAKT

Proizvodnjom i preradom uglja u okviru rudarskog basena „Kolubara“ nastaju tehnološki otpadni
produkti koji mogu dovesti do kontaminacije životne sredine. U radu su prikazani rezultati gama
spektrometrijskog ispitivanja sadržaja radionuklida 40K, 238U, 226Ra, 232Th i 137Cs u uzorcima zemljišta,
hrani za životinje i namirnicama biljnog i životinjskog porekla sakupljanih 2013/2014 i 2016/2017
godine na području opštine Lazarevac, u okolini površinskog kopa i deponije pepela termoelektrane
„Kolubara A“. Na osnovu rezultata gama spektrometrijske analize uzoraka zemljišta određivani su
parametri radijacionog rizika: apsorbovana doza zračenja (D), godišnja efektivna doza (AEDE),
indeks radijacionog rizika (Hex) i verovatnoća oboljevanja od malignih bolesti tokom života (ELCR)
usled izloženosti terestrijalnom zračenju. Najveći sadržaj prirodnih radionuklida 40K (700 Bq/kg),
226
Ra (58 Bq/kg) i 232Th (64 Bq/kg) u zemljištu izmeren je na lokaciji Medoševac, ali se izlaganje
spoljašnjem terestrijalnom zračenju ne smatra opasnim po zdravlje ljudi jer je indeks radijacionog
rizika (Hex - 0,545) manji od 1. U zemljištu na svim ispitivanim lokacijama detektovan je proizvedeni
radionkulid 137Cs koji je u životnu sredini Republike Srbije dospeo posle nuklearnog akcidenta u
Černobilju. U hrani za životinje, namirnicama biljnog i životinjskog porekla 137Cs nije detektovan što
znači da nije uključen u lanac ishrane. Rezultati dobijeni ovim istraživanjima ukazuju na značaj
sprovođenja monitoringa životne sredine naročito na lokacijama gde postoji potencijalna opasnost
od povišenja nivoa prirodne radioaktivnosti kao posledica ljudskih aktivnosti.
Ključne reči: radioekologija, radionuklidi, gama spektrometrija, proizvodnja i prerada uglja, životna
sredina

Uvod

Prirodni izvori zračenja u životnoj sredini doprinose najvećem ozračivanju živih bića na
planeti. U prirodne radionuklide ubrajaju se kosmički i terestrijalni (zemljišni) radionuklidi.
Terestrijalni radioaktivni elementi se dele u dve grupe: prvu grupu čine 238U, 235U i 232Th koji
sa svojim potomcima radioaktivnog raspada formiraju tri radioaktivna niza (uranijumov,
aktinijumov i torijumov niz); drugu grupu čine 40K i 87Rb. U životnoj sredini uranijum je
prisutan kao smeša tri izotopa: 238U (99%), 235U (0,71%) i 234U (0,006%). Svi izotopi
uranijuma su alfa emiteri, a potomci radioaktivnog raspada su alfa, beta i gama emiteri.
Uranijum je slabo radioaktivni, ali veoma hemijski toksični element kao i drugi teški metali
(Keith et al. 2013). Jedan od potomak radioaktivnog raspada 238U je 226Ra (period
poluraspada 1600 godina) čijim radioaktivnim raspadom nastaje gas 222Rn, jedan uzročnika
karcinoma pluća (Van Zandwijk, 2009). Gama zračenje nastalo raspadom 40K, uranijuma i
torijuma, kao i potomaka njihovog radioaktivnog raspada, doprinosi najvećem ozračivanju
živih bića.Prirodni kalijum ima tri izotopa: 39K, 40K i 41K. Bez obzira gde se u prirodi nalazi,
prirodni kalijum ima konstantan izotopski sastav. Od izotopa kalijuma samo je 40K

- 56 -
radioaktivan i nalazi se količini od 0,012%. Radionuklid 40K je beta (88%) i gama (12%)
emiter sa vremenom poluraspada 1,31 x 109 godina. U Zemljinoj kori nalazi se 2,59%
kalijuma, a u samom zemljištu 1-3,6% u zavisnosti od tipa zemljišta (Kogan, 1976).Prema
podacima UNSCEAR-a (2008) globalna prosečna godišnja efektivna doza za stanovništvo
usled izlaganja prirodnim izvorima zračenja je oko 2,4 mSv (1.0-13 mSv), od čega najveći
doprinos dozi doprinosi inhalacija radioaktivnog gasa 222Rn (1,15 msv).

Svi minerali i sirovine geohemijskog porekla sadrže prirodne radionuklide od kojih su

najznačajniji 238U, 232Th i potomci njihovog radioaktivnog raspada, kao i 40K. Termin prirodni
radioaktivni materijali (NORM - „Naturally occurring radioactive material“) se odnosi na
materijale koji sadrže prirodne radionuklide u većim koncentracijama (IAEA, 2003). Ljudske
delatnosti kao što su eksplatacija ruda, naftna i gasna industrija, industrija uglja, metalska i
fosfatna industrija, građevinarstvo, reciklaža i mineralni pesak, mogu dovesti do povećanja
sadržaja prirodnih radionuklida u životnoj sredini (u čvrstom, tečnom ili gasovitom obliku) i
doprineti značajnom povećanja izloženosti stanovništva jonizujućem zračenju. Uranijum
koji se ovim putem unese životnu sredinu učestvuje u geohemijskim procesima na isti
način kao i uranijum iz prirodnih izvora.

Kao posledica nuklearnih akcidenta i proba u životnoj sredini su prisutni i fisioni

radionuklid. Najznačajniji fisioni radionuklid u životnoj sredini je 137Cs (vreme poluraspada
oko 30 godina), koji je na područje Republike Srbije dospeo posle nuklearnog akcidenta u
Černobilju (1986. godine). Procenjeno je da je u toku 1986. godine na teritoriji SFRJ
deponovano oko 2,4% od ukupno ispuštenih radionukida (bez inertnih gasova), odnosno
5% 131I i oko 10 % 137Cs emitovanih iz oštećenih reaktora. Aktivnost padavina na tlu SFRJ u
zoni minimalne kontaminacije je bila 880 Bq/m2, a u zoni maksimalne kontaminacije
102000 Bq/m2. Aktivnost zemljišta u zoni minimalne kontaminacije je bila 766 Bq/m2, a u
zoni maksimalne kontaminacije 83400 Bq/m2 (Savezni komitet za rad, zdravstvo i socijalnu
zaštitu, 1987). Radiocezijum-137 je i danas prisutan u životnoj sredini Republike Srbije,
najviše u brdsko planinskim regionima (Mitrović i sar. 2009). Zbog dugog vremena
poluraspada radiocezijum-137 je i danas prisutan u životnoj sredini, prvenstveno u brdsko
planinskim regionima (Mitrović i sar., 2016).Ugalj se sastoji od organskog, sagorljivog i
mineralnog neorganskog dela. U zavisnosti od vrste uglja sadrži i prirodne radioaktivne
elemente u različitim koncentracijama.

Eksplatacijom na površinskim kopovima i obradom uglja dolazi do oslobađanja velikih

količina prašine koja u sebi sadži prirodne radioaktivne elemente koji mogu dovesti do
povišenja sadržaja prirodnih radionuklida u životnoj sredini. Na osnovu prethodno iznetih
podatak cilj ovog istraživanja je bio da se u životnoj sredini na području opštine Lazarevac,
gde se vrši iskopavanje i prerada uglja, gama spektrometrijskom metodom odredi sadržaja
prirodnih (40K, 238U, 226Ra,232Th) i proizvedenog (137Cs) radionuklida u zemljištu, hrani za
životinje, voću, povrću i mesu, i odrede parametri radijacionog rizika.

- 57 -
Materijal i metode rada

Gama spektrometrijskom metodom na HpGe detektorima firme EG&G „ORTEC” određivan

je sadržaj prirodnih (40K, 238U, 226Ra,232Th) i proizvedenog (137Cs) radionuklida u zemljištu,
hrani za životinje i namirnicama životinjskog i biljnog porekla sakupljanih tokom 2013/2014
i 2016/2017 godine na području opštine Lazarevac, sa lokaliteta Vreoci, Sokolovo,
Baroševa, Prkosava, Crljani i Medoševac (Slika 1). Dva najveća izvora zagađenja na području
opštine Lazarevac su „Kolubara-Prerada“ Vreoci i „TE Kolubara“ Veliki Crljani.

Slika 1. Lokaliteti na području opštine Lazarevac na kojima su prikupljani uzorci

Zemljište je uzorkovano sondom na dubini od 0-20 cm u količini od 3-5 kg. Uzorci hrane za
životinje, namirnica blijnog i životnjskog porekla su prikupljani od individualnih
proizvođača. Po dopremanju u laboratoriju svi uzorci su homogenizovani, zemljište je
sušeno na 105°C, pakovani u standardne Marineli posude i čuvani 30 dana pre merenja
radi postizanja radioaktivne ravnoteže. Za kalibraciju detektora korišćeni su komercijalni
standardi firme Amersham. Na osnovu rezultata gama spektrometrijske analize uzoraka
zemljišta određivani su parametri radijacione sigurnosti: apsorbovana doza zračenja (D),
godišnja efektivna doza (AEDE), indeks radijacionog rizika (Hex) i verovatnoća oboljevanja
od malignih bolesti tokom života (Excess lifetime cancer risk, ELCR) usled izloženosti
terestrijalnom zračenju. Jačina doze gama zračenja u vazduhu (D) (nGy/h) na visini do
jednog metra iznad tla izračunata je na osnovu izmerenih specifičnih aktivnosti
radionuklida, a prema sledećoj formuli (Eq. 1) (UNSCEAR, 2000):

D = 0,462CRa + 0,604CTh + 0,042Ck

(Eq. 1)

gde su CRa, CTh i CK specifične aktivnosti 226Ra, 232Th i 40K (Bq/kg).

- 58 -
Godišnja efektivna doza (eng. Annual effective dose equivalent; AEDE) (Eq. 2) predstavlja
dozu koju neki organizam primi tokom godinu dana (mSv/godišnje), (UNSCEAR 2000):

AEDE = D x 8760 h x 0,2 x 0,7

(Eq. 2)

gde je: D efektivna doza zračenja; 0,2 je vreme provedeno na otvorenom prostoru; 0,7 je
koeficijent konverzije apsorbovane doze u vazduhu u efektivnu dozu.

Rizik po organizam usled spoljašnjeg izlaganja zračenju definisan je indeksom radijacionog

rizika (Hex) (Eq. 3). Izlaganje spoljašnjem zračenju se ne smatra opasnim ako je vrednost
parametra Hex manja od 1 (Beretka i Mathew, 1985):

Hex = CRa/370 + CTh/259 + CK/4810

(Eq. 3)

gde su specifične aktivnosti 226Ra, 232Th i 40K predstavljene sa CRa, CTh i CK (Bq/kg).

Na osnovu dobijenih vrednosti za godišnju efektivnu dozu (AEDE) izračunat je rizik

oboljevanja od malignih bolesti tokom života (eng. Expected lifetime cancer risk; ELCR) (Eq.
4) (UNSCEAR, 2000):

ELCR = AEDE × DL × Rf
(Eq. 4)

gde je: AEDE godišnja efektivna doza (µSv) , DL (eng. Durancy of life) predstavlja očekivano
trajanje života, koje prema Republičkom zavodu za statistiku u Republici Srbiji iznosi 75,49
godina, Rf je faktor rizika za živo tkivo i iznosi 0,05 po Sv (ICRP, 2007). Ovaj rizik
predstavlja broj dodatnih malignih oboljenja koji se očekuju kod ljudi izloženih datim
dozama zračenja. Sve računske operacije izvršene su u programu „Excel” Microsoft Office,
2010.

Rezultati i diskusija

Sve veća potreba stanovništva za električnom energijom dovodi do povećanja eksplatacije

rudnih nalazišta što za posledicu ima uništavanje reljefa, ekosistema i nastanka
nusprodukata koji mogu sadržati povišene koncentracije radonuklida. Površinska
ekspllatacija uglja u Kolubarskom basenu započeta je 1950. godine. Ugalj se eksploatiše na
četiri površinska kopa: Polje „B“, Polje „D“, „Tamnava-Zapadno polje“ i „Veliki Crljeni“, koji
u procesu rada čine jednu tehnološku i proizvodnu celinu. Na površinskim kopovima RB
„Kolubara“ ugalj kopaju rotorni bageri koji se sistemom traka transportuju u pogone za
preradu, a potom se industrijskom prugom isporučuje termoelektranama „Nikola Tesla“ u
- 59 -
Obrenovcu, „Kolubara“ u Velikim Crljenima i „Morava“ u Svilajncu. Polje „B“ je najstariji
aktivni kop kolubarskog ugljenog basena. Ugalj se sistemom tračnih transportera doprema
do utovarnog mesta, gde se utovara u vagone i transportuje do pogona za preradu u
Vreocima. Ugljenim sistemom povezanim trakama sa Poljem „D“, transportuje se ugalj za
III fazu suve separacije i dalje za Obrenovac. Otkrivka se sistemom traka transportuje do
spoljašnjeg odlagališta. Prilikom eksploatacije uglja na površinskim kopovima dolazi do
oslobađanja velikih količina prašine koja u sebi sadži prirodne radioaktivne elemente koji se
u uglju mogu naći, a mogu doprineti povećanju sadržaja prirodnih radionuklida u životnoj
sredini. Prema izveštaju UNSCEAR-a (2000) sadržaj 238U i 232Th u uglju se kreće u opsegu od
5-300 Bq/kg. U ugalju poreklom iz Kolubarskog basena, kop Tamnava-Zapadno polje
sadržaj 238U je u opsegu od 0,5-32,9 Bq/kg, 232Th od 3,4-20,4 Bq/kg i 40K od 10,6-100,6
Bq/kg (Kisića i sar., 2013).

U Tabeli 1 prikazana je specifična aktivnost radionuklida u obradivom zemljištu na području

opštine Lazarevac. U zemljištu na svim ispitivanim lokacijama 40K je bio dominatni
radionuklid, specifična aktivnost se kretala od 499 Bq/kg (Prkosava 3) do 700 Bq/kg
(Medoševac), prosečno 585 Bq/kg. Prosečan sadržaj 238U je 43 Bq/kg (23-58 Bq/kg), 226Ra
42 Bq/kg (21-58 Bq/kg) i 232Th 50 Bq/kg (30-63 Bq/kg), u zavisnosti od geohemijskih
karakteristika tla (Tabela 1).

Tabela 1. Sadržaj radionuklida (40K, 238U, 226Ra, 232Th i137Cs) u obradivom zemljištu sa
područja opštine Lazarevac (Bq/kg)
40 238 226 232 137
Lokalitet Dubina,cm K U Ra Th Cs
2013/2014
Sokolovo 0-20 633±19 53± 6 54±4 58±2 30±2
2016/2017
Sokolovo 0-20 625±33 58±6 56±5 55±5 24±2

Veliki Crljeni 1 0-20 578±26 45±9 40±4 58±4 5,7±0,4

Veliki Crljeni 2 0-20 621±32 44±4 47±5 43±4 19±2

Vreoci 0-20 610±31 38 ± 4 39±4 47 5 23 ±2

Medoševac 0-20 700±35 57 ± 9 58±5 63±5 64±4

Baroševac 0-20 504 ±26 23 ± 2 21±3 30±3 3,7±0,3

Prkosava 1 0-20 547±26 34±11 34±3 47±4 23±3

Prkosava 2 0-20 579±25 43±4 46±9 53±5 20±2

Prkosava 3 0-20 499±30 34±5 28±3 44±4 19±2

- 60 -
Na području opština Medoševac i Sokolovo aktivnost prirodnih radionuklida u zemljištu je
biola veća u odnosu na druge lokacije, ali u okviru normalnih vrednosti za području
Republike Srbije (Tabela 2). Prema podacima UNSCEAR (2000) na globalnom nivou
prosečan sadržaj prirodnih radionuklida u zemljištu je 400 Bq/kg 40K, 238U 33 Bq/kg, 35
Bq/kg 226Ra i 30 Bq/kg 232Th (Tabela 2). Rezultati gama spektrometrijskog ispitivanja
zemljišta sa 52 lokacije na području Beograda (Mandić i Dragović, 2010) su pokazali da je
prosečan sadržaj 40K 508 Bq/kg (285-797 Bq/kg), 226Ra 33,6 Bq/kg (11,5-55,2 Bq/kg) i 232Th
39,3 Bq/kg (11,3-63,5 Bq/kg), što je u skladu sa dobijenim rezultatima. Slične vrednosti su
utvrđene i na području Vojvodine (Bikit i sar., 2001) (Tabela 2).

Jačina doze zračenja i hazard indeksi gama zračenja usled spoljašnjeg izlaganja na
ispitivanim lokacijama opštine Lazarevac procenjeni su korišćenjem srednjih vrednosti
koncentracija aktivnosti 226Ra, 232Th i 40K u zemljištu (Tabela 3). Jačina doze gama zračenja u
vazduhu na jedan metar iznad nivoa tla (D) varirala je u opsegu od 48,9 nGy/h (Baroševac)
do 94,2 nGy/h (Medoševac), a srednja vrednost iznosila je 73,11 nGy/h. Prema podacima
UNSCEAR-a (2000) na globalnom nivou prosečna jačina doze gama zračenja je 60 nGy/h
(10 do 200 nGy/h). Prosečna godišnja efektivna doza na ispitivanim lokacijama iznosila je
0,089 mSv (0,06-0,116 mSv) što je nešto više od svetskog proseka od 0,07 mSv (UNSCEAR,
2000). Vrednosti indeksa radijacionog rizika usled spoljašnjeg izlaganja zračenju (Hex) su
na svim ispitivanim lokacijama bile manje od jedan (0,277-0,546), odnosno ne postoji
značajan rizik usled izlaganja stanovništva terestrijalnom zračenju. Rezultati su u skladu sa
podacima dobijenim za teritoriju grada Beograda gde se vrednost hazard indeksa kretala u
rasponu od 0,14-0,52 (Mandić i Dragović, 2010).Srednja vrednost faktora rizika pojave
kancera iznosila je 0,33×10-3 (0,23×10-3 -0,44×10-3) i približna je vrednosti svetskog
proseka 0,29×10-3 ( ICRP, 2007), što ukazuje na malu verovatnoću na pojavu kancera usled
izloženosti terestrijalnom zračenju stanovništva na području opštine Lazarevac. Rizik od
pojave kancera na području opštine Lazarevac nije značajno veći od rizika za područje
Beograda gde je srednja vrednost ovog faktora 0,28×10-3 (Mandić i Dragović, 2010).

Tabela 2. Sadržaj prirodnih radionuklida (40K, 238U, 226Ra, 232Th) u zemljištu Srbije uporedno
sa drugim lokacijama u svetu (Bq/kg)

40 238 226 232

Lokalitet K U Ra Th Referenca
minimalne-maksimalne vrednosti
Dragović et
Beograd, Srbija 450-760 - 23-66 28-76
al., 2012.
Papić i sar.,
Čačak, Srbija 281-658 20-64 16-37 16-51
2014.
Milenković i
Kragujevac, Srbija 167-559 - 20-55 30-73
sar., 2015.
Vojvodina (više Bikit i sar.,
238-730 24-72 20-51 22-64
lokacija), Srbija 2001.
- 61 -
Rudovci, Nenadović i
335-517 28-44 - 59-71
Lazarevac, Srbija sar., 2012.
„Nikola Tesla A”, Vukašinović i
TENT A, 389-683 16-42 25-45 20-50 sar., 2014.
Obrenovac, Srbija
„Nikola Tesla B”, Vukašinović i
TENT B, Ušće, 324-723 15-57 21-56 24-62 sar., 2014.
Srbija
Kolubara (TEK), Vukašinović i
Veliki Crljeni, 419-622 27-117 44-115 54-69 sar., 2014.
Srbija
Morava (TEM), Vukašinović i
525-736 28-57 36-44 37-51
Svilajnac, Srbija sar., 2014.
Stara planina, Tanić i sar.,
rudnik 2014.
64-977 31-237 - 6-109
„Gabrovnica“,
Srbija
Stara planina, Tanić i sar.,
334-855 13-49 - 19-51
Srbija 2014.
Tuzla i Lukovac, Kasumović i
83-546 8-95 6-55 7-66
BiH sar., 2015
Charro i sar.,
Velilla, (TE),Španija 97-790 11-50 13-67 15-68
2013.
UNSCEAR,
Svetski prosek 140-850 16-110 17-60 11-64
2000.

U svim ispitivanim uzorcima zemljišta na području opštine Lazarevac detektovan je fisioni

radionuklid 137Cs koji je u životnu sredinu dospeo posle nuklearnog akcidenta u Černobilju
1986. godine. Akcident koji se dogodio 2011. godine u Japanu, Fukušima, zbog velike
udaljenosti nije doprineo radioaktivnoj kontaminaciji životne sredine Republike Srbije. Zbog
dugog vremena poluraspada, od oko 30 godina, radiocezijum je i dalje prisutan u zemljištu.
Na području Lazarevca prosečna specifična aktivnost 137Cs u zemljištu je 23 Bq/kg, najmanji
sadržaj detektovan je na lokalitetima Baroševac (3,7 Bq/kg) i Veliki Crljani 1 (5,7 Bq/kg), a
najveća na području Medoševca (64 Bq/kg).

Kontaminacija biljaka 137Cs može nastati direktno preko lista (folijarno) i preko korena
(radikularno). Na resorpciju radiocezijuma iz zemljišta u biljke utiču: vrsta zemljišta, sadržaj
glina, pH vrednost zemljišta kao i morfološko-fiziološke karakteristike biljaka. Biljke koje
rastu na kiselom zemljištu apsorbuju oko deste puta više pojedine radionuklide (137Cs, 90Sr,
144
Ce), od biljaka koje rastu na krečnjačkom zemljištu.

- 62 -
 Tabela 3. Parametri radijacionog rizika na području opštine Lazarevac
Parametri D (nGy/h) AEDE (mSv) Hex ELCR x 10-3
radijacionog rizika
2013/2014
Sokolovo 62,2 0,076 0,381 0,29
2016/2017
Sokolovo 85,3 0,104 0,49 0,39
Veliki Crljеni 1 77,8 0,095 0,45 0,36
Veliki Crljеni 2 73,8 0,090 0,42 0,34
Vreoci 72,0 0,088 0,41 0,33
Medoševac 94,2 0,115 0,54 0,44
Baroševac 48,9 0,060 0,28 0,23
Prkosava 1 67,1 0,082 0,39 0,31
Prkosava 2 77,6 0,095 0,45 0,36
Prkosava 3 60,5 0,074 0,35 0,28

Ispitivana zemljišta sa teritorije opštine Lazarevac su po tipu glinovite ilovače zbog čega
dolazi do smanjene mobinosti prisutnih radionuklida. Iako je 137Cs detektovan u obradivom
zemljištu u svim ispitivanim uzorcima biljnog i životinjskog porekla sadržaj radiocezijuma je
bio ispod praga detekcije, što ukazuje da nije uključen u lanac ishrane (Tabela 4). Od
prirodnih radionuklida u ispitivanim uzorcima 40K je bio dominatni radionuklid, dok je
sadržaj 238U, 226Ra i 232Th bio ispod praga detekcije, zbog čega nisu prikazani u rezultatima.

Tabela 4. Sadržaj 40K i 137Cs u hrani za životinje i namirnicama biljnog

i životinjskog porekla (Bq/kg)
40 137
Vrsta uzorka/ Lokalitet K Cs
2013/2014 Sokolovo
Kukuruz 109 ± 7 <0,1
Seno 379 ± 31 <0,8
Šargarepa 146 ± 4 <0,2
Krompir 169 ± 5 <0,1
Crni luk 77 ± 3 <0,1
Kupus 95 ± 14 <0,1
2016/2017
Kukuruz / Lazarevac 112±5 <0,1
Seno / Lazarevac 388±13 <0,1
Šargarepa / Lazarevac 93±4 <0,2
Krompir / Lazarevac 131±5 <0,1
Crni luk / Lazarevac 69±4 <0,1
Kupus / Lazarevac 92±4 <0,1
Јabuka / Lazarevac 46±3 <0,1
- 63 -
 Јabuka ajdara / <0,1
42±3
Baroševac
Јabuka jonagold / <0,1
56±4
Baroševac
Šljiva / Medoševac 73±5 <0,1
Јuneće meso / <0,1
101±6
Lazarevac
Svinjsko meso / <0,1
71±5
Lazarevac
Kravlje mleko / <0,1
58±6
Lazarevac

Zaključak

Kontinuirani monitoring radioaktivnosti ima ključni značaj u cilju procene uticaja

jonizujućeg zračenja na zdravlje ljudi i životnu sredinu. Na osnovu rezultata merenja može
se zaključiti da je na području opštine Lazarevac sadržaj prirodnih radionuklida 40K, 238U,
226
Ra i 232Th u okviru normalnih vrednosti za našu zemlju i da se izlaganje spoljašnjem
terestrijalnom zračenju ne smatra opasnim po zdravlje ljudi jer je indeks radijacionog rizika
manji od 1. Dobijeni podaci imaju veliki značaj u cilju daljeg praćenja sadržaja radionuklida
u životnoj sredini i lancu ishrane naročito na lokacijama gde postoji potencijalna opasnost
od povišenja nivoa prirodne radioaktivnosti kao posledica ljudskih aktivnosti.

Zahvalnica: Оvај rаd је rеаlizоvаn u оkviru prојеktа grada Beograda „Uticaj industrijskih
postrojenja na potencijalnu kontaminaciju životne sredine ruralnih naselja grada
Beograda“ broj V-01 401.1-19/16 broj 16.05.2016. i projekta „Razvoj tehnologija i
proizvoda na bazi mineralnih sirovina i otpadne biomase u cilju zaštite resursa za
proizvodnju bezbedne hrane“ (TR 31003) kојi finаnsirа Мinistаrstvо prоsvеte, nаuke i
tehnološkog razvoja Rеpublikе Srbiје.

Literatura

1. Beretka J, Matthew PJ. Natural radioactivity of Australian building materials, industrial wastes
and by-products. Health Phys [Internet]. 1985: 48(1):87–95.
2. Bikit I, Vesković M, Slivka J, Krmar M, Čonkić Lj, Ćurčić S. The radioactivity of Vojvodina
Agricultural Soil. 2001:202–12.
3. Charro E, Pardo R, Peña V. Statistical analysis of the spatial distribution of radionuclides in soils
around a coal- fi red power plant in Spain. J Environ Radioact; 2013; 124:84-92.
4. Djurić, D. Popović, M. Šmelcerović, B. Petrović and I. Djujić. Radioactive contamination of food
and forage in SR Serbia after the Chernobyl accident. In: M. M. Ninkovic, R. S. Pavlovic and J. J.
Raicevic, eds. Radiation Protection – Selected Topics, pp. 421–426, Dubrovnik, Yugoslavia, 2-6
October 1989. The Boris Kidric Institute of Nuclear Sciences, Radiation and Environmental
Protection Department.
- 64 -
5. Dragović S, Gajić B, Dragović R, Janković-Mandić L, Slavković-Beškoski L, Mihailović N, et al.
Edaphic factors affecting the vertical distribution of radionuclides in the different soil types of
Belgrade, Serbia. J Environ Monit. 2012;14(1):127–37.
6. IAEA. Extent of environmental contamination by naturally occurring radioactive material
(NORM) and technological options for mitigation. — Vienna : International Atomic Energy
Agency, 2003.
7. IARC. Monographs on the evaluation of carcinogenic risks to humans. Ionizing Radiation, Part 2:
. Some Internally Deposited Radionuclides. Lyon, France, 2001.
8. ICRP. The Recommendations of the International Commission on Radiological Protection. ICRP
Publication 103. Ann. ICRP 37 (2-4), 2007.
9. Kasumović A, Adrović F, Kasić A, Hankić E. Natural radioactivity and radiation hazards
assessment of soil samples from the area of Tuzla and Lukavac, Bosnia and Herzegovina.
Isotopes Environ Health Stud. England; 2015;51(3):469–77.
10. Keith S, Faroon O, Roney N, Scinicariello F, Wilbur Sh, Ingerman L, Llados F, Plewak D,
Wohlers D, Diamond G (2013) Toxicological Profile for Uranium. Atlanta (GA): Agency for Toxic
Substances and Disease Registry (ATSDR) (US).
11. Kisić DM, Miletić SR, Radonjić VD, Radanović SB, Filipovic JZ, Gržetić IA. Prirodna radioaktivnost
uglja i letećeg pepela u termoelektrani “Nikola Tesla B.” Hem Ind. 2013;67(5):729–38.
12. Kogan PU. Osnovi gamma-spektrometrii prirod. sred. Izdat. Atomizdat, Moskva, Izd.2-6, 1976.
13. Mandić Lj, Dragović S. Assessment of terrestrial gamma exposure to the population of Belgrade
(Serbia). Radiat Prot Dosimetry [Internet]. 2010;140(4):369–77.
14. Mitrović, B., Vitorović, G., Vitorović, D., Pantelić, G., Adamović, I. Natural and anthropogenic
radioactivity in the environment of mountain region of Serbia. Journal of Environmental
Monitoring. 2009;11:383–388.
15. Mitrović B, Ajtić J, Lazić M, Andrić V, Krstić N, Vranješ B, et al. Natural and anthropogenic
radioactivity in the environment of Kopaonik mountain, Serbia. Environ Pollut. 2016;215:273–9.
16. Milenkovic B, Stajic JM, Gulan L, Zeremski T, Nikezic D. Radioactivity levels and heavy metals in
the urban soil of Central Serbia. Environ Sci Pollut Res [Internet]. 2015;22(21):16732–41.
17. Nenadović S, Nenadović M, Kljajević L, Vukanac I, Poznanović M, Mihajlović-Radosavljević A, et
al. Vertical distribution of natural radionuclides in soil: Assessment of external exposure of
population in cultivated and undisturbed areas. Sci Total Environ [Internet]. 2012;429:309–16.
Available from: http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0048969712005864
18. Papić M, Vuković M, Bikit I, Mrđa D, Forkapić S, Bikit K, et al. Multi-criteria analysis of soil
radioactivity in Čačak Basin, Serbia. Rom J Phys. 2014;59(7-8):846–61.
19. Savezni komitet za rad, zdravstvo i socijalnu zaštitu: Nivoi radioaktivnek ontaminacije čovekove
sredine i ozračenost stanovništva Jugoslavije 1986. godine usled havarije nuklearne elektrane u
Černobilju, Beograd, 1987.
20. Tanić MN, Momčilović MZ, Kovačević JR, Dragović SD, Bačić GG. Assessment of radiation
exposure around abandoned uranium mining area of Stara planina Mt., Serbia. Nucl Technol
Radiat Prot. 2014;29(1):58–66.
21. Van Zandwijk N. Lung cancer: oncogenesis and prevention. Eur Respir Mon. 2009;44:1-14.
22. Vukasinovic I, Todorovic D, Nikolic N, Mihajlovic-Radosavljevic A, Nenadovic S, Eremic-Savkovic
M. Radioactivity measurements in soils surrounding four coal-fired power plants in Serbia by
gamma-ray spectrometry and estimated dose. Nucl Technol Radiat Prot [Internet].
2014;29(4):296–306.

- 65 -
 TEHNOLOŠKI ASPEKTI ZAPUNJAVANJA OTKOPANIH PODZEMNIH
PROSTORA
TEHNOLOGICAL ASPECTS FILLING THE CAVITIES UNDERGROUND SPACE
Šefik Sarajlić1, Omer Musić2, Kemal Gutić2, Halid Čičkušić2, Dževad Dostović3
1-JP„Elektroprivreda BiH“ d.d. Sarajevo- ZD RMU „Đurđevik“ d.o.o. Đurđevik; 2-Univerzitet u Tuzli-
RGGF „Tuzla“; JP „Elektroprivreda BiH“ d.d. Sarajevo- ZD RU „Kreka“;3- Rudnici mrkog uglja
„Banovići“

REZIME

Savremene tehnologije u rudarstvu podrazumijevaju traženje odgovora na stalni zahtjev u pogledu

unapređenja i podizanja nivoa proizvodnje, uz zadovoljenje ekonomskih parametara, sigurnosnih
uslova i ekoloških normi. Tehnološki razvoj zahtijeva porast kapaciteta rudarske proizvodnje, koju
prate prljave tehnologije. U svim fazama rudarske proizvodnje javlja se rudarski otpad, koji
predstavlja nekorisni produkt eksploatacije i prerade rude, koji se trajno deponuje na jalovištima.
Ovaj otpad ima različite fizičke i hemijske karakteristike, usled čega postoje i različite mogućnosti
zagađenja okoline. Zbog toga se sve češće primjenjuju metode sanacije podzemnog otkopanog
prostora zasipavanjem, zamuljivanjem, zabacivanjem ili utiskivanjem gde god je to ekonomski
opravdano. Održivi razvoj rudarske proizvodnje u bliskoj budućnosti, pratiće jačanje ekološke svijesti i
sprovođenja sve strožijih ekoloških normi i zakonskih obaveza. Istraživanja savremenih tehnologija
proizvodnje, kod rudnika sa podzemnom eksplotacijom uključuju primjenu savremenih otkopnih
metoda sa zapunjavanjem, tako da se dio separacijske ili flotacijske jalovine vraća nazad i njome
zapunjavaju otkopani prostori u jami. U svijetu su već razvijene tehnike i tehnologije zapunjavanja
korištenjem nusproizvoda industrije u smjesama sa drugim materijalima i vodom, projektuju
postrojenja za pripremu materijala za zapunjavanje, postupke zapunjavanja, uz visoke tehničke i
sigurnosne aspekte.
Ključne riječi: tehnologija, zapunjavanje, prostor, ekološki

ABSTRACT

Modern technologies in mining require searching for a response to a constant requirement in terms
of improving and raising the level of production, while meeting economic parameters, safety
conditions and environmental standards. Technological development requires an increase in mining
production capacity, followed by dirty technologies. In all phases of mining, mining waste occurs,
which is a useless product of exploitation and processing of ore, which is permanently deposited in
pit mines. This waste has different physical and chemical characteristics, due to which there are
various possibilities of pollution of the environment. Therefore, the methods of remediation of
underground excavated space are increasingly applied by filling, sifting, pulling or pushing wherever
economically justified. Sustainable development of mining production in the near future will
accompany the strengthening of environmental awareness and implementation of increasingly
stringent environmental norms and legal obligations. Investigations of modern production
technologies in mines with underground exploitation include the application of modern excavation
- 66 -
methods with sealing, so that a part of the separation or flotation tailings is returned back and the
excavated spaces in the pit. In the world, filling techniques and technologies have already been
developed using the by-products of the industry in mixtures with other materials and water,
designing plants for the preparation of fill materials, overfilling procedures, with high technical and
safety aspects.
Keywords: technology, filling, space, ecological

1. UVOD
Mineralni resursi u opštem smislu su najčešće ograničeni i neobnovljivi, pa je strateški
važno da ih što racionalnije koristimo što je moguće ostvariti razvojem novih tehnologija
otkopavanja ležišta i kompleksne valorizacije svih korisnih komponenti iz mineralnih
sirovina. Težnja ka stalnom povećanju kapaciteta proizvodnje sa ciljem ubrzanog razvoja sa
sobom povlači i postavlja pitanja tehničko-tehnoloških aspekata eksploatacije koji
podrazumijevaju najviše metodologiju, tehničku opremljenost, sigurnost i ekonomičnost.
Međutim, iako u pogledu ekonomskih parametara postoje uslovi za isplativu eksploataciju,
primena masovnih metoda sa zarušavanjem nije uvijek opravdana iz tehničkih, sigurnosnih
i ekoloških razloga. Vrlo važan element za racionalno korištenje mineralnih resursa u
podzemnoj eksploataciji je iskorištenost ležišta. Osiromašenje rude je pojava koja
neminovno prati neke metode otkopavanja, a pre svega otkopavanje sa zarušavanjem rude
i zapunjavanjem otkopanog prostora. Kod metoda sa zarušavanjem rude je izraženije i
nastaje kao posledica utovara jalovine zajedno sa rudom u poslednjoj fazi istakanja. Danas
postoji potreba da se posljedice osiromašenja sagledaju i sa ekonomskog aspekta i da se
odredi njihova optimalna veličina.Težnja je i u svijetu postoje i već se primenjuju nove
tehnologije podzemnog otkopavanja rudnih ležišta koje omogućavaju znatno veće
iskorištenje ležišta, koje se približava stepenu iskorištenja pri površinskom otkopavanju.

Problem tehnologija podzemnog otkopavanja uglja sa zarušavanjem krovinskih stijena su

deformacije površine terena koja se javljaju pri otkopavanju skoro svih ležišta uglja
podzemnim načinom. Manifestacija zarušavanja na površini terena je različita i zavisi od
većeg broja faktora. Istraživanjima i napretkom savremenih tehnologija proizvodnje, kod
rudnika sa podzemnom eksplotacijom i primjenama otkopnih metoda sa zasipavanjem, dio
separacijske ili flotacijske jalovine vraća se nazad i njome zapunjavaju otkopani prostori u
jami. Način sanacije otkopanog prostora (podzemnih šupljina), zavisi od različitih prirodnih,
tehničko-tehnoloških, organizacionih i ekonomskih faktora.

2. UZROCI I RAZLOZI ZA PRIMJENU TEHNOLOGIJA ZAPUNJAVANJA

U dužem vremenskom periodu u velikom broju rudnika iz šireg regiona sa podzemnom
eksploatacijom mineralnih sirovina primenjivane su razne varijante metoda sa
zarušavanjem. Međutim, ove metode, pored svojih prednosti, imaju i značajne nedostatke,
kao što su visoko razblaženje rude, manja stabilnost na otkopima i negativan uticaj na
površinu terena. Zbog toga postoje tendencije da se, gde god je to tehno-ekonomski
opravdano, primene metode sa zapunjavanjem (zasipavanjem) otkopanog prostora.
- 67 -
Promjene na površini terena uslijed podzemne eksploatacije ruda ili izgradnje podzemnih
objekata se manifestuju pomjeranjima i deformacijama na površini terena. Određivanje
bezopasne dubine otkopavanja i ocjena potencijalne opasnosti od deformacija i ulegnuća
terena iznad zona eksploatacije moguće je preduprijediti metodama zapunjavanja
otkopanog prostora. Uticaj podzemnih radova na promjene na površini terena i stvaranje
deformacija i ulegnuća terena, određuje se na osnovu naučnih metoda i veoma je značajno
odrediti opseg i intenzitet tih uticaja za bezbijednost podzemnih jamskih prostorija i zaštitu
objekata na površini terena.U cilju sprečavanja i predupređenja tih uticaja sve češće se
pribjegava metodama otkopavanja sa zapunjavanjem otkopanih prostora. U tu svrhu se
koristi u najvećem broju slučajeva postojeća jalovina u neposrednoj blizini rudnika
(separacijska, flotacijska, odložena sa PK,...).

Prednosti metoda sa zapunjavanjem otkopanog podzemnog otkopa su brojne, a najvažnije

su:
-visoko iskorištenje rudne supstance; -nisko osiromašenje rude; -povećana stabilnost na
otkopima; -mogućnosti istovremenog otkopavanja više otkopnih blokova; -ekološki
prihvatljivije metode, itd.

S obzirom da na svakom rudniku postoje velike količine jalovine, deponovane na

jalovištima koja predstavljaju potencijalnu opasnost po životnu sredinu, kao veoma
pogodan materijal za zasip se koristi separacijska jalovina. Na osnovu granulacije i drugih
osobina ovu jalovinu je najpovoljnije transportovati hidrauličkim putem.U tom cilju za
proces i tehnologiju zapunjavanja potrebno je dati parametre pripreme i transporta
jalovine u vidu paste do otkopa na primeru rudnika.Rijetke mješavine pijeska flotacijske
jalovine i vode (uobičajeno 1:10), nisu najpovoljnije za odlaganje u otkopane prostore, pa
se poslednjih godina primenjuju sve više hidrozasipi u vidu paste. Razlozi za primenu ovog
vida zasipa su ekonomski, ekološki, geotehnički i sigurnosni. Sadašnji dostignuti nivo i
mogućnosti daljnjeg razvoja tehnologija zapunjavanja kao savremenijih metoda
otkopavanja obezbijedit će u budućnosti sve više primjenu tehničko- tehnoloških rješenja
iz ovog područja. Na primjeru regije Tokai (Japan) pokazat će se primjer savremenih
istraživanja i primjene modificiranih sistema integrisanih za zapunjavanje podzemnih
prostora (šupljina).

3. PRIMJENJENE TEHNOLOGIJE ZAPUNJAVANJA OTKOPANIH PODZEMNIH OTKOPA/

PROSTORA
Za izbor najpovoljnijeg načina sanacije otkopanog podzemnog prostora kao metode koje se
klasificiraju i imaju konačan efekat kroz primjenu različitih tehničko-tehnoloških rješenja i
postupaka koristi se:
1. Zapunjavanje podzemnog otkopa zasipavanjem;
2. Zapunjavanje podzemnog otkopa zamuljivanjem;
3. Zapunjavanje podzemnog otkopa zabacivanjem;
4. Zapunjavanje podzemnog otkopa (prostora) utiskivanjem.
- 68 -
Osnovni tehnološki postupci i cjeline, koje čine proces zapunjavanja otkopanog prostora,
potrebno je upoznati, analizirati, operativno apsolvirati i primjeniti u praksi kroz
pojedinačne tehnološke faze koje čine: -pripremu otkopa i materijala za zapunjavanje
praznog podzemnog otkopa; -dopremanje zasipa sa površine ili pripremnih jalovih radilišta;
-korištenje opreme i uređaje za sanaciju otkopanih prostora procesima zapunjavanja; -
zapunjavanje podzemnih otkopa pneumatskim putem; -zamuljivanje hidromehaničkim
sredstvima; -zapunjavanje otkopanih prostora mašinskim putem; -rad na zatvaranju
otkopa; -provođenje mjera zaštite pri zapunjavanju otkopa
3.1. Zapunjavanje podzemnog otkopa zasipavanjem
Zapunjavanje podzemnog otkopa zasipavanjem podrazumijeva tehničko-tehnološki
postupak koji mora obezbijediti određena znanja kroz: -opis načina dobivanja zasipnog
materijala; -opis transporta i postupak pneumatskog zasipavanja otkopa; -navođenje
opreme koja se koristi u procesu zasipavanja.Da bi se postupak zasipavanja provodio
tehnički ispravno, tehnološki pouzdano i stabilno i sigurnosno obezbijeđeno, potrebne su
određene vještine koje mora posjedovati svaki učesnik- akter procesa, a tiče se: -pripreme
otkopa za pneumatsko zasipavanje; -kontrole ravnomjernog granulomjetrijskog sastava
zasipnog materijala; -praćenje pritiska komprimiranog vazduha; -kontrole prijemnog
lijevka, rad i pražnjenje mašine; -izvođenje zasipavanja otkopa zasipnom mašinom; -vršenje
otklanjanja prašine prskanjem; -rad na održavanju cjevovoda i druge opreme.
3.2. Zapunjavanje podzemnog otkopa zamuljivanjem
Da bi se postupak zamuljivanja provodio tehničko-tehnološki ispravno i sigurnosno
osigurano potrebno je definisati: -opis tehnološkog procesa hidrauličkog zasipavanja; -opis
pripreme materijala zamuljivanjem; -transport materijala vodom i ugradnju materijala u
otkopani prostor; -pripremu otkopanog prostora za zamuljivanje; -pripremu smjese
zasipnog materijala i vode; -kontrolu kretanja pulpe do otkopa; - izvođenje radova
ravnomjernog zamuljivanja otkopanog prostora, - praćenje formiranja zasipa; -
odvodnjavanje zamuljenog otkopa; - čišćenje kanala i taložnika,
3.3. Zapunjavanje podzemnog otkopa zabacivanjem
Postupak zapunjavanja podzemnog otkopa zabacivanjem definisan je kroz: -objašnjenje
postupka mašinskog zabacivanja materijala u otkopu; -priprema podzemnog otkopa za
mašinsko zapunjavanje otkopa; -rad na dobivanju zasipa; -izvođenje dopreme suhog zasipa
do otkopa; -izvođenje mašinskog zasipanja i sabijanja zasipa; -opis mjera zaštite pri
zapunjavanju otkopa;
3.4. Zapunjavanje podzemnog otkopa utiskivanjem
Primjena tehnologije razvijene u naftnom rudarstvu i konvencionalnom rudarstvu (pri
indirektnom dobivanju mineralnih sirovina) za odlaganje tehnološkog otpada u podzemni
otkop pokazala se uspješnom, ekonomičnom, te ekološki i tehnički jakom granom.U
savremenije tehnologije zapunjavanja spada tehnologija utiskivanja u podzemlje, svojstva
formacije odabrane za odlaganje otpada, te konstrukcije utisnih busotina. Takoder,
razmatra se utjecaj tehnološki i ekološki prihvatljivom za zbrinjavanje otpada generiranog u
- 69 -
naftnoj industrji kao i ostalim industrije tehnologije na okoliš i ponudena su rješenja u
smislu zbrinjavanja tehnološkog otpada u Hrvatskoj ili i njenom bližem okruženju
tchnologijom utiskivanja u podzemlje prcma iskustvima iz zapadnih zemalja.

4. PRIMJER TEHNOLOGIJE ZAPUNJAVANJA U RUDNIKU „SASA“

Mogućnosti transporta hidrozasipa u vidu paste za potrebe zapunjavanja otkopanih

prostora u rudniku „SASA“ (Makedonija). Primjer pokazuje mogućnosti primene
tehnologije transporta hidrozasipa u vidu paste u rudniku „SASA“. Pri tome se, daju
univerzalni principi za primenu ove tehnologije, s obzirom na tipičnost uslova koji vladaju u
ovom rudniku. Potreba za primenu metode sa zasipavanjem se javlja u reviru „Svinja Reka“
na osnovnom horizontu.
4.1. Tehnološka šema pripreme i transporta paste
U ranijem periodu postojala su iskustva sa korišćenjem hidrozasipa u reviru „Golema
Reka“, gde je korišten ciklonirani pesak flotacijske jalovine i vode u odnosu čvrstog i tečnog
60:40. Iskustva i deo opreme se koristi i u ovom slučaju. Opredeljenje za ovaj vid
transporta u rudniku SASA, pored opštih prednosti, proističe i iz sledećih razloga: -
nedostatak tehničke vode u ljetnjim mesecima, -mogućnosti iskorištenja pijeska sa starog
hidrojalovišta, -oslobađanje prostora za deponovanje novih količina flotacijske jalovine; -
kraće vrijeme potrebno za očvršćavanje hidrozasipa na otkopima i smanjenje količina
drenažnih voda; -mogućnosti primjene postojeće stanice za hidrozasip koja je korištena za
revir „Golema Reka“.
Pri izboru rešenja razmatrane su tri varijante:
1. Priprema paste samo od stare jalovine sa napuštenog jalovišta,
2. Priprema paste na samom jalovištu i transport kamionima-mikserima do pumpne stanice
locirane na najpogodnijem mjestu za maksimalno korišćenje gravitacije i skraćenja trase
za transport paste,
3. Hidrozasipavanje pijeskom ciklona postojećom tehnologijom sa postavljanjem novog
sistema za hidrotransport do otkopa.
Pasta za hidrozasip se sastoji od cikloniranog pijeska flotacijske jalovine, pijeska sa
starog flotacijskog jalovišta, cementa i vode.

Pulpa flotacijske jalovine transportuje se postojećom centrifugalnom muljnom pumpom i

cjevovodom do baterije hidrociklona (1), koje su locirane na kontejneru (2). Pijesak
hidrociklona, u kojem je masena koncentracija čvrste faze 75%, gravitacijski odlazi u
kontejner, a preliv postojećim sistemom na jalovište.

- 70 -
 Slika 1. Tehnološka šema procesa za pripremu paste
1. hidrociklon, 2. kontejner pijeska hidrociklona, 3. kondicioner, 4,5. ovalni zasun, 6.
centrifugalna muljna pumpa, 7. cjevovod pijeska hidrociklona, 8. prihvatni koš komponenti
paste, 9. mikser za pripremu paste, 10. silos za cement, 11. pužni dodavač, 12. usipni koš
dodatnog materijala, 13,16. transportna traka, 14. otvoreni sklad dodatnog materijala, 15.
grabuljasti transporter, 16a. tunelska stanica, 17. tračna vaga, 18. rezevoar za dodatnu vodu,
19. pumpa za vodu, 20. venti sa elektropogonom, 21. Jumbo mikser-sanduk klipne pumpe, 22.
klipna pumpa, 23. cjevovod visokog pritiska, 24. mjerač protoka, 25. mjerač gustine, 26. mjerač
pritiska, 27. ulaz u potkop
Pražnjenje kontejnera se vrši u jednoj smjeni tako što se u njega dovodi voda u 6 bočnih
priključaka. Nakon uzburkavanja čvrste faze, otvara se regulacioni ventil na cjevovodu za
pražnjene kontejnera u kondicioner (3). Pulpa u kondicioneru je sa masenom
koncentracijom čvrste faze od 60%, a postojeći sistem omogućava regulaciju masene
koncentracije i protoka pulpe do kondicionera preko merenja nivoa u kondicioneru. Na
vertikalnoj cijevi postavlja se „T izvod“, usisni cjevovod horizontalne centrifugalne muljne
pumpe (6), koja pulpu iz kondicionera transportuje čeličnim cjevovodom (7) do postrojenja
za pripremu paste. Duž trase cevovoda se postavljaju temperaturni kompenzatori i otvori
za dreniranje cevovoda.U funkciji regulacije procesa automatskog upravljanja na cjevovodu
se instaliraju odgovarajući mjerni uređaji: merač protoka, mjerač gustine pulpe i mjerač
pritiska u cjevovodu. Kraj cjevovoda nalazi se na prijemnom košu (8) miksera za pripremu
pulpe (9). Mikser je sa elektromotornim pogonom, dvoosovinski sa plugovima za mešanje i
transport paste kroz uređaj. Pošto masena koncentracija čvrstog u pasti iznosi 75%,
predviđeno je dodavanje suhljeg materijala do ostvarivanja potrebne konzistencije, kao i
cementa za vezivo u minimalnoj potrebnoj količini. Cement se za potrebe pripreme paste
dovozi u kamionima cisternama, opremljenim za pneumatsko pražnjenje u silos cementa
(10). Pražnjenje i doziranje cementa u postrojenje se vrši pužnim dodavačem (11), sa
frekventnom regulacijom broja obrtaja. Kao dodatni materijal je predviđena jalovina sa

- 71 -
starog, najbližeg, jalovišta. Jalovina će se dopremati kamionima-kiperima i istovaraće se u
prijemni koš (12) kosog transportera sa trakom (13), preko koga će ova jalovina da se
transportuje na otvoreni sklad (14). Doziranje jalovine se vrši grabuljarem kao dodavačem
(15). Sadržaj vlage u jalovini određuje međusobni maseni odnos komponenti u pasti.
Jalovina se dalje prazni na kosi transporter sa trakom (16), na kome se nalazi tračna vaga
(17). Nakon procesa miješanja svih komponenti u mikseru, pasta se prazni u prijemni
sanduk klipne pumpe (21), u kome je programiran scenarij mešanja u cilju održavanja
homogenosti pripremljene paste. Iz ovog miksera pasta se prazni pomoću klipne pumpe sa
dva cilindra (22) koja pastu transportuje visokopritisnim cevovodom (23) kroz potkop i
dalje do istakačkog mesta na otkopu. Za eventualne poremećaje u hidrotransportu
predviđa se dodatna voda za razređivanje paste iz rezervoara (18), koja se, pomoću pumpe
za vodu (19), cjevovodom uvodi u mikser za pripremu paste. Regulacija protoka se vrši
preko regulacionog ventila sa elektromotornim pogonom.
4.2. Parametri opreme za transport hidrozasipa
Na osnovu tehnološke šeme pripreme i transporta paste za zapunjavanje otkopanog
prostora u reviru „Svinja Reka“, izabrana je oprema koja će omogućiti pouzdan proces
transporta hidrozasipa. Pri tome je maksimalno korištena postojeća oprema za
hidrozasipavanje u reviru „Golema Reka“.

U opštem slučaju transport materijala u ovom procesu se može podeliti u tri cjeline:
1. Transport flotacijske jalovine od kontejera kod flotacije do postrojenja za pripremu
paste,
2. Doprema stare jalovine kamionima do postrojenja za pripremu paste,
3. Transport paste od postrojenja do otkopa.
Na osnovu proračuna i određivanja uticajnih faktora, dobijeni su slijedeći parametri
sistema za dopremu pijeska od hidrociklona do postrojenja za pripremu paste: -cjevovod
Φ108x5,6 mm; -brzina u cjevovodu 1,85 m/s; -kritična brzina 1,80 m/s; -korigovana
kritična brzina 1,84 m/s; -ukupan pad pritiska u cjevovodu preveden na čistu vodu 82,07
m; -potrebna snaga elektomotora za pumpu 43,47 m; -protok izabrane muljne pumpe 49
m3/h; -napor pumpe 82 mvs; -broj obrtaja pumpe 1300 min-1
Doprema jalovine sa starog flotacijskog jalovišta do postrojenja za pripremu paste se
vrši kamionima kiperima i ovaj sistem ima karakteristike: -maksimalna nosivost
kamiona:15,2 t; -zapremina sanduka kamiona:10 m3, -minimal. radijus kamiona:19,84 m; -
snaga motora:206 kW; -potreban broj ciklusa:41, -potreban broj kamiona:3
Pasta se od postrojenja za pripremu do otkopa transportuje plastičnim cjevovodom pod
visokim pritiskom. Za kretanje paste koristi se klipna pumpa sa visokim pritiskom. Osnovne
karakteristike ovog dela transportnog sistema su: -dužina spoljašnjeg dijela cevovoda 70 m;
-dužina podzemnog dijela cjevovoda do lokacije: 1.740 m; -prečnik cjevovoda: 150 mm; -
radni kapacitet pumpe: 100 m3/h; -maksimalan pritisak: 110 bar; -snaga motora pumpe:
120 kW. Cjevovod u spoljašnjem dijelu postavlja na niskim stubovima razlišite visine. Zbog
niskih temperatura u zimskom periodu u delu koji se nalazi van podzemnih prostorija, vrši

- 72 -
se termoizolacija kako bi se sprečio negativan uticaj mrazeva na pastu. U potkopu cjevovod
se postavlja u krovu potkopa na nosače za kompriminirani vazduh i vodu (Slika 2).

Slika 2. Postavljanje cjevovoda kroz podzemnu prostoriju

Potrebe za masovnim otkopavanjem ležišta metaličnih mineralnih sirovina i maksimalnim
iskorištenjem rudne supstance doveli su do toga da je primena hidrozasipa u vidu paste
postala veoma aktuelna. Iskustva koja se dobijaju u rudniku olova i cinka SASA mogu biti
dragocjena s obzirom na to da se radi o jednom ležištu koje je tipsko za rude olova i cinka.

5. PRIMJERI TEHNOLOGIJE ZAPUNJAVANJA UTISKIVANJEM

Počeci primjene tehnologije utiskivanja u podzemlje sežu u srednji vijek (IX st. na području
današnje Francuske i nešto kasnije u Kini), kada je korištena za pridobivanje soli.
Napretkom dubokih bušenja tridesetih godina XX st. naftna industrija započinje sa
odlaganjem tekućeg tehnološkog fluida u podzemlje primjenom tehnologije utiskivanja na
dubokim bušotinama. Fluid koji se tada utiskivao bila je slojna voda. Prvi dokumentirani
projekt zbrinjavanja slojne vode utiskivanjem u geološku formaciju iz koje je iscrpljena,
izveden je u Teksasu 1938. godine. Stimulacijski radovi na bušotinama, što uključuje
utiskivanje vode ili drugog fluida u proizvodnu formaciju radi povećanja obroka crpljenja,
vjerovatno su započeli u ranim 1930-im. Danas naftna industrija utiskuje milione m3/dan u
podzernne formacije. Utiskivanje industrijskih otpadnih fluida kreće 1950. godine kada
tvrtka „Dow Chemical“ utiskuje prve kubne metre otpadne vode iz jednog od svojih
pogona. Početkom 1960. god., „DuPont Chemical Corporation“ počinje sa utiskivanjem
određene količine svog tehnološkog otpada u podzemlje. U svijetu, posebno u SAD-u,
mnoge se bušotine koriste za utiskivanje tehnološkog otpada generiranog ne samo u
naftnoj industriji, nego i u ostalirn industrijskim granama, posebno u hemijskoj, drvnoj i
tekstilnoj industriji. Najviše utisnih bušotina za zbrinjavanje opasnog otpada nalazi se u
- 73 -
Teksasu (78) i Luiziani (18).Zbrinjavanje tehnološkog otpada porijeklom iz naftne industrije
utiskivanjem u negativne istražne ili iscrpljene proizvodne bušotine započeto je 90-tih u
proizvodnoj praksi u Hrvatskoj. Izgrađeno preko 4300 istražnih i proizvodnih bušotina u
kopnenim i podmorskim sedimentima.Tehnologija utiskivanja koja se tada primjenjivala
sastojala se u tome što se samo tekuća komponenta otpada utiskivala u napuštenu, za tu
svrhu, posebno odabranu bušotinu. Kruti dio otpada neutralizirao i odlagao na lokaciji
bušotine u postojeće isplaćene jame, ili za tu svrhu posebno izgradene deponije. U
posljednje vrijeme unaprjeđenjem navedene tehnologije i tekuća i kruta faza tehnološkog
otpada trajno se zbrinjava utiskivanjem u bušotine. Razvitkom tehnologije utiskivanja u
podzemlje stekli su se uvjeti da se riješi i problem trajnog zbrinjavanja tekuće i krute faze
„naftaškog“, industrijskog, pa i nisko i srednje radioaktivnog otpada generiranog u
zdravstvenim službama, te farmaceutskoj i prehrambenoj industriji.
5.1. Tehnologija zbrinjavanja otpada utiskivanjem u podzemlje
Utiskivanje u podzemlje obuhvata utiskivanje tehnološkog otpada ili kroz prstenasti prostor
izmedu dvije kolone zaštitnih cijevi ili kroz cijevi u zonu ili zone koje s pogodne za odlaganje
tehnološkog otpada. Do razvoja navedene tehnologije došlo je paralelno s razvojem
naftnog rudarstva, kada se s napretkom bušenja na veliku dubinu počinju javljati problemi
odlaganja bušaćeg otpada (isplaka, krhotine stijena te razni otpadni fluidi). Utiskivanje
tehnološkog otpada obavlja se u bušotine koje su za tu svrhu odobrene i registrirane.
5.2. Tehnološki postupci zbrinjavanja otpada utiskivanjem u podzemlje
Ozirom na gradijent tlaka loma geološke formacije u koju se odlaže utiskivani otpad,
moguće je metodu zbrinjavanja otpada
utiskivanjem razdijeliti na dva tehnološka
postupka i to:
a) Utiskivanje otpada u geološku
formaciju pod tlakom manjim od tlaka loma
formacije,
b) Utiskivanje otpada u geološku
formaciju pod tlakom utiskivanja većim od
tlaka loma formacije, što uzrokuje stvaranje
frakture (pukotine) u koju se odlaže
zbrinjavani otpad.
5.2.1. Utiskivanje pod tlakom manjim od
tlaka loma formacije

Slika 3. Konstrukcija bušotine Cremušina-1 i

litološki stub (Omrčen, 2001.)

Postupak utiskivanja bez hidrauličkog

frakturiranja naslaga prvenstveno se koristi

- 74 -
za utiskivanje fluida bez češtica, a razvijen je u naftnom rudarstvu radi trajnog/sigurnog
zbrinjavanja tehnoloških otpadnih voda iz isplaćnih jama koje se već godinama utiskuju u
podzemlje. Prvi put se primjenjuje za utiskivanje proizvedene slojne vode (Donaldson,
1970). Industrijskim razvojem istim se postupkom počinju zbrinjavati i otpadni fluidi iz
hemijske industrije. Utiskivanje se obavlja ili kroz prstenasti otvor kanala bušotine ili kroz
cijevi, odnosno perforacije koje su izolirane od izvora pitke vode i ležišta metana. Za
utiskivanje industrijskih otpadnih fluida koriste se u pravilu istražne duboke bušotine.
Uspjeh procesa utiskivanja otpadnog fluida ovisi prvenstveno o sposobnosti propusne
formacije da prihvati i zadrži utisnuti fluid. Kada se u formaciju utiskuje tekuća faza
tehnološkog otpada održavanje integriteta formacije je od primarne važnosti, jer
hidrauličko frakturiranje formacije nije poželjno. Time se sprečava nastajanje pukotina u
formaciji, odnosno u stijenama krovine i podine formacije u koju odlažemo fluid (Gaurina-
Međimurec, 1998). Primjena ove metode uvjetovana je postojanjem nepropusnih naslaga
neposredno iznad i ispod utisnog intervala. Osnovni uvjet za čistoću tekuće faze koja se
utiskuje, je veličina čvrstih čestica sadržanlh u tekućoj fazi. Njihovu dozvoljenu veličinu
odreduje poroznost i propusnost stijene u koju se utiskuje. Prije utiskivanja tekuće faze
tehnološkog fluida u bušotinu, radi smanjenja čvrstih čestica u njoj, preporučuje se
provođenje bar jedne od fizikalno-hemijskih obrada. Postupkom je moguće zbrinuti i veće
količine tekuće i krute faze tehnološkog otpada, kao što je primjer utiskivanja tehnoloških
otpada iz proizvodnje nafte i pirolize koksa u bušotini Cremušina-1, Hrvatska gdje je
utiskivanje izvedeno kroz tubing u nezacijevljeni dio kanala bušotine (Omrčen, 2001)-
(Slika 3)

5.2.2. Utiskivanje pod tlakom većim od tlaka loma formacije (frakturno utiskivanje)
Ovaj postupak primjenjuje se za utiskivanje otpadnih kaša koje tvore relativno fine
čestice krute faze u formacijskim intervalima koji posjeduju manja tlačna naprezanja od
susjednih naslaga u krovini i podini. To značajno smanjuje nekontrolisano širenje pukotina
za moguću migraciju utisnutog otpada izvan
zone odlaganja. Uz to, poželjno je da
spomenuti interval posjeduje veću propusnost
od krovinskih i podinskih naslaga. Takoder,
imperativ je da izdvajanje tekuće faze iz
pripremljene suspenzije traje dovoljno dugo
da omogući transport čvrstih čestica do
najudaljenijih pukotina. Tako se stvara
nepropusna zona na odredenoj udaljenosti od
bušotine što ograničava rasprostiranje
utisnute tekuće faze.

Slika 4. Konnstrukcija bušotine Dinjevac-1 i

litološki stub (Omrčen, 2001.)

- 75 -
Utiskivanje se izvodi kroz prstenasti prostor izmedu dva niza zaštitnih cijevi (utiskivanje
kroz anular- koristi se u Meksičkom zaljevu), ili kroz cijevi odnosno perforirani interval.
Postupak frakturnog utiskivanja podrazumijeva odlaganje otpadne kaše u pukotine
umjetno stvorene u slabo propusnim stijenama. Izraz „otpadne kaše“ odnosi se na
suspenzije koje sadrže različite koncentracije čvrstih čestica, od manje od 1% do više od
20% volumno. Utiskivanje otpadne kaše u pravilu podrazumijeva frakturiranje zona za
utiskivanje, često i u slučajevima kad su odabrane zone vrlo velike propusnosti, i malog
slojnog tlaka. Postupak počinje formiranjem suspenzije čvrstih čestica s fluidom nosiocem,
zatim se nastavlja reduciranjem sadržaja čvrstih čestica i onda utiskivanjem pripremljene
suspenzije pogodnu podzemnu fomaciju stvara fraktura u koju se odlaže utiskivani otpad.

5.2.3. Utiskivanje u podzemne prostore formirane ekstrakcijom mineralnih sirovina

U konvencionalnom rudarstvu ekstrakcija mineralnih sirovina tehnologijom indirektnog
dobivanja koristi se prvenstveno za eksploataciju soli i sumpora. Najčešće, kod
eksploatacije soli, proces ekstrakcije uključuje utiškivanje čiste i reciklirane vode u bušotinu
kojom je raskriveno ležište, obično na dubinu od 150 do 1.500 metara. Otapanje soli
rezultira formiranjem otvora u ležištu i stvaranjem solne otopine koja se potom crpi na
povšinu ili kroz tubing utisne bušotine, ili kroz proizvodne bušotine.
Tehnološki proces utiskivanja odvija
se u slijedećim fazama:
a) Otpadni materijal dispergira se u
odgovarajućem fluidu tvoreći
suspenziju finih čestica krute faze u
fluidu nosiocu,
b) Utiskuje se frakturni fluid pod
pritiskom većim od pritiska loma
formacije koji inicira i širi pukotinu,
c) pomoću materijala koji sadrži
frakturni fluid stvara se nepropusni
sloj na stjenkama pukotina,
d) utiskuje se pripremljena suspenzija
(otpadna kaša),
Nakon obustave eksploatacije ležišta,
na opisani način formirani prostor
obično se koristi za uskladištenje
strateških rezervi nafte ili drugog
proizvoda. Može poslužiti i za
zbrinjavanje tehnološkog otpada bilo iz naftne ili neke od drugih industrijskih grana. U SAD-
a neki od ovih rudnika soli koriste se kao skladišta komprimiranog zraka za pogon
generatorskih turbina.
Slika 5. Konstrukcijska šema utisne bušotine za ekstrakciju soli
- 76 -
 5.2.4. Konstrukcija bušotine kod utiskivanja kroz prstenasti prostor
Utiskivanje fluida odvija se kroz prstenasti prostor
između uvodne i slijedeće ugradene (proizvodna ili
međukolona) kolone zaštitnih cijevi, koji u ovom
slučaju nije cementiran (Sl. 6). Uvodna kolona se
cementira do površine radi zaštite zona pitke vode.
Dubina ugradnje uvodne kolone može varirati od
oko 90 do 600 m. U bušotinama u koje nije
ugradena međukolona zaštitnih cijevi, fluid se
protiskuje kroz prostor ispod uvodne kolone i iznad
vrha cementnog kamena koji štiti proizvodnu
kolonu i dalje utiskuje u zone najmanjeg otpora
odabrane formacije (Slika 6.A). Obično su zone
najmanjeg otpora neproizvodni pijesci malog
slojnog pritiska (Gaurina-Međimurec, 1998).
U bušotinama s ugrađenom međukolonom i
proizvodnim lajnerom međukolona (tehnička
kolona) zaštitnih cijevi cementira se samo od dna
do podine utisne formacije tako da postoji otvoreni
interval ispod pete uvodne kolone zaštitnih cijevi do vrha cementa (Slika 6.B). Otpadni fluid
protiskuje se kroz prostor izmedu uvodne kolone i medukolone u sloj za odlaganje.

Slika 6. Konstrukcija bušotine kod utiskivanja kroz prstenasti prostor

6. TEHNOLOGIJE ZAPUNJAVANJA NA PRIMJERU JAPANA

Grupa naučnih radnika i autora koji su uključeni u razvoj sistema integriranih tehnika za
punjenje šupljina u TOKAI regiji (Japan), gdje je vršena opsežna eksploatacija i vađenje
lignita komorno stubnom metodom do 1960. g. su razvili vlastiti integrirani sistem tehnika
zapunjavanja podzemnih šupljina. Tehnika zapunjavanja podzemnih šupljina uključuje
nekoliko osnovnih koraka kao istraživanje dimenzija šupljina, uspostavljanja postrojenja i
objekata za punjenja, punjenje šupljina i praćenje efekata zapunjavanja. Razmatrano je
korištenje industrijskih poluproizvoda koji se takođe koriste kao materijal za punjenje.
6.1. Integrirane tehnike zapunjavanja šupljina/ napuštenih podzemnih prostora u
rudnicima lignita i podzemnih kamenoloma
Vađenje lignita korištenjem komorno-stubne metode kao rudarske tehnike i tehnologije
bilo je opsežno u različitim dijelovima Japana do 1960. Ti rudnici su napušteni, a neke od
tih područja postala su urbanizirana od tada. Tokai regija u srednjem Japanu je poznat
primjer takvog slučaja. Sada se smatra da se ovi napušteni rudnici u urbaniziranim
područjima zbog velike zabrinutosti na rizik od kolapsa i/ili slijeganja tla iznad podzemnih
prostora moraju biti zapunjeni. Autori koji su uključeni u razvoj integriranog sistema
- 77 -
tehnika za zapunjavanje šupljina za neko vrijeme u TOKAI regiji (Sakamoto i dr. 2005a,
2005b;. Sugiura i dr., 2003, 2005.) su razvili vlastiti integrirani sistem tehnika. Odabir i
opskrba materijalom za zapunjavanje važna je stavke tehnologije punjenja. Budući da veliki
troškovi u izboru i obezbjeđivanje materijala za zapunjavanje u Japanu, korištenje neštetnih
industrijskih nusproizvoda (reciklirani materijali) može bitno smanjiti troškove, kao i
ublažavanje problema sa raspolaganjem i zbrinjavanjem industrijskih
nusproizvoda.Integrirane tehnike razvijene za punjenje šupljina napuštenih rudnika lignita
u TOKAI regiji, kao i napuštenih podzemnih kamenoloma, čime je dat doprinos razvoju
tehnika i tehnologija za zapunjavanje podzemnih šupljina korištenjem materijala bez
štetnih industrijskih nusproizvoda.
6.2. Integrirane tehnike za zapunjavanje - faze
Integrirane tehnike za zapunjavanje podzemnih šupljina sadrže nekoliko osnovnih koraka,
koji uključuju razmatranja okolišnih ograničenja i propisa: a) istraživanje dimenzija šupljina
koje moraju biti popunjene; b) uspostavljanje objekata i postrojenja za pripremu
materijala; c) konstrukcijsko rješenje sistema za zapunjavanje; d) praćenje stanja okoliša i
geodetska mjerenja

Slika 7. Šematska ilustracija Integrirane tehnike za zapunjavanje šupljina

Razvijena je integrisana tehnika punjenja šupljina sa njenim proširenjem na ograničeno
područje popunjavanja s obzirom na uvjete izgradnje i okruženja. Tehnika integrira sve faze
uključene u operaciju punjenja šupljina. Operacija koristi materijal za punjenje u stanju
kaše za vrijeme transporta od postrojenja do mjesta punjenja i skraćuje se s vremenom
nakon punjenja šupljina. Materijal za punjenje je mješavina nusproizvoda iz makadamske
biljke, cementa i vode. Budući da mješavina ima visoku fluidnu karakteristiku, moguće je
transportovati je do udaljenih mjesta u pećini iz jedne rupe za punjenje. Osim toga,
moguće je homogeno popuniti šupljine iako mogu imati komplikovane geometrije.
- 78 -
 6.2.1 Istraživanje dimenzija šupljina koje moraju biti popunjene
Autori koriste nekoliko istraživačkih tehnika, kao što su bušenje, gravitacijsko istraživanje,
električna otpornost visoke gustoće, tehnika sonara, u zavisnosti od geoloških i ekoloških
uslova. Najefikasnija metoda je tehnika bušenja zajedno sa tehnikom istraživanja sonara
kroz bušotine. Slika 8. ilustruje tehniku istraživanja sonara koja koristi bušotinu i njen
tipični izlaz. Ovaj sistem se može koristiti u podzemlju za određivanje geometrije šupljina
duž projektnih pravaca.

Slika 8. Tehnika sonarnog istraživanja i njegova primjena na napuštenom rudniku lignita

6.2.2. Uspostavljanje objekata i postrojenja za pripremu materijala,
Sljedeći korak je izrada rasporeda bušotina za injektiranje i cijevi. Bušotine za zapunjavanje
(Slika 9) treba bušiti na tačkama oko 0,5 m od istražnih bušotina, gdje se potvrđuje
postojanje kaverni. Iako razmak između bušotina ovisi o karakteristikama materijala za
punjenje, prostor s radijusom od oko 20m može se napuniti kroz jednu bušotinu za jedno
materijala za punjenje koji se koristi u ovom slučaju. Stoga se razmaci između bušotina za
injektiranje mogu odabrati kao cca 40m. Ukoliko ima mnogo ležišta u špiljama ili je
područje gusto urbanizirano, razmak između bušotina za injektiranje treba da bude manji
od 40m kako bi se
kontrolisao pritisak za
injektiranje.

Slika 9. Ilustracija dimenzija

bušotina; Slika 10. Sonda za
monitoring

Nivo vode u drugim

bušotinama treba
kontinuirano pratiti kroz
sonde nakon infuzije vode u neke bušotine za injektiranje. Praćenjem nivoa vode moguće
je potvrditi da li su rupe međusobno povezane. Ove sonde služe i da se zna da li su šupljine

- 79 -
međusobno povezane ili nezavisne i da je moguće odrediti redoslijed punjenja. Pokretanje
i/ili izdizanje tla se također mjeri kontinuirano kroz sonde kao što je prikazano.

6.2.3. Postrojenje za zapunjavanje

Tipično postrojenje za zapunjavanje u osnovi se sastoji od dobavljača jalovine, miješalica, i
pumpi za miješanje smjese kao što je prikazano na Slikama 11 i 12. Kapacitet postrojenja
ovisi o veličini mjesta, razdoblju punjenja i korisnom prostoru. Na primjer, postrojenje s
maksimalnim kapacitetom miješanja od 300 m3 dnevno trebalo bi da ima površinu od oko
2000 m2, kroz razmatranje materijala za punjenje, koji se u postrojenje prevozi od 10 do 20
kamiona s 11 tona dnevno. Miješalice se koriste za miješanje različitih smjesa prije
upumpavanja materijala u šupljine. Miješalice mogu rastvoriti čak i viskozne materijale kao
što su glineni otpad za kratko vrijeme i lako ih miješati. Maksimalni kapacitet miješanja
kreće se između 20 m3 i 550 m3 dnevno ovisno o veličini postrojenja. Međutim, uobičajeni
kapacitet miješanja kreće se između 10 m3 i 300 m3 na dan. Količina punjenja dnevno zavisi
i od stanja otvorenih kaverni i prostora. Pumpe za gnojenje koriste se za pumpanje
mješavine kaše materijala za punjenje i imaju sposobnost prenošenja kaše sa gustoćom
koja se kreće od 1,3 do 1,5 kg/cm3, iako bušotine za injektiranje mogu biti udaljene oko
1000 m od lokacije pumpi.

6.2.4. Postupak punjenja podzemnog šupljina

Materijali za punjenje se pumpaju u šupljine. Prioritet se daje šupljinama na nižoj visini.
Prilikom punjenja, najveća pažnja se posvećuje porastu pritiska u rupama za injektiranje
kako bi se spriječile nezgode kao što su izbočine uzrokovane prepunjavanjem. Bilo koja od
sljedećih stavki praćenja koristi se za zaključivanje kompletnog punjenja.

Slika 11. Dijagram toka rada postrojenja za zapunjavanje

- 80 -
 Slika 12. Ilustracija pogona za punjenje i operacija zapunjavanja

7. TEHNOLOGIJE ZAPUNJAVANJA U BiH

Velike količine materijala

koje nastaju u procesu
dobijanja, separisanja i
sagorijevanja uglja u BiH, se
odlažu kao otpadni produkti
ili nus proizvodi industrijskih
procesa. U najvećoj mjeri je
to jalovina sa PK, jamska
jalovina,separacijska alovina
i mulj, elektrofilterski
pepeo. U sve izraženijim
zahtjevima zaštite životne
sredine nameće se potreba
razmatranja podzemnih
otkopanih prostora za
otpadne materijale. Otpadni
materijal pripremljen u
obliku paste je savremen i
veoma pogodan oblik
zasipnog materijala.Zasipavanje pepelnom pastom pripremljenom na temelju EF pepela
omogućava direktan transport cjevovovdom sa površine u stari rad. Za tu namjenu treba
imati pepeplnu pastu sa određenim fizičkim, hemijskim i mehaničkim karakteristikama.
Na slici 13. šematski je prikazan zatvoreni ekološko-tehnološki krug od dobijanja uglja do
vraćanja zasipnog materijala u otkopani prostor.
Slika 13. Zatvoreni ekološko-tehnološki krug za sistem Rudnik-Termoelektrana
- 81 -
Tehnološki proces pripreme otpadnog materijala za zasip podrazumjeva izbor komponenti
za recepturu pepelne paste, tehnološkog postupka pripreme, transporta i utiskivanja paste
u otkopani prostor.Usklađenost zakonodavstva BiH sa zakonodavstvom EU je u oblasti
zaštite životne sredine na zavidnom nivou.
Svako odlaganje tehnološkog otpada
podliježe ispunjavanju strogih zahtjeva o
upravljanju otpadom. BiH raspolaže sa
velikim brojem rudnika i lokaliteta gdje je
završena eksploatacija kao i aktivnih rudnika
koji mogu biti prostor za primjenu ovakvih
tehnologija.
Za to su, uz zadovoljenje zahtjeva Zakona o
zaštiti okoliša, potrebna su još dodatna
istraživanja (uz korištenje prikazanih
iskustava razvijenih zemalja) kao i izbor
tehničkih rješenja za primjenu tehnologija
zapunjavanja.

Slika 14. Algoritam pripreme i skladištenja

otpadnog materijala

8. ZAKLJUČAK

1. Mineralni resursi u opštem smislu su najčešće ograničeni i neobnovljivi, pa je strateški

važno da ih što racionalnije koristimo što je moguće ostvariti razvojem novih
tehnologija otkopavanja ležišta i kompleksne valorizacije svih korisnih komponenti iz
mineralnih sirovina;
2. Problem tehnologija podzemnog otkopavanja uglja sa zarušavanjem krovinskih stijena su
deformacije površine terena koja se javljaju pri otkopavanju skoro svih ležišta uglja;
3. Način sanacije otkopanog prostora (podzemnih šupljina), zavisi od prirodnih, tehničko-
tehnoloških, organizacionih i ekonomskih faktora. Istraživanjima i napretkom
savremenih tehnologija proizvodnje, kod rudnika sa podzemnom eksplotacijom težit će
se primjeni otkopnih metoda sa zapunjavanjem otkopanog prostora;
4. U cilju sprečavanja uticaja podzemnih radova na površinu terena i stvaranja deformacija
i ulegnuća, sve češće će se koristiti metode otkopavanja sa zapunjavanjem otkopanih
prostora;
5. Primjer tehnologije zapunjavanja zasipavanjem u rudniku „SASA“- Makedonija, pokazuje
stvarne mogućnosti primene tehnologije transporta hidrozasipa u vidu paste, pri čemu
su definisani univerzalni principi za primenu ove tehnologije;
6. Razvitkom tehnologije zapunjavanja utiskivanjem u podzemlje (u R. Hrvatskoj) stekli su
se uvjeti da se riješi i problem trajnog zbrinjavanja tekuće i krute faze „naftaškog“,
- 82 -
 industrijskog, pa i radioaktivnog otpada generiranog u zdravstvu, te farmaceutskoj i
prehrambenoj industriji;
7. Razvoj sistema integriranih tehnika za zapunjavanje šupljina, primjenjen u TOKAI regiji
(Japan), gdje je vršena opsežna eksploatacija i vađenje lignita komorno stubnom
metodom do 1960. god. je izuzetan primjer savremenih tehnika zapunjavanja
podzemnih otkopa/ šupljina;
8. BiH raspolaže sa velikim brojem rudnika i lokaliteta gdje je završena eksploatacija kao i
aktivnih rudnika koji mogu biti prostor za primjenu ovakvih tehnologija (primjer
zatvorenog ekološko-tehnološkog kruga za sistem Rudnik-Termoelektrana), kao i unutar
samih rudnika;
9. Dostignuti stepen tehnološkog razvoja i finansijske mogućnosti za ulaganja u razvoj
sistema za zapunjavanje, određuju dostupnost ove tehnologije kao i mogućnosti
primjene u zemljama koje su slabo razvijene ili su u razvoju, pa je njihova dosadašnja
primjena rijetka;

9. LITERATURA
- M.Grujić1, D.Dražović2, N.Kostović2, Z.Despodov3, Mogućnosti transporta hidrozasipa u vidu paste
za potrebe zapunjavanja otkopanih prostora u rudniku SASA (Makedonija), The International
Journal of transport & logistics, 2006.;
- Sakamoto, A., Yamada, N., Sugiura, K., Kawamoto, T. (2005a). Some examples of the cavity filling
along transportation routes above abandoned room and pillar lignite mines in Tokai region, Post-
Mining 2005, Nancy;
- B.Janković, Zbrinjavanje tehnološkog otpada utiskivanjem u podzemlje, Rudarsko-geološko- naftni
zbornik (14), Zagreb, 2002.;
- O.Musić, M.Osmić, S.Slijepčević.: Zatvoreni ekološko-tehnološki krug za sistem Rudnik –
Termoelektrana. Zbornik radova RGGF-a. ISSN 1512-7044, br. XXVIII, str.41-43, Tuzla 2005.
- O.Musić, K.Gutić, H.Čičkušić,;Zatvaranje rudnika lignita “Bukinje” 3 Internacional Symposium
“MINING 2012”, str. 231-237 Zlatibor, Srbija, 2012;
- Underground Mining with Backfill by Tony Grice Senior Mining Engineer Australian Mining
Consultants, L19/114 William Street, Melbourne, VIC 3000;
- Š. Sarajlić, Ekološki profil degradacije zemljišta eksploatacijom uglja u basenu „Đurđevik“ RMU
„Đurđevik“, 3. Savetovanje sa međunarodnim učešćem „Zaštita životne sredine i održivi razvoj -
Energetika i rudarstvo 2015“, 03-05. mart 2015. god., Zlatibor;
- M. Miljković, Zapunjavanje otkopa i nosivost zasipa u zavisnosti od oslonih površina rudarske
opreme, Univerzitet u Beogradu- Tehnički fakultet u Boru, 2000.

- 83 -
 KATASTROFE NA VELIKIM BRANAMA

LARGE DAMS CATASROPHIES

Tihomir Milutinović1, Milan Trifković2, Goran Pejičić3, Goran Marinković4,

Žarko Nestorović5
1-HET Trebinje, 2-Građevinski fakultet Subotica, 3-Tehnički fakultet, Evorpski Univerzitet,
Brčko,4-Fakultet tehničkih nauka Novi Sad, Žarko Nestorović

Rezime

Velike brane su izvor rizika i hazarda za nizvodna područja. Iz tog razloga im se pridaje velika pažnja
u svim fazama životnog ciklusa od projektovanja i izvođenja kao i tokom veka njihove eksploatacije. I
pored značajnog akumuliranog znanja i razvijene svesti o svim opasnostima koje su imanentne pri
izgradnji i eksploataciji velikih brana i dalje se širom sveta događaju katastrofe usled oštećenja i/ili
rušenja velikih brana. Ovaj rad ima za cilj da prikaže neke od neželjenih događaja na velikim
branama sa katastrofalnim posledicama. Takođe su u radu prikazani pojedini aspekti sigurnosti
velikih brana i potencijalnih uzroka katastrofalnih događaja.
Ključne reči: velike brane, katastrofe, održivi razvoj, energetika

Abstract

Large dams are the source of risk and hazard for downstream area. That is why they are the issue of
special interest in all phases of their life cycle from the design and building as well as during their
exploitation. Despite the significant accumulated knowledge and developed consciences about
dangers during large dams building and exploitation which are immanent to large dams yet the
catastrophes caused by large dams’ failures occur worldwide. This paper aims to highlight some
unwanted events of large dams which resulted by catastrophic consequences. Also in this paper the
some aspects of large dams’ security and potential causes of catastrophic events.
Key words: information systems (IS), sustainable development, energetics, accumulations,
environment

1. Uvod

Velike brane su objekti od velikog društvenog i privrednog značaja zbog, pored drugih
funkcija, obezbeđivanja pijaće vode i električne energije. Međutim one zbog svog
karaktera, odnosno zbog formiranja velikih akumulacija vode, one predstavljaju i opasnost
za nizvodno područje u slučaju njihovog oštećenja ili rušenja. Problem sigurnosti velikih
brana prepoznat je 1928 godine kada su brojne države odlučile da udruže snage i formirale
su svetsku asocijaciju za velike brane pod imenom ICOLD (International Commission on
Large Dams – Međunarodni komitet za velike brane) [1]. Razmena informacija i iskustava
na svetskom nivou se smatraju značajnim faktorom za unapređenje sigurnosti velikih
brana. Prema ICOLD-u u Svetskom registru brana postoji oko 36000 brana i oko 300
- 84 -
izveštaja o akcidentima. Iako je ukupna stopa proloma brana oko 1% ova cifra je
sdmanjena za 4 i više puta u poslednjih 40 godina. Tvrdi se da je smanjenje broja neželjenih
događaja posledica poboljšanja istraživačkih tehnika ali isto tako i široko rasprostranjenog
znanja o rizicima povezanim sa velikim branama.

Najčešći uzroci proloma brana prema ICOLD-u su:

- Potapanje brana (kao posledica neadekvatnih preliva, blokada preliva i uređaja na
kruni brane);
- Defekti u fundiranju, uključujući nestabilnst kosina i
- Interna erozija brana izazvana procurivanjem. Procurivanje se često pojavljuje u
okolini hidrauličnih struktura, kroz kanale koje kopaju životinje, u blizini korenja
drvenaste vegetacije, kroz pukotine u telu brane, pribranskih objekata temelja.
Drugi uzroci proloma brana uključuju strukturne defekte u mateijalima korišćenim za
izgradnju brane i neadekvatno održavanje.Zbog značaja brana i rizika i hazarda koji im je
imanentan brane se osmatraju na više načina i primenom različitih metoda. Da bi se
objedinila znanja o sigurnosti brana i uspostavio sistem pouzdanog zaključivanja o stanju i
ponašanju velikih brana razvijen je koncept upravljanja sigurnošću brana. Razvoj ovih
metodologija imao je za rezultat različite pristupe za određivanje nivoa društveno i
ekonomski prihvatljivih rizika [2]. U različitim državama se različito pristupa
institucionalizaciji sigurnosti velikih brana. Većina država ima svoje nacionalne komitete za
sigurnost brana koje su članice ICOLD-a (u Srbiji: SRBCOLD). U SAD je formirana asocijacija
Državnih institucija koje se bave velikim branama sa evidencijom proloma brana i
akcidentima. Slika 1 ilustruje prolome brana u SAD [3].

Slika 1. Akcidenti na branama u SAD

- 85 -
Na osnovu navedenih činjenica očigledno je da, i pored velikog znanja akumuliranog tokom
decenija izgradnje i eksploatacije velikih brana, i dalje dolazi do neželjenih događaja koji
rezultiraju katastrofalnim posledicama odnosno gubitkom ljudskih života i velikim
materijalnim štetama.

2. Sigurnost velikih brana

Prema biltenu ICOLD-a o upravljanju sigurnošću brana navodi se da u osnovi stoji filozofski
stav po kome se [4]: „sigurnost brana ispoljava kroz odsustvo uslova i razvoja koji mogu
dovesti do njenog oštećenja, ili uništenja. Granica koja deli aktuelne uslove brane, ili uslove
za koje je dizajnirana, od onih koji vode ka njenom oštećenju, ili uništenju je mera njene
sigurnosti“. Sigurnost velikih brana razrađena je kroz sistem definicija od strane ICOLD-a
[5]. Osnovni pojmovi koji se koriste pri oceni sigurnosti brane su: rizik i hazard. Pod rizikom
se podrazumeva verovatnoća neželjenog događaja (rušenja brane i sl.) dok se pod
hazardom podrazumevaju moguće posledice koje nastaju usled rušenja brane (ljudske
žrtve i materijalne štete). U sistemu upravljanja rizikom na velikim branama ovi pojmovi
imaju drugačije značenje: pod rizikom se podrazumeva i verovatnoća i posledice od rušenja
brane i obično se predstavlja kao proizvod verovatnoće i posledice, dok se pod hazardom
podrazumeva moguća opasnost po branu. Nezavisno od toga koji se od ova dva sistema
definicija prihvati suština je u tome da se blagovremeno prepoznaju svi potencijalni rizici i
blagovremeno preduzmu odgovarajuće aktivnosti radi sprečavanja akcidenata na branama.

3. Neki primeri oštećenja i rušenja velikih brana sa katastrofalnim posledicama

Kroz istoriju su poznata rušenja brana izazvana različitim uzrocima i sa različitim

posledicama. Pored gubitaka ljudskih života prolom i rušenje brana izaziva i ekonomsku
štetu. Prvi vid ekonomske štete jodnosi se na gubitak vrednosti brane, drugi vid štete je
šteta koja nastaje nizvodno usled dejstva poplave i treći vid štete je izgubljena vrednost čije
je stvaranje brana omogućavala u periodu sanacije ili ponovne izgradnje brane. Ekološka
šteta nastaje usled uništenja biljnog i životinjskog sveta nizvodno i promene uslova života u
zoni akumulacije. Ukoliko su brane služile kao deponije rudnika onda ekološka šteta može
biti i na nivou ekološke katastrofe usled trajne kontaminacije zemljišta i podzemnih voda uz
potpuno uništenje biljnog i životinjskog sveta.

a. Brana Vajont
Katastrofa lučne beotnske brane Vajont u Italiji dogodila se 9.10.1963. god. kada je veštački
izazvano obrušavanje klizišta u akumulaciju stvorilo talas visine 250 metara. Tom prilikom
je izgubljeno oko 2000 ljudskih života i načinjena ogromna materijalna šteta.

- 86 -
 Sl. 2. 3D prikaz brane Vajont (Google Earth)

Izučavanje ove katastrofe poslužilo je kao osnova za razumevanje drugih sličnih pojava
gigantdkih klizišta [6].

b. Brana Teton
Brana Teton je zemljana brana na reci Teton, Ajdaho, SAD koja se urušila tokom punjenja
akumulacije (kada je akumulacija bila skoro puna) 5. juna 1976. godine. Ova katastrofa
izazvala je gubitak 11 ljudskih života dok je ukupna šteta procenjena na oko 2 milijarde
dolara.

Sl.3. Brana Teton

- 87 -
Izučavanje ove katastrofe otvorilo je mnoga pitanja ali su geološki faktori bili predmet
dugotrajnih stručnih diskusija jer se smatralo da su glavni uzroci ovog događaja bili teren
na kome je brana izgrađena i propusni lomljeni materijal [7].

c. Brana Orovil
Na prelivu brane Orovil (Severna Kalifornija, SAD) u februaru 2017 godine, došlo je do
oštećenja što je izazvalo oticanje velike količine vode. Ljudskih žrtava nije bilo ali je
evakuisano 180,000 ljudi. Preliv je vizuelno pregledan u avgustu 2016 godine ali inspektori
nisu ulazili u šaht preliva.

Sl.4. Brana Orovil

U radu [8] navodi se da su federalni i lokalni organi kao neke kalifornijske agencije za vode
odbacile mogućnost da ovaj preliv može da erodira usled velikih padavina u zimskim
mesecima.

d. Brana Brumadinjo
Brana Brumadinjo (Brumadinho) u Brazilu, koja je formirala akumulaciju jalovine rude
gvožđa, prolomila se 25. 01. 2019. godine. Broj stradalih iznosio je 237 a nestalo je 33
osobe. U gradu Brumadinjo uništena su ili oštećena mnoga poljoprivredna područja, dok je
kompanija koja je odgovorna za ovaj događaj izgubila 24% od svoje tržišne kapitalizacije
(oko 19 milijardi dolara). Prolom brane izazvao je ekološku katastrofu jer je oslobođeno 12
miliona kubnih metara jalovine. Prema mišljenju eksperata jalovina će se integrisati u
zemljište i uticati na kompletan regionalni ekosistem.

- 88 -
 Sl.5. Brana Orovil

4. Zaključak

I pored vekovnog akumuliranog znanja, zakonskih propisa, državnih i međunarodnih

udruženja eksperata koja uspostavljaju standarde i sprovođenja kontrole sigurnosti velikih
brana rizici od nastanka katastrofalnih događaja na velikim branama nisu eliminisani niti su
svedeni na prihvatljiv nivo. Izvori rizika na velikim branama mogu se tražiti u dva smera:
prvi smer je složenost samih brana i drugi smer je nedovoljno poznavanje složenosti
procesa koji se odvijaju u branama. Kada izostane ekspertsko znanje o složenosti procesa u
velikim brana može se smatrati da rizici na velikim branama značajno rastu.

Literatura

[1] http://www.icold-cigb.org/GB/Dams/dams_safety.asp (Maj, 2019)

[2] Erčić, Ž., Sandić, B. (2003): Hidrološka sigurnost brane Roge, Jugoslovensko Društvo za visoke
brane – II Kongres, Zbornik radova, Kladovo, 2003
[3] https://damsafety.org/dam-failures#Understanding%20Dam%20Failures (Maj, 2019)
[4] Bowles, D.S. et all: ICOLD Bulletin on Dam Safety Management
[5] Savić, LJ., Savić, D. (2003): Pregled metoda za ocenu sigurnosti brana, Jugoslovensko Društvo za
visoke brane – II Kongres, Kladoovo, 2003
[6] Kilburn, Christopher RJ, and David N. Petley. "Forecasting giant, catastrophic slope collapse:
lessons from Vajont, Northern Italy." Geomorphology 54.1-2 (2003): 21-32.
[7] Smalley, Ian. "The Teton Dam: rhyolite foundation+ loess core= disaster." Geology Today 8.1
(1992): 19-22.
[8] Rogers, Paul. "Oroville Dam: Feds and state officials ignored warnings 12 years ago." The Mercury
News 12 (2017).

- 89 -
UTICAJ VISOKONAPONSKIH NADZEMNIH VODOVA EMS AD NA ŽIVOTNU
SREDINU
THE INFLUENCE OF HIGH VOLTAGE OVERHEAD LINES EMS AD ON THE
ENVIRONMENT
Sandra Petrović, Saša Ranđelović
AD Elektromreža Srbije, Beograd

REZIME

AD Elektromreža Srbije, kao deo elektroenergetskog sistema Srbije, zbog svog značaja za njegov rad i
velike teritorijalne razuđenosti predstavlјa bitan faktor sa aspekta rizika i uticaja na životnu
sredinu.U ovom radu se razmatra problematika praćenja rada elemenata prenosnog sistema i to
viskonaponskih nadzemnih vodova i njihov uticaj na životnu sredinu.Integrisani kontrolni pregledi i
merenja parametara životne sredine kao što su buka, nejonizujuće elektromagnetno zračenje kao i
uticaj na eko-sistem, biodiverzitet, ambijentalno uklapanje, se u osnovi baziraju na propisanoj
zakonskoj regulativi, ali i na primeni interne tehničke dokumentacije, standarda i dobre prakse, koja
još više doprinosi pozitivnom odnosu i aktivnom pristupu u rešavanju izazova u oblasti ZŽS.Posebna
pažnja je usmerena na zaštiti zaštićenih vrsta ptica Srbije u fazama projektovanja, izgradnje i
eksploatacije.Rezultat ovakvog pristupa predstavlјa napredak u efikasnom upravlјanju investicionim
projektima i procesima održavanja elektro-energetskih objekata kao i uspostavljenim sistemom
zaštite životne sredine, koji se ogleda u smanjenju ili potpunom eliminisanju negativnih uticaja
visokonaponskih nadzemnih vodova na životnu sredinu u EMS AD.
KLJUČNE REČI:Nadzemni vodovi, uticaj, eko-sistem, biodiverzitet, zaštićene vrste ptica, buka i
nejonizujuće zračenje, zaštita životne sredine, ambijentalno uklapanje.

SUMMARY

AD Elektromreža Srbije, as part of the Serbian power system, is an important factor in terms of its
risks and its impact on the environment due to its importance for its work and great territorial
dilemmas. This paper discusses the problems of monitoring the operation of the transmission system
elements and of the overhead lines and their impact on the environment.Integrated inspection and
measurement of environmental parameters such as noise, non-ionizing electromagnetic radiation as
well as the impact on the eco system, biodiversity, ambient fitting, etc. are basically based on the
prescribed legal regulations, but also on the application of internal technical documentation,
standards and good practices, which further contributes to a positive attitude and active approach in
addressing the challenges in the field of environment protection.Special attention has been paid to
the protection of protected species of birds of Serbia during phases of design, construction and
exploitation.The result of such an approach is the progress in the efficient management of
investment projects and processes for the maintenance of electrical energy facilities as well as the
established environmental protection system, which is reflected in the reduction or complete
elimination of the negative impacts of high voltage overhead lines on the environment in the EMS.
KEY WORDS: Overhead lines, impact, eco system, biodiversity, protected bird species, noise and non-
ionizing radiation, environmental protection, ambient fitting.

- 90 -
1 Uticaj elektromagnetnog zračenja nadzemnih vodova na životnu sredinu – grupa uticaja G1

U Srbiјi је rеgulisаnа zаštitа stаnоvništvа оd štеtnоg uticаја nејоnizuјućеg zrаčеnjа (NJZ)

usvајаnjеm zаkоnа 2009. gоdinе kао i nizоm prаtеćih prаvilnikа i uputstаvа. Ovi propisi su
оbаvеzuјući zа svе privredne subjekte kојi rаspоlаžu izvоrimа NЈZ. Izvоri NЈZ u prеnоsnоm
sistеmu еlеktričnе еnеrgiје su svi visokonaponski nadzemni vodovi i svе trаnsformatorske
stаnicе. Оbаvеzа еnеrgеtskоg subјеktа је dа prаti i po potrebi vrši pеriоdičnо ispitivаnjе
nivоа NЈZ kаkо bi sе prоvеrila usaglašenost sa prоpisаnim uslоvima. Ispitivanje se vrši nа
pоčеtku izgrаdnjе ili rеkоnstrukciје еlеktrоеnеrgеtskоg оbјеktа, tokom izgrаdnje,
rеkоnstrukciјe ili lеgаlizаciјe nоvоizgrаđеnih stаmbеnih i drugih оbјеkаtа u blizini tј
zаštitnој zоni еlеktrоеnеrgеtskih оbјеkаtа kао i kоd sudskih spоrоvа.
Prаvilnik о grаnicаmа izlаgаnjа nејоnizuјućim zrаčеnjimа zа niskе frеkvеnciје prеmа
bаzičnim оgrаničеnjimа iz prеpоrukа 1995/519 ЕS је:

Таbеlа 1
Prаvilnik Error!
Reference
Vrstа оgrаničеnjа Fizičkа vеličinа 1999/519/EC
source not
found.
bazično ograničenje Gustinа struје, J 2 mA/m2 2 mA/m2
Јаčinа еlеktričnоg pоlја, E 2 kV/m 5 kV/m
Rеfеrеntni nivоi
Маgnеtskа indukciја , B 40 µT 100 µT

Dа bi sе оdrеdilа zоnа uticаја zračenja аnаlizirа sе prоstоrnа rаspоdеlа јаčinе еlеktričnоg

pоlја i mаgnеtskе indukciје duž uzdužnоg prоfilа dаlеkоvоdа nа visini оd 1 mеtrа.Za
elektroenergetske objekte – nadzemne vodove (DV) u vlasništvu EMS AD, nајvеći nivо
еmisiје је zа nаpоnski nivo 400kV, na mestima gdе su fаzni provodnici nајbližipovršini
zеmlје. Nivо јаčinе еlеktričnоg i mаgnеtnоg pоlја оpаdа štо sе višе udаlјаvаmо оd оsе DV.
Nivо еlеktričnоg pоlја niži је оd 0,2kV/m na udaljenoti 70 m od krajnjih provodnika DV,
odnosno novo mаgnеtnоg pоlја niži је оd 4μТ na rastojanju 53 m od krajnjih provodnika
DV. Zа nаpоnskе nivое niže оd 400kV, širinа zоnе uticaja NJZ је mаnjа.U cilјu prаćеnjа
еmisiје nivоа еlеktričnоg i mаgnеtnоg pоlја Еlеktrоmrеžа Srbiје sprоvоdi prеkо 150
mеrеnjа tоkоm gоdinе (tаčniје zа zаdnjе tri gоdinе urаđеnо је 466 mеrеnjа оd strаnе
„Institutа Nikоlа Теslа“).Uticај еlеktričnоg pоlја је kod nadzemnih vodova pod naponom
stаlаn, јеr је prоmеnа nаpоnа mаlа ±5%, a u tim grаnicаmа је i prоmеnа jačine еlеktričnоg
pоlја. Jaćina mаgnеtnо pоlје u direktnoj je srazmeri sa struјom оptеrеćеnjа.U nоviје vrеmе
svе је višе еlеktrоmаgnеtnоg zrаčеnjа rаzličitе frеkvеnciје kоје rаzličitо dеluјu nа čоvеkа.
Мnоgо је vrеmеnа i trudа ulоžеnо dа bi sе ispitао uticај nа čоvеka, аli dо kоnkrеtnih i
sigurnih dоkаzа о njihоvој štеtnоsti se niје dоšlо, оsim kod zrаčеnjа kоја su nа mаlim
rаstојаnjima, a vеćih ili vеlikih intеnzitеtа. Zоnе pоvеćаnе оsеtlјivоsti (ZPО) su оnа
pоdručја stаmbеnih zоnа u kојimа sе оsоbе mоgu zаdržаvаti i dо 24 čаsа dnеvnо (škоlе,
dоmоvi, prеdškоlskе ustаnоvе, pоrоdilištа, bоlnicе, turistički оbјеkti, igrаlištа.

- 91 -
Prаvilnikоm о izlаgаnju stаnоvništvа еlеktričnim i еlеktrоmаgnеtnim pоlјimа zа frеkvеnciјu
оd 50Hz, zadate su granične vrednosti u zоnama pоvеćаnе оsеtlјivоsti:
 Zа јаčinu еlеktričnоg pоlја E=2kV/m
 Zа gustinu mаgnеtnоg fluksа B=40μT
Prеmа prаvilniku: izvоri NЈZ оd pоsеbnоg intеrеsа su оni kојi emituju preko 10% rеfеrеntnе
grаničnе vrеdnоsti еlеktrоmаgnеtnоg pоlја prоpisаnоg zа tu frеkvеnciјu. U tој zоni uticаја
vršе sе pеriоdičnа mеrеnjа NЈZ nа 4 gоdinе.
Оstаlе zоnе prеmа kritеriјumu Svеtskе zdrаstvеnе оrgаnizаciје (WHO), Меđunаrоdnе
kоmisiје zа zаštitu NЈZ (INIRC,ICNIP), Меđunаrоdni udružеnjе zа zаštitu оd zrаčеnjа (IRPA)
rеfеrеntni nivоi zа f=50Hz:
 Zа јаčinu еlеktričnоg pоlја E=5kV/m
 Zа gustinu mаgnеtnоg fluksа B=100μT
Za prоstоrе gdе lјudi pоvrеmеnо bоrаvе i u kojima rade, grаničnе vrеdnosti iznоsе:
 Zа јаčinu еlеktričnоg pоlја E=10kV/m
 Zа gustinu mаgnеtnоg fluksа B=500μT
Treba imati u vidu dа sе pri prојektоvаnju nadzemnih vodova i drugih еlеktrоеnеrgеtskih
pоstrојеnjа primеnjuјu znаtnо strоžiјi prоpisi u pоglеdu dоzvоlјеnih vrеdnоsti
еlеktrоmаgnеtnоg pоlја. Еlеktrоmrеžа Srbiје pоsvеćuје izuzеtnu pаžnju аspеktu zаštitе
stаnоvništvа kоје živi ili pоvrеmеnо bоrаvi u blizini еlеktrоеnеrgеtskih оbјеkаtа.
U slučајu dа izmеrеnе vrеdnоsti NЈZ prеlаzе grаničnu vrеdnоst, kоја zа еlеktričnо pоlје
iznоsi 2kV/m i mаgnеtsku indukciјu 40μТ, prеduzimајu sе mеrе zа snižavanje vrеdnоsti
еlеktričnоg pоlја i mаgnеtnе indukciје.
Zоnа uticаја nаdzеmnih еlеktrоеnеrgеtskih vоdоvа zаvisi оd:
 Nаpоnskоg nivоа,
 Nајvеćе dоzvоlјеnе struје оptеrеćеnjа,
 Visinе prоvоdnikа iznаd zеmlје,
 Меđufаznоg rаstојаnjа.

2 Uticaj buke nadzemnih vodova na ŽS – grupa uticaja G2

Nadzemni vod koji je u funkciji može biti izvor fenomena poznatog pod nazivom „korona
pražnjenje" (jonizacija vazduha usled dejstva električnog polja) koje se može dogoditi i
prirodnim putem, tokom oluja, kada visoko naelektrisani oblaci izazivaju jaka električna
polja oko visokih objekata. Dok su sistemi provodnika na nadzemnim vodima dizajnirani i
konstruisani da minimiziraju koronu, a samim tim i buku, površinske nepravilnosti na
provodnicima, prouzrokovane fizičkim oštećenjima poput hrapavih ivica ili ostataka kao što
su insekti, polen, industrijsko zagađenje, kapljice kiše ili drugih vrsta zagađivača, mogu
lokalno pojačati jačinu električnog polja i to do nivoa koji bi prouzrokovao pražnjenja.
Svako korona pražnjenje se registruje kao izvor buke tj. pucketajući zvuk povremeno
propraćen niskofrekventim zujanjem pri vlažnim vremenskim uslovima.Buka korone
nastaje samo kada električni napon na površini provodnika prekorači početni nivo korona
pražnjenja. Provodnici na nadzemnim vodu su dizajnirani za rad ispod ove granice.
- 92 -
Površinska kontaminacija provodnika, nastala kao rezultat modifikacije njegovog inače
glatkog oblika, prouzrokuje lokalno pojačanje električnog napona koje može da inicira
pražnjenje. Na svakom mestu gde se pražnjenje dogodi nastaje jonizacija vazduha usled
dejstva električnog polja. Deo energije, povezan sa procesom korone, se oslobađa u vidu
akustične energije koja se emituje u vazduh kao talas zvučnog pritiska.Najveći nivoi buke
koje emituje nadzemnim vod se uglavnom događaju tokom kiše. Kapljice kiše koje se
skupljaju na površini provodnika mogu inicirati dodatna korona pražnjenja. Magla takođe
može povećati nivo buke. Buka prouzrokovana maglom nastaje kada se kapljice kiše
kondenzuju u vodu, pa samim tim izazivaju pražnjenje i to na sličan način kao i kiša.

Potencijalni uticaji
Buka koja nastaje usled rada nadzemnog voda povećava nivo buke u okolnoj životnoj
sredini i može izazvati štetno djelovanje na populaciju na koju utiče. Visoka varijabilnost u
reagovanju pojedinaca na identične izvore buke čini predviđanja u vezi sa smetnjama
veoma teškim. Svaka reakcija pojedinca na povišene nivoe buke je subjektivnog
karaktera.Buka koju proizvodi nadzemni vod se uopšteno kategoriše kao „pucketanje" ili
„zujanje", u zavisnosti od zvučnog sadržaja. Pucketanje se može dogoditi zasebno dok je
zujanje obično propraćeno pucketanjem. Zujanje se pojavljuje samo prilikom kiše, kada
nivo padavina pređe 1mm/h. Pucketanje predstavlja „širokopojasnu" buku koja sadrži
spektar frekvencija koje su uglavnom u opsegu od 1 kHz do 10 kHz. Tokom bilo kojeg
značajnijeg trajanja se ne može identifikovati poseban i jasan ton. Opšte gledano,
pucketanje ima sličan spektralni sadržaj kao i zvuk kiše. Zujanje predstavlja zvuk koji se
sastoji od jednog ili više jasnih tonova. Najčešće je 100 Hz najdominantnije, ali mogu se
pojaviti i harmonici od 50 Hz kao i oni manje amplitude čija je frekvencija celobrojni
umnožak osnovne frekvencije signala.Nivo buke se menja duž nadzemnog voda i zavisi od
površinskih nepravilnosti i fizičkih oštećenja na provodnicima. Buka korone opada sa
udaljavanjem od nadzemnog voda i na otprilike 20 metara od nadzemnog voda ona
postaje neprimetna. Metoda ispitivanja buke odgovara standardu
SRPS ISO 1996-2: 2010 – Akustika - Opisivanje, merenje i ocenjivanje buke u životnoj
sredini - Deo 2: Određivanje nivoa buke u životnoj sredini.

Zakonska regulativa koja se koristi je Zakon o zaštiti od buke u životnoj sredini (Sl.Glasnik
RS br. 36/2009 I 88/2010), Uredba o indikatorima buke, graničnim vrednostima,
metodama za ocenjivanje indikatora buke, uznemiravanja i štetnih efekata buke u životnoj
sredini (Sl.Glasnik RS br. 75/2010) i Pravilnik o metodama merenja buke, sadržini i obimu
izveštaja o merenju buke (Sl.Glasnik RS br. 72/2010). U tabeli su prikazane granične
vrednsoti indikatora buke na otvorenom prostoru. Granične vrednosti za dan i veče su
jednake. Granične vrednosti se odnose na ukupnu buku koja potiče od svih izvora buke na
posmatranoj lokaciji.

U skladu sa zakonskim propisima iz 2014. g. vrše se redovno merenja buke na

elektroenergetskim objektima EMS AD. U periodu od 2014-2018 g. ukupno je izvršeno 98
- 93 -
merenja na EE objekata u 950 mernih tačka. U dostavljenim Izveštajima nisu izmerene
vrednosti nivoa buke iznad propisanih granica 65, 55 i 45 dB u definisanim zonama
merenja za dan, veče i noć.

Nivo buke u dB (A)

zona Namena prostora
Za dan i veče Za noć
Područja za odmor i rekreaciju, bolničke zone i
1. 50 40
oporavilišta, kulturno-istorijski lokaliteti, veliki parkovi
2. Turistička područja, kampovi i školske zone 50 45
3. Čisto stambena područja 55 45
Poslovno-stambena područja, trgovačko-stambena
4. 60 50
područja i dečja igrališta
Gradski centar, zanatska, trgovačka, administrativno
5. upravna zona sa stanovima, zona duž autoputeva, 65 55
magistralnih i gradskih saobraćajnica
Na granici ove zone buka ne
Industrijska, skladišna i servisna područja i transportni
6. sme prelaziti graničnu vrednost
terminali bez stambenih zgrada
u zoni sa kojom se graniči

Pojave i negativni uticaji korone na rad nadzemnog voda su:

 Sjaj se pojavljuje preko provodnika koji pokazuje gubitak snage na njemu.
 Zvučni šum nastaje zbog efekta korone koji uzrokuje gubitak snage u provodniku.
 Vibracije provodnika nastaju zbog koronskog efekta.
 Učinak korone stvara ozon zbog kojeg provodnik postaje korozivan.
 Koronski efekt proizvodi ne-sinusni signal tako da se ne-sinusoidni padovi napona
pojavljuju u liniji.
 Gubitak snage korone smanjuje efikasnost linije.
 Radio i TV smetnje javljaju se na liniji zbog koronskog efekta.

3 Uticaj nadzemnih vodova na zauzeće površina i degradaciju EKO sistema – grupa G7

Osnovne mere zaštite životne sredine u slučaju izgradnje nadzemnog voda obuhvataju:
povećanje sigurnosnih visina i udalјenosti provodnika, u zavisnosti od značaja objekata ili
aktivnosti u blizini nadzemnog voda, tehnička sigurnost instalacije u celini i posebno
pouzdanim uzemlјenjem na svim stubnim mestima i korišćenjem opreme za brzo
isklјučenje u slučaju akcidenаta.Projekat se mora realizovati uz puno poštovanje svih
zakona koji važe u Republici Srbiji, kao i pravilnika, tehničke regulative EMS-a. U fazi izbora
trase i mikrolokacija stubnih mesta, kao i prilikom izrade Glavnog projekta planiraju se i
projektuju preventivne mere za sprečavanje ili smanjenje štetnog uticaja nadzemnog voda
na životnu sredinu i za smanjenje rizika neželјenih događaja ili akcidenаta, i to kao što sledi:
 Radovi na izgradnji voda se izvode tako da se maksimalno zaštiti postojeća
vegetacija okoline. Prilikom iskopa izdvaja se humus koji se kasnije koristi za
vraćanje terena u prvobitno stanje,
- 94 -
  Smanjenje rizika uticaja električnog i magnetnog polja nadzemnog voda na zdravlje
ljudi i okolinu postiže se održavanjem propisanih (na ugroženim mestima i većih)
sigurnosnih visina i udaljenosti u zaštitnoj zoni voda i širem prostoru,
 Smanjenje fizičkog ometanja i fizičkog narušavanja predela rešava se studioznim
izborom trase i brižljivim lociranjem stubnih mesta,
 Lokacije stubnih mesta se određuju tako da se uklope u postojeću infrastrukturu,
udaljenosti faznih provodnika od objekata su prema važećim propisima i sigurno
obezbeđuju uticaj na životnu sredinu koji je u skladu sa zakonskom regulativom,
 O mogućem ograničavanju vizuelnog narušavanja predela vodilo se računa prilikom
izbora trase, postizanjem povoljnog odnosa raspona i visina stubova, estetikom
stubova, korišćenjem prirodnih zaklona i uklapanjem sa postojećim objektima
(saobraćajnice, drugi nadzemni vodovi i sl.),
 Glave stubova se projektuju tako da se što više poveća međusobni razmak između
provodnika čime se ujedno i smanjuje mogućnost elektrokucija ptica. Ukoliko na
predmetnom području postoje ptice sa većim rasponom krila, u dogovoru sa
predstavnicima Zavoda za zaštitu prirode Srbije, preduzimaju se odgovarajuće mere
da se što je moguće više smanji verovatnoća udara ptica u provodnike i zaštitnu
užad. Ove mere obuhvataju ugradnju odgovarajućih markera i obeležavanje delova
nadzemnog voda kako bi oni bili što uočljiviji pticama, kako danju tako i noću.
 Nadzemni vod se projektuje prema klimatskim parametrima odabranim prema
iskustvu sa postojećih vodova na tom području, terenskim uslovima i podacima HM
Zavoda, a mehanička koordinacija elemenata voda vrši se prema priznatim
principima.
 Rizik opasnosti od akcidentnih situacija je sveden na najmanju meru prema
postojećim važećim propisima. Faktori sigurnosti elemenata voda, a samim tim i
celog objekta su uvek veći od propisanih puteva preleta ptica, puteva selidbe.
Glavnim projektom se na dalekovodnim stubovima, ukoliko je potrebno, predviđaju
i veštačka stajališta i odbojnici tako da su i ptice i izolatori na stubovima zaštićeni.
Na primer: koridor 400 kV DV krоz šumu dužine 1 km rеzultirа gubitkоm оkо 7 hеktаrа
drvеćа. Uticајi izgrаdnjе prеnоsа mоgu uklјučivаti frаgmеntаciјu šumа i gubitаk i
dеgrаdаciјu šumskоg stаništа, еstеtskо uživаnjе rеsursа i / ili gubitаk prihоdа.
Оvај gubitаk šumоvitоg stаništа pоvеćаvа brој zајеdničkih (rubnih) bilјаkа i živоtinjа kоје
mоgu zаdirаti u unutrаšnjоst šumе. Оvај zаhvаt mоžе imаti uticаја nа brој, zdrаvlје i
оpstаnаk unutrаšnjih šumskih vrstа, оd kојih su mnоgе rеtkе.

4 Uticaj nadzemnih vodova na prelete ptica - grupa G7

Savremeni postupci u EMS AD kojima se sprečava elektrokucija ptica ili kolizija (sudari) sa
žicama, osigurava bezbedno zadržavanje ptica koje koriste ove strukture u svom staništu,
te preventivno deluje kako bi se ovakav ekološki i ekonomski problem predupredio.
Dalekovodni stubovi, žice, i objekti za transformaciju napona su, naime, od početka
procesa globalne elektrifikacije nezamenjivi strukturni element staništa ptica. Veoma veliki
- 95 -
broj vrsta ih koristi za zadržavanje, osmatranje okoline u svrhu lova, gnežđenje i odmor. U
nekim slučajevima, u obešumljenim ravničarskim staništima, to su jedini istaknuti elementi
na koje ptice sleću. Ukoliko one svojim telom dodirnu elemente različitih naponskih nivoa,
dolazi do neizbežne elektrokucije, odnosno uginuća ili teškog ranjavanja. Problemi se
usložnjavaju u slučajevima staništa sa gustim populacijama ptica i velike količine dostupne
hrane za njih.

Stеpski sоkо je nа nаdzеmnim еlеktrоеnеrgеtskim vоdоvimа prеnоsnе mrеžе Srbiје nаšао

svоје stаništе, јеr su u Vојvоdini prаktičnо nеstаlа njihоvа prirоdnа stаništа kоја su
uglаvnоm bilа usаmlјеnа stаblа, ili šumаrci.Na nadzemnim vodima u Srbiji, prvenstveno u
Vojvodini, postavljeno je 50 veštačkih gnezda a u narednom periodu u planu je postavljanje
još 30, sve u cilju očuvanja stepskog sokola (Falco cherrug), te strogo zaštićene vrste ptica
kojoj je na Crvenoj listi Međunarodne unije za zaštitu prirode dodeljen status EN (ugrožen).
Gnеzdа su nаprаvlјеnа kао trајni dео čеličnе kоnstrukciје dаlеkоvоdа i nеmајu rоk trајаnjа,
оdnоsnо rеč је o čеličnоm rаmu kоmbinоvаnоm sа аluminiјumskim rеšеtkаmа i оtvоrimа
nа dvе strаnе kаkо bi pticе nеsmеtаnо mоglе dа ulаzе.ЕМS je pоrеd vеštаčkih gnеzdа nа
dаlеkоvоdimа u Vојvоdini, pоstаviо i silikоnskе kаpе nа dаlеkоvоdu Pоžаrеvаc - Pеtrоvаc
iznаd izоlаtоrskih lаnаcа kаkо bi sе оmоgućiо bеzbеdni оpstаnаk i nеsmеtаnо gnеžđеnjе
pticа kао štо su sоkо lаstаvičаr, vrаnе i vеtruškе nа sаmој čеličnој kоnstrukciјi, аli i
оmоgućiо nеsmеtаn rаd dаlеkоvоdа.U cilјu оpstаnkа kоrmоrаnа, ЕМS је u sаrаdnji sа
Nаciоnаlnim pаrkоm Đеrdаp nа 400 kV dаlеkоvоdu izmеđu Srbiје i Rumuniје urаdiо
mеtаlnе plаtfоrmе iznаd izоlаtоrskih lаnаcа, čimе је оmоgućеnо dа nеsmеtаnо punim
pоgоnskоm sprеmnоšću rаdi dаlеkоvоd а dа tе pticе, kојimа nеstаје prirоdnо stаništе i
gnеzdа, оpstаnu nа vеštаčkim stаništimа.

Započeto je postavljanje i vizuеlnih, fluоrеscеntnih оznаka nа užаdimа nаdzеmnih

prеnоsnih vоdоvа, kаkо bi i nа tај nаčin sprеčili еvеntuаlnu nаsilnu smrt pticа uslеd
struјnоg ili mеhаničkоg udаrа u užаd nаdzеmnih vоdоvа i tо se rаdi nа dvа nоvа
dаlеkоvоdа: Bеlа Crkvа - Vеlikо Grаdištе i Krаguјеvаc - Krаlјеvо.ЕМS kао društvеnо
оdgоvоrnа kоmpаniја izuzеtnо аktivnа u prаćеnju svеtskih dоstignućа u zаštiti pticа i
infоrmаciје dоbiја u sаrаdnji sа lјudimа kојi u Srbiјi rаdе nа prоmоciјi zаštitе pticа, аli i
rаzmеnоm iskustаvа sа оpеrаtеrimа prеnоsnih sistеmа u Еvrоpi.

U pojedinim zemljama, naročito u Mađarskoj, problemi su rešeni izolovanjem naročito

opasnih deonica, stubova i pripadajućih naponskih elemenata, no i dalje su žrtve struje
među pticama izuzetno brojne. U tom smislu su monitoring, međusektorski dijalog i
zajednička rešenost za rešavanje ovog problema, ali i razmena iskustava među
stručnjacima, izuzetno važni koraci koji mogu da doprinesu manjoj ugroženosti ptica i većoj
stabilnosti distributivnog sistema. U Srbiji su iskustva u borbi protiv elektrokucije još uvek
izuzetno skromna.

- 96 -
5 Uticaj nadzemnih vodova na ambijentalno uklapanje i zauzeće površina - grupa G7

Izgled stubova nadzemnih vodova duž trase, visina stubova i širina koridora izazivaju
vizuelno pogoršanje linije horizonta, smanjujući njegovu estetsku privlačnost. U prolazu
kroz naseljena područja to dovodi do gubitka vrednosti imovine u blizini voda, a u manje
naseljenim područjima, sa kulturnim ili prirodnim značajem to utiče na turističke
potencijale kao i na umanjenje površina pod poljoprivrednim kulturama.Zaštitna zona, koju
čini prostor u kojem se utvrđuju: posebna pravila korišćenja i pravila uređenja u cilju:
preventivnog, tehničkog obezbeđenja instalacije nadzemnih vodova i zaštite okruženja od
mogućeg uticaja nadzemnih vodova; za 400 kV vodove širina zaštitne zone iznosi 100 m
(po 50 m od podužne ose koridora voda), u okviru zaštitne zone, a nakon izgradnje vodova,
uspostavlja se zaštitni pojas sa obe strane voda, u širini od po 30 m od krajnjeg faznog
provodnika (u skladu sa odredbama člana 218. Zakona o energetici); spoljna granica
zaštitne zone predstavlja ujedno i granicu planskog obuhvata područja posebne namene sa
elementima detaljne razrade. Zaštitni pojas nadzemnih vodova naponskog nivoa 400 kV i
220 KV iznose po 30 m, a za 110 kV nadzemne vodove iznosi 25 m u odnosu na krajnji fazni
provodnik. (u skladu sa odredbama člana 218. Zakona o energetici).Ukupna dužina
nadzemnih vodova u Elektromereži Srbije iznosi oko 10 000 km, a ukupna površina
direktnog uticaja vodova na prostor zauzeća iznosi oko 600 km2.Dalekovodi mоgu uticаti
nа pоslоvаnjе velikih farmi poljoprivrednika i pоvеćаti njihove trоškоvе. Uticајi zаvisе оd
dizајnа dаlеkоvоdа i vrstе pоlјоprivrеdе. Prеnоsni vodovi mоgu da utiču nа оpеrаciје nа
tеrеnu: na nаvоdnjаvаnjе, vаzdušnо prskаnjе, vеtar i budućе kоrišćеnjе
zеmlјištа.Аrhеоlоški i istоriјski lоkаlitеti su zаštićеni rеsursi. Оni su vаžni i svе ređi primeri
zа učеnjе о prоšlоsti. Моgu imаti i vеrski znаčај. Prеnоsni vоd tokom izgrаdnje i оdržаvаnja
mоže dovesti do оštеćenja lоkаciје kоpаnjеm, drоblјеnjеm prеdmеtа sа tеškоm оprеmоm,
iskоrеnjivаnjе drvеćа, izlаgаnjеm lоkаciјe еrоziјi.

6 Zaključak

Elektromreža Srbije u svim fazama rada, a pogotovu tokom planiranja, izgradnje i

eksploatacije nadzemnih vodova vrši negativan uticaj na biodiverzitet, eko-sistem u celini
kroz uticaje elektromagnetnog zračenja, buke nastale kao posledica koronarnih pražnjenja,
uticaja na zauzeće šumskih, poljoprivrednih i drugih površina i posebno uticaj na prelete
ptica, a naročito zaštićenih vrsta.Duboko svesno i odgvorno Elektromreža Srbije se u skladu
sa zakonskim propisima ali i pozitivnom praksom, odnosi prema zaštiti životne sredine i
svojim pro aktivnim delovanjem minimizira te uticaje. Sve mere i aktivnosti koje se
preduzimaju predmet su svakodnevnog rada stručnih službi u EMS AD. Društvena
odgovornost prema zajednici je jedan od strateških ciljeva uspostavljenih u dugoročnim i
srednjoročnim planovima razvoja prenosnog sistema.

- 97 -
 MONITORING FLOTACIJSKOG JALOVIŠTA VELIKI KRIVELJ
MONITORING OF TAILINGS RECLAMATION VELIKI KRIVELJ

Miomir Mikić, Radmila Marković, Suzana Stanković, Renata Kovačević, Dragana Božić,
Tatjana Trujić Apostolovski
Institut za Rudarstvo i Metalurgiju Bor, Zeleni Bulevar 35, Bor
Rezime

Za deponovanje flotacijske jalovine iz flotacije Veliki Krivelj koristi se prostor dobijen pregrađivanjem
doline Kriveljske reke. Do 1990. godine za odlaganje se koristilo Polje 1, da bi se nakon toga
flotacijsko jalovište proširilo zauzimanjem dodatnog prostora doline Kriveljske reke nizvodno od Polja
1. Pri tome formirano je novo jalovište-Polje 2. Nastavak eksploatacije flotacijskog jalovišta Veliki
Krivelj predviđeno je da izradnjom nultog polja i to pregrađivanjem doline Kriveljske reke.
Degradirani prostor koji zauzima flotacijsko jalovište Veliki Krivelj se godinama povećavao a samim
tim i njegov uticaj na životnu sredinu. Na osnovu toga je neophodno formirati adekvatan monitoring
za praćenje kvaliteta vazduha, voda i okolnog zemljišta.
ključne reči: monitoring, flotacijsko jalovište, životna sredina.

Abstract

For the deposit of a flotation tailings from the Veliki Krivelj flotation, area created restructuring of
the Kriveljska River valley, has been used for the for the deposit of flotation tailings. Until 1990, Field
1 was used for disposal, in order to expand the flotation tailings an additional area of the Kriveljska
River valley downstream from Field 1 was occupied. There by new Field 2 was established . The
continuation of the exploitation of the Veliki Krivelj flotation tailing was envisaged by the
construction the zero field, and by overgrading the valley of the Krivelj River. The degraded area
occupying the Veliki Krivelj flotation tailings has been increasing for years and therefore its impact
on the environment. On this basis, it is necessary to establish an adequate monitoring for tracking
the quality of air, water and surrounding land.
key words: monitoring, flotation tailing, environmental.

Uvod
Flotacijsko jalovište ,,Veliki Krivelj’’ je lokalizovano u istočnoj Srbiji u okolini grada Bora, i
predstavlja integralni deo RTB Bor (slika 1.). Kao deo proizvodne procesa dobijanja
koncetrata bakra smešten je južnije od površinskog kopa Veliki Krivelj i istočno od flotacije
Veliki Krivelj.Flotacijsko jalovište Veliki Krivelj je jalovište dolinskog tipa i zauzima prostor u
bivšem koritu Kriveljske reke [1]. Nizvodno od jalovišta nalazi se selo Oštrelj, a uzvodno
trakasti transportni sistem za transport jalovine sa Kriveljskog kopa do starog površinskog
kopa u Boru i površinski kop Veliki Krivelj [2]. Položaj flotacijskog jalovišta sa pripadajućim
glavnim objektima prikazan je na slici broj 2. Od početka svoga rada 1982. godine pa do
1989. godine flotacija Veliki Krivelj je deponovala jalovinu u starom jalovištu - Polje 1. Polje
1 je nastalo zatvaranjem doline Kriveljske reke dvema pregradnim peščanim branama,
uzvodnom branom 1 i nizvodnom branom 2. Radi evakuacije vode Kriveljske reke izgrađen

- 98 -
je tunel kroz stenski masiv, čija je trasa sa leve obale prvobitnog rečnog toka. Tunel je
prečnika 3 m, a njegova dužina iznosi 1414 m.

PK VELIKI
KRIVELJ
BORSKO
JEZERO

FJ VELIKI
KRIVELJ

PK STARI
BORSKI KOP
FJ RTH

BORSlika 1. Prostorni prikaz objekata

Godine 1990. flotacijsko jalovište Veliki Krivelj proširuje se nizvodno zauzimajući dodatni
prostor u koritu Kriveljske reke. Tako je formirano novo jalovište, koje je nazvano Polje 2.
Za okonturenje novog jalovišta bilo je dovoljno izgraditi samo jednu branu - branu 3. Za
odvođenje voda Kriveljske reke izgrađen je po dnu korita Kriveljske reke kolektor prečnika
3 m i dužine 2075 m, koji predstavlja nastavak postojećeg tunela. Zapadno od predmetnog
prostora se nalazi trakasti transporter, slika 2. Ovim sistemom se jalovina transportuje sa
površinskog kopa Veliki Krivelj u stari površinski kopa Bor

NULTO KRIVELJSKA REKA

POLJE

POLJE 2
TRAKASTI
TRANSPORTER
POLJE 1

PK BOR

KOLEKTOR
Slika 2. Flotacijsko jalovište Veliki Krivelj sa pripadajućim glavnim objektima

- 99 -
Proširenje flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj će se izvršitli formiranjem nulte brane i nultog
polja, koje je locirano uzvodno od polja 1, a kako je i prikazano na slici 3.. Konačan izgled
nultog polja se dobija ispunjavanjem akumuilacije flotacijskom jalovinom do kote K+390.

Slika 3. Projektovano završno stanje flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj - nulto polje

Flotacijska jalovišta sa aspekta tehnologije predstavljaju neophodan rudarski objekat, a u

pogledu životne sredine realnu opasnost po ekološke elemente životne sredine bilo da su u
funkciji ili je završen proces odlaganja [3].Uticaj flotacijskih jalovišta na životnu sredinu se
ogleda kroz uticaje na osnovne životne činioce: vodu, vazduh i zemljište. U ovom slučaju
flotacijsko jalovište Veliki Krivelj usled svoje postojeće velike površine koja će se uvećati
izgradnjom nultog polja i dugogodišnje eksploatacije može se posmatrati kao potencijalno
veliki zagađivač. Iz toga razloga je neophodno preduzeti adekvatne mere koje će omogućiti
da se potencijalno negativni uticaj flotacijskog jalovišta svede u razumne okvire, po
mogućstvu na minimum. Istovremeno formiranjem odgovarajućeg monitoringa mogu se
pratiti promene u životnoj sredini kao i pravovrmeno reagovati ako neke od primenjenih
mera nedaju očekivane rezultate.

1. STANJE POSTOJEĆEG KOLEKTORA

Program praćenja postojećeg kolektora podrazumeva praćenje stanja kolektora vizuelnim
posmatranjem i merenjima duž cele trase kolektora. Vizuelnim osmatranjem se prate sve
promene na kolektoru. Merenjem se prate temperatura, brzina protoka vazduha, količina
kiseonika i marka betona.

1.1. Oskultacija stacionaža kolektora

Kompletan kolektor je podeljen na stacionaže koje su sanirane u zavisnosti od faze
sanacije: Izlivni stabilni deo kolektora od stacionaže 0+0,00 do stacionaže 0+200, sanirani
deo kolektora od stacionaže 0+200 do stacionaže 0+903, od stacionaže 0+903 do
stacionaže 1+457 predstavlja zonu kolektora u kojoj je izvršena prva faza sanacije po
- 100 -
stacionažama 1+012 do 1+097 i od 1+160 do 1+172 i stacionaža od 1+320 do 1+457, a
ostali delovi do 2+026 je zona koju je neophodno sanirati.

2. PROGRAM PRAĆENJA KVALITETA VODA I VAZDUHA

2.1. Program praćenja kvaliteta voda

Program praćenja kvaliteta vode treba da obuhvati nedeljno i mesečno praćenje
podzemnih i površinskih voda. Praćenje kvaliteta površinskih voda bi obuhvatilo 8 mernih
mesta i to: Vode Saraka potoka (MM1*-1) , Kriveljska reka pre uliva u Saraka potok (MM-
2), Kriveljska reka posle uliva u Saraka potok (MM-3), Borska reka ispod brane 1 (pre ulaska
u kolektor) (MM-4), Kriveljska reka ispod brane 3 flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj (MM-5),
Borska reka pre spajanja sa Kriveljskom rekom (MM-6), Kriveljska reka pre uliva u Borsku
reku (MM-7), vode posle spajanja Borske i Kriveljske reke i jamske vode (MM-8).
Radi praćenja kvaliteta podzemnih voda koje su u neposrednoj blizini vodotoka Kriveljske
reke, postavljena su tri pijazometra na tri različite lokacije, međusobno udaljene više
kilometara. Praćenje ovih voda vršiti na mesečnom nivou.
Na prikazanim mernim mestima vršiti praćenje sledećih parametara:
· nedeljno praćenje: pH, temperatura (vode i vazduha), provodljivost, rastvorljivi
kiseonik.
· Mesečno praćenje: pH, temperatura (vode i vazduha), provodljivost, rastvorljivi
kiseonik, protok, suspendovane čestice, sulfatni jon i jona toksičnih elemenata –
bakra, olova, cinka, kadmijuma, nikla, hroma, selena i arsena.

2.2. Program praćenja kvaliteta vazduha

Program praćenja kvaliteta vazduha uključuje svakodnevno merenje temperature vazduha,
vlažnosti vazduha, količina padavina, atmosferskog pritiska, brzine vetra. Praćenje kvaliteta
vazduha (taložne materije) treba vršiti na 9 mernih mesta: Iznad Saraka odlagališta, Iznad
polja 2 flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj, Iznad brane 3 (selo Oštrelj), Ispod brane 3
(Manastirište), MZ Sloga i Selo Slatina. Formiranjem novog Nultog polja, neophodno je
postavljanje mernih mesta severno ka selu Krivelj, zapadno ka starom Borskom kopu, i
istočno.

3. OSKULTACIJA - VIZUELNO OSMATRANJE FLOTACIJSKIH JALOVIŠTA

Na prostoru flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj vršeno je osmatranje-oskultacija u

prethodnom periodu. Cilj ovih osmatranja jeste praćenje pomaka i deformacija svih
objekata na ovoj lokaciji. Oskultacija je rađena na sledećima lokacijama: Polje 1i Polje 2 kao
i brane 1A, 2A i 3A flotacijskog jalovišta.

*
Merno mesto

- 101 -
3.1. Oskultacija flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj
Osmatranje-oskultacija flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj bi obuhvatilo sledeće:
Brana 1A
Jalovište Veliki krivelj se sastoji iz dva polja, polje 1 ograničeno uzvodnom branom 1A i
nizvodna brana 2A i polje 2 koga ograničavaju uzvodna brana 2a i nizvodna brana 3A .
Brana 2A
Peščana brana 2A ograničava Polje 1 sa nizvodne strane, u pravcu neaktivnog Polja 2.
Brana 3A
Brana 3 je krajnja nizvodna brana, koja ograničava polje 2 sa nizvodne strane u pravcu sela
Oštrelj. Ova brana je u velikom svom delu erodovana, posebno njena kruna, tako da je
njena visina na mnogo mesta ispod 345 mnv.
Nulto polje
Oskultacija bi obuvatila novoformiranu nulto polje i nultu branu koji se nalaze uzvodno od
polja 1.

4. ZAKLJUČAK

Flotacijska jalovišta predstavljaju stalnu opasnost po ekološke faktore životne sredine bilo
da su u funkciji, ili posle prestanka odlaganja jalovine i zapunjavanja odlagališnog prostora.
Iz tog razloga potrebno je odlagališni prostor iskoristiti potpuno kako se ne bi zauzele nove
površine i zagadili novi tokovi reka. Ovim radom je prikazana predlog monitoringa
flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj i stacionaža kolektora i kao i buduće formiranog Nultog
polja.

Rad je proizašao iz projekta broj TR33021 koji je finansiran sredstvima Ministarstva za nauku
i tehnološki razvoj Republike Srbije

[1]. Miomir Mikić, Daniel Kržanović, Slađana Krstić: ,,Overview of the current situation of
major facilities of the flotation tailing dump Veliki Krivelj near Bor with special review to
the collector of the Krivelj River’’. 43rd International october conference on mining and
metallurgy, Octobar 2011, Kladovo, Srbija. (303-306)
[2]. Daniel Kržanović, Miomir Mikić, Milenko Ljubojev:,,Analysis the spatial position of
mining facilities of the Veliki Krivelj mine to the proposed tunnel route for relocation the
Krivelj River. Mining engineering 3/2011, 2011. (95-100)
[3]. Lekovski Ružica, Bugarin Mile, Mikić Miomir: ,, Causes of accidents on the flotation
tailing dumps in Serbia’’. Mining engineering, 3/2012. (107-114).

- 102 -
 MIKRONIZIRAJUĆE MLEVENJE PIROFILITA-PARSOVIĆ-KONJIC (BiH)
MICRONIZATION OF PYROPHYLLITE MILLING- PARSOVIĆ-KONJIC (BiH)
Ljubiša Andrić1, Dragan Radulović1, Muhamed Harbinja2,
Milan Petrov1, Marija Marković1, Jovica Stojanović1, Marko Pavlović3
1
Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina,
Beograd, 2 AD HARBI d.o.o., Sarajevo, Bosna i Hercegovina
3
Univerzitet u Beogradu, Tehnološko-metalurški fakultet, Beograd

IZVOD

Mikronizacija pirofilita je veliki tehnološko-tehnički problem, iz razloga što klasične mašine za

usitnjavanje, ne mogu, svojim procesnim uslovima, da ga mikroniziraju do finog i posebno veoma
finog granulometrijskog sastava, koji je neophodan za nove savremene domene industrijke primene.
Iz ovih razloga, neophodno je dobro poznavanje njihovih fizičko-hemijskih, mineraloških, mehaničkih
osobina, i posebno mehanizama procesa njihovog finog usitnjavanja (mikronizacije).Detaljnim
istraživanjima kinetike mikronizirajućeg mlevenja pirofilita, dobijeni su elementi za određivanje
efikasnosti rada vibracionih i ultra-centrifugalnih mlinova, a samim tim stečeni su uslovi za
definisanje kako tehnoloških parametara mikronizacije, tako i parametara proizvoda mikronizacije. U
isto vreme, na osnovu detaljne fizičko-hemijske, mineraloške i rentgenske karakterizacije
mikroniziranih proizvoda pirofilita, uočene su određene fizičko-hemijske promene u njihovoj strukturi
(prelaz pirofilita u amorfno stanje), što je sigurno posledica rada pomenutih mlinova.
Ključne reči: pirofilit, mikronizirajuće mlevenje, vibracioni i ultra centrifugalni mlin, srednji prečnik
zrna. specifična površina.

ABSTRACT

Micronization of pyrophyllite represents significant technical and technological problem due to

inadequate capabilities of classical grinding equipment to provide fine and very fine particle size,
which is prerequisite for new domains of industrial applications. Therefore, it is very important to be
completely acquainted with the chemical and mineralogical composition, physical and mechanical
properties and specifically with the mechanism of its comminution (micronization). Detailed
investigation of the micronizing grinding kinetics of pyrophyllite provided the basic elements for
resolving the operational efficiency of vibratory and ultra centrifugal mills, enabling determination of
technological parameters for micronization as well as characteristics of final products. At the same
time, based on detailed physical, chemical, mineralogical and X-ray characterization of micronized
pyrophyllite products, specific physical-chemical changes in their structure (transformation of
pyrophyllite into amorphous state) was noticed, which is definitively the results of the operation of
declared mills.
Key words: pyrophyllite, micronization grinding, vibratory and ultra centrifugal mill, mean
particle diameter, particle size, specific surface.

- 103 -
UVOD

Definisanje i dobijanje upotrebnih kvaliteta nemetaličnih mineralnih sirovina predstavlja

proces koji je veoma složen i traži verifikaciju ne samo proizvoda iz procesa pripreme i
prerade prirodnih sirovina, već i verifikaciju u svojstvima finalnog materijala za čiju sintezu
se koriste. Danas, posebno se traže fino samlevene (fino i veoma fino mikronizirane)
mineralne sirovine, koje se, uopšte gledano, koriste kao punila za mase u sintezi novih
materijala (kompoziti) i kao premazi, 1. Na osnovu fundamentalnih i razvojnih istraživanja
procesa mikronizirajućeg mlevenja nemetaličnih mineralnih sirovina u cilju dobijanja punila
za sintezu novih industrijskih materijala, razvijen je veći broj novih konstrukcionih rešenja
mlinova za mlevenje i mikronizaciju kao što su: planetarni, vibracioni, ultra-centrifugalni,
atricioni, Jet i dr. Razvoj ovog tipa opreme je važan za optimizaciju procesa mikronizacije i
mehaničke aktivacije punila obzirom na strogo definisane njihove fizičko-mehaničke,
fizičko-hemijske i mineraloške karakteristike, jer svaka, makar i neznatna promena ovih
karakteristika može imati negativan uticaj na kvalitet mikroniziranih proizvoda. Savremena
istraživanja i razvoj novih materijala primarno zavise od zaliha sirovina koje se svakim
danom sve više iscrpljuju. Imajući ovo kao opštu informaciju očigledno je da razvoju novih
materijala predhodi dobijanje kvalitetnih sirovina, a takođe i korišćenje sekundarnih
sirovina, što ima i veoma važan ekološki značaj, s obzirom na efikasniju zaštitu čovekove
okoline od industrijskih odpadaka. Poštujući ovakvu proceduru kod korišćenja raspoloživog
resursa industrijskih minerala (nemetaličnih mineralnih sirovina kakav je zasigurno pirofilit),
otvaraju se neograničene mogućnosti za razvoj mnogih i malih kapaciteta, nezavisnih od
velikih svetskih strateških partnera. Na taj način postigla bi se fleksibilna i veoma
profitabilna proizvodnja sposobna da se prilagođava stalnim promenama u finalnoj
proizvodnji, 2-4.

PROCES SUVE MIKRONIZACIJE

Priprema mineralnih sirovina, uglavnom nemetala, u većini slučajeva zahteva suvo

mikronizirajuće mlevenje i klasiranje mikronizirane mineralne sirovine u jednu ili više klasa
krupnoće. Način mikronizirajućeg mlevenja mineralnih sirovina zavisi od usvojenog
tehnološkog procesa pripreme, t.j. da li se priprema mineralne sirovine vrši mokrim ili
suvim postupkom. Isto tako važan je i način primene mineralne sirovine u industriji, t.j. da li
se ista primenjuje u suvom stanju. Poslednjih nekoliko godina postavlja se zahtev da
nemetalične mineralne sirovine budu pripremljene u suvom stanju. Nemetalične mineralne
sirovine (pirofilit i dr.) u većini slučajeva treba da se mikroniziraju do finoće 100% -60 µm u
pojedinim slučajevima 100% -45 µm, a da pri tome udeo sitnih čestica ispod 10 µm, treba
da bude što veći (40-60 %). Poslednjih nekoliko godina pojedine industrijske grane
zahtevaju finoću mikroniziranog proizvoda oko 90% ispod 10 µm, sa određenim udelom
sitnih čestica od 1, 2, 3, 5 i 7 µm. Prilikom mikronizirajućeg mlevenja, posebna pažnja se
poklanja sledećim osnovnim parametrima kvaliteta proizvoda: procentualnom sadržaju
pojedinih klasa krupnoće, specifičnoj površini, srednjem prečniku čestice i hemijskim i
- 104 -
mineraloškim karakteristikama. Pored krupnoće, kao osnovnog parametra kvaliteta
proizvoda mikronizorajućeg mlevenja, neophodno je spomenuti i ostale veoma važne
parametre: zapreminsku masu, homogenizaciju sposobnost lebdenja, površinsku aktivnost,
oblik čestica, itd. Navedeni parametri kvaliteta proizvoda mikronizirajućeg mlevenja zavise
od fizičko-mehaničkih, hemijskih i mineraloških osobina polaznih sirovina, kao što su:
struktura, tekstura, otpornost, plastičnost, trošnost, tvrdina, abrazivnost, šupljikavost,
elestičnost, lepljivost i sl. Sam proces mikronizirajućeg mlevenja mineralnih sirovina nije
prost proces. Sa procesno-tehničkim razvojem mlevenja poslednjih godina, proces
mikronizacije se veoma ozbiljno i teorijski izučava, 5-13.

PRIMENA PIROFILITA

Nemetalična mineralna sirovina, kao što je pirofilit (Al2Si4O10(OH)2) zauzima značajno mesto
u privrednom razvoju, bilo da služi kao finalni proizvodi ili kao sirovina kod proizvodnje
različitih materijala namenjenih prerađivačkoj i drugim industrijskim granama. Skoro da
ne postoje privredne grane koje ne koriste pirofilit-industrija vatrostalnih materijala,
građevinarstvo, poljoprivreda, a u novije vreme primenjuje se u tehnologijama za zaštitu
životne sredine. Pored nabrojanih industrija, mikronizirani pirofilit najčešće se koristi u
industriji: papira, plastičnih masa, farmaceutike i kozmetike, aditiva, inhibitora korozije i dr.

METODE ISPITIVANJA

Izbor načina suvog mikronizirajućeg mlevenja i pripreme određuje se prema svojstvima

mineralnih sirovina, traženom stepenu finoće i ostalim zahtevima kao što su: specifični
utrošak energije, utrošak metala, sigurnost u radu i najmanji troškovi pri posluživanju. U
procesu suvog mikronizirajućeg mlevenja, a naročito finog mikronizirajućeg mlevenja,
određivanje utroška energije je veoma komplikovano.Stoga u poslednje vreme za izbor
opreme koja se primenjuje za suvo mikronizirajuće mlevenje nemetaličnih mineralnih
sirovina, pored standardnih konvencionalnih mlinova (metalni, keramički), najširu primenu
su našli ultracentrifugalni sa perifernom putanjom usitnjavanja, vibracioni, planetarni,
atricioni i strujni (Jeto-mizer) mlinovi, 14.

REZULTATI EKSPERIMENTALNIH ISTRAŽIVANJA

Sva eksperimentalna istraživanja mikronizirajućeg mlevenja pirofilita vršena su na rovnom
uzorku (ležište Parsović), primenom savremenih metoda za određivanje svih neophodnih
fizičko-hemijskih i mineraloških karakteristika mikroniziranih proizvoda pirofilita, kao i za
praćenje relevantnih procesnih parametara Polazni uzorak je homogeniziran i iz njega su
izdvojeni uzorci za određivanje: granulometrijskog i hemijskog sastava rude, XRD i SEM-
analize, 5. U ovim istraživanjima suvog mikronizirajučeg mlevenja pirofilita, korišćeni su
vibracioni i ultracentrifugalni mlin sa perifernom putanjom usitnjavanja.

- 105 -
Fizička, hemijska i mineraloška svojstva rovnog uzorka pirofilita

Ležište pirofilitnog škriljca Parsovići, Konjic, smešteno je oko 25 km SZ od Konjica,

povezano je asfaltom na magistralni put Sarajevo - Mostar, dužine 14 km. Ležište Parsovići
nalazi se na brdsko planinskom području koje predstavlja JZ ogranak, a nadmorska visina
područja, na kome se nalazi ležište pirofilita, kreće se između 350 i 600 metara. Overene
rudne rezerve pirofilitskog škriljca ležišta “Parsovići-Konjic” iznose 18.000.000 t.Postojanje
potencijalne sirovinske baze, odnosno postojanje pirofilita sa značajnim količinama
(Parsovići-Konjic) u BiH pruža široke mogućnosti razvoja proizvodnje sa bogatim
asortimanom proizvoda. Po raspoloživim količinama, pirofilit predstavlja jednu od
najznačajnijih prirodnih nemetaličnih mineralnih sirovina u BiH, [15-22].
Granulometrijski sastav: Zbog strukturno-teksturnih osobina polazni uzorak rude pirofilita
je usitnjen za dalja tehnološka ispitivanja na krupnoću 100% -2 mm. Ovako pripremljen
uzorak rude pirofilita predstavlja polazni uzorak za opite mikronizirajućeg mlevenja.
Tabelarni i grafički prikaz, rezultata granulometrijskog sastava polaznog uzorka pirofilita -
2+0,00 mm (Tyler-ova serija sita) prikazani su u tabeli 1 i na slici 1.

Tabela 1. Granulometrijski sastav uzorka rude pirofilita klasa -2,00mm

Klasa krupnoće, mm M, % ↓∑ M, % ↑∑ M, %
- 2,38 + 1,60 0,54 0,54 100,00
- 1,60 + 1,00 8,67 9,21 99,46
- 1,0 + 0,63 11,98 21,19 90,89
- 0,63 + 0,40 19,73 40,92 78,81
- 0,40 + 0,30 13,06 53,98 59,08
- 0,30 + 0,20 11,97 65,95 46,02
- 0,20 + 0,10 8,60 74,55 34,05
- 0,10 + 0,00 4,07 78,62 25,45
Ulaz 100,00

Slika 1. Granulometrijski-sastav polaznog uzorka rude pirofilita

krupnoće -2,00+0,00mm. (dsr=0,328 mm)
- 106 -
Hemijska karakterizacija, tj. utvrđivanje hemijskog sastava polaznog uzorka pirofilita vršeno
je standardnom analitičkom metodom, a rezultati analize su prikazani u Tabeli 2.

Tabela 2. Hemijski sastav rude pirofilita

Komp. SiO2 Al2O3 Fe2O3 CaO MgO Na2O K2O TiO2 FeO SO3 P2O5 kr.H2O BaO G.Ž.
Sadr.,% 62,56 14,92 1,22 7,32 1,45 0,47 0,60 <0,167 0,32 0,10 0,16 2,48 <0,01 9,63

Rezultati ispitivanja mikroskopske analize rovnog uzorka pirofilita su pokazali da su minerali

kvarca i pirofilita najzastupljeniji u uzorku, dok su karbonati manje zastupljeni. Kvarc je
uglavnom bistar i donekle kaolinisan. Pirofilit obiluje čvrstim inkluzijama. Ove inkluzije su u
vidu opakih, odnosno neprovidnih minerala. Feldspati i liskuni se javlja u tragu. Rezultati
mikrofotografije analiziranog uzorka, prikazani su na slici 2.

Slika 2. Zrno kvarca u osnovnoj masi pirofilita propuštene svetlost, II (a) i (b) X Nikoli

Rendgenska difrakciona analiza korišćena je za određivanje i praćenje faznog sastava

uzorka. Uzorak je analiziran na rendgenskom difraktometru marke “PHILIPS”, model PW-
1710. Mineralni sastav analiziranog uzorka je sledeći: kvarc, pirofilit, kalcit, dolomit, kaolinit.
Pirofilit je najzastupljeniji mineral (≈ 50%), dok su kvarc (≈ 35%) i karbonati (kalcit oko 10% i
dolomit ≤ 5 %) manje zastupljeni. Kaolinit je prisutan u tragu. Difraktogram ispitivanog
uzorka prikazan je na slici 3. Analiza na skenirajućem elektronskom mikroskopu (SEM-u)
obavljena je na rudnom preparatu rovnog uzorka pirofilita, (vidi sliku 4.). Na osnovu ove
analize može se zaključiti da se dobijeni rezultati vrlo dobro slažu sa rezultatima
rendgenske analize.

- 107 -
 P
700 Q P-pirofilit
Q-kvarc
K-kalcit
600
D-dolomit

Intenzitet (arb. jedinice)

500

400

300

200 P
Q P
P K P
100 Q Q
PP D Q Q
P P QQ Q QP Q Q
0
10 20 30 40 50 60

2 ( )
o

­ Slika 3. XRD praha rovnog uzorka pirofilita Slika 4. SEM rovnog uzorka pirofilita

Rezultati mikronizirajućeg mlevenja pirofilita

Suvo mikronizirajuće mlevenje pirofilita eksperimentalno je istraživno tako što su menjani

parametri vezani za rad vibracionog, i ultra centrifugalnog mlina. Takođe, praćeni su i
promenljivi parametri vezani za tip i rad mlinova, a kao njihova posledica proizišli su
tehnološki parametri i parametri proizvoda suve mikronizacije, koji su prikazani u tabelama
3 i 4. Promenljivi parametri u radu mlinova, koji su u toku eksperimentalnih istraživanja
menjani, su: broj obrataja rotora motora (0/min), dimenzije aktivirajućih tela (m), masa
aktivirajućih tela (kg), broj aktivirajućih tela (n), gustina aktivirajućih tela (kg/cm3). Od
tehnoloških parametara procesa suve mikronizacije praćeni su sledeći parametri: vreme
mlevenja t (min), kapacitet mlevenja Q (kg/h), specifični utrošak energije e (kWh/t).Od
parametara proizvoda mikronizirajućeg mlevenja praćeni su sledeći parametri: d50
parametar koji zavisi od granulometriojskog sastava uzorka, koji karakteriše krupnoću
uzorka, d95, otvor sita kroz koje prolazi 95% mikroniziranog proizvoda (µm), Sr, realna
specifična površina (m2/kg), zapreminska koncentracija čestica i nasipna masa 23.

Mikronizirajuće mlevenje pirofilita u vibracionom mlinu

Mikronizirajuće mlevenje pirofilita, je vršeno u vibracionom mlinu, u toku od 15, 30, 60 i

120 minuta. Eksperimentalno postignuti rezultati pirofilita mikroniziranog u vibracionom
mlinu prikazani su u tabeli 3 i na slikama 5 i 6, 24-26.Mikronizirajuće mlevenje pirofilita
mehaničkim silama, moguće je predstaviti kao višestepeni proces. Polazeći od uzorka
- 108 -
pirofilita mikroniziranog 15 min. u vibracijskom mlinu, dolazi do procesa dehidratacuje koja
se odvija postepeno bez značajnih strukturnih promena.Drugi stepen mikronizacije
pirofilita u vibracijskom mlinu odnosi se za vreme mikronizirajućeg mlevenja od 30 i 60
min., gde dolazi do degradacije kristalne rešetke i početka amorfizacije. Treći stepen
mikronizirajućeg mlevenja pirofilita u vibracijskom mlinu odnosi se na vremena
mikronizacije od 120 min., a koje predstavlja ultra fino mikronizirajuće mlevenje. U tom
stadijumu se potpuno narušava struktura, tako da pirofilit prelazi u amorfno
stanje.Rentgenska analiza ispitivanih uzoraka za vremena mikronizirajućeg mlevenja od 15
pokazala je sledeći mineralni sastav (pirofilit, kvarc, kalcit, dolomit, kaolinit), (slika 5) a pri
vremenu od 120 min. (kvarc, kalcit, dolomit), da difrakcioni maksimumi pirofilita ne postoje
što znači da je ovaj mineral potpuno amorfizovan, (sl 6.).
450
pirofilit I 120 min Q
450 P Q-kvarc
pirofilit I 15 min Q P-pirofilit 400
Q-kvarc K-kalcit
400
K-kalcit 350 D-dolomit
D-dolomit

Intenzitet (arb. impulsi)

350
Ka-kaolinit 300
Intenzitet (arb. impulsi)

300
250
250
200
200
150
150
P P 100 Q
100 Q
K Q
P P Q Q Q Q
Q Q Q Q 50 K
50 P D Q Q Q
Ka
D P Q PQPP Q PQ Q
0 0
10 20 30 40 50 60 10 20 30 40 50 60


2   2  

Slika 5. XRD uzorka pirofilita 15 min. Slika 6. XRD uzorka pirofilita 120 min.

- 109 -
Tabela 3. Rezultati parametara vezanih za vibracioni mlin sa prstenovima, tehnologiju i proizvode mikronizacije pirofilita
Tehnološki parametric
Parametri vezani za tip mlina Parametri proizvoda mikronizacije
mikronizacije
Broj Zapr. Zapr. Masa
Snaga Step. Vreme Kapa Spec. Sv
I obrtaj. radne sa radni d25 d40 d50 d97 d98 d99 dmax. Sr Δ,
motora zapu. mikr. citet utr.energ.
Serija el.mot. posud prsten h
N  t Q e 2
m /cm
opita n e . prste. µm µm µm µm µm µm µm m2/kg 3 kg/m3
kW 0 % min kg/h kWh/t
/min V dm3 V dm3 M,kg
1. 0.75 1000 1.3 0.9 3.74 70 15 0,80 937,50 1,73 2,65 3,47 19,43 24,67 24,91 33,02 5714,28 2,40 420
2. 0.75 1000 1.3 0.9 3.74 70 30 0,40 1875,00 1,50 2,17 2,77 14,85 16,53 18,80 24,45 5269,23 2,74 520
3. 0.75 1000 1.3 0.9 3.74 70 60 0,20 3750,00 1,35 1,88 2,34 12,63 13,86 15,20 18,84 4222,22 3,04 720
146,5 730
4. 0.75 1000 1.3 0.9 3.74 70 120 0,10 7500,00 1,51 2,20 2,84 20,92 31,51 56,24 3671,23 2,68
2
Tabela 4. Rezultati parametara vezanih za ultra centrifuhalni mlin, tehnologiju i proizvode ultra fine mikronizacije pirofilita
Parametri vezani za ultra Tehnološki parametri mehaničke
Red Parametri proizvoda mehaničke aktivacije
centrifugalni mlin aktivacije
ni
Ser. Stv. broj Promenljiv Vreme Obimna Specifični
boj Broj Jačina Kapacitet Sv
opita obr. o kružno mikro brzina utrošak d25 d40 d50 d97 d98 d99 dmax. 2 Sr
opit obr.rot struje mlina m /cm 2
o rotora sito nizacij rotora energije m m m m m m m 3 m /kg
a . /min. o A kg/h
/min. m e min. m/s kWh/t
1 10.000 15786,11 80 1,20 25,00 82,61 0,480 550,00 1,41 1,99 2,48 13,10 14,63 17,46 26,18 2,95 8428,57
2 10.000 12477,92 80 1,80 9,00 65,30 1,333 297,07 1,42 2,01 2,52 13,88 15,58 18,82 27,52 2,91 8314,28
3 10.000 11106,96 80 2,20 4,00 58,12 3,333 145,21 1,42 2,02 2,53 14,15 15,94 19,18 28,14 2,90 7435,89
I
4 20.000 26720,26 80 1,60 14,00 139,83 0,869 405,06 1,41 1,99 2,48 13,00 14,44 16,87 23,21 2,94 8166,66
5 20.000 22213,92 80 2,20 7,00 116,25 1,724 280,74 1,39 1,96 2,45 12,04 13,67 15,68 20,93 2,97 8250,00
6 20.000 19314,29 80 2,80 2,00 101,07 6,060 101,65 1,40 1,98 2,47 12,49 13,97 16,05 21,53 2,95 8194,44

- 110 -
Mikronizirajuće mlevenje pirofilita u ultra centrifugalnom mlinu

Eksperimentalna istraživanja suve mikronizacije pirofilita takođe su vršena na ultra

centrifugalnom mlinu sa perifernom putanjom usitnjavanja, koji ima mogućnost
izbora nominalnog broja obrtaja rotora od n0 =10.000 i 20.000 o/min., zatim zamene
kružnog sita i mogućnost promene opsega jačine struje. Praćeni su promenljivi
parametri vezani za rad mlina, a kao njihova posledica proizišli su tehnološki
parametri i parametri proizvoda suve mikronizacije, koji su prikazani u tabeli 4.
Rentgenska analiza ispitivanih uzoraka za vremena mikronizirajućeg
mlevenja od 25 (IV-1) i 14 (IV-4) min. pokazala je sledeći mineralni sastav (pirofilit,
kvarc, kalcit, dolomit, kaolinit), (slika 7 i 8), da difrakcioni maksimumi pirofilita
pokazuju da dolazi do degradacije kristalne rešetke i početka amorfizacije.

350 P
IV-1 Q P-pirofilit
Q-kvarc 300
300 P-pirofilit
K-kalcit IV-4
Q-kvarc
D-dolomit K-kalcit
Ka-kaolinit 250
Intenzitet (arb. jedinice)

250 D-dolomit
Ka-kaolinit
Intenzitet (arb. jedinice)

200 200

150 150

100 P 100 P
Q Q
P
50 K P P P
P P D Q Q 50 K Q
PQ Q Q Q Q P P Q
Ka P Q D PQ Q Q Q Q
Ka P Q
0
0
10 20 30 40 50 60 10 20 30 40 50 60
2 ( )
o o
2 ( )

Slika 7. XRD uzorka pirofilita 25 min. (IV-1) Sl 8. XRD uzorka pirofilita 14 min. (IV-4)

- 111 -
ZAKLJUČAK

Na osnovu eksperimentalnih istraživanja i eksperimentalno postignutih rezultata, očigledno

je da istraživanje mikronizirajućeg mlevenja pirofilita u domenu savremenih tehnologija
nije jednostavan zadatak, već složen i veoma važan.

Na osnovu eksperimentalno postignutih rezultata i njihove analize, mogu se doneti sledeći

zaključci:
- Proces mikronizirajućeg mlevenja pirofilita sa kojim su obavljena ispitivanja,
utvrđeno da postoji promena raspodele krupnoće čestica i specifične površine pri
mikronizirajućem mlevenju u vibracijskom i ultra-centrifugalnom mlinu
- Difrakciona analiza X-zracima pokazala je da prilikom mikronizirajućeg mlevenja do
najintenzivnije mehanoaktivacije dolazi u vibracijskom mlinu, pri vremenu od 120
min. Ovo se ogleda u visokom stepenu amorfizacije ispitivanog pirofilita, o čemu
svedoči praktično stapanje difrakcionih maksimuma u jedan difuzioni breg.
Prilikom mikronizirajućeg mlevenja pirofilita u ultra-centrifugalnom mlinu
mehanoaktivacija je slabija, sa aspekta promene kristalne strukture.
Saznanja o mikronizirajućem mlevenju izneta u ovom radu, predstavljaju doprinos
tumačenju fenomena kod mikronizirajućeg mlevenja pirofilita, i ukazuju na mogućnost
primene ovih rezultata u praksi i šire.

ZAHVALNOST

Želimo izraziti našu zahvalnost AD HARBI-Sarajevo-BiH, koji nam je obezbedio uzorke

pirofilita za eksperimentalna istraživanja. Rezultati u ovom radu proistekli su iz istraživanja
na projektu TR33007, TR34006, 34013 koja su finansirana od strane Ministarstva prosvete,
nauke i tehnološkog razvoja Srbije.

LITERATURA

1 Siniša Milošević, Ljubiša Andrić i dr.: ''Domaće nemetalične mineralne sirovine za
primenu u privredi'', ITNMS, Beograd, 1998.
2 Ljubiša Andrić: ''Proizvodnja nemetaličnih mineralnih sirovina'' (Production of Non-
metalic Mineral Raw Materials), Poglavlje u monografiji: ''Mineralno-sirovinski kompleks
Srbije danas: izazovi i raskršća'' (Mineral-Resources complex of Serbia today: Challenges and
Crossroads), Akademija inženjerskih nauka Srbije (AINS), Rudarsko-geološki fakultet Univerziteta u
Beogradu, Privredna komora Srbije, ISBN 978-86-87035-02-7, 2010, Beograd, s.189-202
3 Ljubiša Andrić: Liskun-Priprema i primena, Monografija, ITNMS Beograd, (2006).
4 Siniša Milošević, Milutin Dumić : Savremeno korišćenje i primena industrijskih minerala,
Sistemsko inženjerstvo u industriji minerala, RGF Beograd, 1999.god. str.133-147.
5 Ljubiša Andrić, Istraživanje kinetike suve mikronizacije liskuna u ultra-centrifugalnim
mlinovima sa perifernom putanjom usitnjavanja, (Magistarska teza), Univerzitet u
Beogradu, Rudarsko-geološki fakultet, Beograd, Srbija, 1993.
- 112 -
6 Milan Petrov, Istraživanje kinetike suve mikronizacije kalcita u ultra-centrifugalnim
mlinovima sa perifernom putanjom usitnjavanja, (Magistarska teza), Univerzitet u
Beogradu, Rudarsko-geološki fakultet, Beograd, Srbija, 1993.
7 P. Schmidt, R. Korber, Planetary mills, Aufebereitungs-Tehnik, 32, Nr.12,
Universitat, Gesamthochschule Essen, Germany, 1991,
8 Y. Tamai, S. Mori, Mechanical activation on inorganic powders Vibromiling, Zeitschrift
fur anorganische und allgemeine chemie, 476 (5)., 1981.
9 V.I. Molčanov, O.G. Selezneva, E.N. Žirnov "Aktivacia mineralov pri izmelčenii",
Izdatelstvo Nedra, Moskva,1988., Russia, 52-60.
10 K. Tkačova, Mechanical activation of minerals, development in mineral processing,
Elsevier, Amsterdam, vol. 11., 1989.
11 M. Shinozak, M. Senna, Efects of number and size of milling balls on the
mechanochemical activation of fine crystalline solids, ACS Publications, 20(1), 59-
62., 1981.
12 Nedeljko Magdalinović, Usitnjavanje i klasiranje, IP Nauka Beograd, 1999.
13 Ljubiša Andrić, Vladan Milošević, Milan Petrov, Slavica Mihajlović, Operating Technique
of Mills in the Process of Micronization Milling of Alumina, J. Mining and Metallurgy , 27–43., 2005.
14 Ljubiša Andrić, Milan Trumić: Monografija: ''USITNJAVANJE MLEVENJEM-
Mikronizacija, mehanička i mehanohemijska aktivacija minerala'', Univerzitet u Beogradu,
Tehnički fakultet Bor, ISBN 978-86-6905-013-6, COBISS, SR-ID 201968652, Bor 2013
[15] Geološki Elaborat o proračunu rezervi i kvaliteta pirofilitnog škriljca u ležištu “Parsovići
– Konjic”, RO Rudarsko-geološki Institut i Fakultet Tuzla Oour Rudarsko- geološki fakultet, 1984.
[16] Geološki Elaborat o klasifikaciji, kategorizaciji i proračunu rezervi pirofilitskog škriljca u
ležištu “Parsovići” kod Konjica, Sarajevo 2003.
[17] Epstein, E. and Bloom, A. (2005). Mineral Nutrition of Plants: Principles and
Perspectives. 2nd ed. Sinauer Associates, Sunderland, Maryland, 2005.
[18] http://www.minerals.net/mineral/pyrophyllite.aspx.
[19] Studija Preliminarnih ispitivanja na preradi rude pirofilita-Konjic, ITNMSBeograd, 1983.
[20] Dragan Radulović, Ljubiša Andrić: Studija o ispitivanju rovne rude pirofilitskog škriljca
ležište „Parsovići“ Konjic (Bosna i Hercegovina), Arhiva ITNMS Beograd, 2017. god.
[21] Dragan Radulović, Ljubiša Andrić: Studija određivanja uslova za razdvajanje
(separaciju), posle mlevenja, u mineralnom sistemu pirofilita-kvarca u zasebne proizvode,
Arhiva ITNMS Beograd 2018. god.
[22] Dragan Radulović, Ljubiša Andrić: Studija fizičko-hemijskih, mineraloških i
tehnoloških ispitivanja pirofilitskog škriljca ležišta „Parsovići“ Konjic (Bosna i
Hercegovina) Arhiva ITNMS, 2019. god.
23 Ljubiša Andrić: ”Mehanohemijska aktivacija glinice i njen uticaj na promenu kristalne
strukture”, Doktorska disertacija, Centar za multidisciplinarne studije, Beograd, 1999.
[24 Milan Petrov, Ljubiša Andrić, Ljubica Pavlović, Siniša Milošević: ¨High Energy Vibratory
Mills for Use in Process Industry¨, Processing-Procesna Tehnika, YU ISSN 0352-678X,
Beograd, mart, 2001., s.103-109.
[25 Ljubiša Andrić, Ljubica Pavlović, Siniša Milošević, Milan Petrov, Sanja Martinović:
''Theoretical Principles of Mechanochemical Activation During the Operation of High-
Energy Mechanoactivators'', Powder Metallurgy Science & Technology Briefs, Vol. 3, No. 6,
2001., p.11-17.

- 113 -
 METODOLOGIJA ZA PROCJENU ŠTETE U ŠUMSKIM KULTURAMA
ZASNOVANIM NA RUDNIČKIM ODLAGALIŠTIMA

METHODOLOGY FOR ASSESSMENT OF DAMAGE IN FOREST CULTURES

CONSTRUCTION ON MINING LOANS

Miro Maksimović, Dimšo Milošević

Mješoviti Holding „Elektroprivreda Republike Srpske“, Matično preduzeće a.d. Trebinje,
Zavisno preduzeće „Rudnik i Termoelektrana Uglјevik“ a.d. Uglјevik

Apstrakt

Današnji načini utvrđivanja vrijednosti šume kao obnovlјivog prirodnog resursa, njenog prirasta i
planirane dobiti nisu u potpunosti prilagođeni savremenim ekonomskim, ekološkim i razvojnim
spoznajama i potrebama. Razumlјiv je i oprezan pristup uvođenju novih metoda utvrđivanja
vrijednosti obnovlјivih prirodnih resursa. U ovom radu predstavlјena je jedna od metoda za procjenu
štete u šumskim kulturama zasnovanim na rudničkim odlagalištima. Primijenjena metoda procjene
štete na šumskim kulturama (Metoda troškova sastojine) daje realne troškove štete jer se radi o
mladim sastojinama, u kojima se ne bi mogli očekivati bilo kakvi značajniji efekti od prodaje drveta.
Klјučne riječi: šumske kulture, procjena štete, metoda troškova sastojine.

Abstract:

Today's ways of determining the value of the forest as a restorable natural resource, its growth and
planned profit are not fully adapted to the contemporary economic, ecological and developmental
knowledge and needs. It is understandable and cautious approach to the introduction of new
methods for determining the value of restorable natural resources. This paper presents one of the
methods for estimating damage in forest cultures based on mine dumps.The applied method of
estimating damage to forest cultures (Cost of stand method) gives real damage costs as it is about
young stands, in which any significant effects from the sale of wood could not be expected.
Key words: forest cultures, damage assessment, method of stand costs.

1. Uvod

Pri eksploataciji uglјa na površinskim kopovima nastaju velike količine jalovine koja se
odlaže u neposrednoj blizini mjesta eksploatacije. Korišćenjem površinskih kopova u skladu
sa teorijom održivog gadzovanja resursima, moguće je površinu poslije korišćenja ostaviti u
stanju kakva je bila prije početka eksploatacije, ili približno takvom stanju. Taj postupak
naziva se rekultivacija, bilo da se radi šumarskoj ili polјoprivrednoj rekultivaciji
(Maksimović, M., Milošević, D., 2016).Ukoliko se primjenjuje šumarska rekultivacija
(najstariji, najviše zastuplјen i najbolјe proučen vid biološke rekultivacije), u teoriji i prasi
susrećemo se sa dvostrukom upotrebnom vrijednošću šume. Sa jedne strane imamo

- 114 -
upotrebnu vrijednost šume kao cjeline ili prirodne pojave, preko njenih opštekorisnih
funkcija i sa druge strane, upotrebnu vrijednost dijelova šume, odnosno stabala, šumskih
plodova, šumskog bilјa i sl. Faktički, proizvodnja u šumarstvu se može podijeliti na
primarnu, koja se u velikoj mjeri poklapa sa podizanjem i uzgojem šuma, u kojoj dominira
biološki faktor, i na sekundarnu, koja se poklapa sa korišćenjem šuma, u kojoj dominiraju
faktori radne snage i tehnologije (Ranković, N., 1996).
Broj preduzeća koji se bave proizvodnjom šumskih sortimenata zavisi od specifičnih uslova
(prirodnih i ekonomskih) koji su karakteristični za određenu teritoriju, a koji omogućavaju
da se postignu osnovni cilјevi šumarske politike i planirani cilјevi šumske proizvodnje u
datom privrednom subjektu. Kao preduzeće koje ima potrebu da vrši i šumsku proizvodnju,
shodno odredbama Zakona o rudarstvu Republike Srpske (2018), ZP „Rudnik i
Termoelektrana Uglјevik“ a.d. Uglјevik u svojstvu koncesionara je dužno da u toku ili po
završetku izvođenja radova na eksploataciji mineralne sirovine, a najkasnije u roku od
godinu dana od dana završetka radova na površinama na kojima su rudarski radovi
završeni, privede zemlјište na eksploatacionom polјu prvobitnoj ili drugoj namjeni,
odnosno da izvrši biološku rekultivaciju u skladu sa projektom rekultivacije koji je sastavni
dio odobrenog glavnog ili dopunskog rudarskog projekta.

2. Izračunavanje vrijednosti šuma

Prema odredbama Zakona o šumama Republike Srpske (2008, 2013), pod šumama se
mogu smatrati površine obrasle šumskim vrstama drveća na površini većoj od 0,16
hektara, minimalne širine 20 metara, sa stepenom pokrivenosti zemlјišta krošnjama
stabala minimalno 20% i većim, bez obzira da li je riječ o podmladku ili odraslim stablima,
bilo iz sjemena ili izbojka iz panjeva ili žila. U šume se ubrajaju i površine i sa manjim
stepenom pokrivenosti na privremeno obešumlјenim površinama, kao rezultat prirodnih
katastrofa ili djelovanja čovjeka (gole sječe), na kojima se ubrzo očekuje rast stabala i
stepen pokrivenosti zemlјišta krošnjama stabala minimalno 20% i većim.Problem
vrednovanja šuma proistekao je iz potrebe normalnog upravlјanja procesom reprodukcije
šuma (šumskih kultura) ili radi očuvanja ekonomičnih principa gazdovanja šumama. Kada
se govori o vrijednosti šuma znamo da se ona sastoji od vrijednosti šumskog zemlјišta i
vrijednosti šumske sastojine. Vrijednost šume u smislu Zakona o šumama čini vrijednost:
stabala (drveta), zemlјišta, ostalih šumskih proizvoda i opštekorisnih funkcija šuma.Troškovi
podizanja šuma sadrže izdatke za pripremu zemlјišta, nabavku sjemena i sadnog materijala,
njegu, čišćenje, prorede, odvonjavanje, zaštitna sredstva, troškove rada mehanizacije i
transportnih sredstava, izgradnju pristupnih puteva i podizanje zaštitnih ograda. U
kulturama ispod taksacionog praga (7cm) utvrđuje se starost sastojina, vrsta drveća i
sastojinski oblik (čiste ili mješovite sastojine), gustoća sastojina (broj stabala po hektaru),
razvojna faza i kvalitet sastojina, zdravstveno stanje sastojina i sl.Vrijednost šumskog
zemlјišta (pod šumom) utvrđuje se u visini jedne desetine vrijednosti drvne zalihe, a
vrijednost neobraslog šumskog zemlјišta (šiblјaci i goleti) u visini vrijednosti najbližeg
susjednog pašnjaka istog položaja, prema podacima područne jedinice poreske uprave
- 115 -
(Pravilnik o načinu i postupku utvrđivanja vrijednosti šuma Republike Srpske,
2009).Međunarodnim računovodstvenim standardom (MRS 41) koji se odnosi na
polјoprivredu (u koju su svrstani radovi na podizanju šumskih kultura u procesu biološke
rekultivacije), u dijelu koji se odnosi na priznavanje i odmjeravanje podignutih šumskih
kultura (paragraf 25), polazi se od činjenice da su biološka sredstva često fizički vezana za
zemlјište (npr. drveće u šumskom zasadu). Ovaj problem je vezan i za utvrđivanje fer
vrijednosti bioloških sredstava. Primjena MRS 41 se ne odnosi na zemlјište povezano sa
polјoprivrednom djelatnošću (bavi se samo biološkim sredstvima), mada se šume, kako je
ranije naglašeno tretiraju zajedno sa zemlјištem, shodno odredbama Zakona o šumama.

3. Problem i metod rada

Za potrebe izgradnje depoa za ugalј TE „Uglјevik 3“ izvršeno je probijanje nove trase puta
od strane izvođača radova na Velikom zapadnom odlagalištu (VZO), pored postojećeg puta
za šlјaku i pepeo, zbog nedostatka transportnih jedinica nosivosti do 25 tona. Trasa novog
puta degradirala je stabla lišćarskih i četinarskih vrsta u šumskim kulturama zasnovanim u
periodu od 2007.-2009. godine, u kojima dominiraju stabla bagrema i crnog bora. Pored
ovih šumskih vrsta zasađene su i sadnice bijelog bora, jasena i javora. Starost zasada u
vrijeme izgradnje puta (transportne trase) bila je od 4-6 godina, dok je jedan mali dio
šumskih kultura, prvenstveno crnog bora, zasađen još 1992. godine (starost 21
godina).Površina transportnog puta dobijena je putem podataka skinutih sa orto-foto
snimka Velikog zapadnog odlagališta. Cijena pošumlјavanja sa PDV-om jednog hektara
pošumlјavanja preuzeta je iz Ugovora o izvođenju radova na biološkoj rekultivaciji na PK
„Bogutovo Selo“ Uglјevik iz avgusta 2008. godine.Šume, kao biološka sredstva mogu se
klasifikovati i posmatrati sa više aspekta, odnosno kao (MRS 41): 1. šume u podizanju
(pošumlјavanje), 2. šume u funkciji (dobijanje polјoprivrednih proizvoda) i 3. šume
namijenjene prodaji. U ovom radu, podignute šumske kulture koje su pretrpjele štetu
izazvanu igradnjom transportne trase, razmatraće se kao šume u podizanju, jer se radi o
mladim šumama (sastojinama). Pri izračunavanju vrijednosti mlađih sastojina najbolјe je
koristiti „Metodu troškova sastojine“ (Ranković, N., 1996). Ova metoda se zasniva na stavu
da sastojina vrijedi onoliko koliko je potrebno utrošiti sredstava za njeno osnivanje i
dovođenje do stanja u kome se nalazi u momentu procjene njene vrijednosti.

4.Procjena štete u podignutim šumskim kulurama na VZO površinskog kopa „Bogutovo

Selo“ Uglјevik

Primjena metode troškova u praksi znači da se formira zbir troškova za različite izvršene
radove u sastojini, pri čemu su svi troškovi diskontovani na godinu nastanka. Navedeni
troškovi obuhvataju troškove slјedećih radnji: osnivanje (priprema zemlјišta, sadnja), njega
mladika (čišćenje, okopavanje, prašenje, zalivanje, đubrenje), upravlјanje i čuvanje i
zemlјišna renta (iznos koji specifično zemlјište daje u vidu godišnjeg prihoda).

- 116 -
Osnovi princip metode troškova sastojine se može izraziti matematički preko formule:
n n n
As = Σ Ti x ν – Σ Ai x ν = Σ (Ti – Ai) x νi,
i i

i=1 i=1 i=1

gdje su: Ti - različiti troškovi, Ai - različiti prihodi, ν - diskontni faktor, i - godina nastanka
određenog troška, odnosno prihoda (do kraja ophodnje od n godina).

Slika 1. – Površinski kop „Bogutovo Selo“ i Termoelektrana Uglјevik I

Ova metoda daje dobre rezultate ukoliko se radi o mladoj sastojini, u takvom stadijumu
razvoja da se ne mogu očekivati neki značajniji efekti od prodatog drveta. Za praktične
svrhe metoda je upotreblјiva kod sastojina starosti do 30 godina (Sabadi, R., 1986, prema
Ranković, N., 1996). Može se koristiti i u slučajevima kada, pored proizvodnje drveta,
sastojina služi za zaštitu zemlјišta od erozivnih procesa, regulaciju nadzemnih i podzemnih
voda, popravku kvaliteta fizičko-hemijskih karakteristika zemlјišta itd. Metodu je najbolјe
primjenjivati kod procjena šumskih šteta, kada je počinilac poznat i može da nadoknadi
štetu. Štete u šumama ili šumskim kulturama se manifestuju na dva načina. Prvi se ogleda
u degradaciji i uništenju drveta, što djeluje u pravcu smanjenja njene površine ili broja
stabala, a drugi se manifestuje kod neplaniranog obaranja ili uništavanja drveća prirodnim
putem (vjetrolomi, vjetroizvale, snjegolomi, snjegoizvale, bolesti stabala i sl.).

Dejstvo štetnih faktora u šumarstvu se može posmatrati sa više različitih stanovišta, mada
se u osnovi razlikuju tri osnovna načina:
a) ometanje odvijanja fizioloških procesa i slablјenje biološke vitalnosti šumskog drveća,

- 117 -
b) destrukcija i fizičko uništavanje stabala i drvne materije od koje je šumsko drveće
sagrađeno,
v) narušavanje prirodne stabilnosti i promjena strukture šumskih fitocenoza.

Na području istraživanom području izvršeno je destruktivno uništavanje stabala šumskih

kultura podignutih na Velikom zapadnom odlagalištu površinskog kopa „Bogutovo Selo“
Uglјevik poslije prosijecanja nove trase puta od strane izvođača radova, do tada završnog
platoa 300.Prema Ugovoru o izvođenju radova na biološkoj rekultivaciji (pošumlјavanje) iz
2008. godine, a koji se odnosi na period zasnivanja istraživanih šumskih kultura, cijena
pošumlјavanja sa PDV-om jednog hektara iznosila je 12.432 KM. Struktura cijene biološke
rekultivacije, odnosno pošumlјavanja prikazana u tabeli 1.

Slika 2. – Degradirana kultura bagrema pored nove transportne trase

Tabela 1. – Struktura cijene biološke rekultivacije - pošumlјavanja (po 1ha)

Redni broj Operacija Cijena (KM)
1. Materijal (sadnice, đubrivo, voda) 3.502,61
Radovi (razmjeravanje, kopanje, priprema sadnica,
2. 5.085,00
zatrpavanje, đubrenje, zalivanje)
3. I godina održavanja 2.038,00
4. PDV 1.806,39
UKUPNO 12.432,00

Uvidom u rast cijena na malo, evidentiran je rast cijena od cca 3% godišnje. Cijena jednog
hektara pošumlјavanja nakon četiri godine, odnosno u 2012. godini kada je izvršena šteta,
iznosi 13.923,84 KM.

- 118 -
 Slika 3. – Prikaz novoizgrađene transportne trase

Ukupna dužina urađenog puta (transportne trase) iznosi 2.195 m, širina 14 m, sa

površinom od 30.730 m2, koja kao takva predstavlјa površinu degradiranih šumskih kultura
od 3,07 hektara. Stoga je evidentirana šteta u podignutim šumskim kulturama u vrijednosti
od 42.746,18 KM (3,07 x 13.923,84 KM).

4. Zaklјučak

Može se konstatovati da je „Metoda troškova sastojine“ odgovarajuća za procjenu štete

izazvanu igradnjom traspotne trase od strane izvođača radova na prostoru Velikog
zapadnog odlagališta PK „Bogutovo Selo“ Uglјevik, jer su podignute šumske kulture
prvenstveno namijenjene za zaštitu zemlјišta od erozije, regulaciju nadzemnih i podzemnih
voda i pobošanje fizičko-hemijskih karakteristika zemlјišta.Primijenjena metoda procjene
štete na šumskim kulturama daje realne troškove štete jer se radi o mladim sastojinama, u
kojima se ne bi mogli očekivati bilo kakvi značajniji efekti od prodaje drveta.

LITERATURA

1. Ranković, N. (1996): Ekonomika šumarstva. Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu. Beograd.

2. Maksimović, M., Milošević, D. (2016): Zaštita životne sredine-Rekultivacija pošumlјavanjem
odlagališta površinskih kopova. Institut za rudarstvi i metalurgiju Bor. Bijelјina.
3. (**2008, 2013): Zakon o šumama. „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj: 75/08 i 59/13.
4. (**2011): Međunarodni računovodstveni standardi za javni sektor. Savez računovođa i revizora
Republike Srpske. Knjiga dva. Banja Luka.
- 119 -
 LEŽIŠTE KARBONATNE SIROVINE (KREČNјAK I KREDA) SPASINE - BRĐANI
KOD UGLjEVIKA

DEPOSIT OF CARBONATES (LIMESTONE AND CHALK) SPASINE - BRDJANI

NEAR UGLJEVIK
Jovana Ječmenica 1, Zlatko Ječmenica 2
1
Jantar grupa d.o.o. Beograd; 2ZP Rudnik i TE Uglјevik

Apstrakt:

Istraživanju karbonatne sirovine (krečnjak i kreda) pristupilo se iz razloga obezbjeđenja

apsorbenta za potrebe odsumporavanja dimnih gasova termoelektrane Uglјevik. Rezultati
dobijeni detalјnim geološkim istraživanjima perspektivnog prostora ukazali su na
mogućnost snabdijevanja termoelektrane apsorbentom povolјnih kvalitativnih parametara
do kraja njenog vijeka.
Klјučne riječi: karbonatna sirovina, apsorbent, krečnjak, kreda, odsumporavanje dimnih gasova,
detalјna geološka istraživanja, perspektivnost karbonatne sirovine, kvalitet, rezerve.

Abstract:

The exploration of the carbonates (limestone and chalk) was initiated due to need of securing
absorbent for the process of the flue gas desulphurization of the Ugljevik Thermal Power Plant. The
results obtained by detailed geological explorations of the perspective area indicated the possibility
of supplying the thermal power plant with an absorbent of favorable qualitative parameters by the
end of its lifetime.
Key words:carbonates, absorbent, limestone, chalk, flue gas desulphurization, detailed geological
exploration, potential of carbonate raw material, quality, reserves.

Uvod

Ležište karbonatne sirovine (krečnjak i kreda) Spasine – Brđani se nalazi u sjeveroistočnom

dijelu Republike Srpske u dijelu gdje ravničarska Semberija prelazi u pobrđe planine
Majevice, na udalјenosti oko 20-ak kilometara od grada Bijelјine. Ono je smješteno uz sam
rub površinskog kopa uglјa Bogutovo Selo. Ovaj karbonatni kompleks predstavlјa samo dio
nekadašnjih sprudova koji se protežu sa jugoistoka ka sjeverozapadu izgrađenih od
marinskih badenskih i sarmatskih produkata sedimentacije raznolikih litofacijalnih
karakteristika.Ležište je istraživano 2014 i 2017. godine u cilјu iznalaženja sirovinske baze
za postupak odsumporavanja dimnih gasova iz termoelektrane Uglјevik instalisane snage
300 MW.Osnovni motiv odabira ovog prostora kao perspektivnog bila je neposredna
blizina termoelektrane i njegova direktna veza sa površinskim kopom uglјa.

Geološka građa ležišta

Detalјnim geološkim istraživanjima utvrđeno je da ležište izgrađuju najvećim dijelom
1 2
badenska kreda i krečnjaci (M2), te sarmatski krečnjaci (M2) kao interesantna mineralna
- 120 -
sirovina i sa ekonomskog aspekta produktivno područje, te kvartarne tvorevine (Q):
eluvijalno-deluvijalni sedimenti neznatne deblјine

1
Slika 1. Geološka karta ležišta ( R≈1:10 000)Badenska kreda i podređeno krečnjaci (M2)
Naslage badenske krede i krečnjaka deponovane su preko gornjobadenskih masivnih i
N
B
M 12-Lp
M 12-Krd(k) N
KR-19HG KR-20
KR-21HG

M 12-Krd(p) M 22-Kr 324.44 314.22 321.36

M 22 -Kr,Pj,Gl
M 22-Kr

M 12-Krd(k) KR-17
KR-18
M 22 -Kr
KR-16 325.60 314.91

KR-24
325.48

324.28 M 12 -Krd(c)
M 22-Kr
KR-22

BSS-1
297.65 KR-15 M 12-Krd(k)
326.55 322.76

325.67
M 12-Krd(p)
M12 -Krd(c)

331.88
330.01
320.31
316.34
N
329.22
320.65
M 12-Lp

KR-23HG
316.47
KR-22
329.20
301.73 M 12-Krd(k)
325.64
M 12-Krd(p)
M 22-Kr
327.08 M 22-Kr
333.32

306.46 M 12-Krd(k)
KR-15

322.76

306.46

SZK-53(HG)
338.52 313.48

M 22-Kr BSS-1
M2
1 -Krd
(k)

N
M 22 -Kr,Pj,Gl
N
SZK-53(HG)
SZK-42(HG)

SZK-41

D C
KR-3 KR-6 KR-9 KR-11 KR-13 KR-14

M 22 -Kr
M 12 -Krd(c)
M 12-Krd(p) M 12-Krd(k)

M 12-Lp M 12-Lp M 12-Lp

laminiranih laporaca. Ovo je jasno definisana jedinica koja je izgrađena najvećim dijelom iz
tri litološki različita člana (rudna tijela): prašinaste, kompaktne i čvrste krede koju često
prožimaju slojevi do banci pjeskovitog krečnjaka.
1
Kreda prašinasta M2 - nalazi se u osnovi gdje mijenjajući boju i sadržaj kalcijum-karbonata
postepeno prelazi iz sivih laporaca u ovaj član On sadrži litotamnije, školјkaše i spikule
spužvi, kao i dosta brojnu asocijaciju bentoskih foraminifera i ostrakod. Deblјina ovog tipa
krede dostiže 30-ak metara.

- 121 -
 1
Kreda kompaktna M2 - izgrađuju je litotamnijski krečnjaci (kalkareniti) sa školјkašima, Ona
posjeduje dosta ostataka mikrofaune foraminifera, ostrakoda, korala i briozoa. Najveća
deblјina ovog tipa krede je 30,2 m.
1
Kreda čvrsta M2 -nije utvrđena niti u jednoj bušotini. Međutim, otkrivena je u zasjecima
izvedenim lјudskom aktivnošću (rudokopi) na krajnjem zapadnom dijelu istražnog prostora.
To je varijetet krede, izuzetno čvrste, od koje su pravlјeni blokovi kao fundament, odnosno
nosivi dijelovi stambenih objekata.

Slika 2 Litostratigrafski stub badenskih i donjesarmatskih sedimenata

2
Donjesarmatski krečnjaci, kreda, peščari i gline (M2)
Naslage donjeg sarmata (rudno tijelo) leže, najverovatnije, konkordantno na gornjem
badenu u većem dijelu terena. Granica je uočlјiva jer su donjesarmatski krečnjaci
deponovani preko gornjebadenskih naslaga krede što je pravilnost utvrđena i u
bušotinama kao i na terenu. Uočeno je da su donjesarmatski mekušci sačuvani u vidu
otisaka kapaka i kalupa, dok su u krednim naslagama gornjeg badena uglavnom očuvani
kapci mekušaca.Izuzev profila Spasine gdje donji sarmat izgrađuju raznoliki litološki članovi
(krečnjaci, kreda, pješčari i gline) u ostalim dijelovima terena zastuplјeni su samo masivni i
rijetko pločasti krečnjaci. U njima su izraženi karstni oblici relјefa. Najveća deblјina dostiže
37 metara.
- 122 -
 Kvartarni deluvijalno-eluvijalni sedimenti (Q)
Ove stijene predstavlјene su površinskim glinama i glinama sa drobinom krečnjaka čija
deblјina dostiže skoro 15 metara.
Može se reći da karbonatne stijene, generalno, blago (do 10-ak stepeni) padaju ka
sjever-sjeveroistoku čineći, takođe, blagu monoklinalnu strukturu.
Perspektivnost karbonatne sirovine (krečnjak i kreda)
Pod karbonatnom sirovinom, u geološkom smislu, podrazumijevaju se:
- sedimenti krede (rudno tijelo 3 - prašinasta kreda, rudno tijelo 2 - kompaktna kreda -
litotamnijski krečnjak),
- kao i naslage tvrdih, kompaktnih krečnjaka sarmata (rudno tijelo 1).
Ovakva determinacija rudnih tijela potvrđena je i rezultatima laboratorijskih ispitivanja jer
su ovako izdvojena rudna tijela pored geoloških posjedovala i karakteristične kvalitativne
parametre po kojima su se međusobno razlikovala.Fazama detlјnih geoloških istraživanja
podvrgnut je prostor od skoro 1km2, od čega 0,59 km2 zahvata produktivna površina
(kontura rezervi). Namjera je bila da se istraži veće područje i unutar njega izdvoje
segmenti najpovolјnijih kvalitativnih parametara u svrhu odsumporavanja dimnih gasova.
Prilikom istraživanja izvedeno je 27 istražnih bušotina, 26 istražnih raskopa i dva probno-
eksploataciona otkopa. Od laboratorijskih radova u cilјu ispitivanja kvaliteta mineralne
sirovine izvršeno je ispitivanje 1.066 djelimičnih i 212 kompletnih proba.Rezultati su, kako
kvalitetom karbonatne sirovine tako i rezervama, opravdali uložena sredstva u istraživanje.

U slјedećim tabelama statistički su obrađeni parametri kvaliteta za sva tri rudna tijela.

Tabela 1. Proračun koeficijenta varijacije parametara kvaliteta rudnog tijela 1

Rudno tijelo 1
Broj Aritm. Min. Maks. Standardna Koeficijent
Parametar
analiza sredina vrijednost vrijednost devijacija varijacije
CaCO3 369 93,34 70,27 98,93 4,22 4,52
MgCO3 369 0,97 0,57 1,61 0,16 16,06
CaO 357 52,56 44,55 55,31 1,87 3,56
MgO 357 0,47 0,25 0,69 0,07 15,62
SiO2 357 2,13 0,01 11,85 2,45 115,05
Al2O3 348 0,66 0,23 2,70 0,44 66,61
Fe2O3 357 0,39 0,11 1,47 0,22 55,21
SO3 348 0,04 0,01 0,60 0,06 141,10
Na2O 348 0,07 0,03 0,18 0,03 37,58
K2O 348 0,09 0,05 0,44 0,05 57,41
MnO 348 0,02 0,01 0,06 0,01 42,11
P2O5 348 0,04 0,02 0,08 0,01 27,73
TiO2 348 0,03 0,01 0,10 0,02 60,57
S 348 0,02 0,01 0,24 0,02 117,01
GZ 348 41,57 33,84 44,77 1,83 4,41
R CaCO3 348 75,60 52,81 94,83 8,37 11,07
H2O 369 9,45 0,28 27,20 4,66 49,31

- 123 -
 Tabela 2. Proračun koeficijenta varijacije parametara kvaliteta rudnog tijela 2
Rudno tijelo 2
Broj Aritm. Min. Maks. Standardna Koeficijent
Parametar
analiza sredina vrijednost vrijednost devijacija varijacije
CaCO3 220 93,95 74,59 99,04 5,36 5,71
MgCO3 220 0,92 0,45 1,49 0,16 17,79
CaO 219 52,44 44,38 55,44 2,66 5,07
MgO 219 0,45 0,22 0,96 0,10 21,72
SiO2 219 2,71 0,01 14,10 3,30 121,81
Al2O3 217 0,42 0,16 2,17 0,30 71,70
Fe2O3 219 0,24 0,12 0,74 0,13 54,10
SO3 217 0,09 0,03 1,03 0,20 209,05
Na2O 217 0,08 0,03 0,20 0,03 41,83
K2O 217 0,07 0,03 0,26 0,04 64,17
MnO 217 0,01 0,01 0,03 0,01 45,17
P2O5 217 0,05 0,03 0,07 0,01 23,44
TiO2 217 0,02 0,01 0,05 0,01 55,78
S 217 0,04 0,00 0,41 0,08 214,42
GZ 217 41,95 36,09 47,60 1,95 4,66
R CaCO3 217 80,77 52,81 94,83 7,95 9,84
H2O 220 15,39 1,20 24,00 3,85 25,03
Tabela 3. Proračun koeficijenta varijacije parametara kvaliteta rudnog tijela 3
Rudno tijelo 3
Broj Aritm. Min. Maks. Standardna Koeficijent
Parametar
analiza sredina vrijednost vrijednost devijacija varijacije
CaCO3 255 83,08 57,59 98,80 9,23 11,11
MgCO3 255 1,01 0,55 1,87 0,26 26,01
CaO 250 47,02 35,98 55,34 4,18 8,89
MgO 250 0,54 0,20 3,52 0,41 75,18
SiO2 250 7,40 0,01 27,15 6,47 87,43
Al2O3 249 0,71 0,21 2,93 0,48 67,12
Fe2O3 250 0,36 0,09 1,06 0,21 57,94
SO3 249 0,04 0,01 0,53 0,07 199,46
Na2O 249 0,14 0,04 0,31 0,06 40,93
K2O 249 0,12 0,01 0,36 0,06 52,68
MnO 249 0,01 0,00 0,02 0,00 42,07
P2O5 249 0,05 0,03 0,10 0,01 25,74
TiO2 249 0,03 0,01 0,08 0,02 55,19
S 249 0,02 0,00 0,21 0,03 156,64
GZ 249 38,92 32,36 44,77 2,49 6,39
R CaCO3 249 75,20 57,85 94,83 7,98 10,61
H2O 255 16,40 4,35 27,60 3,96 24,13

Prostor sjevernog dijela ležišta posjeduje izvanredne vrijednosti sadržaja CaCO3, MgCO3,
Fe2O3, SiO2, H2O i reaktivnosti (RCaCO3) limitirajuće za postupak odsumporavanja dimnih

- 124 -
gasova. Posebno su dobre vrijednosti kvaliteta rudnih tijela 1 i 2 koje se nalaze u gornjem
dijelu geološkog stuba čija eksploatacija može započeti u prvoj fazi rudarskih radova.

Slika 3. Karta sadržaja CaCO3 rudnog tijela 1

Analizirane srednje vrijednosti sadržaja, koeficijenata varijacije i standardne devijacije,

donekle kvare dobijeni parametri južnog dijela istražnog prostora, kao i rezultati kvaliteta
rudnog tijela 3. Vrijednosti koeficijenta varijacije su niske, a naročito su niske i povolјne u
izdvojenim perspektivnim segmentima.Prikazani kvalitet zadovolјava standarde upotrebe
kao sirovine široke primjene: za odsumporavanje dimnih gasova termoelektrane, u
cementnoj industriji, u staklarskoj industriji, u polјoprivredi kao dodatak stočnoj hrani i za
neutralizaciju kiselih zemlјišta, metalurgiji za izradu vatrostalnih opeka i kao topitelј, u
hemijsko-prerađivačkoj industriji, za neutralizaciju kiselih voda i zemlјišta, u proizvodnji
đubriva.Bilansne rezerve ležišta Spasine – Brđani iznose oko 44 miliona tona karbonatne
sirovine (krečnjak i kreda), od toga A i B rezervi rudnog tijela 1 i 2 u iznosu od 32 miliona
tona.

- 125 -
Zaklјučak
Ležište karbonatne sirovine (krečnjak i kreda) Spasine - Brđani ima kvalitet koji pored
upotreblјivosti u postupku odsumporavanja dimnih gasova termoelektrane može poslužiti i
kao odlična sirovina u drugim granama industrije.Ležište posjeduje rezerve i njihovu
strukturu koje uz mogućnost ujednačavanja kvaliteta može snabdijevati potrošače dugi niz
godina.Proširenjem istražnog prostora i doistraživanjem na istok rezerve se mogu znatno
uvećati.

Literatura
Bugarin M., 2018: Elaborat o klasifikaciji, kategorizaciji i proračunu rezervi karbonatne sirovine
(krečnjak i kreda) u ležištu Spasine-Brđani kod Uglјevika (sa stanjem rezervi 31.12.2017.godine), FSD
R i TE Uglјevik

Vrabac S., Đulović I. & Ječmenica Z., 2014: Baden i sarmat u profilu bušotine KR-5 kod Uglјevika.
Glasnik RGGF-a Univerziteta u Tuzli, 2, 39-50, Tuzla

Vrabac S, Ćorić S., Đulović I., & Ječmenica Z. 2015: Diskordancija između badena i sarmata u profilu
Spasine kod Uglјevika, Zbornik radova I kongresa geologa B i H sa međunarodnim učešćem, 10-15,
Tuzla

Ječmenica Z, Listeš N, Stojanović C., 2012: Elaborat o rezervama karbonata Uglјevika kao sirovinske
baze za proces odsumporavanja dimnih gasova iz Termoelektrane Uglјevik, FSD R i TE Uglјevik

- 126 -
 EVALUACIJA MOTIVACIJE ZAPOSLENIH U RUDARSKIM KOMPANIJAMA
SAVREMENIM METODAMA
EVALUATION OF MOTIVATION OF EMPLOYEES IN MINING COMPANIES
WITH ADVANCED METHODS
Slavica Miletić1, Dejan Bogdanović 2, Miroslav Ignjatović 3, Zdenka Stanojević Šimšić1,
Vesna Conić1
1
Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor,2 Tehnički fakultet Bor, Univerzitet u Beogradu, Bor;
3
Privredna komora Srbije,Beograd

IZVOD

Danas menadžment u savremenom poslovanju rudaskih kompanija stavlja akcenat na proceni

motivacije zaposlenih. Motivacija zaposlenih je uslov za opstanak kompanije i njeno uspešno
poslovanje. Ovaj rad ima za cilj da imlementacijom savremenih metoda, MCDM proceni teorije
motivacija zaposlenih u rudarskim kompanijama.Algoritam savremenih metoda se fokusira na
pronalaženje najefikasnije Teorije motivacije za implemetnataciju kod rudarskih
kompanija.Savremene metode su pomoćni alati menadžerima koje daje kompletnu sliku procene
motivacije zaposlenih u rudarskim kompanijam a njihov cilj je uvećanje profita.
KLJUČNE REČI: Motivacija, Savremene metode, Rudarske kompanije

ABSTRACT

Today management in the modern business of mineral companies puts emphasis on employee
motivation assessment. Motivation of employees is a condition for the survival of the company and
its successful business.This paper aims to imple- ment modern methods, MCDM estimates the theory
of employee motivation in mining companies.The modern method of algorithm focuses on finding
the most effective Theory of motivation for implemetnation in mining companies.Modern methods
are auxiliary tools to managers that give a complete picture of the motivation assessment of
employees in mining companies and their goal is to increase profits.
KEY WORDS: Motivation, Contemporary Methods, Mining companies

1. UVOD

U savremenom poslovanju u rudarskim kompanijama motivacija zaposlenih sve više dobija

na zanačaju. Reč motivacija kod zaposlenih je njihov pokretač, nihova unutrašnja sila koja
im daje snage za ostvarivanje njihovih ciljeva i potreba. Kako bi uspešno poslovala rudraska
kompanija menadžment kompanije mora da pronađe optimalnu kombinaciju materijalnih i
nematerijalnih posticaja za motivaciju zaposlene. Ključ za održiv organizacioni uspeh i
opstanak jedne kompanije ne leži samo u praktičnim, kvantitativnim pristupima, već i u
posvećenosti zaposlenih da se motivišu za rad (Sims, 2007). U radu je urađena procena
motivacije zaposlenih savremenim metodama, Anlitičkim Hirarhijskim procesom (AHP).
Kao ponuđena rešenja za procenu najefikasnije alternative, korišćene su sledeće teorije
- 127 -
motivacije: teorija očekivanja, teorija pravednosti/jednakosti, intergrativna teorija i teorija
postavljanja ciljeva.

Teorije motivacije ocenjene su sledećim kriterijumima: kriterijum C1 - plate, kriterijum C2 –

nagrađivanje zaposlenih, kriterijum C3 – benificije i kriterijum C4 – zahvalnost za obavljeni
posao.Višekriterijumske metode (MCDM) su savremene metode, koje menadžerima ili
donosiocima odluka koriste kao pomoćni alati pri rešavanju realnih problema ili
odlučivanju u različitim oblastma privrede. U poslednje vreme mnoge MCDM metode se
koriste kao što su : AHP, ELECTRE, PROMETEJ, TOPSIS, ARAS , SVARA i mnoge druge
(Bogdanović et al., 2018; Ignjatović i Miletić i Conić, 2018; Miletić i Stanojević, Šimšić, 2018;
Miletić et al., 2016; Miletić et al., 2016a; Miletić et al.,2015). Koriste se i kombinovane
MCDM metode (Bogdanović i Miletić, 2014; Stanujkić et al.,2019) kao i novi modeli
Stanujkić et al., 2019).Primenjena metodologija menadžerima daje mogućnost
implementacije najefikasnije teorije motivacije radi uspešnijeg poslovanja rudarskih
kompanija i povećanja zadovoljstva i potreba svih zaiteresovanih strana.Svaka kompanija
koristi različite modele za analizu motivacije svojih zapolenih i donosi odluku o prihvatanje
najefikasnije teorije motivacije.

2. TEORIJSKA OSNOVA

Poslovni uspeh rudarske organizacije zavisi od mogih faktora a jedan od tih faktora je i
motivacija zaposlenih. Motivacija je složeni proces organizacije, usmeravanja ponašanja
zaposlenih u cilju zadovoljenja svojih i organizacionih potreba ( Stepanov et al., 2016). Ona
je značajan elemenat organizacije koji utiče na njihov radni učinak.
Radni učinak se saostoji od tri opšta činioca (Milkovich i Newman 2006):Radni učinak
zaposlenih

Gde je:
 S-sposobnost zaposlenih za obavljanje radne aktivnosti
 K-poznavanje i upotreba pravila, procedura i principa i
 M-motivacija za obavljanje radnih zadataka.
Po autorima Srivastava i Barmola, (2011) i Honga et. al., 1995, motivacija zaposlenih se
izjednačava u nekim slučajevima sa produktivnošću rada. Motivisanost za rad proizilazi iz
odnosa pojedinaca prema radu i ostvarenju ciljeva jer je to psiho-sociološka kategorija
(Dobre, 2013). Savremeno poslovanje zahteva od menadžere organizacija da što bolje
organizuju i motivišu svoje zaposlene u nastaloj situaciju u cilju postzanja bolje radne
rezultate (Sajfert, 2014). Jer motivacija zaposlenih je jedan od nezamenljivih faktora za
obavljanje radne aktivnosti (Herzberg, 1968).Kad su zapolsleni motivisani onda se postižu
radni ciljevi i sa time povećava profit organizacije i zadovoljstvo zaposlenih. Zadovoljstvo
zaposlenih poslom se definiše kao ugodno, odnosno pozitivno emotivno stanje (Locke i
Lthan 1990). Ključni faktor u motivisanju zaposlenih su menadžeri, zaduženi za krerianje
radnog okružena, reprezentuju odnos kompanije prema zaposlenim i svesno ili nesvesno
- 128 -
utiču na njihovo ponašanje. Vrlo su bitni motivatori zaposlenih, motivacija zaposlenog i
njegov inters za učinak zavisi najveći procenat od kreativnog menadžmenta (Berman i Kim,
2010).Menadžeri su ti koji biraju koja je metoda ili teoiriju motivacije najefikasnija za svoje
zaposlene. Implementacija teorija motivacije doprinosi kompaniji veću produktivnost,
dobro pozicioniranje, konkurentnost i održivost. Mnoga istraživanja su sprovedena i mnoge
teorije razvijene ali faktori koji motivišu zaposlene da obavljaju svoje aktivnosti su još uvek
sporni u savremenom poslovanju rudarskih kompanija. Terorije motivacije u savremenom
svetu se smatraju snažnim motivatorima koje se dele u dve grupe: teorija sadržaja i
procesne teorije (Iguisi, 2009). Kao teorije sadržaja su: teorija hijerarhija potreba
Abrahama Maslova i Hercrbergova dvofaktorska teorija ili motivaciona higijenska teorija.
Ove dve teorije su usmerene potrbama pojedinaca i dosta zastupljene ali se menadžeri
savremenih kompanija okreću prema procesnim teorijama.Procesne motivacione teorije se
onose na zaposlene koji se fokusiraju na izvršenju radnih zadataka uz očekivanja nagrada ili
koristi. Najčešće implementirane procesne teorije u savremenom poslovanju su: Terija
pravdenosti – Adamsova teorija jednakosti, Teorija očekivanja (Expectancy Theory) –
Vroomov kognitivni model očekivanja, Integrativna teorija motivacije i Teorija postavljanja
ciljeva.
Alternativa A1: Teorija očekivanja ili Vrumanova teorija motivacije je u procesnim teorijama
vodeća i važi za teoriju koja objašnjava kako treba zaposlene motivirati. Ona se često
naziva VIE teorijom jer označava početna tri slova ove teorije i to: Valencija (eng. valence),
instrumentalnost ( eng. instrumentality) i očekivanje (eng. expectancy) (Pajević, 2006).
· Valencija ili vrednost - znači privlačnost nagrade;
· Instrumentalnost ili verovanje da će zaposleni za obavljeni posao biti adekvatno
nagrađen i
· Očekivanje je procena zaposlenog za obavljanje radne aktivnosti.
Zaposleni obavljaju uspešnije svoje radne zadatke ako im oni donose ostvarivanje željenog
cilja (instrumentalnost), gde postoji vrednost (valencija) a gde su verovatna očekivanja.
Prednosti ove teorije su povezanost zalaganja i ostvarivanje željenih ciljeva. Negativna
strana VIE teorije očekivanja je iraconalnost, inpulsivnost i emocionalnost zaposlnenih.
Alternativa A2: Teorija pravdenosti ili kako se još zove Adamsova teorija jednakosti je
motivator gde zaposleni za određeni vrstu rada treba da budu pravedno nagrađeni. Ali se
postavlja pitanje da li oni to pravedno doživljavaju ili ne. To je klučni deo ove teorije.
Pravedna raspodela nagrada zaposlenim je kada je uravnotežen odnos zalaganja i
nagrađivanja u suprotnom je nepravedna. U slučaju nepravedne raspodele zaosleni se
demotivišu i ne ulažu napore za obavljanje radne ciljeve organizacije. U velikim slučejavima
tako nezadovoljni npustaju organizaciju. Problem ove teorije je lična procena zaposlenih o
proceni nagrađivanja za obavljeni posao.
Alternativa A3: Intergrativna teorija motivacije je prošireni model teorije očekivanja gde se
dodaju sledeće varjabile: percepcija uloga, sposobnost i zadovoljstvo zaposlenih. Ova
metoda sadrži odnose varjabile sadržajnih i procesnih teorija motivacije i integrisane
potrebe gde su potrebe osnova za utvrđivanje preferencije po kojima je dobila naziv
integrativna procesni model (Bahtijarević – Šiber, 1999).
- 129 -
U ovaj model se ugrađene dve povratne veze (Nićin i Vasiljević, 2015):
· Prva između varjabile radne uspešnosti i varjabile napora i nagrade i
· Druga povratna veza između zadovoljstva i vrednosti nagrada.
Alternativa A4: Teorija postavljanja ciljeva: Sam naziv ove teorije nam ukazuje da motivatori
ove metode su ciljevi. Organizacioni ciljevi zaposlene motivišu ako su jasni, precizno
definisani, poželjni, teški ali ostvarljivi i ako se omogići zaposlenima da ih zajedno definišu.
Po Džordanu (https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=57264962 22.03.2018),
cilj treba podeliti na više manjih ciljeva, tako da izvršenje ciljeva mogu biti relativno laka ali
ipak da budi dovoljno teški, da pružaju potrebno zadovoljstvo prilikom njihovog ostvarenja.
Teorija postavljanja ciljeva omogućava menadžerima sledeće pouke (Janićijević, 2008):
1. Definisati jasne i specifične ciljeve;
2. Definisati teške ali ostvarljive ciljeve i
3. Davati zaposlenima povratne informacije o ostvarivanju organizacionih ciljeva.
Da bi menadžeri izabrali najefikasniju teoriju motivacije imaju zadatak da odrede
kriterijume. Kriterijumi služe za rangiranje date alternative, znači to su merila koja su
operacionalizovana očekivanja u vezi sa predmatom procenjivanja: očekivano ili
realizovano postignuće. Od kriterijuma zavise očekivanja donosioca odluka. Kriterijumi
mogu biti i konfliktni.Kriterijumi za ocenu alternativa predloženi su od strane tima
menadžera rudarske komanije: kriterijum C1 - plate, kriterijum C2 – nagrađivanje
zaposlenih, kriterijum C3 – benificije i kriterijum C4 – zahvalnost za obavljeni posao.
Kriterijum C1 - plate, plate zaposlenih je određena u skladu sa strategijom organizacije.
Za svaki odrađeni posao u organizaciji mora da postoji nadoknada, zarada ili plata. Što je
veća usklađenost organizacije i sistema plata organizacija je uspešnija.
Kriterijum C2 – Nagrađivanje zaposlenih, predstavlja proces kojim se zaposlenim
obezbeđuju sredstva za obavljeni rad kao dadatak uz određenu nadoknadu.
Kriterijum C3 – Benificije, Benificije su jako važne za zaposlene . Organizacije svojim
benificijama privlače najbolje radnike zadržavaju ih i na taj način postižu pozitivne
rezultate. Postoje različite benificije: godišnji odmori, životno osiguranje, topli obrok i dr.
Kriterijum C4 – Zahvanost za obavljeni posao, Pokazivanje zahvalnosti zaposlenim za
obavljeni posao odnosi se na briga o zaposlenom i pružanje podršku zaposlenima.

3. MODEL ISTRAŽIVANJA

Metoda AHP (analitički hijerarhijski proces) (Saaty, 1980) implementacijom nam

omogućava rangiranje teorija motivacije. Ona se zasniva na hijerarhijskoj analizi problema
odlučivanja. Hijerahija problema odlučivnja je konstruisana kroz definisanje njeng cilja ,
procene kriterijuma i podkriterijuma i na kraju varjanti. Na svakom nivou hijerarhije,
zasnovanoj na upoređivanju kriterijuma, podkriterijuma i varjanti, profesionalna
informacija DM definiše se u obliku relativnih težina (Saaty, 1980).Algoritam AHP metode
fokusira se na pronalaženje rešenja za takozvani problem svojstvene vrednosti (Saaty,
1980) na svakom nivou hijerarhije. Kao rezultat, skup vektora koji sadrže normalizovane,
apsolutne vrednosti težine za kriterijume, potkriterijume i varjante generiše se. Zbir
- 130 -
elemenata vektora je 1 (100%).Na osnovu Saatijeve skale (Tabela 1) određuje se relativna
važnost između dva kriterijuma. Relativnu važnost kriterijuma donose donosioci odluka ili
tim menadžera zajedno sa ekspertima iz određene oblasti.

Tabela 1. Skala upoređenja kriterijuma.

Vrednost ajk Tumačenje rezultata
1 j i k su jednako važni
3 j je nešto važniji od k
5 j je važniji d k
7 j je jako važniji od k
9 j je apsolutno važniji od k
2,4,6,8 su međuvrednosti

U tabeli 2 prikazani su rezultati dobijeni proračunom AHP metode pomoću softvera

Criterium Decision Plus. Stepen konzistetnosti treba da bude manji od 1 što je i u ovom
proračunu dobijen 0,054.Dobili smo da kriterijum C1, plata zaposlenih ima najveći uticaj na
motivaciju zaposlenih i od nje zavisi koja je teorija motivacije najefikasnija za
implementaciju kao preporuka menadžerima u rudarskim kompanijama.

Tablica 2. Rezultati rangiranja kriterijuma

Kriterijumi C1 C2 C3 C4
Težinski koficijenati kriterijuma 0,602 0,183 0,079 0,136
Kofecijent konzistentnosi. 0,054<0,1

Slika 1. Prikazuje hijerarhiju kriterijuma dobijenu pomoću softvera.

Slika 1. Hijerarhija kriterijuma

Sledeći korak AHP metode je rangiranje pojedinačnih alternativa sa svakim pojedinačnim
kriterijumom Tabela 3-6.

- 131 -
 Tabela 3. Upoređivanje alternativa u odnosu na kriterijm C1
Аlternative А1 А2 А3 А4
А1 1 1/2 1/3 1
А2 1 1/2 1/2
А3 1 1
А4 1
Stepen konzistentnosti 0,077<0,1

Tabela 4. Upoređivanje alternativa u odnosu na kriterijm C2

Аlternative А1 А2 А3 А4
А1 1 2 1/2 3
А2 1 3 2
А3 1 1
А4 1
Stepen konzistentnosti 0,099<0,1

Tabela 5. Upoređivanje alternativa u odnosu na kriterijm C3

Аlternative А1 А2 А3 А4
А1 1 2 3 2
А2 1 1/2 2
А3 1 3
А4 1
Stepen konzistentnosti 0,097<0,1

Tabela 6. Upoređivanje alternativa u odnosu na kriterijm C4

Аlternative А1 А2 А3 А4
А1 1 2 3 2
А2 1 1 1
А3 1 2
А4 1
Stepen konzistentnosti 0,044<0,1

Dobijeni razultati uz pomoć softvera su prikazani u Tabeli 7.

Tabela 7. Konačni rezultati

Alternative Rezultati
Teorija očekivanja A1 0,245
Teorija pravednosti A2 0,217
Intergrativna teorija A3 0,310
Teorija postavljanja ciljeva A4 0,228

- 132 -
 Slika 3. Hijerarhija kriterijuma i alternativa

4. DISKUSIJA O REZULTATIMA

Algoritam AHP metode za pronalaženje rešenja najefikasnije teorije motivacija za takozvani

problem rezultati pokazuju da je to teorija intergrativnosti, prošireni model teorije
očekivanja alternativa A3. Teorija intergrativnosti zauzima prvo mesto po efikasnosti i
preporučuje se menadžerima rudarske kompanije kao najefikasnija za njenu
implementaciju. Njen težinski koeficijenat iznosi 0,310 ili u procentima 31%. Za ovu teoriju
važi da motivacija zaposlenih nije samo psihološki i sociološki problem rada i radnog
ponašanja, već je ponašanje zaposlenih usmereno prema nekom radnom cilju koji
pobuđuje potrebe izazvane u njemu, a cilj je ponašanje zadovoljenje njihovih potreba.Na
drugom mestu proračunom AHP metode po efikasnosti dobijeno je da to alternativa A 1,
teorija očkivanja. Njen težinski koeficijenat iznosi 2,45 ili u procentima 24,5%. Teorija
očekivanja važi za teoriju koja najšire objašnjava kako treba i na koji način zaposlene
motivirati u rudarskim kompanijama. Teorija očekivanja ili VIE je proizvod valensije,
instrumentalnosti i očekivanja.Na trećem mestu po efikasnosti datih alternativa dobijeno je
da je to metoda teorija postavljanja ciljeva, to jest alternativa A4 čiji je težinski koeficijenat
iznosi 0,228. Jasno definisani, specifični, teški ali ostvarljivi ciljevi su za zaposlene jaki
motivatori . Uz sve to i dobijanje povratne informacije za njihovu realizaciju pokreću veću
- 133 -
mototivaciju kod zaposlenih. Kad su zaposleni motivisani, očekivanja menadžera su
opravdana za uspeh rudraske kompanije.Na četvrtom mestu po efikasnosti teorija
motivacije rezultati pokazuju da je to teorija pravdenosti, alternativa A2. Njen težinski
koeficijenat iznosi 0,217. Kod toerije pravednosti važna je pravednost u platama prema
izvrešnog učinka za zaposlene u rudarskim kompanijama. A to je pravi motivator za sve
zaposlene.Između datih teorija nema velikih razlika jer su im rezultati težinskih
koeficijenata približni. Sve ocenjene teorije motivacije su značajne za motivaciju zaposlenih
u rudrskim kompanijama i mogu ih menadžeri koristiti.

Analiza kriterijuma:

Zaposlenima organizacije je najveći motivator, pokretač plata za završavanje radne zadatke

tako, da kriterijum C1 najviše deluje na evaluaciju teorija motivacije. Plata je najveći
motivator zaposlenih, zauzima prvo mesto jer je težinski koeficijenat 0,602. Zadovoljstvo
platom direktno je povezano sa motivacijom zaposlenih. Nagrađivanje zaposlenih,
kriterijum C2 je na drugom mestu, koji kao motivator deljuje na evaluaciju teorija
motivacije. Njegov težinski koeficijenat je 0,183. Nagrađivanje zaposlenih donosi bolju
organizovanost samih zaposlenih a rudarskoj organizaciji a to doprinosi veći profit.Na
trećem mestu se nalazi kriterijum C4, zahvalnost za obavljeni posao sa težinskim
koeficijentom 0,136. Briga o zaposlenim i pružanje podrške je motivator koji pokreće
zaposlene da sa lakoćom obavljaju radne zadatke. Benificije, kriterijum C3 je na trećem
mestu sa težiskim koeficijentom 0,079. Ako se zaposlenima omoguće razne benificije
postiže se zadržavanje najboljih radnika koji mogu da postignu pozitivne rezultate
rudarskim kompanijama.

5. ZAKLJUČAK

Ovaj rad pokazuje mogućnost korišćenja savremenih metoda, metoda višekriterijumskog

odlučivanja (MCDM) u odabiru najefikasnije teorije motivacije.Algoritam AHP metode za
pronalaženje rešenja kod rudarskih kompanija najefikasnije teorije motivacija za problem
ocene motivisanosti, rezultati pokazuju da je to teorija intergrativnosti, prošireni model
teorije očikivanja.Plata u rudarskim kompanijam je najveći motivator zaposlenih, kriterijum
C1 tako da najviše deluje na evaluaciju teorija motivacije. Motivacija zaposlenih je direktno
vezna sa njihovim primanjima, platom. Zadatak menadžera u rudarskim kompanijama je da
shvate posebnost motivacione teorije i ljudsku složenost, tako da u zavisnosti sa svojim
specifičnim poslovanjem izaberu i primenjuju najefikasnije motivacione tehnike.Primenom
teorija motivacije menadžeri će zaposlene da uključe i motiviše za rad. Kluč izabrane
metodologije je opstanak, održivost i organizacioni uspeh rudarskih kompanija.

ZAHVALNICA
Istraživanja su finansirana od strane Ministarstva Obrazovanja i Tehnološkog Razvoja
Republike Srbije kao deo projekta br: TR-33023, TR-34023, TR- 34004 i TR34024.

- 134 -
LTERATURA

Bogdanovic, D., Miletic, S., (2014). Personnel evaluation and selection by multicriteria decision
making method. Journal of Economic Computation and Economic Cybernetics Studies and
Research, Vol. 48(3), pp. 179-196.
Bogdanovic, D., Miletic, S., Dehghan, H., (2018). Multi-Criterion Analysis of the Most Important
Aspects of the Environmental Pollution. Journal Mining and Metallurgy Engineering Bor, Vol. 24,
No 3-4, pp. 117-124.
Berman, E. M., & Kim, C. G., (2010). Creativity Management in Public Organizations, Public
Performance & Management Review, Vol. 33, No.4, p.619-65.
Dobre, O., (2013). Employee motivation and organizational performance, Review of Applied Socio-
Economic Research, Vol. 5, Iss.1, p. 53-61.
Hong, J., Sung‐De Yang S. , Wang, L., Chiou, E., Su, F., Huang, S., (1995). Impact of employee benefits
on work motivation and productivity, International Journal of Career Management, Vol. 7 Iss: 6,
p.10 – 14.
Herzberg, F., (1968). One more time: how do you motivate employees?, Harvard Business Review,
vol. 46, iss. 1, pp. 53–62.
Iguisi O., (2009). Motivation-related values across cultures, African Journal of Business
Management, Vol. 3, No.4, p. 141-150.
Ignjatović, M., Miletić, S., (2018). Evaluation оf the Sustainable Development Benefits in the Serbian
Mining Companies. Journal Mining and Metallurgy Engineering Bor, Vol.24, No 3-4, pp. 87-156.
Janićijević, N., (2008). Organizaciono ponašanje, Ekonomski fakultet, Beograd.
Locke, E.A. & Lathan, G.P., (1990). Theory of goal setting and task performance. Englewood Cliffs,
New York: Prentice-Hall.
Miletić, S., Bogdanovic, D., Paunković, Dž., (2015). Selection the optimal model of integrated
sustainable management system in the mining companies. Journal Mining and Metallurgy
Engineering Bor, Vol. 2, стр. 181-204.
Miletić, S., Bogdanovic, D., Milanović, D., (2016). Advantages of implementation the process model
for sustainable business operations of mining companies. Journal Mining and Metallurgy
Institute Bor, Mining and Metallurgy Institute Bor Vol. 3, str. 71-82.
Miletić, S., Paunković, J., Bogdanović, D.; (2016). Evaluacija indikatora održivosti za donošenje
odluka u rudarskim kompanijama, Megatrend revija, 13(2), str.83-96.
Miletić, S., Conić, V., (2018). MULTI-CRITERIA prioritization of restructuring projects of underground
coal mines in Serbia, INNOVATION AS AN INITIATOR OF THE DEVELOPMENT “INNOVATIONS –
BASIS FOR DEVELOPMENT” International Thematic Monograph – Thematic Proceedings,
University Business Academy in Novi Sad, Faculty of Applied Management, Economy and
Finance, Belgrade, MEFkon 2018, December 6th Belgrade, 442-461.
Miletć, S., Stanojević Šimšić, Z., (2018). Strategic analysis of organization by AHP method,
INNOVATION AS AN INITIATOR OF THE DEVELOPMENT “INNOVATIONS – BASIS FOR
DEVELOPMENT” International Thematic Monograph – Thematic Proceedings, University Business
Academy in Novi Sad, Faculty of Applied Management, Economy and Finance, Belgrade, MEFkon
2018, December 6th Belgrade, 2018., 289-307.
Mitkovich, G., i Newman, J., (2006). Plaće i modeli nagrađivanja. MASMEDIA. Zagreb, Str: 306-307,
Preuzeto od Rodney A.MC. Cloy, John, P. Campell i Robert Cudeck (1994). A Confirmatory Test of
a Model of Performance Determinants, Jorrnal of Applied Psychology 79(4), str.493-505.
Saaty T.L., (1980). The analytical hierarchy process. McGraw-Hill, New York, Usa.

- 135 -
 PROBLEM PRIKUPLJANJA I TRETMANA OTPADNIH ULJA U REPUBLICI
SRBIJI
Mile Stojilković
NIS Gazpromneft
Apstrakt

Upravljanje otpadnim uljima je jedno od najvažnijih pitanja u oblasti upravljanja otpadom ako se
uzme u obzir značaj koji otpadna ulja imaju kao potencijalni zagađivač životne okoline. U Republici
Srbiji se godišnje potroši oko 40.000 tona maziva, od čega se prikupi vrlo mala količina otpadnih ulja,
jer još uvek ne postoji sistem za upravljanje otpadnim uljima. Negativni uticaj nepropisnog
postupanja sa otpadnim uljima je višestruk, a skoro celokupna količina završava u okolinu zagađujući
zemljište, vodne resurse, ili se nepropisno spaljuje emitujući u atmosferu toksična i kancerogena
jedinjenja.Pravni okvir za upravljanje otpadnim uljima u Republici Srbiji postoji, i osnovni pravni
zahtevi su dati u Zakonu o upravljanju otpadom. Detaljnije odredbe su propisane Pravilnikom o
uslovima, načinu i postupku upravljanja otpadnim uljima i Uredbom u kojoj se utvrđuju proizvodi koji
posle upotrebe postaju posebni tokovi otpada, obrazac dnevne evidencije o količini i vrsti
proizvedenih i uvezenih proizvoda i godišnjeg izveštaja, način i rokovi dostavljanja godišnjeg
izveštaja, obveznici plaćanja naknade, kriterijumi za obračun, visinu i način obračunavanja i plaćanja
naknade. Uredba o visini i uslovima za dodelu podsticajnih sredstava za reciklažu postoji, međutim
problem je u njihovoj primeni i kreiranju ambijenta u kojoj će sistem upravljanja otpadnim uljima da
funkcioniše efikasno.U cilju poboljšanja trenutne situacije neophodno je utvrditi nedostatke u pravnoj
regulativi i njenoj praktičnoj primeni, uspostaviti efikasne mreže za sakupljanje otpadnih ulja i
definisati potrebne tehničko-tehnološke uslove ovlašćenim institucijama koje se bave tretmanom
otpadnih ulja u skladu sa evropskim standardima.

1. Uvod

Nafta i njeni derivati su osnova modernog industrijskog razvoja, ali nažalost istovremeno i
osnovni zagađivači životne sredine. Zagađivanje životne sredine naftom i derivatima je
najmasovnije i najšire rasprostranjeno, počev od individualnih uticaja od strane čoveka kao
korisnika motornih vozila i drugih mehaničkih sistema do kontinualnog uticaja svih grana
industrije i svih oblika privrednih delatnosti. Saglasno svim dosadašnjim rezultatima
istraživanja, sve vrste maziva neupotrebljavana i upotrebljavana ili otpadna, smatraju se
štetnim kontaminantima životne sredine.Sva maziva, a otpadna naročito, uništavaju
mikrofloru zemljišta i čine ga neplodnim za duže vreme jer se biološki teško i sporo
razgrađuju. I u veoma malim koncentracijama vodu čine neupotrebljivom za piće, kako
zbog mirisa i ukusa, tako i zbog opasnosti za zdravlje. Produkti sagorevanja predstavljaju
opasne kontaminante atmosfere.Kada se radi o otpadnim uljima, stepen opasnosti
povećava se u zavisnosti od dužine upotrebe i težine uslova rada.Bez obzira na stepen
rafinacije baznih ulja od kojih se proizvode i bez obzira na koncentraciju i karakter aditiva
koje sadrže, otpadna maziva ulja često karakterišu toksičnost i kancerogenost. Nosioci
takvih osobina su različiti kontaminanti i degradacioni proizvodi ulja što postaju u toku
upotrebe. Stepen toksičnosti i potencijal kancerogenosti zavise od koncentracija i karaktera

- 136 -
kontaminanata, odnosno degradacionih proizvoda. Koncentracije kontaminanata i
degradacionih proizvoda zavise od dužine upotrebe ulja, uslova rada i nekih karakteristika
motora ili industrijskih sistema.

2. Problem otpadnih ulja

Stepen sakupljanja otpadnih ulja u Evropskoj Uniji: 70-75%, ostatak 25-30% se ilegalno
spaljuje ili odlaže u životnu sredinu. Od ukupno sakupljenih 33% otpadnih ulja završava u
postrojenjima za regeneraciju, 67% se koristi u energetske svrhe. U Republici Srbiji
prikupljanje i tretman otpadnih ulja je na vrlo niskom nivou. Godišnje se potroši oko
39.000 tona maziva po strukturi prikazanoj u tabeli 1, od čega se prikupi vrlo mala
simbolična količina otpadnih ulja. Teoretski, može se prikupiti oko 29.000 tona, tabela 2.
Industrija cementa troši otpadno ulje oko 4.000 tona godišnje kao energent, a operateri
tretiraju 300 - 500 tona godišnje.

Tabela 1: Struktura maziva

Količina, ton
Motorna ulja 18.500
Industrijska ulja 7.800
Gumarska ulja 6.000
Ulja za obradu metala 700
Masti 1.000
Ostala ulja i antifriz 5.000
Ukupno 39.000

Ne može se sakupiti oko 10.000 tona:

· Gumarska ulja su rastvarači u proizvodnji guma i ne mogu se sakupljati
· Masti se ne mogu sakupljati
· Dvotaktna ulja se koriste kao mešavina sa gorivom
· Ulja za protočno podmazivanje: ulja za lance, ulja za kalupe i oplate, osovinska ulja

Tabela 2: Tržište maziva Srbije

Godina 2010. 2014. 2019.
Tržište maziva Srbije, ton 34.000 36.000 39.000
Otpadna ulja, ton 25.000 27.000 29.000

Kako u Srbiji još uvek ne postoji sistem za propisno sakupljanje i postupanje sa otpadnim
uljima, ona se uglavnom koriste kao jeftin energent za loženje u običnim pećima koje nisu
namenjene i prilagođene za takva goriva (radionice, servisi, staklene bašte, itd.), pri čemu
se razvijaju opasni otrovni i kancerogeni gasovi (dioksini) ili se nekontrolisano bacaju
zagađujući zemljište i vodotokove.

- 137 -
Mikroflora zemljišta pod uticajem otpadnih ulja postaje mrtvom za biljni svet za dugi
vremenski period. Kod površinskih vodotokova prisutno je stvaranje površinskog “filma”
koji sprečava prodor kiseonika u vodu što smanjuje životne uslove velikog broja biljnih i
životinjskih vrsta, intoksikaciju mikroorganizama i stvaranju otrovnih materija. Posebnu
opasnost predstavlja prisutnost ulja u vodenim tokovima koji služe za snabdevanje naselja
i industrije pitkom vodom.

3. Aktivnosti u oblasti upravljanja otpadnim uljima

Ohrabruje činjenica da postoji zainteresovanost i spremnost institucija za organizovanim

sistemom rešavanja problema prikupljanja i tretmana otpadnih ulja. Postoji pravni okvir za
upravljanje otpadnim uljima u Republici Srbiji. Osnovni pravni zahtevi dati su u Zakonu o
upravljanju otpadom ("Sl. glasnik RS", br. 36/2009, 88/2010, 14/2016 i 95/2018), a
detaljnije odredbe su propisane u Pravilniku o uslovima, načinu i postupku upravljanja
otpadnim uljima ("Sl. glasnik RS", br. 71/2010), Zakonu o naknadama za korišćenje javnih
dobara (Sl. glasnik RS br. 95/18), Uredbom o proizvodima koji posle upotrebe postaju
posebni tokovi otpada ("Sl. glasnik RS", br. 54/2010, 86/11 i 15/12) definisane su obaveze
plaćanja naknade za ulja i maziva stavljena na tržište Republike Srbije, obrazac dnevne
evidencije o količinama i vrsti proizvedenih i uvezenih proizvoda i godišnjeg izveštaja,
načinu i rokovima dostavljanja godišnjeg izveštaja, obveznicima plaćanja naknade,
kriterijumima za obračun, visinu i način obračunavanja i plaćanja naknade. Uredba o visini i
uslovima za dodelu podsticajnih sredstava („Službeni glasnik RS”, br. 88/09, 67/10, 101/10,
16/11, 86/11, 35/12, 48/12, 41/13 i 81/14) propisuje podsticajna sredstva za ponovnu
upotrebu, reciklažu i upotrebu otpadnih ulja kao sekundarne sirovine. Katalog otpada i
procedure klasifikacije otpada su definisane Pravilnikom o kategorijama, načinu ispitivanja i
klasifikaciji otpada („Sl. glasnik RS”, br. 56/10). Tehnički zahtevi za spaljivanje i
koinsineraciju otpadnih ulja određeni su Uredbom o vrstama otpada za koje se vrši
termički tretman, uslovima i kriterijumima za određivanje lokacije, tehničkim i tehnološkim
uslovima za projektovanje, izgradnju, opremanje i rad postrojenja za termički tretman
otpada, postupanju sa ostatkom spaljivanja („Sl. glasnik RS“, br. 102/2010).

3.1 Zakon o upravljanju otpadom

Ovim zakonom uređuju se: vrste i klasifikacija otpada, planiranje upravljanja otpadom,
subjekti upravljanja otpadom, odgovornosti i obaveze u upravljanju otpadom,
organizovanje upravljanja otpadom, upravljanje posebnim tokovima otpada, uslovi i
postupak izdavanja dozvola, prekogranično kretanje otpada, izveštavanje o otpadu i baza
podataka, finansiranje upravljanja otpadom, nadzor, kao i druga pitanja od značaja za
upravljanje otpadom. Upravljanje otpadom je delatnost od opšteg interesa.Otpadna ulja, u
smislu ovog zakona, jesu sva mineralna ili sintetička ulja ili maziva, koja su neupotrebljiva za
svrhu za koju su prvobitno bila namenjena, kao što su hidraulična ulja, motorna, turbinska

- 138 -
ulja ili druga maziva, brodska ulja, ulja ili tečnosti za izolaciju ili prenos toplote, ostala
mineralna ili sintetička ulja, kao i uljni ostaci iz rezervoara, mešavine ulje - voda i emulzije.
Zabranjeno je:
· ispuštanje ili prosipanje otpadnih ulja u ili na zemljište, površinske i podzemne
vode i u kanalizaciju;
· odlaganje otpadnih ulja i nekontrolisano ispuštanje ostataka od prerade otpadnih
ulja;
· mešanje otpadnih ulja tokom sakupljanja i skladištenja sa PCB i korišćenim PCB ili
halogenim materijama i sa materijama koje nisu otpadna ulja, ili mešanje sa
opasnim otpadom;
· svaka vrsta prerade otpadnih ulja koja zagađuje vazduh u koncentracijama iznad
propisanih graničnih vrednosti.
Proizvođač otpadnog ulja, u zavisnosti od količine otpadnog ulja koju godišnje proizvede,
dužan je da obezbedi prijemno mesto do predaje radi tretmana licu koje za to ima dozvolu.
Vlasnici i/ili drugi držaoci otpadnih ulja koji nisu proizvođači otpadnog ulja dužni su da
otpadno ulje predaju licu koje vrši sakupljanje i tretman. Lice koje vrši sakupljanje,
skladištenje i tretman otpadnih ulja mora da ima dozvolu, da vodi i čuva evidenciju o
otpadnim uljima i o količini koja je sakupljena, uskladištena ili tretirana, kao i o konačnom
odlaganju ostataka posle tretmana i podatke o tome dostavlja Agenciji.

3.2 Pravilnik o uslovima, načinu i postupku upravljanja otpadnim uljima

Ovim pravilnikom propisuju se uslovi, način i postupak upravljanja otpadnim uljima koja su
neupotrebljiva za svrhu za koju su prvobitno bila namenjena.Odredbe ovog pravilnika ne
odnose se na upravljanje otpadnim uljima koja sadrže halogene, polihlorovane bifenile
(PCB), polihlorovane terfenile (PCT) ili pentahlorofenole iznad 50 mg/kg ulja.Prema ovom
Pravilniku upravljanje otpadnim uljima je skup mera koje obuhvataju sakupljanje,
razvrstavanje, transport, skladištenje i tretman otpadnih ulja ili odlaganje otpadaka,
odnosno ostataka posle tretmana.Proizvođač, odnosno vlasnik otpadnih ulja razvrstava,
klasifikuje otpadna ulja nastala njegovom delatnošću na propisan način i čuva do predaje
sakupljaču i/ili licu koje vrši transport otpadnih ulja, odnosno licu koje vrši skladištenje i/ili
tretman otpadnih ulja. Proizvođač, odnosno vlasnik otpadnih ulja vrši ispitivanje sadržaja
vode i prisustva PCB u otpadnom ulju pre predaje sakupljaču i/ili licu koje vrši transport
otpadnih ulja, odnosno licu koje vrši skladištenje i/ili tretman otpadnih ulja.Proizvođač,
odnosno vlasnik otpadnih ulja kod koga nastaje više od 500 litara otpadnih ulja godišnje
obezbeđuje mesto za predaju otpadnih ulja, koje mora biti opremljeno tako da se pri
predaji i preuzimanju otpadnih ulja ne ugrozi zdravlje ljudi i životna sredina.Proizvođač,
odnosno vlasnik otpadnih ulja predaje otpadna ulja sakupljaču i/ili licu koje vrši transport
otpadnih ulja, odnosno licu koje vrši skladištenje i/ili tretman otpadnih ulja, sa kojim je
prethodno zaključio ugovor.
Proizvođač, otpadnih ulja, kod koga nastaje manje od 500 litara otpadnih ulja godišnje,
može otpadna ulja predati sakupljaču:
- 139 -
 · u skladištu sakupljača;
· na mestu za predaju otpadnog ulja drugog vlasnika otpadnog ulja, koji ima ugovor
sa sakupljačem otpadnih ulja.
Za sakupljanje otpadnih ulja koriste se odgovarajuće, nepropusne i zatvorene posude koje
nose oznaku indeksnog broja otpadnog ulja u skladu sa Katalogom otpada.
Skladištenje otpadnih ulja vrši se u skladištu koje ima naročito:
· tankvane sa sekundarnom zaštitom od iscurivanja;
· stabilnu podlogu otpornu na agresivne materije i nepropusnu za ulje i vodu sa
opremom za sakupljanje prosutih tečnosti i sredstvima za odmašćivanje;
· sistem za potpuni kontrolisani prihvat zauljene atmosferske vode sa svih površina,
njihov predtretman u separatoru masti i ulja pre upuštanja u recipijent i redovno
pražnjenje i održavanje separatora;
· sistem za zaštitu od požara, u skladu s posebnim propisima.
Regeneracija otpadnih ulja koja sadrže PCB ili PCT može se dozvoliti ukoliko primenjeni
postupci regeneracije omogućuju da se PCB i PCT uništi ili smanji tako da ulja dobijena
regeneracijom ne sadrže PCB/PCT više od 5 mg/kg ulja.Postupci tretmana otpadnih ulja
radi ponovne upotrebe i regeneracije imaju prednost u odnosu na korišćenje u energetske
svrhe ili druge odgovarajuće postupke tretmana. Ako otpadna ulja ne mogu da se ponovno
iskoriste, ponovno upotrebe ili upotrebe kao gorivo, tretiraju se kao opasan otpad i sa istim
se postupa u skladu sa Zakonom i drugim propisima.Termički tretman otpadnih ulja vrši se
u energetskim i industrijskim postrojenjima.Otpadna ulja koja sadrže najviše 15% vode u
ukupnoj mešavini ulja i vode, najviše 10 mg PCB/kg ulja, imaju tačku paljenja iznad 55°C i
toplotnu moć koja je veća od 30 MJ/kg, mogu se spaljivati i koristiti kao gorivo u
energetskim i industrijskim postrojenjima.Termički tretman otpadnih ulja, odnosno
korišćenje otpadnih ulja u energetske svrhe se obavlja na način i po postupku tako da se
poštuju granične vrednosti emisija u vazduh, u skladu sa posebnim propisom.Pepeo, mulj i
drugi otpaci, odnosno ostaci koji nastaju u postupku tretmana otpadnih ulja smatraju se
opasnim otpadom i sa istima se postupa u skladu sa Zakonom i propisima kojima se
uređuje upravljanje opasnim otpadom.Dnevna evidencija o nastalim količinama, poreklu i
predaji otpadnih ulja sakupljaču otpadnih ulja, licu koje vrši skladištenje otpadnih ulja i licu
koje vrši tretman otpadnih ulja vodi se za količine otpadnih ulja koje na godišnjem nivou
iznose više od 500 litara otpadnih ulja.

3.3 Zakon o naknadama za korišćenje javnih dobara

Ovim zakonom uređuju se naknade za korišćenje javnih dobara, i to: obveznik plaćanja,
osnovica, visina, način utvrđivanja i plaćanja, pripadnost prihoda od naknade, kao i druga
pitanja od značaja za utvrđivanje i plaćanje naknada za korišćenje javnih dobara.
Utvrđena je osnovica naknade za proizvode koji posle upotrebe postaju posebni tokovi
otpada, 12 din/kg, kao i oslobađanja za količinu proizvedenih, odnosno uvezenih
mineralnih i sintetičkih ulja, izuzev baznih ulja, maziva i ulja koja se ne mogu sakupiti radi
tretmana. Proizvođači, odnosno uvoznici mineralnih i sintetičkih ulja dostavljaju
- 140 -
ministarstvu u čijoj su nadležnosti poslovi zaštite životne sredine i Agenciji za zaštitu
životne sredine, dokumentaciju kojom se potvrđuje da se proizvodi koriste kao sirovine u
proizvodnji novog proizvoda koji posle upotrebe postaje posebni tok otpada, da se koriste
kao dodatak benzinima kod dvotaktnih motora, za skidanje kalupa i građevinskih oplata, za
podmazivanje lanaca motornih testera i kliznih staza odnosno da je mineralno i sintetičko
ulje iskorišćeno kao elektroizolaciono ulje u proizvodnji distributivnih i energetskih
transformatora i prigušnica, nazivne snage preko 50 kVA, do 31. marta tekuće godine za
prethodnu godinu. U Zakonu o naknadama za korišćenje javnih dobara je uključena Uredba
o proizvodima koji posle upotrebe postaju posebni tokovi otpada.

3.4 Uredba o visini i uslovima za dodelu podsticajnih sredstava

Ovom Uredbom određuje se nivo podsticajnih sredstava za tretman otpadnih ulja

(definisan kao ponovna upotreba, reciklaža i upotreba otpadnih ulja kao sekundarne
sirovine) i uslove kako da se prijave za njih.Podsticajna sredstva se dodeljuju na osnovu
„javnog tendera“ Fonda za zaštitu životne sredine. Na tenderu mogu konkurisati operateri
postrojenja za tretman otpadnih ulja (preduslovi: dozvola za postrojenje; ugovor sa onima
koji imaju dozvolu za sakupljanje, transport ili skladištenje otpadnih ulja, kvartalni izveštaj o
količini otpadnih ulja koja se ponovo koriste, recikliraju ili tretiraju, odobrenje od strane
nadležnog inspekcijskog organa u pogledu prijavljenih količina).

3.5 Pravilnik o kategorijama, načinu ispitivanja i klasifikaciji otpada

Pravilnik o kategorijama, načinu ispitivanja i klasifikaciji otpada obuhvata “listu otpada”;

način i postupak klasifikacije otpada; listu parametara za ispitivanje otpada za odlaganje;
listu parametara za ispitivanje otpada za potrebe termičkog tretmana; listu parametara za
određivanje fizičko-hemijskih osobina opasnog otpada namenjenog za fizičko-hemijski
tretman; granične vrednosti koncentracija opasnih komponenti u otpadu na osnovu kojih
se određuju karakteristike otpada (svojstva otpada koja ga karakterišu kao opasan otpad);
D listu operacija odlaganja i R listu operacija iskorišćenja otpada; H listu karakteristike
otpada koje ga čine opasnim; C listu komponente otpada koje ga čine opasnim ako ima
karakteristike opisane u H listi; Y listu Lista kategorija ili srodnih tipova opasnog otpada
prema njihovoj prirodi ili prema aktivnosti kojom se stvaraju; kategorije otpada.

3.6 Uredba o termičkom tretmanu otpada

Tehnički zahtevi za spaljivanje i koinsineraciju otpadnih ulja određeni su Uredbom o

vrstama otpada za koje se vrši termički tretman, uslovima i kriterijumima za određivanje
lokacije, tehničkim i tehnološkim uslovima za projektovanje, izgradnju, opremanje i rad
postrojenja za termički tretman otpada, postupanju sa ostatkom nakon spaljivanja
(„Službeni glasnik RS“, br. 102/2010).

- 141 -
 3.7 Nacionalna strategija upravljanja otpadom

Nacionalna strategija upravljanja otpadom za period 2010 – 2019 („Službeni glasnik RS“,
br. 29/2010) ima za cilj uspostavljanje neophodnih uslova za efikasno i održivo upravljanje
otpadom. Strategija upravljanja otpadom predstavlja osnovni dokument koji obezbeđuje
uslove za racionalno i održivo upravljanje otpadom na nivou Republike Srbije. Strategija
mora biti podržana većim brojem implementacionih planova za upravljanje posebnim
tokovima otpada (biorazgradivi, ambalažni i drugi). Utvrđivanje ekonomskih instrumenata i
finansijskih mehanizama je neophodno kako bi se osigurao sistem za domaća i inostrana
ulaganja u dugoročno održive aktivnosti. Takođe, strategija razmatra potrebe
za institucionalnim jačanjem, razvojem zakonodavstva, sprovođenjem propisa na svim
nivoima, edukacijom i razvijanjem javne svesti.
Nacionalna strategija upravljanja otpadom detaljno opisuje da prilikom pravljenja i
implementacije planova za upravljanje otpadom treba uzeti u obzir “princip hijerarhije u
upravljanju otpadom” i “princip zagađivač plaća”. Nacionalna strategija propisuje sledeće
zahteve za otpadna ulja:
· Otpadna ulja se ne smeju ispuštati na zemljište, u površinske i podzemne vode i u
kanalizaciju.
· Zabranjeno je mešanje otpadnih ulja tokom sakupljanja i skladištenja sa
materijama koje sadrže halogene, polihlorovane bifenile, polihlorovane terfenile ili
pentahlorofenole i sa materijama koje nisu otpadna ulja, ili mešanje sa opasnim
otpadom.
· Potrebno je odrediti prijemna mesta za sakupljanje otpadnih ulja i uspostaviti
sistem sakupljanja i tretmana.
· Potrebno je obezbediti preduslove da prodavac koji prodaje ulje za motorna vozila
na malo mora na prodajnom mestu da obezbedi preuzimanje otpadnih ulja od
krajnjeg kupca, koji kod njega nabavlja motorna ulja, te ih mora čuvati do predaje
sakupljaču, na način da ne ugrozi životnu sredinu.
· Postupci tretmana otpadnih ulja radi ponovnog korišćenja (regeneracija i
rerafinacija) imaju prednost u odnosu na korišćenje u energetske svrhe ili druge
odgovarajuće postupke tretmana.
· Tretman otpadnih ulja odnosno otpadnih jestivih ulja može se vršiti samo u
postrojenju za tretman na način da se ne ugrožava životna sredina i zdravlje ljudi.
· Potrebno je uvesti plaćanje naknade čiji su obveznici proizvođači i uvoznici svežeg -
nekorišćenog ulja, sa izuzetkom jestivog ulja, koje posle upotrebe postaje otpadno.
Naknada će se koristiti za sakupljanje i tretman svih otpadnih ulja.
· Lice koje vrši sakupljanje, skladištenje i tretman otpadnih ulja mora da ima
dozvolu, da vodi i čuva evidenciju o otpadnim uljima i o količini koja je sakupljena,
uskladištena ili tretirana, kao i o konačnom odlaganju ostataka posle tretmana i
podatke o tome dostavlja Agenciji.
Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja zajedno sa Agencijom za
zaštitu životne sredine Austrije uz pomoć Evropske Unije uradili su, 2012. godine,
- 142 -
„Nacionalni plan upravljanja otpadnim uljima“ sa ciljem da se uspostavi efikasan sistem
upravljanja (uključujući zakonske, institucionalne i tehničke zahteve) za sve vrste otpada
koji sadrži ulje u cilju smanjenja zagađenja životne sredine izazvanog neadekvatnim
odlaganjem otpadnog ulja i ostalog otpada koji sadrži ulje. Nacionalni naftni komitet Srbije,
u saradnji sa partnerima iz Češke Republike (Univerzitet za hemiju i tehnologiju Prag i
Češka tehnološka platforma za održivu hemiju), kao i Mašinski fakultet u Beogradu
realizovali su, 2018. godine, projekat „WASTEOILFREE” integrisani sistem upravljanja
otpadnim uljima – transfer najboljih praksi za siguran, održiv i ekološki prihvatljiv transport
u Srbiji. U projektu je urađena identifikacija nedostataka u postojećem zakonodavnom i
političkom okviru koji se odnosi na sistem upravljanja otpadnim uljem (sa glavnim fokusom
na otpadna ulja iz brodova) u Srbiji, date su preporuke za model najbolje prakse koji bi se
mogao sprovesti u Srbiji i daljnje poboljšanje kapaciteta javnih organa u Srbiji koji se bave
upravljanjem otpadnim uljima (uključujući i brodska otpadna ulja).Projekat WANDA (WAste
management for inland Navigation on the DAnube) – Upravljanje otpadom za unutrašnju
plovidbu Dunavom, definiše uspostavljanje održivog, ekološki prihvatljivog i
transnacionalno koordiniranog pristupa u upravljanju brodskim otpadom duž Dunava.Iako
je donesen veliki broj različitih pravilnika, uredbi i zakona nedostaje njihova implementacija
i praktična primena. Potrebno je stvoriti osećaj odgovornosti za postupanje sa otpadom na
svim nivoima, osigurati prepoznavanje problema, obezbediti tačne i potpune informacije,
promovisati principe, podsticajne mere i partnerstvo javnog i privatnog sektora u
upravljanju otpadnim uljima. Inicijative imaju za cilj da podstaknu stanovništvo na
odgovorniji odnos prema otpadu i na postupanje sa otpadom na održiv način, kao što je
smanjenje otpada na izvoru, ponovna upotreba otpada, reciklaža, energetsko iskorišćenje i
odlaganje otpada na bezbedan način.

4. Zaključci

Uvođenje reda u oblasti prikupljanja i tretmana otpadnih ulja ne samo da će zaustaviti

dalje zagađivanje životne sredine sa katastrofalnim posledicama, nego će značajno
doprineti razvoju biznisa u ovoj oblasti. Sakupljanje, transport i postupci propisnog
korišćenja otpadnog motornog ulja ostvariće se i značajan ekonomski benefit kroz
supstituciju osnovnih sirovina i otvaranje novih radnih mesta, što će sa činjenicom da se
radi i o ogromnoj uštedi neobnovljivih prirodnih resursa biti značajn doprinos održivom
razvoju.

Literatura
1. Projekat „WASTEOILFREE” integrisani sistem upravljanja otpadnim uljima, NNKS, 2018.
2. Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja „Nacionalni plan upravljanja
otpadnim uljima“, 2012.
3. Waste management for inland navigation on the Danube (WANDA), South East Europe
Transnational Cooperation Programme, 2011.
4. M. Stojilković, „Utjecaj maziva na okoliš“, Goriva i maziva, vol. 48, 1, pp. 75-81, 2009.
5. Stojilković M.: Razvoj i primena obnovljivih sirovina za proizvodnju maziva, „Energetika i
rudarstvo 2015“, Zlatibor 2015.
- 143 -
POVEĆANJE KVALITETA ODLIVNIH VODA IZRADOM DODATNIH KANALA U
TALOŽNICI RUDNIKA UGLJA KOVIN

INCREASING THE QUALITY OF OUTFLOW WATER BY CREATING

ADDITIONAL CHANNELS IN THE KOVIN COAL MINE
Ivan Filipov
PD za podvodnu eksploataciju uglja „Rudnik Kovin“ ad Kovin

Apstrakt

Rudnik Kovin nalazi se u Dunavu, tehnologija eksploatacije prilagođena je Dunavu, koristimo vodu
Dunava i u Dunav vračamo vodu istog kvaliteta.Strogi vodoprivredni uslovi motivišu Rudnik Kovin da
konstantno popravlja kvalitet vode koja se koristi u procesu eksploatacije uglja i na kraju vraća u
Dunav.Izradom dodatnih kanala u taložnici sa malim uloženim sredstvima značajno je popravljen
kvalitet prelivnih voda.

Abstract

The "Rudnik Kovin", coal mine is placed in the river Danube, technology of exploitation is adjusted to
the Danube, we are using water from Danube and return the water of the same quality in
Danube.Strict water management conditions motivate "Rudnik Kovin" to constantly improving
quality of water used in the coal mining process and be returned back in Danube.By creating
additional channels in the sedimentation tank, with small investments, quality of overflow waters
has been significantly improved.

Tehnologija eksploatacije uglja i šljunka na rudniku Kovin

Ležište uglja „Kovin“ predstavlja severni deo jedinstvenog sedimentnog prostora Kostolac -
Kovin, koji je razdvojen rekom Dunav. Istražni radovi na prostoru rudnika „Kovin“ započeti
su 1976. god. Eksploatacija na podvodnom kopu uglja i šljunka „Kovin“ u nebranjenom delu
polja „A“ je otpočela 1991. god. Šljunak i ugalj se u priobalju reke Dunav, na rudniku Kovin,
otkopavaju metodom podvodne eksploatacije. Plovno usisni bager „Kovin I“ sa reznim
točkom UCW 450, proizvod nemačke firme Orenštajn i Kopel (Orenstein & Koppel)
započeo je sa radom krajem 1991. godine. Do 1994.g. otkopavani su samo peskovito-
glinoviti sedimenti i šljunak, a od te godine počinje i eksploatacija uglja. Otkopavanje
otkrivke (mulјa i peska) i dela šlјunka (do kote 54 mNm) vrši podizvođač svojom opremom,
tj. plovnim bagerima vedričarima. Transport otkrivke (jalovine) se vrši senker baržama i
odlaže na unutrašnje odlagalište ispod nivoa Dunava. Transport šlјunka podizvođač izvodi
baržama i izvozi van eksploatacionog polјa. Prosečna količina peska i šlјunka koji
podizvođač godišnje otkopa iznosi oko 400.000 m3.Otkopavanje sitnozrnog šlјunka, peska i
kontaktnog sloja na uglјu obavlja se osnovnom mehanizacijom – plovnim rotorno-
refulernim bagerom „Kovin I“ (UCW 450). Otkopani materijal se transportuje u

- 144 -
hidromešavini kroz bagerski, plovni i delom kopneni cevovod i odlaže se na unutrašnjem
odlagalištu. Eksploatacija rovnog uglјa se vrši plovnim rotorno-refulernim bagerom „Kovin
I“ (UCW 450). Otkopani ugalј se transportuje u hidromešavini kroz bagerski, plovni i celom
dužinom kopnenim cevovodom do postrojenja za odvodnjavanje i klasiranje (EHS III).
Hidromešavina otkopanog uglja se pomoću dve pumpe (snage 6 MW) potiskuje kroz
cevovod (prečnika 900 mm) do klasirnice uglja (EHS III) gde se prosejavanjem dobijaju tri
komercijalna sortimana uglja („Komad-kocka“ krupnoće -300+30 mm, „Orah“ -30+15 mm i
„Grah“ -15+5 mm) i prosev krupnoće -5+0,0 mm koji odlazi u taložno polje (taložnica).
Tehnologijom podvodne eksploatacije i postupkom odvodnjavanja i klasiranja uglja dolazi
do masenog gubitka rovnog uglja (12 % prilikom eksploatcije i 31 % u procesu
odvodnjavanja i klasiranja) ali i do poboljšanja kvaliteta finalnih proizvoda manifestovanim
kroz povećanje toplotne vrednosti za 25÷30 % i smanjenje sadržaja pepela za 3 %. Do kraja
2018. godine refulernim bagerom „Kovin I“, za 31.270 sati, otkopano je 14.473.596 m3
otkrivke i za 52.464 sati rada proizvedeno je 3.694.788 tona komercijalnog uglja.

U poslednjih pet godina ostvareni prosečni godišnji kapaciteti bagera „Kovin I“ na

eksploataciji otkrivke iznose 750 000 m3, od čega peska na krovini uglјenog sloja do 125
000 m3 i šlјunka oko 625 000 m3.
Tabela br 1. Osnovni parametri rada u poslednjih pet godina
Parametar Sediment 2014 2015 2016 2017 2018 Ukupno
1 2 3 4 5 6 7 8
Šljunak 840:15 1.028:00 719:45 825:05 949:20 4.362:25
Kontakt 851:30 799:50 693:40 783:40 933:45 4.062:25
Vreme Σ otkrivka 1.691:45 1.827:50 1.413:25 1.608:45 1.883:05 8.424:50
rada bagera Σ ugalj 2.656:05 2.599:35 2.975:35 2.729:40 2.995:10 13.956:05
TR(h) rezanje 1.503:25 1.541:05 1.871:00 1.750:30 1.860:55 8.526:55
usisavanje 1.152:40 1.058:30 1.104:35 979:10 1.134:15 5.429:10
Σ TR 4.347:50 4.427:25 4.389:00 4.338:25 4.878:15 22.380:55
Proizvodnja Šljunak 566.300 632.255 590.770 660.815 665.430 3.115.570
bagera Kontakt 125.360 121.770 117.980 114.470 141.830 621.410
M(t), V(m3) Σ otkrivka 691.660 754.025 708.750 775.285 807.260 3.736.980
EHS III 182.166 191.284 207.205 198.828 197.826 977.309
Komercijalne
Dorada uglja 58.916 46.730 44.377 45.040 40.091 235.154
količine uglja
UKUPNO 241.082 238.015 251.582 243.868 237.917 1.212.463
Vremensko iskorišćenje 0,496 0,505 0,500 0,495 0,557 0,511

Taložnice
U taložnicu odlazi prosev procesa odvodnjavanja i klasiranja koji se sastoji od vode sa
sitnim ugljem, peska i dispergovane gline iz proslojaka jalovine u eksploatisanom ugljenom
sloju. Ugalj i čvrste čestice talože se u tankim slojevima preko ranije nataloženog materijala
- 145 -
dok bistra voda, preko pet cevi, preliva u Dunav.Taložnica Rudnika Kovin nalazi se u
istočnom delu Dubovačke ade i zauzima površinu od 452.200 m2. Elipsoidnog je oblika
dužine 1.000 m i širine oko 500 m. Od postrojenja za odvodnjavanje i klasiranje do
taložnice vode dva centralna (glavna) kanala. Unutar prve trećine taložnice izrađeno je pet
pomoćnih kanala sa pristupnim putevima koji služe za izuzimanje materija tokom cele
godine.Sastavni deo taložnice je mala taložnica u kojoj se deponuje podrešetni materijal iz
procesa prerade na postrojenju za čišćenje uglja. Krupnoća materijala je -0,5+0,0 mm.
Mala taložnica nalazi se severno od velike i zauzima površinu od 46.300 m 2. Približnih
dimenzija dužine 400 m i širine oko 110 m.Prema popisu na dan 31.12.2018. u taložnici se
nalazi 726.414 m3 materijala.U periodu dok bager „Kovin I“ radi na uglju u taložnici se
nalazi voda (osim na privremenim putevima) i nemoguće je kretati se kroz taložnicu. Tek u
letnjem periodu kada bager duže ne radi na uglju bezbedno je kretati se taložnicom.
Taložnica je obrasla trskom, žbunjem i drvećem.
Rudnik ima obavezu da održava funkcionalnost taložnice kako bi bistra voda prelivala u
Dunav. Materijal koji dolazi u taložnicu je prosev (klasa -5 +0 mm) procesa odvodnjavanja i
klasiranja na postrojenju EHS III i prosev (klasa krupnoće -0,5+0 mm) postrojenja za
preradu materijala iz taložnice.

Priliv i odliv materijala u taložnici

Taložnica je projektovana da prihvati podrešetni proizvod procesa odvodnjavanja na
postrojenju EHS III. Primarna funkcija taložnice je mehaničko odvajanje čvrste od tečne
faze i prelivanje bistre vode u Dunav. Taložnica je ujedno i ležište sekundarne tehnogene
sirovine koja se prerađuje na postrojenju za čišćenje uglja. Tokom godine u taložnicu dolazi
materijal (priliv) i izuzima se (odliv) za preradu ili predeponuje kao definitivna jalovina.Priliv
materijala u taložnicu direktno je vezan za proizvodnju uglja jer deo rovnog uglja nakon
odvodnjavanja odlazi u taložnicu. U narednoj tabeli prikazane je masena raspodela rovnog
uglja u poslednjih pet godina. Podaci iz reda „Gubici u procesu odvodnjavanja“
predstavljaju količine rovnog uglja koje odlaze u taložnicu (priliv).
Tabela br 2. Masena raspodela rovnog uglja u periodu 2014. – 2018.

Proizvod 2014 2015 2016 2017 2018 Prosek

1 2 3 4 5 6 7 8

Rovni ugalj 467.541 455.403 430.847 391.420 435.892 436.221 100,00%

Eksploatacioni gubici 63.198 60.660 50.027 41.177 55.249 54.062 12,39%

Gubici u procesu
163.261 156.728 129.238 106.375 142.726 139.666 32,02%
odvodnjavanja
Komercijalni ugalj 241.082 238.015 251.582 243.868 237.917 242.493 55,59%

- 146 -
 Slika br 1. Masena raspodela rovnog uglja u periodu 2014.-2018.
Materijal se iz taložnica izuzima iz više razloga:
Izuzimanje materijala za preradu na postrojenju za čišćenje uglja
Optimalan materijal za preradu u sebi ima minimalno peska i gline (kalorijska vrednost je
oko 5.000 kJ/kg) i nalazi se u drugoj polovini centralnih kanala i prvoj polovini pomoćnih
kanala. Materijal se rovokopačima utovaruje u dampere koji ga prevoze do postrojenja za
čišćenje uglja.
Izuzimanje definitivne jalovine
Materijal koji se ne može preraditi postojećom tehnologijom, a smeta u procesima
izuzimanja i prerade predstavlja definitivnu jalovinu. Ovaj materijal se izuzima iz taložnice i
kamionski prevozi do odgovarajućih deponija. Peskovita jalovina nalazi se u prvoj trećini
centralnih kanala. Zbog velikog sadržaja abrazivnog peska (bez obzira što u sebi sadrži
ugalj) ovaj materijal se ne prerađuje. Materijal se izuzima rovokopačem i transportuje
damperima. U manjim količina ovaj materijal se koristi za popravku privremenih puteva
unutar taložnice. U drugom delu pomoćnih kanala započinje sa taloženjem glina. Ovaj
materijal se na prerađuje zbog niskog sadržaja uglja, ali se mora izneti da bi pomoćni kanali
zadržali svoju funkciju. Izuzimanje se vrši rovokopačima a transport do odgovarajućih
deponija damperima.Jalovina (-0,5+0,0 mm) procesa čišćenja uglja deponuje se u maloj
taložnici. U zimskom periodu, kada postrojenje za preradu materijala ne radi, vrši se
čišćenje male taložnice izuzimanjem pre svega peskovite jalovine iz prve trećine male
taložnice. Jalovina se rovokopačima utovaruje u dampere i prenosi na odgovarajuće
deponije. U narednoj tabeli i grafiku prikazane su količine materijala koje su deponovane
(priliv) i količine koje su iznete (odliv) iz taložnice u poslednjih pet godina.

- 147 -
 Tabela br 3. Priliv materijala u taložnici u periodu 2014. – 2018.
2014 2015 2016 2017 2018 Prosek
1 2 3 4 5 6 7
Priliv 163.261 156.728 129.238 106.375 142.726 139.666
Odliv -159.722 -137.936 -143.177 -142.609 -122.044 -141.098
Razlika 3.539 18.792 -13.939 -36.234 20.682 -1.432

Slika br 2. Priliv i odliv materijala u taložnici u periodu 2014. – 2018.

Na površini taložnice od 45 ha količina od 20.000 m3 podiže nivo taložnice za 4 cm.

Monitoring kvaliteta površinskih, podzemnih i otpadnih voda

Cilj monitoringa kvaliteta vode je da se utvrdi uticaj podvodne eksploatacije uglja na
kvalitet površinskih, podzemnih i otpadnih voda u eksploatacionom polju i njegovoj
okolini, a naročito uticaj na kvalitet vode reke Dunav. Kvalitet površinske vode se analizira
dva puta godišnje, u proleće i jesen, na deset mernih mesta. Četiri merna mesta se nalaze
u eksploatacionoj akvatoriji, a šest na reci Dunav, po tri uzvodno i nizvodno.Kvalitet
podzemne vode se prati takođe dva puta godišnje, u proleće i jesen, na dvadeset i dva
pijezometra u oba ugljonosna polja (''A'' i ''B'') tj. na čitavom prostoru ležišta uglja.
Monitoring pijezometara se osim u lateralnom pravcu, izvodi i u vertikalnom, jer
pijezometri kaptiraju sva tri vodonosna horizonta.Monitoring kvaliteta i količine otpadne
vode se izvodi šest puta godišnje, tj. na svaka dva meseca, pod uslovom da bager Kovin I
radi na eksploataciji uglja. Dosadašnji rezultati analiziranih uzoraka Dunava i rukavca na
osnovu ispitivanih parametara kvaliteta zadovoljavaju kriterijume Pravilnika o parametrima
ekološkog i hemijskog statusa površinskih voda i parametrima hemijskog i kvantitativnog
statusa podzemnih voda).Zapunjavanjem taložnice i smanjenjem prostora za taloženje

- 148 -
ugrožava se njena funkcija što rezultuje povremenim prekoračenja dozvoljenih vrednosti
po parametrima kvaliteta HPK i suspendovane materije.

Problemi u radu
Tokom rada u taložnici uočene su određene anomalije:
· Nivo vode u prvoj trećini taložnice sporije je opadao, a u pojedinim trenucima bio
je viši od nivoa prelivnih cevi. Povećanje nivoa vode u prvoj trećini taložnice predstavlja
problem prilikom izuzimanja i transporta materijala za preradu.
· Prelivne cevi nisu bile podjednako opterećene, odnosno na pojedinim cevima,
povremeno, bio je veći protok vode. Povećanje protoka i brzine vode kroz prelivne cevi
znači i povećanje sadržaja suspendovanih materija u vodi.
Nametnuo se jedini zaključak, negde u drugom delu taložnice formirana je fizička prepreka
koja sprečava slobodno oticanje vode iz odlivnih kanala. Istovremeno, voda kada probije
put do jedne od pet cevi, ima brzinu pri kojoj izostaje taloženje najfinijih čestica.U cilju
obezbeđivanja adekvatnog „vodenog ogledala“ u Tehničkom rudarskom projektu prerade
uglja na rudniku uglja Kovin (Sveska 3. Hidrograđevinski deo Rudarski Institut Beograd,
2017.god) projektovana je rekonstrukcija taložnice izdizanjem nivoa prelivnih cevi za jedan
metar, odnosno obodnog nasipa da kote 74 mNv. Ukupna vrednost planiranih radova
7,7 miliona dinara. Rešenje je praktično, jer bi se radovi obavili Rudničkom mehanizacijom
u nekoliko faza, ali sa jednim nedostatkom. Podiči će se nivo vode u celoj taložnici što će
dodatno uslužniti radove na izuzimanju materijala za preradu.U Glavnom rudarskom
projektu eksploatacije uglja i otkrivke na podvodnom kopu Kovin, u nebranjenom delu
polja „A“; (Knjiga 6; tehnički projekat uređanja taložnice; Rudarski Institut Beograd; april
2018. godine) rešenje je dopunjeno izradom dopunskih kanala u poslednjoj trećini
taložnice i izradi dodatnih bazena ispred prelivnih cevi. Rešenje je prikazano na slici 3.

Slika br 3. Planirani položaj dodatnih kanala u taložnici.

- 149 -
Zadatak dodatnih kanala je dvojak: tokom rada bagera na uglju treba da spreči
nekontrolisano kretanje vode kroz taložnicu, a kada bager prestane sa radom da obezbedi
brži odliv vode iz zone izuzimanja materijala za preradu. Funkcija dodatnih bazena ispred
prelivnih cevi je dopunsko taloženje neposredno pre prelivanje vode u Dunav.

Izrada kanala
Radove na izradi dodatnih kanala obavljen je hidrauličnim bagerom Kobelco 250 firme
„Podunavlje“ d.o.o Kovin za efektivnih 450 sati. Radovi su obaljeni od 12. jula do 4.
septembra, odnosno u periodu dok bager nije radio na uglju.Radovi su obavljeni po terenu
nepoznate nosivosti. U radu oslanjali smo se na naša dosadašnja iskustava radova u
taložnici i iskustva radnika firme koja je radila slične poslove. Taložnica nije mogla da bude
potpuno ispražnjenja od vode i postojala je opasnost da rovokopač potone. Iskustveno
najbezbedniji rad mašine je u zoni u kojoj preovlađuje drveće nad trskom. Rovokopač lomi
stabla, podmeće ih pod sebe i na taj način „osvaja“ teren. Kada dođe do krajnje tačke
započinje sa otkopavanjem kanala u povlačenju. Nedostatak radova u zoni sa drvećem je
nemogućnost orijentacije. Širina kanala je oko 25 m. Iskopana su tri kanala, odnosno
formirana su tri nasipa ukupne dužine 1.165 m. Tokom rada bagera „Kovin I“ na uglju
kanali će se zapuniti, ali nasipi će ostati i voda će nastaviti da se kreće željenom trasom.
Ukupni troškovi izvedenih radova bili su 3,4 miliona dinara.

Slika br 4. Radovi rovokopača Kobelco 250 u taložnici jul - avgust 2018.

Na narednoj slici prikazana je taložnica nakon izvedenih radova na izradi dodatnih kanala.

- 150 -
 Slika br.5 Izvedeno stanje dodatnih kanala u taložnici.
Na narednoj slici je fotografija snimljena sredinom septembra 2018. Na slici se vidi
funkcionisanje dodatnih kanala i mesto (zaokruženo) nekontrolisanog priliva vode.

Dunav
Kanal
Bazeni ispred prelivnih cevi

Dodatni
kanali

Nekontrolisani
Slika br 6. Fotografija stanja u taložnici prilikom rada bagera na uglju
priliv vode
Zaključak Priliv vode
Izrada dodatnih kanala u taložnici pokazala je da je moguće sa malim ulaganjima dobiti
zadovoljavajuće rezultate. Izveštaji o ispitivanju kvaliteta otpadnih voda pokazao je da voda
na prelivnim cevima NE PRELAZI granične vrednosti emisije propisane odgovarajućom
Uredbom. Dokazano je nisu potrebne velike investicije za ekološki odgovornu eksploataciju
mineralnih sirovina.Rudnik će nastaviti sa sličnim aktivnostima u taložnici, a sve u cilju
daljeg poboljšanja kavaliteta prelivnih voda.
Literatura
· Glavni rudarski projekat eksploatacije uglja i otkrivke na podvodnom kopu Kovin, u
nebranjenom delu polja „A“; Rudarski Institut Beograd; april 2018.
- 151 -
 REKULTIVACIJA DEGRADIRANIH POVRŠINA RB KOLUBARA ENERGETSKIM
BILJKAMA-MODEL UZGOJA PAULOVNIJE I OPLEMENJIVANJA BIO MASE
PROCESOM TOREFIKACIJE

RECULTIVATION OF DEGRADED SURFACES OF RB KOLUBARA USING ENERGY PLANTS -

MODEL OF BREEDING PAULOWNIA AND BIOMASS REFINING USING TORREFACTION
PROCESS

Jovan Milićević, Darja Lubarda

Rudarsko-geološki fakultet
Abstrakt

Površinski kopovi predstavljaju najveće zagađivače zemljišta zauzimanjem velikih površina obradivog
i šumskog zemljišta i izmeštanjem površinskih i podzemnih vodotokova čime je vršen drastičan uticaj
na čitave ekosistema, ljude, pa čak i na promenu mikroklime. U svetu, rekultivaciji degradiranih
površina pristupa se sa velikom pažnjom-sistematično i posvećeno, dok kod nas to, iz brojnih razloga,
nije slučaj. Rezultat nemarnog pristupa su hiljade hektara nerekultivisanih područja. U ovom radu
razmatraćemo 4000 ha jalovišta RB Kolubara kao resurs, a ne kao problem. Implementacijom ovog
modela postigli bi se značajni rezultati sa aspekta zaštite životne sredine, uštede uglja i mazuta u
procesu dobijanja energije i održivog razvoja uopšte.

Apstract

Surface mines represent the largest soil contaminants by occupying large areas of arable and forest
soil and by displacing surface and underground watercourses, which has drastically influenced the
entire ecosystem, people, and even the change of microclimate. In the world, recultivation of
degraded surfaces is performed with great care-systematically and dedicated, while in our country,
for many reasons, this is not the case. The result of the careless approach are thousands of hectares
of non-cultivated areas. In this paper, we consider 4000 ha of RB Kolubara landfils as a resource and
not as a problem. That resource can produce a significant amount of biomass which can be refined
to the level of high quality solid fuel by using the process of torefication. Implementation of this
model would achieve significant results in environmental protection, coal and oil saving in the
process of energy producition and sustainable development in general.

1. UVOD

U skladu sa načelima održivog razvoja, sve striktnijim zahtevima zakonske regulative u

pogledu korišćenja obnovljivih izvora energije i sveopšim globalnim trendom brige o
životnoj sredini, ovaj rad daće nacrt modela rekultivacije degradiranih površina površinskog
kopa Kolubara na kojima su rudarske aktivnosti davno završene, a rekultivacija iz brojnih
razloga nije izvršena. Takođe, biće prikazane i mogućnosti daljeg iskorišćenja rekultivisanog
terena i drvne mase biljke ’Paulovnija’ koja s tog terena može izrasti.Plan je pretvaranje 40

- 152 -
km2 (od ukupnih oko 70 km2) jalovišta površinskog kopa, na kojim je trenutno samonikla
vegetacija, u zasad brzorastućeg visokokaloričnog energetskog drveta i iskorišćenje drvne
mase za dobijanje električne energije u termoelektrani u Obrenovcu pomoću procesa
torefikacije kojim bi se kvalitet biomase značajno poboljšao, kao i sam proces sagorevanja.
Razmotrićemo koji su to benefiti biomase kao energetskog izvora, zašto je za ovaj model
izabrana baš Paulovnija i kako će kompletan sistem uticati na proizvodnju toplotne i
električne energije, kao i na životnu sredinu Republike Srbije.

2. OSOBINE PAULOVNIJE

Paulovnija je listopadno drvo iz porodice Paulowniaceae koje obuhvata desetak vrsta i više
varijateta. Poreklom je iz Kine, ali se dosta dugo kultiviše i u Japanu i Koreji. Uglavnom se
gaji plantažno. Prvobitan, originalni naziv roda je bio Pavlovnia, ali je kasnije promenjeno u
Paulovnia. U Kini paulovniju zovu „zmajevo drvo“ a u Japanu „kiri“. Tokom 19-og veka
paulovnija je došla i na tlo SAD-a.Sve vrste paulovnije su jedričave i brzorastuće. Biljka je
sivobela, često svetlosmeđa dok je srž crvenkastosmeđa ili jednolično svetlosmeđa. Sveže
drvo je vrlo često neugodnog mirisa. Neka osnovna fizička svojstva paulovnije su prikazana
u tabeli 1. Prema ovim podacima paulovnija spada u lakše vrste drveta. Gustina, pri 0%
vlažnosti, iznosi 294 kg/m3. Sa druge strane ovo drvo ima veliku porozonost – 80,4% i
značajan kapacitet za vodu – 303% (skoro tri puta veću od hrasta i bukve).Kod paulovnije
promena zapremine sa promenom 1% vlažnosti iznosi 0,290%, dok je kod topole taj
koeficijent 0,397%, a kod bukve i hrasta 0,550% i 0,592%, respektivno. Ovi rezultati nam
ukazuju da se drvo paulovnije vrlo malo uteže/bubri i da je veoma stabilno u varijabilnim
klimatskim uslovima.Na tržištu je dostupno preko 20 vrsta Paulovnije koje imaju različite
biološke i tehničke karakteristike. Najpoznatije vrste na Balkanu su Paulownia OXI,
Paulownia Shang Tohong, Paulownia Elongata, Paulownia termentosa i druge. U daljem
tekstu razmatraće se model uzgoja Paulownia OXI.

Prednosti
● Jednom posađena sadnica može da ponovo nikne do 13 puta iz korenog sistema
● Nakon 2 godina stablo može da naraste do 0,1 m3 drvne mase
● Opdanjem i raspadanjem lišća formira se humusni sloj
● Dubok koreni sistem je pogodan za stabilizaciju degradiranih tla i podzemnih voda
● Lisna masa paulovnije je velika (listovi mogu biti prečnika i do 40cm) što ih čini
izuzetnim apsorberom CO2 (100t/ha CO2 pri čemu proizvode 75 t/ha O2)
● Veliki medonosni potencijal (700-1000 kg meda/ ha)
● List velike površine i vlaknaste teksture je dobar zvučni izolator i apsorber
čestičnog zagađenja iz vazduha (1 hektar zasada može apsorbovati do 48 tona
prašine godišnje!)
● Drvo je vatrootporno-tačka paljenja je na 420®C
● Brzo se prirodno oslobađa vlage
● Ima značajnu toplotnu moć – do 18500 kj/kg (w=15%)
- 153 -
Mane
● Mala količina energije po jedinici zapremine usled male gustine - 1069 kWh/m3 u
odnosu na hrast koji ima 2363 kWh/m3
● Nije autohtona sorta na površini Srbije, pa efekat na ekosistem treba detaljnije
ispitati
● Visok sadržaj vlage i fosfata u prirodnom obliku

3. REKULTIVACIJA

Generalno posmatrano, u okviru rekultivacije primenjuju se tehničke, bio-tehničke i

biološke mere. Sa aspekta tehničke rekultivacije potrebno je izvesti pripremu zemljišta za
biološku rekultivaciju-ravnanje i rastresanje površinskog sloja zemljišta, nivelaciju kosina,
formiranje pristupnih puteva i infrastrukture potrebne za navodljnjavanje zemljišta (kanala
i slično). Za ove radnje koriste se buldozeri, rovokopači, kamioni i druge mašine.
U bio-tehničke mere spada priprema zemljišta za sadnju poljoprivrednom mehanizacijom-
oranjem, vlačenjem, freziranjem i dr.Biološka rekultivacija predstavlja dovođenje zemljišta
do potrebnog nivoa kvaliteta-adekvatna pH vrednost, dovoljan udeo mikro i makro
elemenata potrebnih za rast biljke, neutralizacija eventualnih polutanata koji mogu ugroziti
biljku. Takođe, u biorekultivaciju spada i sama sadnja i održavanje biljaka.

3.1 Kvalitet zemljišta

Paulovnija nije preterano zahtevna biljka sa aspekta kvaliteta zemljišta. Neophodno je da

zemljište ne bude zaslanjeno i prekomerno vlažno. Opšta preporuka je da je pogodno
doziranje NPK djubriva u odnosu 14:10:20 ili 14:10:18, dok je za detaljniju analizu zahteva
kvaliteta zemljišta neophodno uključiti mišljenje više eksperata iz sektora poljoprivrede i
šumarstva, pa po formiranju i analizi probnog zasada doneti šire zaključke.Zemljište
jalovišta površinskog kopa Kolubara predstavlja jalovinski deposol, to jest mešavinu raznih
geoloških slojeva otkopanih pri otkrivanju uglja. Razultati analiza ne navode na postojanje
prekomernih koncentracija teških metala i drugih polutanata, ali se zemljište ne smatra
plodnim zato što još nije došlo do mikrobioloških i pedološko hemijskih procesa koji bi
uspostavili optimalan odnost minerala, nutritivnih elemenata (pre svega azota i fosfora) i
mikroflore potrebne za poljoprivrednu proizvodnju na tom terenu. Dobra vest je da su na
većem delu jalovišta u toku autovegetativni procesi koji predstavljaju indikator rasta
kvaliteta zemljišta.Generalno, upotreba paulovnije je širom sveta poznata i primenjivana na
degradiranim područijima i deposolima.

3.2 Sadnja

Sadnja se, po preporukama, vrši najčešće u proleće sadnicama sa srednjim prečnikom 1 cm

u rupe 30x30x30 cm, pri čemu se u rupu sadnica stavlja sa mešavinom mineralnih i
organskih đubriva. Sadnja se, za potrebe dobijanja biomase u energetske svrhe, vrši u
- 154 -
redovima na razmaku od 1,5x2m, što znači da je za jedan hektar potrebno 3300 sadnica, a
za planiranih 4000 hektara umanjenih za 5 % (putna, elektro infrastruktura, objekti
održavanja i dr.), odnosno za 3800 ha potrebno je 12 870 000 sadnica.S obzirom da je u
pitanju izuzetno veliki broj sadnica, nabavna cena po sadnici može biti dosta niža nego pri
kupovini manjih količina. Takođe, moguće je i pripremu i reprodukciju sadnog materijala
izvršiti interno, formiranjem laboratorije za invitro reprodukciju semena u okviru PD
Kolubara, čime bi se uštedeo novac.U trenutku sadnje neopodno je obezbediti 10 l vode po
sadnici, a u prva tri meseca irigaciju treba da se vrši dva puta nedeljno takođe sa 10 litara
vode po sadnici.Dinamiku sadnje treba prilagoditi dinamici rasta i eksploatacije biomase.
Prva seča je nakon tri godine, a svaka sledeća rotacija nakon 2 godine. Ukupnu površinu
treba saditi iz 2 etape (1900 ha po godini).

3.3 Održavanje

Održavanje zasada paulovnije podrazumeva, pored irigacije u prvim mesecima rasta,

godišnje prihranu mineralnim đubrivom u prvoj godini i zaštitu zasada od korovskog bilja.
Posebno u prvih šest meseci je potrebno obratiti pažnju da područje u radijusu od 30-40
cm od stabla ne bude zatravljeno što se obezbeđuje primenom agro-tehničkih mera
održavaja zasada (freziranjem, plevljenjem).

3.4 Eksploatacija

Eksploatacija biomase vrši se mašinski u ciklusima na po 2 godina, koliko je potrebno da

stablo izraste do 0.1 m3 biomase. S obzirom da je životni vek jedne sadnice 12 ciklusa
dobijamo da je na ovaj način obezbeđena eksploatacija za period od 24 godine, u slučaju
da sadnju vršimo u 2 etape.Eksploatacija se vrši kombajnima za biomasu koji, na principu
šredera, usitnjavaju biomasu i transportuju do uređaja za transport (kamion ili traktor sa
prikolicom u zavisnosti od terena). Takođe, transport biomase se može kombinovati i sa
postojećom infrastrukturokom kojom se transportuje ugalj na kopu (transportne trake,
železnica).Usitnjena biomasa se dalje transportuje do postrojenja za torefikaciju gde se
gorivo oplemenjuje i nakon toga, ulazi u kotolove termoelektrane na kosagorevanje uz
ugalj.

4. Torefikacija biomase

Termin torefikacija je izvedena iz francuske reči „torrefier”, što znači do pečenje koji se
koristi u procesu prženja kafe. U svojim trenutnim aplikacijama torefikacija predstavlja
termički tretman pri osustvu kiseonika na povišenim temperaturama 250-300 0C.
Pomenuti proces predstavlja blagi oblik pirolize biomase, gde se podvrgava visokim
temperaturama radi razbijanja kompleksnog hemijskog sastava na jednostavnije
supstantne činioce.

- 155 -
 U tabeli 1 prikazane su tehničke karakteristike biomase koja nije tretirana ni jednim
postupkom oplemenjivanja, peletirane biomase, torefikovanog peleta i uglja.

Drvo Drvni pelet Torefikovani pelet Ugalj

Udeo vlage (%) 30-40 7--10 1—5 10--15
Donja toplotna moć
(MJ/kg) 9--12 15--18 20—24 7—28
Isparljive komponente 70--75 70--75 55-65 15—30
Fiksni ugljenik 20--25 20--25 28—35 50—55
Nasipna gustina (kg/l) 0.2-0.25 0.55-0.75 0.75-0.85 0.8-0.85
Energetska gustina
(GJ/m3) 2--3 7.5-10.4 15-18.7 18.4-23.8
Hidroskopske osobine Hidrofilan Hidrofilan Hidrofoban Hidrofoban
Biološka razgradnja Da Da Ne Ne
Oscilacije kvaliteta Velike Kontrolisane Kontrolisane Kontrolisane
Tabela 1 Tehničke karakteristike goriva (izvor:International Biomass Torrefaction Council

4.1 Proces torefakcije

Proces torefikacije započinje dodatnim usitnjavanjem i sušenjem sa početnih 40-50% vlage

do oko 20% vlage. Zatim gorivo ulazi u reaktor gde se u anaerobnoj sredini izlaže
temperaturi između 200 i 300 ®C. Pri toj temperaturi dolazi do dodatnog oslobađanja od
vlage i do delimičnog raspadanja kompleksnih biopolimera. Oslobađaju se lakoisparljive
komponente goriva koje se nakon isparavanja sagorevaju i koriste kao izvor toplote za ceo
proces. Nakon izvršene torefikacije usitnjeni bio-ugalj se hladi, kompaktira u brikete i
skladišti.Tehnologije koje se koriste u procesu torefikacije su: rotacioni bubanj, spiralni
reakor, peć sa više izvora toplote (Herreshoffova peć), torbed reaktor, reaktor sa
pokretnim slojem, trakasti reaktor, mikrotalasni reaktor i reaktor sa fluidizovanim slojem.
U svetu su aktivna postrojenja raznih kapaciteta, ali uglavnom do 0,5 do 2.5 t/h.Krajnji
proizvod torefikacije je bio-ugalj, oslobođen vlage i lakoisparljivih komponenata, velike
kalorijske moći. Nakon procesa torefakcije masa goriva se u odnosu na ulaznu masu
smanjuje za 20 do 30 %, a energija se umanjuje za 10 %.

- 156 -
Prednosti ovog procesa su brojne, ali evo najznačajnijih:
⮚ Kvalitet goriva se povećava odstranjivanjem vlage
⮚ Sistem je samoodrživ-ne dovodi se spoljni izvor energije za proces
⮚ Gorivo se iz hidrofilne materije prevodi u hidrofobnu
⮚ Značajno se smanjuje mogućnost samozapaljenjaVolatili
što olakšava skladištenje
⮚ Zaustavlja se mikrobiološka aktivnost biomase oriva
⮚ Smanjuje se količina emitovanih sumpornih oksida i pepela
⮚ Dobija se gorivo znatno kvaitetnije od Kolubarskog lignita koje se može koristiti za
oplemenjavanje procesa sagorevanja
⮚ Može se koristiti postojeća infrastruktura (dodavači, kotlovi, gorionici i ostala
oprema)
⮚ Širok spektar biomase koju je moguće oplemeniti (otpad iz poljoprivredne
proizvodnje, drvne industrije i dr.)
Mane procesa:
⮚ Vodoodbojnost često može biti nezadovoljavajuća
⮚ Teško peletiranje
⮚ Komplikovano održati konstantan kvalitet goriva
⮚ Bio-ugalj može proizvesti značajne količine eksplozivne prašine pri transportu

5. TEHNO-EKONOMSKA ANALIZA
5.1 Prinos biomase

Obzirom da će se sadnja odviti u dva ciklusa od po 1900 ha, odnosno po 6460000 sadnica,
prva žetva desiće se nakon 3 godine. Eskploatacija će se, dakle, takođe odvijati na površini
od 1900 ha godišnje.
Prva Preiod Poluprečnik Zapremina Zapremina Prinos po
žetva rotacije (god) stabla (cm) biomase (po biomase (po hektaru
(god) stablu) (m3) hektaru) (m3) (t)
3 2 7 0,093 307 80
Tabela 2-Prva žetva
Ako uzmemo u obzir da je projektovani rast paulovnije nakon punog ciklusa (2 godine, uz
izuzetak prvog ciklusa koji traje 3 godine) 0,1 m3/drvetu dolazimo do zaključka da ćemo
nakon treće godine raspolagati sa 646000 m3 biomase naredne 24 godine (12 ciklusa),
odnosno 152000 t torefikovane bomase .
Godina Broj Ciklus Prinos Prinos Prinos
zasađenih biomase biomase torefikovane
sadnica (m3) (t) biomase (t)

1 6460000 1 /

2 6460000 1 /

- 157 -
3 / 1 /

4 / 1 646000 189924 152000

5 / 1 646000 189924 152000

6 / 2 646000 189924 152000

7 / 2 646000 189924 152000

8 / 3 646000 189924 152000

9 / 3 646000 189924 152000

10 / 4 646000 189924 152000

11 / 4 646000 189924 152000

12 / 5 646000 189924 152000

13 / 5 646000 189924 152000

14 / 6 646000 189924 152000

15 / 6 646000 189924 152000

16 / 7 646000 189924 152000

17 / 7 646000 189924 152000

18 / 8 646000 189924 152000

19 / 8 646000 189924 152000

20 / 9 646000 189924 152000

21 / 9 646000 189924 152000

22 / 10 646000 189924 152000

23 / 10 646000 189924 152000

24 / 11 646000 189924 152000

- 158 -
 25 / 11 646000 189924 152000

26 / 12 646000 189924 152000

27 / 12 646000 189924 152000

Σ 15504000 4558176 3648000

Tabela 3- Prinos biomase po godinama

5.2 Energetski bilans

Donja toplotna moć (DTI) torefikovane biomase se kreće u opsegu od 20 do 24 MJ/kg, pa

za potrebe proračuna usvajamo da je DTI=22,5 MJ/kg=6,25 MWh/t.Ako uzmemo u obzir
godišnju proizvodnju od 152000t bio-uglja to znači da se sagorevanjem te količine može
dobiti E=950000 MWh energije godišnje. To znači da za 27 godina, koliki je period
eksploatacije, iz 3.648.000 t bio uglja dobićemo Eu= 22.800.000 MWh.

5.2.1 Ušteda uglja

Da bi napravili analogiju, uzmimo u obzir da je toplotna moć kolubarskog lignita DTI=7,7

MJ/kg=2,14 MWh/t, možemo zaključiti da je ekvivalentna masa uglja m=E/DTI=950000
MWh:2,14MWh/t=446587,06 t kolubarskog lignita, odnosno 1.5 % godišnje proizvodnje
lignita iz Kolubarskog basena (godišnja proizvodnja je oko 29.5 mil. t.Nameće se činjenica
da će se kroz 27 godina, koliko iznosi projektovana eksploatacija datog zasada biomase,
uštedeti 10718089,4 tona uglja (Figura 1), a nakon 66 godina (ako bi se koninuitet
proizvodnje biomase održao), uštedeće se 29,5 mil. tona uglja odnosno godišnja

proizvodnja uglja.
Figure 1Ušteda uglja

- 159 -
5.2.2 Ušteda mazuta

Režim startovanja termoelektrane je veoma složen i sastoji se od provere svih sistema koji
su bitni za rad kotla, turbine i generatora. Prvo se vrši startovanje (potpala) kotla (potpala
kotla vrši se visokokaloričnim gorivom – mazutom). Prelaz na ugljenu prašinu obavlja se
kada kotao razvije oko 30% od nominalne snage. Turbina se pri startovanju postepeno
predgreva i postepeno joj se povećava brzina i snaga. Uloga bio-uglja u procesu
potpaljivanja kotla bi bila međufaza u prelasku sa mazuta na ugljenu prašinu, s obzirom da
je toplotna moć bio-uglja znatno viša od toplotne moći lignita. To znači da se u ranijim
fazama potpaljivanja kotla može prelaziti na bio-ugalj, čime će doći do uštede mazuta.

5.3 Ekonomska opravdanost

Troškovi

U investicione troškove spadaju troškovi pripreme zemljišta, nabavke repromaterijala,

mineralnih đubriva, mehanizacije, sadnje, izgradnje postrojenja za torefikaciju i mnogi
drugi. Kako bi se postigla ušteda u nabavci repromaterijala, sadni materijal je zbog velikih
količana jeftinije i jednostavnije proizvoditi u okviru same kompanije RB Kolubara.
Ulazni podatci:
Sorta za uzgoj Paulownia OXI
Cena semena (900 RSD/2600
komada) 2.88 RSD/semnka
Gustina sadnje po hektaru 3400 Kom
Trajanje ciklusa 2 Godine
Broj ciklusa 12
Očekivani godišnji prinos 80 t/ha
Cena biomase (drvna sečka) 7200 RSD/t
Cena bio-uglja 24000 RSD/t
Cena lignita (Kolubara-komad) 8500 RSD/t

Zbog nedostatka podataka, nemoguće je precizno predvideti investicione troškove

formiranja zasada usled velikog broja promenjivih faktora i ograničenih resursa. Stoga
usvajamo da je investiciona cena formiranja zasada po hektaru približno 7000 eura,
odnosno 833000 RSD/ha (proizvođači repromaterijala navode cenu od 8100 euro/ha, ali
cena za plantažu ove površine biće znatno niža zbog). A cena godišnjeg održavanja zasada
400 eura/ha, odnosno 47600 RSD/ha. U ovu cenu spada:
⮚ Tehnička priprema zemljišta
⮚ Nabavka i reprodukcija sadnog materijala
⮚ Troškovi radne snage za operacije pripreme, sadnje i održavanja
- 160 -
 ⮚ Nabavka mineralnog đubriva
⮚ Formiranje sistema za irigaciju i voda
⮚ Nabavka potrebne mehanizacije i održavanje iste
Cena projektovanja i izgradnje postrojenja za torefikaciju kapaciteta 100 000 t/godišnje
iznosi ~11 miliona €. S obzirom da je projektovana godišnja proizvodnja biomase sa 3800
ha 189.900 t, potrebno je izgraditi dva postrojenja. Ukupni troškovi, na osnovu priloženog,
za formiranje, održavanje i eksploataciju zasada tokom njegovog životnog veka iznose:
2.618.000.000 RSD+833.000 RSD * 3.800 ha + 47.600 RSD*3.800
ha*26godina=2.618.000.000+3.165.400.000+4.702.880.000=10.486.280.000 RSD,
odnosno 88.120.000 eura. Prosečni godišnji troškovi kroz 27 godina eksploatacije iznose
388.380.740,74 RSD, odnosno 3.263.703,7 eura.

Profit
Gledajući sa aspekta održivog razvoja, profit u slučaju proizvodnje bio-uglja je dvostruk-
štede se resursi ležišta i dobija se novo, obnovljivo, gorivo.
Ako imamo u vidu da je tržišta cena bio-uglja date kalorijske vrednosti 200 eura (22,5
Mj/kg),pri projektovanom prinosu od 152000t bio uglja, godišnji prihod iznosi 30.400.000
eura.

Dijagram 1- Odnos prihoda i rashoda

Indikatori održivosti

U priloženoj tabeli prikazana je dobit pri tržišnoj prodaji proizvedenog bio-uglja.

1 ha 3800 ha
Indikatori opravdanosti projekta
€
Investicioni troškovi -7000 -26.600.000
- 161 -
 Troškovi održavanja i eksploatacije -10.800 -41.040.000
Postrojenje za torefikaciju -5.789,5 -22.000.000
Prihod od dobijianja bio-uglja 384.000 729.600.000
Ukupna dobit 360.410,5 666.533.400
Prosečna godišnja dobit 13.348,54 24.686.422,22
Tabela 4- Dobit od prodaje proizvedenog bio-uglja

Na osnovu prikazanog u tabeli možemo zaključiti da je projekat održiv i u slučaju da za

troškovi budu znatno veći od prognoziranih.Adekvatnije aspekt razmatranja stvarne cene
proizvodnje bio-uglja je cena dobijana jedinične energije iz bio-uglja.

Ukupna masa 3.648.000 t

Ukupni troškovi 10.486.280.000 RSD
Ukupna dobijena energija 22.800.000.000 kWh
Cena proizvodnje kWh* 0,4599 RSD/kWh
Tabela 5- Cena proizvodnje jedinice energije iz bio-uglja

*Nisu uračunati troškovi transformacije i transporta energije do krajnih korisnika, kao ni

gubitci

6. ZAKLJUČAK

Fokus čovečanstva u dvadeset i prvom veku usmeren je na očuvanje prirode i održivi

razvoj. U skladu sa tim načelima, neophodno je da prepoznamo mogućnosti koje nam
priroda pruža, implementiramo primere dobre prakse u svetu i radimo na daljem razvoju
tehnologije u oblasti održive energetike. Primer dobre prakse je i proces torefikacije, kao
pouzdan metod za dobijanje obnovljivog, visoko kvalitetnog, CO2 neutralnog goriva od
uzgajane biomase (energetskih zasada) i otpadne bio-mase (iz drvne industrije,
poljoprivrede i sl.). Model razrađen u ovom radu pokazuje da sistem rekultivacije može biti
ekonomski i tehnički opravdan, ali takođe je bitno naznačiti prateće pozitivne efekte ovog
modela kao što su:
● Formiranje velike ozelenjene površine koja će apsorbovati velike količine
zagađenja u zoni u kojoj je emisija zagađenja izražena (čestično zagađenje i buka iz
procesa otkopavanja uglja; CO2, čestice i fenoli iz procesa pripreme i sagorevanja
uglja)
● Oplemenjivanje degradiranog zemljišta
● Uspostavljanje stabilnog nivoa podzemnih voda
● Nova radna mesta
● Formiranje uslova za proizvodnju meda
’ Priroda obezbeđuje besplatan ručak za sve, ali samo ako kontrolišemo naše apetite.’
William Ruckelshaus

- 162 -
7. LITERATURA
1. Jaya Shankar Tumuluru, Shahab Sokhansanj, J. Richard Hess, Richard D. Boardman (2010);
’’A Review on Biomass Torrefaction Process and Product Properties for Energy
Applications’’; DOI: 10.1089/ind.2011.7.384; U.S. Department of Energy
2. Directive 2009/28/EC (April 23rd, 2009) on the Promotion of the Use of Energy from
Renewable Sources (Renewable Energy Directive, EU-RED)
3. Michael Wild, Lotte Visser (2018), ’’ Biomass pre-treatment for bioenergy, Case study 1:
Biomass Torrefaction’’; IEA Bioenergy (www.ieabioenergy.com)
4. Bio Tree LTD, (2012), ’’Short rotation cycles, good practice, directions and Instructions’’,
http://paulowniatrees.eu
5. Bio Tree LTD,(2012) ’’Paulownia for Biomass production, Paulownia Bulletin #3, Advices
and Instructions’’, http://paulowniatrees.eu
6. BioRES Project (2016), ’’2016 Market informations in Serbia’’, http://bioresproject.eu
7. Bogoljub Vučković, Miroslav Ignjatović, Hranislav Stojković, Tomislav Šubaranović, Milovan
Rakijaš, Gordana Đikić; ’’Nestandarni pristup rekultivaciji otkopanih površina na
površinskim kopovima rudarskog basena Kolubara-Srbija, Održivi razvoj i mogući finansijski
aspekti’’, Savetovanje sa međunarodnim učešćem Zaštita životne sredine i održivi razvoj
(6;2018; Sremski Karlovci, ISBN 978-86-80420-16-5

- 163 -
 TEHNIČKO RJEŠENJE DOZIRANJA KOMADNOG KREČA NA STOKOVE U
ZIMSKOM PERIODU U FABRICI GLINICE ALUMINA ZVORNIK

Miloš Đokanović, Rajko Aleksić, Mile Tomić

Alumina Zvornik, Republika Srpska, BiH

Kod prerade diaspornih i bemitsko - diaspornih boksita po Bajerovom postupku , jedna od

ne zamjenjivih komponenti je i kreč.

Nјegovo prisustvo povećava brzinu luženja i stepen iskorišćenja glinice. Ispitivanja su

pokazala da se luženje diaspornih boksita bez prisustva kreča , postiže iskorišćenje svega
12% glinice a dodatkom 4% kreča pri istim parametrima, iskorišćenje glinice ide čak i preko
90%. Kreč razara nerastvorne opne natrijum titanata, koje obavijaju čestice Al oksida i
omogućava im bolјi kontakt sa NaOH.U nedostatku kreča, dio TiO2 prelazi u meta titanat,
što smanjuje iskorištenje glinice i izaziva dodatne gubitke lužine. Veća količina od 4% kreča
se ne koristi, jer kreč u većoj količini dovodi do gubitka glinice usled obrazovanja
nerastvornog 3 kalcijum aluminata ( 3CaO*Al2O3*6H2O).Kod luženja hidrargilitskih i
bemitskih boksita nije potrebno dodavati kreč sa stanovišta štetnog uticaja TiO2, jer se isti
izluže prije nego se obrazuju zaštitne opne natrijum titanata. Kreč smanjuje gubitak NaON,
jer se u njegovom prisustvu obrazuje nerastvorni kalcijum-alumo-silikat
(CaO*AL2O3*2SiO2*2H2O) umjesto natrijum-alumo-silikata. (Živković-Vračar)

U lјetnom periodu, kreč čiji sadržaj aktivnog SaO treba da je preko 90%, se zagasuje i u
vidu krečnog mlijeka dodaje na ulazu u mlinove.Dozianjem komadnog kreča na stokove,
obezbijeđuje se duži kontakt između kreča i boksita, počev od homogenizacije pa sve do
deponovanja crvenog mulјa.Ovim bi se izbjeglo razblaženje sistema usled unosa vode koja
dolazi sa krečnim mlijekom, dobila bi se bolјa čistoća preliva rastvora, povećala bi se
tečlјivost crvenog mulјa na dekantaciji, što pozitivno utiče na smanjeenje hidrolize na
ispiranju. Dodatak kreča 2% i više, daje pozitivne efekte na smanjenju gubitaka lužine, koji
kompenzuju troškove nabavke kreča, te je iz tih razloga preporučlјivo dodavati kreč i to
najmanje 2% u odnosu na suvi boksit. Prisustvo kreča smanjuje sadržaj želјeza u filtriranom
rastvoru aluminata i to sa 0,015g/l u uzorku aluminata bez kreča, na 0,013g/l u uzorku sa
1% kreča, 0,008g/l u uzorku sa 2% kreča i 0,006g/l u uzorku sa 3%kreča, čime se dobija
pretpostavka za dobijanje hidrata i glinice sa manjim sadržajem želјeza i hidrat sa većim
stepenom bjeline. Također, oslobodlo bi se nekoliko radnih mjesta, kao i uštede rada
krečane pri pravlјenju krečnog mlijeka.

Na slici br. 1 prikazana je tehnološka šema droblјenja boksita sa stokovima

- 164 -
 Interna deponija
Boksit ŠEMA PRIJEMA, DROBLJENJA I HOMOGENIZACIJE BOKSITA

Bo
ksit
Boksit Boksit Boksit Boksit

a jedinici
Tr-5
Komadni kreč

za mljevenje
Transporteri prem
1
vaga
E.A.
ala
.met
Tr-6
Det

B-2 B-1 B-3 B-4

GIT 71/1
E.A. vaga 2

MO-1
ala
ala

Tr-27
ČLT-3
.met

DM-1 Tr-21
.met

Tr-9
Det
Det

Oč.t 34 Stok I
Francuska Tr-15
drobilica Tr-16
ČLT-4 MO-2
Tr-4 Tr-7
ala

Tr-17
.met

Oč.t.-33 Tr-13
ČLT-2 Tr-3
Det

GIT 71/2 Tr-19

Tr-18
Tr-11
Stok II
Oč.t.-32
Tr-10

DM-1

Tr-23
Tr-8 Tr-25
Tr-1
Tr-12 Tr-24

Tr-28
Stok III Tr-26
Tr-14

Tr-2

Tr-104

Tr-105
Tr-20

Stok IV
Legenda
Aparati:
B-bunker boksita Text
ČLT-čeličnolamelasti transporter
Oč.t.-očisni transporter Materijalni protoci
MO-magnetni odvajač
E.A.vaga-elektronska vaga boksit
Tr-trakasti transporter
GIT-vibro sito vazduh Tr-22
DM-drobilica čekićara Tr-29
Tr-30

U zimskom periodu pojavlјuje se problem zamrzavanja boksita na stokovima a da bi se ovo

spriječilo, dodaje se na stokove komadni kreč granulacije -60+0mm. Kreč na stoku vezuje
prisutnu vlagu iz boksita, zagasuje se i tako sprečava mržnjenje deponije. Do sadašnji način
doziranja kreča na deponije u vidu linijskih kupi, nije dao zadovolјavajuće rezultate, jer se
kreč nije mogao rasporediti po cijeloj deponiji. Visina stoka je 12m i raspoređivanje kreča
pomoću utovarivača, moglo se dostići oko 1/4 visine stoka. Ovo je imalo za posledicu, da u
periodu izuzetno niskih temperatura, boksit koji se nalazio iznad zone kreča se zamrzavao i
teško se mogao kopati sa rotokopačem i transportovati trakastim transporterima do
- 165 -
mlinova, usled prisustva krupnih i zaleđenih komada.Grabulјe koje se nalaze iznad kofica
rotokopača, se pomjeraju desno-lijevo u pravcu pomjeranja rotokopača i imaju ulogu da
obrušavaju izdroblјeni boksit pred kofice rotokopača, gdje se on miješa sa krečom iz
linijastih kupi i dalјe transportuje do mlinova. Usled velikih mrazeva, grabulјe ne mogu da
obrušavaju zamrznuti boksit smješten od nivoa kreča do vrha stoka.Zaleđeni (odvalјeni)
komadi boksita su često pravili zaglave na presipnim mjestima trakastih transportera, kao i
zaglave na ulazu u mlinove sa kuglama.

Iz priložene slike se vidi da je na ovaj način moguće dodati kreč u visini do 3m a da u ostalih
9m nemamo kreča i u toj zoni dolazi do mržnjenja izdroblјene deponije.

Na slici br. 2 prikazan je poprečni presjek stoka sa krečom dodanim u vidu linijskih kupi

Boksit

Kreč Kreč

Sl. br.2 Poprečni presjek stoka boksita i kreča

Novim rješenjem doziranje komadnog kreča, vrši se trakastim transporterom,

sinhronizovano sa boksitom po cijeloj deponiji stoka, čime se usled ravnomjerne raspodjele
kreča, sprečava mržnjenje deponije i olakšava rad na kopanju i transportu boksita do
mlinova.Komadni kreč granulacije -60+0mm se prilikom utovara u kamione u krečani, kao i
prilikom istovara, se dodatno mehanički usitnjava i ovako stvorena prašina pravi dosta
problema.Posle homogenizacije kreča i boksita na traci stakera, prilikom deponovanja istih
na stoku, krečna prašina kao lakša, se diže u atmosferu, raznosi po okolnim mjestima u
blizini fabrike i proizvodi dosta problema, posmatrano sa aspekta zaštite zdravlјa lјudi i
zaštite životne okoline.Ideje je da se ista otpraši sistemom ventilacije u filter stanici, prije
nego se kreč doda na stakersku traku sa boksitom.U neposrednoj blizini stakera broj 2. na
samom početku, planirana je izgradnja ukopanog armirano-betonskog bunkera zapremine
80m3, iznutra obloženog čeličnim limovima (pozicija 1). Količina od 80m3 kreča podmiruje
dnevnu izdroblјenu količinu boksitu u iznosu od ssa 3000 tona. Kako se radi o podzemnom
- 166 -
objektu, potrebno je prilikom betonaže podzemnih prostorija uraditi hidroizolaciju, kako ne
bi došlo do prodiranja podzemnih voda u bunker i prostorije ispod bunkera. Na dnu
bunkera kao dozer-izvlakač kreča, planiran je transporter sa gumenom trakom (pozicija 9).
Ispod ovog dozatora postavit će se transportna traka (poz. 10), koja će snabdjevati dozirne
trake prema stakerima (pozicija 11). Ovaj transporter treba postaviti pod nagibom od 18
stepeni. Transporter (pozicija 11), napraviti da bude reverzibilan, kako bi u jednoj varijanti
mogao direktno snabdjevati krečom staker broj 2, a snabdjevanje stakera broj 1 bi se
promjenom smjera okretanja, vršilo sistemom povezanih mobilnih transportera, koji bi se u
sličaju potrebe za prolaskom do stokova ili intervencijom na stakeru mogli pomjeriti.Brzine
svih transportera će se regulisati frekventnim regulatorima, kao i frekventno regulisati rad
ventilatora sa elektromotorom, na usisu iz filter stanice (pozicija 6) u dimnjak čistog
vazduha (pozicija 7). Frekventni regulatori su potrebni da bi se mogao regulisati kapacitet
doziranja komadnog kreča zavisno od kapaciteta droblјenja (od 9-12 t/h). Takođe su
potrebne male brzine traka, kako bi se spriječilo stvaranje krečne prašine - bugije na
presipnim mjestima. Svi transporteri kreča trabaju biti natkriveni limenim krovovima, kako
bi se spriječila reakcija atmosferskih padavina sa krečom za vrijeme transporta do stakera.

Slika br. 3 Tehničko riješenje doziranja komadnog kreča na stokove

- 167 -
Ulaz u podzemni dio ispod bunkera (pozicija 1), riješiti betonskim stepenicama (poz. 14) a
cio prostor natkriti limenim krovom na čeličnim stubovima (poz 13). Vrh zidova armirano-
betonskog bunkera treba da je 0,9 m iznad površine podloge sa koje će se vršiti kipanje
kreča (0,9m je visina kamionske kade u najvišem položaju prilikom istovara kreča u odnosu
na podlogu na kojoj stoji kamion. Ova visina bunkera bi imala ulogu podmetnutog lijevka i
omogućila bi da se smanji rasipanje kreča i krečne prašine prilikom kipanja u bunker. Pored
otvora za kipanje, postavit će se graničnici, koji će spriječiti da kamion udari točkovima o
zidove bunkera prilikom kipanja. Iznad bunketa po cijelom obimu izvariti konstrukciju od "I"
profila u obliku piramide sa ravnim krovom. Konstrukciju ankerisati-fiksirati po vrhu zidova
bunkera a sa spolјne strane izvariti je po cijeloj površini i po krovu čeličnim limovima
deblјine 5 mm, hermetički zadihtovati (pozicija broj 2), kako bi se spriječio izlaz prašine-
bugije prilikom kipanja u bunker. Mjesto na kojem će se kipati kreč (strana čelične
konstrukcije okrenuta prema stakeru br.1), djelimično po vrhu i sa strane takođe zatvoriti
limovima a ostaviti samo slobodan prostor kroz koji će se vršiti kipanje. Ovako izvareni
limeni opšav iznad bunkera, će imati ulogu usisne haube, koja će usisavati prašinu prilikom
kipanja. Na ravnom limenom krovu konstrukcije na sredini, prosjeći kružni otvor Ø500mm i
cjevovodom istog prečnika (pozicija br.4) spojiti bunker sa filter stanicom sa vrećama za
otprašivanje proizvođača FTTO Zaječar (pozicija br. 5). Radi sprečavanja izlaska prašine iz
bunkera po vrhu otvora za kipanje i sa strane, postaviti usisne haube (poz.br.3) i iste
povezati sa usisnim cjevovodom do filter stanice. Na presipnim mjestima transportera,
kreča treba postaviti usisne haube i iste povezati sa filter stanicom. Krečna prašina sa dna
filter stanice će se pužnim transporterom (pozicija broj 8) transportovati do trake stakera
broj 2 a dalјe zajedno sa krečom do stokova. Ovakvim načinom doziranja kreča, riješiće se
problemi zamrzavanja stokova u vrijeme niskih temperatura a kreč i boksit će se idealno
izmješati-homogrnizovati i po visini i po širini stoka.

- 168 -
 KONTROLA INDUSTRIJSKOG PROCESA SEPARACIJE UGLJA U RUDNIKU
ANTRACITA "VRŠKA ČUKA"
CONTROL OF INDUSTRIAL PROCESS OF COAL SEPARATION
IN ANTHRACITE COAL MINE "VRSKA CUKA"
Jovica Sokolović1,#, Dejan Ćirić2, Slobodan Mitić3, Branislav Stakić2, Vladimir Nikolić1
1
Univerzitet u Beogradu, Tehnički fakultet u Boru, 2JPPEU Resavica, RA „Vrska Čuka“
Avramica, 3JPPEU, Resavica

IZVOD

Gravitacijska koncentracija uglja u suspenziji predstavlјa sa tehničkog i ekonomskog gledišta

najprihvatljiviji industrijski postupak koncentracije uglja. Kontrola i optimizacija parametara veoma
je značajna za efikasnost tehnološkog procesa gravitacijske koncentracije uglja. U Rudniku antracita
"Vrška Čuka" Avramica, postrojenje za separaciju uglјa projektovano je krajem osamdesetih godina
20. veka, a izgradnja je završena tokom 1994. godine. Gravitacijska koncentracija uglјa vrši se u
dvodelnom separatoru "BSRI - 1200" sa spiralom i elektromagnetnim ventilom za odvođenje tonuće
frakcije. Dvodelni koritasti separator za separaciju uglja spada u grupu separatora sa srednjom
dubinom i statičkim uslovima rada. Razlikuje se od poznatih sličnih uređaja po tome što se u ovom
separatoru mogu tretirati istovremeno dve različite klase krupnoće i to: (-25+5) i (-5+0,5) mm.
Tehnološki proces je, do danas, ostao nepromenjen, sa istom instalisanom opremom. Iz tih razloga
neophodna je češća kontrola ovog tehnološkog procesa. Sam postupak kontrole zasniva se na
utvrđivanju efikasnosti separacije, odnosno oštrine odvajanja, tj. Ecart probable-a (Ep).U ovom radu
prikazani su rezultati različitih industrijskih ispitivanja i kontrole procesa separacije uglja sa ciljem
ispitivanja mogućnosti primene separacije ugljeva i verifikacije oštrine razdvajanja.
Ključne reči: ugalj, gravitacijska, koncentracija, separator, kontrola, oštrina odvajanja.

ABSTRACT

Gravity concentration of coal in the dense-medium (suspensions) represents, from a technical and
economic point of view, the most acceptable industrial process of coal processing. Control and
optimization of parameters are very important for the efficiency of the technological process of
gravity concentration of coal.In the anthracite coal mine "Vrska Cuka" Avramica, a coal separation
plant, was designed at the end of the eighties of the 20th century, and the construction was
completed in 1994. The gravity concentration of coal is carried out in a dense-medium separator
"BSRI-1200" with a spiral and a electromagnetic valve for discharge of the sink fraction. The two-
part separator for coal separation belongs to the separator group with medium depth and static
operating conditions. It differs from known similar devices that at the same time can be treated two
different classes of grain sizes such as: (-25+5) and (-5+0.5) mm. The technological process has
remained unchanged with the same installed equipment. For these reasons, more frequent control
of this technological process is necessary. The control is based on determining the efficiency of
separation, i.e. the probable error of separation or the Ecart probable (Ep).This paper presents the
results of various industrial investigations and control of the coal separation process with the aim of
investing the possibilities of application of different type of coals, verifying the Ecart probable and
determining the technological parameters in the industrial coal separation process.
- 169 -
 MODEL UPRAVLJANJA PROCENOM RIZIKA PO ŽIVOTNU SREDINU
U PROCESU IZVOĐENJA GEOLOŠKOG ISTRAŽNOG BUŠENJA
Novica Staletović, M. Šljivić, A. Pavlović
Novica Staletović, Univerzitet UNION-NIKOLA TESLA, Fakultet za ekologiju i zaštitu životne
sredine, Milena Šljivić, GO Kostolac; Ana Pavlović; kandidat doktorskih nauka
građevinarstva, AFHEA, Kingston University London
APSTRACT

U ovom radu prikazan je model upravljanja procenom rizika po životnu sredinu koji je korišćen za
proces izvođenja geološkog istražnog bušenja na području R. Srbije. Primenom ovog modela u fazi
planiranja realizacije geološkog istražnog bušenja poboljšava se efektivnost i efikasnost procesa
geološkog istražnog bušenja. Organizacija za geološko istražno bušenje koja uspostavlja sistem
menadžmenta zaštitom životne sredine mora da uzme u razmatranje sve aspekte životne sredine koji
generišu rizike i prilike (mogućnosti) koji mogu na bilo koji način imati značajan uticaj na ostvarenje
ciljeva kompanije. Predloženi model se sastoji od šest faza i u potpunosti odgovara na zahteve
standarda ISO 14001: 2015. Pored toga naglašava se prednost primene ovog modela upravljanja
procenom rizika i prilika (mogućnosti)po životnu sredinu iz perspektive donosioca odluka.
Ključne reči: model, procena rizika, menadžment; geološko istražno bušenje

1. UVOD

Upravljanje procenom rizika treba da omogući najvišem rukovodstvu kompanije da u

poslovanju predvidi potencijalne probleme i da na njih reaguje preventivno. Procena rizika
je postala i zakonska obaveza [19]. Pored zakonske obaveze vrlo važan alat za upravljanje
procenom rizika su i standardi za menadžment sisteme. Usvajenom ISO/IEC Directive, Anex
SL [14] definisana je struktura svih budućih standarda koji se odnose na menadžment
sisteme u skladu sa ISO 9001: 2015, ISO 14001: 2015 i ISO 45001: 2018. Važna novina se
odnosi na potrebu identifikacije ekstrernih i internih rizika [12] kao pogodnost za razvoj
kompanije „na bazi procene i upravlajnja rizikom“. Shodno tome, razvijen je i primenjen
model za upravljanje procenom rizika po životnu sredinu. Procena i upravljanje rizicima ima
ključnu ulogu u uspešnosti poslovanja [10]. Istraživačko pitanje koje je razmatrano u ovom
radu je bilo: kako da kompanija za izvođenje geološkog istražnog bušenja proceni i upravlja
rizicima po životnu sredinu da bi uspostavila efikasan i efektivan sistem upravljanja
zaštitom životne sredine u skladu sa ISO 14001: 2015? Shodno tome, razvijen jednostavan i
proaktivan model za upavljanje procenom rizika po životnu sredinu.

2. UOPŠTENO O RIZICIMA

Procena i upravljanje strateškim i operativnim rizicima je od izuzetne važnosti za

sposobnost obavljanja osnovne delatnosti u privrednom društvu, kompaniji [10]. Procena i
upravljanje rizicima i prilikama (mogućnostima) je element efektivnog integrisanog sistema
menadžmenta kvalitetom proizvoda/usluga, zaštitom životne sredine i zaštitom zdravlja i
- 170 -
bezbednošću na radu [12] [13]. Rizikom se smatra potencijalna opasnost, pretnja i situacija
koja može imati suprotan efekat na ostvarenje ciljeva kompanije [18]. Rizik se definiše i kao
pretnja uspešnom ostvarivanju ciljeva, odnosno, sve što predstavlja pretnju po ostvarenje
ciljeva, programa ili realizacije određenog poduhvata (projekta) [13]. Osim posmatranja
rizika u negativnom smislu, potrebno je razmotriti mogućnosti za iskorišćavanje pozitivnog
učinka pojave određenih okolnosti koje nude pozitivne prilike (mogućnosti). Dakle,
izgubljene prilike (mogućnosti) takođe se smatraju rizikom za dalje poslovanje kompanije
[5].

Strateški i operativni rizici sa kojima se suočava kompanija za izvođenje geoloških istražnih

bušenja su brojni, a mogu se odnositi na:
1) sve ono što može štetiti ugledu kompanije i smanjiti poverenje u kompaniju;
2) nepravilno i nezakonito poslovanje, ili nedelotvorno upravljanje ključnim procesima
kompanije;
3) ne preduzimanje mera za uspešnu realizaciju i plasman svojih proizvoda/usluga;
4) nepouzdano izveštavanje o realizaciji svojih glavnih i pomoćnih procesa;
5) nesposobnost reagovanja na promenjene izvođačke okolnosti u poslovanju
kompanije.
Procena i upravljanje aspektima životne sredine na bazi analize rizika i prilika (mogućnosti)
je centralni deo sistema menadžmenta zaštitom životne sredine [6], a svrha je smanjiti
opseg neizvesnosti koja bi mogla biti pretnja poslovnoj uspešnosti, predvideti izmenjene
okolnosti i pravovremeno reagovati na njih.

Ciljevi upravljanja procenom rizika i prilika (mogućnostima) po životnu sredinu trebaju:

1) osigurati radno okruženje koje daje podršku uspostavljanju sistema menadžmenta
zaštitom životne sredine [6] [17];
2) poboljšati efikasnost upravljanja rizicima po životnu sredinu [13];
3) omogućiti da se steknu i poboljšaju veštine upravljanja rizicima po životnu sredinu;
4) integrisati procenu i upravljanje rizicima po životnu sredinu u svakodnevnu kulturu
rada [18];
5) osigurati da procena i upravljanje rizicima po životnu sredinu obuhvata sve
organizacione celine kompanije;
6) uspostaviti efikasne komunikacije o rizicima po životnu sredinu;
7) osigurati da je procena i upravljanje rizicima po životnu sredinu u skladu sa
zakonskom regulativom [19].
Koristi od upravljanja procenom rizika po životnu sredinu u kompaniji mogu biti sledeće:
bolje odlučivanje; povećanje efikasnosti; bolje predviđanje i optimizacija raspoloživih
sredstava; jačanje poverenja u upravljački sistem; razvoj pozitivne organizacione kulture.
Stavovi kompanije koja izvodi geološka istražna bušenja prema rizicima po životnu sredinu
[4] [16] treba da se sažimaju u nekoliko tačaka i to:
1) sve aktivnosti koje sprovodi kompanija moraju biti u skladu sa strateškim ciljevima
kompanije;
- 171 -
2) sve aktivnosti koje sprovodi kompanija bit će u skladu sa zahtevima zakonske
regulative;
3) sve aktivnosti koje sprovodi kompanija, a koje sa sobom nose velike rizike će se
izbeći;
4) sve aktivnosti koje sprovodi kompanija moraju rezultirati koristima koje predstavljaju
vrednost za kompaniju i društvo u celini;
5) svi planovi, projekti i aktivnosti koje sprovodi kompanija biće obuhvaćeni budžetom
kompanije.

3. METODOLOGIJA PROCENE I UPRAVLJANJA RIZICIMA PO ŽIVOTNU SREDINU

Efektivan i efikasan sistem upravljanja zaštitom životne sredine (EMS) podrazumeva

adekvatnu identifikaciju, analizu i vrednovanje aspekata životne sredine na bazi analize
rizika po životnu sredinu uz primenu osnovnih principa menadžmenta [5]. Aspekt životne
sredine je element aktivnosti, proizvoda ili usluga neke organizacije, koji jeste ili može da
bude u uzajamnom odnosu sa životnom sredinom [11]. Značajan aspekt životne sredine je
onaj koji ima ili može da ima jedan ili više značajnih uticaja na životnu sredinu [11]. Da bi se
odredila značajnost nekog aspekta životne sredine neophodno je da se odredi njegov
indeks prioriteta rizika po životnu sredinu (IPR) [3]. Na osnovu utvrđenog IPR određuje se
nivo, kategorizacija i karakterizacija rizika, odnosno da li je taj rizik po životnu sredinu
prihvatjiv ili ne prihvatljiv. Za identifikaciju, analizu i vrednovanje aspekata životne sredine
na bazi analize rizika po životnu sredinu u ovom radu primenjena je matrica procene rizika
sa posebno utvrđenim kriterijumima relevantnim za određivanje IPR po životnu sredinu.
Ciklus procene i upravljanja rizicima predložen u ovom radu sastoji se od šest koraka i to: 1)
postavljanje ciljeva; 2) utvrđivanje konteksta; 3) identifikacija, analiza i vrednovanje
aspekata životne sredine na bazi analize rizika po životnu sredinu; 4) upravljanje
procenjenim rizicima po životnu sredinu; 5) monitoring, preispitivanje i poboljšavanje
upravljanja rizicima po životnu sredinu; 6) komuniciranje i izveštavanje u vezi sa zaštitom
životne sredine.

Primenjujući smernice standarda ISO 31000: 2015 definisan je koncept identifikacije,

analize i vrednovanja aspekata životne sredine na bazi analize rizika po životnu sredinu
13, a dijagram toka prikazan na slici 1.

- 172 -
 INTEGRISANI SISTEM MENADŽMENTA
GEOPS BALKAN DRILLING SERVICE DOO
(Okvir, funkcija, veze)

1. Normativni kontekst; 2. Kontekst konkurentnosti; 3. Pristup proceni rizika po životnu sredinu; 4. Vrednost i kategorije
UTVRDJIVANJE (USPOSTAVLJANJE) KONTEKSTA

resursa; 5. Kriterijumi uticaja; 6. Kriterijumi evaluacije; 7. Kriterijumi prihvatljivosti; 8. Ukupni troškovi Cost-Benefit
1. Definisanje ciljeva komunikacije; 2. Uspostavljanje plana komunikacije; 3. Interna komunikacija i mehanizmi izveštavanja; 4.

MONITORING, PREISPITIVANJE I POBOLJŠAVANJE UPRAVLJANJA ZNAČAJNIM ASPEKTIMA

Misija, Ciljevi, Uspostavljanje Uspostavljanje Identifikacija Identifikacija
Vrednosti, eksternog internog zainteresovanih i analiza
Strategije konteksta konteksta strana zahteva

Definisanje područja primene – EMS

KOMUNIKACIJE I KONSULTACIJE O ASPEKTIMA ŽIVOTNE SREDINE

Utvrdjivanje osnovnih
Utvrdjivanje ciljeva GEOPS BALKAN DRILLING
kriterijuma
Eksterna komunikacija i mehanizmi izveštavanja; Zapisi o odlukama i komunikacije

SERVICE DOO

PROCENA RIZIKA PO ŽIVOTNU SREDINU

IDENTIFIKACIJA ASPEKATA ŽIVOTNE SREDINE

Identifikacija aspekata životne Utvrdjena lista aspekata

analiza; 9. Potrebni resursi

sredine životne sredine

ANALIZA ASPEKATA ŽIVOTNE SREDINE

Procena posledica koje mogu

Procena verovatnoće pojave
da uzrokuju aspekti životne
aspekata životne sredine
sredine

ODREĐIVANJE INDEKSA PRIORITETA RIZIKA - IPR

Određivanje IPR za Ne
Rizik po životnu
analizirane aspekte sredinu je prihvatljiv?
životne sredine
Da

TRETMAN ZNAČAJNIH ASPEKATA ŽIVOTNE SREDINE

Izbor opcija za Planovi / Programi Evaluacija
tretman značaj. postupanja sa značajnim preostalog Rizik je
aspekata ŽS aspektima ŽS rizika prihvatljiv?
Da

ZAPISIVANJE-DOKUMENTOVANJE IZVEŠTAVANJE

Slika 1 Usvojeni koncept upravljanja procenom rizika u kopaniji za istražno geološko bušenje

Prvi korak - postavljanje ciljeva

Osnovni preduslov za upravljanje procenom rizika i prilika (mogućnosti) je postavljanje
ciljeva. Cilj je rezultat koji kompanija želi da ostvari, odnosno buduće željeno stanje čije se
ostvarenje očekuje u određenom periodu.

- 173 -
Drugi korak - utvrđivanje konteksta i kriterijuma za procenu rizika
Kompanija koja izvodi geološko bušenje prilikom utvrđivanja konteksta i kriterijuma za
procenu rizika i prilika (mogućnosti) neophodno je da uzme u obzir rizike koji se odnose na:
1) eksterno okruženje; 2) planiranje, procesi i sistemi; 3) zaposlene i organizaciju rada; 4)
zakonitost i ispravnost; 5) komunikacije i informacije.

Tabela 1. Pet grupa očekivanih rizika i prilika (mogućnosti)

1. Rizici i mogućnosti - rizici i mogućnosti iz makro okruženja (geopolitičko, ekonomsko,
koji/je se odnose na prirodni resursi, hazardi i slično),
eksterno okruženje - političke odluke i prioriteti (Parlament, Vlada, i slično),
- eksterni partneri (korisnici, eksterni izvršioci, udruženja, mediji i
slično).
2. Rizici i mogućnosti - strategija, planiranje i politika (uključujući interne političke
koji se odnose na odluke);
planiranje, procese - operativni procesi (dizajn i opis procesa);
i sistemi podrške - finansijski procesi i dodela sredstava, - IT i ostali sistemi podrške.
3. Rizici i mogućnosti - broj zaposlenih, kompetentnost, znanje, svest;
koji se odnose na - etika i ponašanje ("ton s vrha", prevara, sukob interesa i sl.),
zaposlene i - interna organizacija (uloge i odgovornosti, delegiranje itd.),
organizaciju rada - bezbednost zaposlenih, objekata, i opreme.
4. Rizici i mogućnosti - jasnoća, prikladnost i jedinstvenost postojećih zakona, propisa i
sa aspekta pravila;
zakonitosti - ostali mogući ishodi koji se odnose na zakonitost i pravilnost.
5. Rizici i mogućnosti - metode i kanali komuniciranja;
koji se odnose na - kvalitet i pravovremenost informacija.
komunikaciju i
informisanje

U standardu ISO 14001: 2015 se zahteva da organizacija mora da razmatra i utvrdi rizike i
prilike (mogućnosti), u vezi sa svojim značajnim aspektima životne sredine.
U praksi za identifikaciju, analizu i vrednovanje aspekata životne sredine na bazi analize
rizika po životnu sredinu, korišćeni različiti kriterijumi, a u ovom radu je prikazan model koji
je praktično proveren u kompaniji za izvođeje geološkog istražnog bušenja.
Identifikacija, analiza i vrednovanje aspekata životne sredine na bazi analize rizika po
životnu sredinu se vrši na osnovu dva glavna faktora 1 15 i to: faktora verovatnoće
pojave aspekta životne sredine i faktora težine posledica koje taj aspekt životne sredine
može uzrokovati.
Verovatnoća pojave aspekata životne sredine i težine posledica koje aspekti životne
sredine uzrokuju, mogu se numerički iskazati, pa se i određivanje značajnosti aspekata
životne sredine izražava indeksom prioriteta rizika (IPR) za svaki pojedinačni aspekt životne
sredine 15. Matrična metoda određivanja indeksa prioriteta rizika je jednostavna i
pogodna ukoliko se definišu odgovarajući kriterijumi. Primena matrične metode za
određivanje značajnosti aspekata životne sredine sastoji se u realizaciji sledećih aktivnosti:

- 174 -
a) identifikacija svih aspekata životne sredine koji imaju ili mogu imati uticaj na životnu
sredinu;
b) analiza svakog aspekta životne sredine sa ciljem da se analitičkim metodama utvrdi:
 verovatnoća pojave aspekta životne sredine - V;
 težina posledica koje aspekt životne sredine može uzrokovati - P;
c) određivanje indeksa prioriteta rizika i određivanje značajnosti aspekta životne
sredine na osnovu dva faktora i to:
IPR = V x P
Na osnovu ovako određenog indeksa prioriteta rizika (IPR) može se odrediti značajnost
svakog analiziranog aspekta životne sredine i izabrati opcija za tretman rizika, odnosno
izabrati opcija za menadžment značajnim aspektima životne sredine time što će se
definisati opcije za tretman IPR i planovi i programi mera za smenjenje rizika po životnu
sredinu na prihvatljiv nivo.
3.1. Kriterijumi za određivanje verovatnoće pojave aspekta životne sredine

Verovatnoća pojave aspekta životne sredine određuje se na osnovu statističkih podataka o

ranije nastalim događajima ili na osnovu sistematičnog prepoznavanja i identifikacije
aspekta životne sredine pomoću unapred pripremljenih ček listi za određeni proces,
aktivnosti ili operacije. Kriterijumi za procenu verovatnoće pojave aspekta životne sredina –
V, kvantifikovani su na način prikazan u tab. 1.

Tabela 1 Fаktоr vеrоvаtnоćе pojave aspekta životne sredine – V

Verovatnoća pojave aspekta životne sredine
Ocena
(V)
Očekuje se vrlo mala verovatnoća pojave aspekta životne sredine koji uzrokuje zagađenje
1
ili pojavu poremećaja kvaliteta osnovnih činilaca životne sredine.
Očekuje se mala verovatnoća pojave aspekta životne sredine koji uzrokuje zagađenja ili
2
pojavu poremećaja kvaliteta osnovnih činilaca životne sredine.
Očekuje se povećana verovatnoća pojave aspekta životne sredine koji uzrokuje
3
zagađenje ili pojavu poremećaja kvaliteta osnovnih činilaca životne sredine.
Očekuje se velika verovatnoća pojave aspekta životne sredine koji uzrokuje zagađenje i
4
pojavu poremećaja kvaliteta osnovnih činilaca životne sredine.
Očekuje se vrlо velika verovatnoća pojave aspekta životne sredine koji uzrokuje
5
zagađenje ili pojavu poremećaja kvaliteta osnovnih činilaca životne sredine.

3.2. Kriterijumi za određivanje težine posledica koje uzrokuje aspekt životne sredine
Za procenu težine posledica koje uzrokuje ili može da uzrokuje identifikovani i utvrđeni
aspekt životne sredine, definisani su kriterijumi koji su dati u tabeli 2. Ovi kriterijumi su
opšteg karaktera i odnose se na sve vrste posledica i oblike zagađenja životne sredine.

- 175 -
 Tabela 2. Faktor težine posledica koje uzrokuje aspekt životne sredine – P
Težine posledica koje uzrokuje ili može da uzrokuje aspekt životne sredine
Ocena
(P)
Očekuju se vrlo male posledice po životnu sredinu koje se manifestujuju kao kratkotrajna
epizodna zagađenja životne sredine koja su značajno ispod dozvoljenih vrednosti, a utiču 1
ili mogu da utiču samo na nivo instalacija.
Očekuju se male posledice po životnu sredinu koje se manifestuju kao kontinuirana
zagađenja životne sredine koja ne prekoračuju MDV i MDK, a utiču ili mogu da utiču na 2
nivo postrojenja i/ili nivo industrijskog kruga.
Očekuju se povećane posledice po životnu sredinu koje se manifestuju kao kontinuirana
zagađenja životne sredine koja prekoračuju MDV i MDK, a utiču ili mogu da utiču izvan 3
granica definisanog sistema životne sredine. Može se zahtevati privremeni prekid rada.
Očekuju se velike posledice po životnu sredinu koje se manifestuju kao kontinuirana
zagađenja životne sredine koja višestruko prekoračuju MDV i MDK, a utiču ili mogu da
4
utiču izvan granica definisanog sistema životne sredine i širu društvenu zajednicu. Zahteva
se privremeni prekid procesa rada i sprečavanje ili sanacija zagađenja.
Očekuju se vrlо velike posledice po životnu sredinu koje se manifestuju kao kontinuirana
zagađenja životne sredine koja višestruko prekoračuju MDV i MDK, a utiču ili mogu da
utiču izvan granica definisanog sistema životne sredine i imaju ili mogu imati 5
međunarodni (prekogranični) uticaj na životnu sredinu. Podrazumeva se hitan prekid
procesa rada i sprečavanje i/ili sanacija nastalih zagađenja.

3.3. Kriterijumi za određivanje indeksa prioriteta rizika

Kriterijumi za određivanje indeksa prioriteta rizika, klasifikaciju, karakterizaciju rizika i
kategorizaciju aspekta životne sredine dati su u tabelama 3, 4, i 5.
Tabela 3. Matrica za određivanje indeksa prioriteta rizika - IPR
Težina posledica (P)
Verovatnoća Vrlo
1 Male 2 Povećane 3 Velike 4 Vrlо vеlikе 5
(V) male
1 2 3 4 5
Vrlo mala 1
Vrlo mali Vrlo mali Vrlo mali Маli Маli
2 4 6 8 10
Mala 2
Vrlo mali Маli Mali Povećani Povećani
3 6 9 12 15
Povećana 3
Vrlo mali Mali Povećani Vеliki Vеliki
4 8 12 16 20
Velika 4
Маli Povećani Vеliki Vеliki Vrlо vеliki
Vrlо 5 10 15 20 25
5
vеlikа Маli Povećani Vеliki Vrlо vеliki Vrlо vеliki

- 176 -
Tabela 4. Kriterijumi za klasifikaciju i karakterizaciju aspekta životne sredine
IPR Klasifikacija značajnosti Karakterizacija aspekta životne
Indeks prioriteta rizika aspekta životne sredine sredine
≥1≤3 Vrlo malo značajan Prihvatljiv
≥4≤7 Malo značajan Prihvatljiv
≥8≤11 Značajan Uslovno prihvatljiv
≥12≤16 Vrlo značajan Neprihvatljiv
≥17≤25 Izuzetno značajan Neprihvatljiv

Četvrti korak – Tretman aspekata životne sredine sa povećanim indeksom prioriteta rizika
Za sve značajane aspekte životne sredine, vrši se izbor opcija za tretman i definišu se
Planovi i programi za uspostavljanje mehanizama kontrole nad značajnim aspektima
životne sredine. Pre svega verovatnoća, a po nekada i posledice smanjuju se izborom
prikladnog tretmana. Odluka o vrsti tretmana zavisi od indeksa prioriteta rizika te o
toleranciji i stavu prema riziku 2. Cilj tretmana je smanjiti verovatnoću nastupanja
potencijalne opasnosti/pretnje i posledica po životnu sredinu. Na osnovu iskustava iz 18
izabrane strategije tretmana značajnih aspekata životne sredine su:
1) Elimininacija opasnosti/pretnji - izbegavanje rizika - izabrati način da se određene
aktivnosti izbegnu ili izvedu drugačije na prikladniji i bezbedniji način po životnu
sredinu i zdravlje ljudi;
2) Izbegavanje opasnosti/pretnji - smanjivanje/ublažavanje rizika - preduzeti mere
preventivne radi smanjenja verovatnoće pojave opasnosti/pretnji ili nastanka
posledica;
3) Korišćenje upravljačkih alata, reorganizacije rada, administrativnih upravljanja,
uključujući obuku - preduzeti mere da se uspostave mehanizmi kontrole, po potrebi
reorganizuje rad, definišu odgovarajuće bezbednosne radne procedure i izvrše
obuke;
4) Prenošenje (transfer) rizika - putem konvencionalnog osiguranja ili prenosa na treću
stranu;
5) Zadržavanje rizika - kada postoje mogućnosti da se rizik kontroliše i da ostane na
prihvatljivom nivou.

Strategija odgovora na rizike koji generišu prilike (mogućnosti) 17 jesu:

1) iskorišćavanje prilike da se ostvari pozitivan uticaj na životnu sredinu;
2) podela rizika sa trećim licem koji na odgovarajući način može da osigura realizaciju
prilika;
3) pojačavanje – detaljno analiziranje verovatnoće nastanka događaja koje generišu
prilike (mogućnosti) kako bi se osiguralo ostvarenje potencijalne koristi;
4) nepreduzimanje dodatnih akcija.

- 177 -
Peti korak – praćenje, merenje (monitoring), preispitivanje (evaluacija) i poboljšavanje
upravljanja rizicima
Upravljanje procenom rizika i prilika (mogućnosti) je kontinuiran proces pa peti korak
uključuje monitoring, preispitivanje i poboljšavanje upravljanja. Shodno tome, procenjene
rizike treba redovno analizirati, preispitivati (evaluirati) kako bi odgovori na procenjene
rizike bili što efikasniji i efektivniji 13.

Šesti korak – komunikacija i izveštavanje o rizicima

Interna komunikacija i izveštavanje 13 je vrlo važna s obzirom da je potrebno:
1) osigurati da svako razume, na način koji odgovara njihovoj ulozi, šta je strategija, šta
su ciljevi, koji su rizici prisutni, te kako se njihove odgovornosti uklapaju u taj okvir
rada;
2) osigurati da se iskustvo iz upravljanja procenom rizika može preneti i saopštiti i
drugim zainteresovanim stranama;
3) osigurati da svi nivoi upravljanja u kompaniji traže i primaju odgovarajuće
informacije o procenjenim rizicima i mogućnostima u okviru svog delokruga
kontrole.
Eksterna komunikacija i izveštavanje 13 o upravljanju procenom rizika i prilika
(mogućnostima) je vrlo važna i drugim zainteresovanim stranama jer omogućava učenje o
rizicima iz tuđih iskustava.
Izveštavanje o upravljanju procenom rizika i prilika (mogućnostima) neophodno je vršiti u
propisanim vremenskim intervalima ali minimalno jednom godišnje kroz godišnje izveštaje
o preispitivanju integrisanih sistema menadžmenta od strane rukovodstva kompanije.

- 178 -
 4. REZULTATI PROCENE RIZIKA PO ŽIVOTNU SREDINU – STUDIJA SLUČAJA ZA GEOLOŠKO ISTRAŽNO BUŠENJE
Rezultat procesa procene rizika po životnu sredinu je – Registar aspekata sa povećanim rizikom po životnu sredinu prikazan u tabeli 5. Registar nije konačan
proizvod već jasna naznaka na kojim aktivnostima treba posvetiti značajnu pažnju kako bi se delovalo proaktivno i preventivno [28].
Tabela 6. Izveštaj procene rizika – Registar aspekata sa povećanim rizikom po životnu sredinu
REGISTAR ASPEKATA SA PROCENOM RIZIKA PO ŽIVOTNU SREDINU
Kategori- Izbor opcija za tretman Praćenje, merenje,
Procena rizika po (Elimininacija opasnosti/pretnji; Izbegavanje Komuni-
zacija preispitivanje
R. životnu sredinu opasnosti/pretnji; Korišćenje inženjerskih upravljanja i (evaluacija)
Karakte- kacija i
Identifikacija, i analiza aspekata životne srdine aspekta
br reorganizacije rada; Korišćenje administrativna upravljanja, rizacija izvešta-
životne uključujući obuku; Prenošenje-transfer rizika; Zadržavanje
V P IPR V P IPR vanje
sredine rizika,)
1 Uticaj na životnu sredinu emisije prašine od  Nasipavanje lokalnih pristupnih saobraćajnica
rada mehanizacije na izgradnji privremenih kamenim agregatom; Prihvatljiv
4 1 4 Mali rizik 4 1 4
saobraćajnica do lokacije za geološko  Povremeno kvašenje i puteva; rizik
istražno bušenje
2 Uticaj emisije buke na životnu sredinu od  Primena ličnih zaštitnih sredstava za zaštitu od
Prihvatljiv
rada mehanizacije za izgradnju privremenih 4 1 4 Mali rizik buke; 4 1 4
rizik
saobraćajnica Izveštava-
3 Uticaj krčenja šuma i biljne vegetacije na  Prilika da se nakon izvršenja geološkog bušenja nje interno
Velika Prihvatljiva
životnu sredinu u toku pripreme lokacije za 5 1 5 popravi stanje životne sredine; 5 1 5 zainteresov
prilika prilika
geološko istražno bušenje anih strana
4 Uticaj na životnu sredinu iskopanog zemljišta  Privremeno odlaganje zemljišta, i zaštita od najvišeg
Povećani Prihvatljiv
pri izgradnji lokacije i rezervoara za pripremu 5 2 10 atmosferskih uticaja do momenta ponovne 5 1 5 rukovodstva
rizik rizik
isplake za geološko istražno bušenje upotrebe za raekultivaciju i sanaciju lokacije i zaposlenih
5 Uticaj na životu sredinu primene geo-folije i  Prilika da se geo-folijom i kamenim agregatom
kamenog agregata na pripremljenu lokaciju Velika izvrši zaštita zemljišta od zagađenja otpadima i Prihvatljiva
5 1 5 5 1 5
za geološko istražno bušenje prilika zaštita od zagađenja površinskih i podzemnih prilika
voda.
6 Uticaj na životnu sredinu isplake za geološko  Primena PVC folije za oblaganje jame za isplaku; -
istražno bušenje i potencijalno zagađenje Pimena procedure za postupanje sa otpadnom
Uslovno
zemljišta i površinskih i podzemnih voda isplakom. - Periodična zamena raubovane isplake i
5 3 15 Veliki rizik 5 2 10 prihvatljiv
odvoženje na sanitarnu deponiju; - Praćenje i
rizik Izveštava-
merenje kvaliteta isplake; - Polisa osiguranja od
naknada šteta trećim licima; nje
7 Potencijalni uticaj na interese lokalne  Uputstvo za komunikaciju za eksterno korisnika
zajednice, oštećenje lokalnih puteva. zainteresovanim stranama; -Uputstvo za sanaciju Prihvatljiv usluga -
5 1 5 Mali rizik 5 1 5 investitora
lokalnih pristupnih saobraćajnica lokaciji rizik
geološkog bušenja.

- 179 -
8 Uticaj na životnu sredinu emisije buke od  Primena ličnih zaštitnih sredstava za zaštitu od Prihvatljiv
4 1 4 Mali rizik 4 1 4
rada mašine za geološkog istražno bušenje buke; rizik
9 Potencijalna pojava požara od zapaljivih  Primena procedure za postupanje sa opasnim i
materija D2 i/ili ulja i maziva u toku izvođenja zapaljivim materijama; -Pribavljanje odgovarajućih
geološkog istražnog bušenja bezbednosnih podataka o opasnoj materiji; - Uslovno
5 3 15 Veliki rizik Obuka za postupanje u slučaju požara; - Primena 3 3 9 prihvatljiv
procedure za postupanje u slučaju udesa i rizik
vanredne situacije; - Polisa osiguranja od naknada
šteta trećim licima;
10 Uticaj na životnu sredinu opasnog otpada  Primena geo-folije i kamenog agregata za zaštitu Izveštava-
(otpadno ulje, otpadni zauljeni filtri, zauljene od zagađenja zemljišta; - Plan upravljanja nje
krpe,...) koji se javlja u toku izvođenja otpadom i obuka za ZŽS; - Primena procedure za eksterno
Prihvatljiv zainteresov
geološkog istražnog bušenja 5 3 15 Veliki rizik privremeno sakupljanje, razvrstavanje i otpremu 5 1 5
rizik anih organa
opasnog otpada; - Primena odgovarajućih posuda
za privremeno skladištenje opasnog otpada; - i
Praćenje, merenje i otprema otpada. organizacija
11 Uticaj na životnu sredinu neopasnog otpada  Primena geo-folije i kamenog agregata za zaštitu (nadležnih
(otpadni metal, otpadna plastika, otpadna od zagađenja zemljišta; - Plan upravljanja inspekci-
ambalaža, otpadno drvo...), koji se javlja u otpadom i obuka za ZŽS; - Primena procedure za jskih organa
toku izvođenja geološkog istražnog bušenja privremeno sakupljanje, razvrstavanje i otpremu Prihvatljiv i nadležnih
5 2 10 Veliki rizik 5 1 5 organizacija
neopasnog otpada; - Primena odgovarajućih rizik
posuda za privremeno skladištenje neopasnog
otpada; - Praćenje, merenje i otprema otpada. -
Polisa osiguranja od naknada šteta trećim licima; Izveštava-
12 Uticaj na životnu sredinu komunalnog otpada  Primena geo-folije i kamenog agregata za zaštitu nje
koji se javlja u toku izvođenja geološkog od zagađenja zemljišta; - Plan upravljanja predstavnik
istražnog bušenja otpadom i obuka za ZŽS; -Primena procedure za a lokalne
privremeno sakupljanje, razvrstavanje i otpremu Prihvatljiv zajednice
5 2 10 Veliki rizik 5 1 5
komunalnog otpada; -Primena odgovarajućih rizik
posuda za privremeno skladištenje komunanog
otpada; - Praćenje, merenje i otprema otpada;-
Polisa osiguranja od naknada šteta trećim licima;
13 Uticaj na životnu sredinu otpadne isplake  Plan upravljanja otpadom i obuka za ZŽS; - Pimena Uslovno
Vrlo veliki
koja se javlja u toku izvođenja geološkog 5 4 20 procedure za postupanje sa otpadnom isplakom; - 5 2 10 prihvatljiv
rizik
istražnog bušenja Polisa osiguranja od naknada šteta trećim licima; rizik
14 Uticaj na životnu sredinu sanacije,  Pimena procedure za sanaciju, rekultivaciju i
rekultivacije i remedijacije lokacije na kojoj je remedijaciju lokacija na kojima je završeno
Velika Prihvatljiva
vršeno geološko istražno bušenje 5 1 5 geološko istražno bušenje; - Uklanjanje odtpadne 5 1 5
prilika prilika
PVC folije iz jame za isplaku i postupanje po
proceduri za upravljanje otpadom.

- 180 -
5. DISKUSIJA REZULTATA

U radu je prikazan model upravljanja procenom rizika po životnu sredinu u procesu

izvođenja geološkog istražnog bušenja, a proizvod toga je – Registar aspekata sa
povećanim rizikom po životnu sredinu. Za potrebe ovog rada navedeno je samo nekoliko
primera u tabeli 5. Na osnovu toga definisan je: Plan upravljanja zaštitom životne sredine.
Za sve aspekate sa povećanim rizikom po životnu sredinu definisane su odgovarajuće opcije
za tretman procenjenih rizika. Za sve aspekte sa povećanim indeksom prioriteta rizika po
životnu sredinu uspostavljaju se mehanizmi tretmana, koji te rizike svode na prihvatljiv
nivo.Značaj predloženog modela upravljanja procenom rizika po životnu sredinu je u tome
što rukovodstvo kompanije ima mogućnost da donosi racionalne odluke u pogledu
planiranja, uspostavljanja, održavanja i poboljšavanja sistema menadžmenta zaštite životne
sredine i održivog razvoja kompanije.Za primenu ovog modela potrebno je da tim za
procenu rizika po životnu sredinu bude multidisciplinaran i sastavljen od eksperata,
kvalifikovanih lica sa specifičnim znanjima iz oblasti menadžmenta zaštitom životne sredine
i izvođenja geološkog istražnog bušenja. Iskustva prikazana u ovom radu ispunjavaju
zahteve standarda ISO 14001: 2015, i da predloženi model može se postići efektivnost i
efikasnost EMS na bazi analize rizika i prilika.

6. ZAKLJUČAK

Korišćenjem predloženog modela u ranoj fazi razvoja projekta, rizici po životnu sredinu u
toku geološkog istražnog bušenja se mogu blagovremeno identifikovati i proceniti i
preventivno delovati. Preventivno delovanje na bazi izvršene procene rizika po životnu
sredinu dovešće do pouzdanijeg budžetiranja troškova geološkog istražnog bušenja.
Primenom modela procene i upravljanja rizicima po životnu sredinu za proces geološkog
istražnog bušenja može se zaključiti da je model ispunio svrhu i daje zadovoljavajuće
rezultate. Predloženi model je ispunio preporuke i smernice definisane standardima ISO
14001: 2015 i ISO 31000: 2015.
Proizvod upravljanja procenom rizika po životnu sredinu je dokumentovana informacija –
Registar aspekata sa povećanim rizikom po životnu sredinu koji omogućava da se
informacije o operativnim aktivnostima sa povećanim indeksom prioriteta rizika adekvatno
procesuiraju i koriste u donošenju odluka na svim releventnim nivoima u kompaniji.
Na osnovu ovog proaktivnog i sveobuhvatnog modela procene i upravljanja rizicima po
životnu sredinu, rukovodstvo kompanije može da:
 odobrava politiku kvaliteta zaštite životne sredine;
 izveštava sve zainteresovane strane o svojim povećanim rizicima;
 definiše mehanizme kontrole nad povećanim rizicima koje odgovaraju njenim
performansama;
 obezbedi raspodelu potrebnih resursa za upravljanje povećanim rizicima;
 obezbedi usklađenost sa zahtevima standarda ISO 14001:2015;
 obezbedi usklađenost sa zakonskom, podzakonskom regulativom i tehničkim
normativima.
- 181 -
Predloženi model upravljanja procenom rizika po životnu sredinu moguće je primeniti u
kompanijama, sa istom ili srodnom delatnošću koje žele da planiraju, uspostave, održavaju
i poboljšavaju svoj sistem menadžmenta zaštitom životne sredine.

7. LITERATURA

[1] Arif Susanto, Nur Budi Mulyono; Risk Assessment Method for Identification of Environmental
Aspects and Impacts at Ore Processing Industry in Indonesia; Journal of Ecological
Engineering; Volume 19, Issue 2, March 2018, pages 72–80;
doi.org/10.12911/22998993/81781
[2] DEFRA, 2010. Guidelines for Environmental Risk Assessment and Management, DEFRA
(Department for Environment, Food and Rural Affairs), Available:
http://www.defra.gov.uk/environment /quality/risk/eramguide/03.htm (Cited 2010)
[3] Donoghue A.M., The design of hayard risk assessment matrices for ranking occupational
health risks and their application in mining and minerals processing, 2000.
[4] Demichela M, Piccinini M, Romano A (2004) Risk analysis as a basis for safety management
system. Journal of Loss Prevention in the Process Industries, Volume 17, Issue 3, pp 179-185
[5] Heijnen L., Rijkers R and Gussinklo Ohmann R; Management of Geological and Drilling Risks
of Geothermal Projects in the Netherlands; Proceedings World Geothermal Congress 2015;
Melbourne, Australia, 19-25 April 2015
[6] Labodová, Alena. (2004). "Implementing integrated management systems using a risk
analysis based approach. "Journal of Cleaner Production” 12 (6):571-580. doi:
10.1016/j.jclepro.2003.08.008.
[7] Lu-jie Zhou, Qing-gui Cao, Kai Yu, Lin-lin Wang and Hai-bin Wang; Research on Occupational
Safety, Health Management and Risk Control Technology in Coal Mines; Int. J. Environ. Res.
Public Health 2018, 15, 868; doi:10.3390/ijerph15050868
[8] Ristić D.; A tool for risk assessment; Safety engineering - Inženjerstvo zaštite; Vol 3, No3
(2013) 121-127; UDC 512.64:614.026.1; Doi: 10.7562/SE2013.3.03.03
[9] Ryhtikova N.A.: Risk analysis and management of the organization: tutorial. 2ed. - M. FORUM
2014.
[10] Rio Tinto 2005, Risk Analysis and Management Guidance, June 2005.
[11] Standard ISO 14001 :2015 Environmental management system – Requirements with
guidance for use, Geneva.
[12] Standard ISO 9001: 2015 – Quality manegement systems - Requirements.
[13] Standard ISO 31000: 2015 Risk management - Principes and guidelines.
[14] Standards ISO/IEC Directives, Part 1, Consolidated ISO Supplement, Appendix 2; 2015
[15] Staletovic Novica, S. Mrazovac-Kurilic, M. Šljivic, A. Salkai; Model of environmental aspects
impact assessment based on risk assessment in function of ems in accordance with iso
14001, XXV International Conference "ECOLOGICAL TRUTH" Eco-Ist'17, Vrnjacka Banja. 2017
[16] Staletović Novica; Kovačević S.; Vukas R.; Procena rizika po bezbednost i zdravlje na radu u
procesu geoloških istraživanja; Tehnika – Rudarstvo, geologija i metalurgija (66); Godina 2015
Br. 1, pp 45-53; UDC: 622.14:614.8.027.1
http://www.sits.org.rs/textview.php?file=348.html2.
[17] Staletović Novica; Ocena OH&S rizika u funkciji preventivnog inženjeringa i integrisanih
sistema menadžmenta (QMS/EMS/OHSAS); Tehnika - Menadžment, vol. 59, br. 3, str. 8-14,
2009.
- 182 -
 MOGUĆNOST UNAPREĐENJA METODA OTKOPAVANJA NAGNUTIH I
STRMIH UGLJENIH SLOJEVA U SLOŽENIM USLOVIMA EKSPLOATACIJE

Vladimir Todorović1, Duško Đukanović1, Branko Đukić 1, Zorica Ivković1

1
JP PEU Resavica

IZVOD

Otkopavanje nagnutih i strmih ugljenih slojeva, posebno u uslovima izraženih tektonskih poremećaja
čini proces otkopavanja izuzetno teškim, te je posebno važno za takve uslove izabrati adekvatnu
metodu i tehnologiju otkopavanja.U ovome radu obrađuje se mogućnost primene mehanizovane
stubne metode, sa tehnologijom duboko-bušotinskog miniranja (DBM), sa kratkim radnim frontom.
Ključne reči: ugalj, metode otkopavanja, stubne metode, ugljeni slojevi

UVOD

U složenim i različitim uslovima ležišta uglja u Srbiji primenjuju se brojna i specifična

tehničko-tehnološka rešenja procesa podzemnog otkopavanja ugljenih slojeva uz stalna
nastojanja da se što više prilagode konkretnim prirodno-geološkim uslovima.
Sigurno je da je metoda mehanizovanih širokih čela najracionalnije rešenje otkopavanja
ugljenih slojeva, kako sa stanovišta proizvodnosti, produktivnosti, ekonomičnosti i
sigurnosti, ali u uslovima aktivnih rudnika uglja u Srbiji mogućnost primene ove metode je
ograničena samo na neke delove ležišta.
Raznolikost prirodno geoloških uslova, posebno izražene promene debljine, nagiba i
pružanja ugljenih slojeva, izražena mikrotektonika i nepovoljne geomehaničke
karakteristike neposredne krovine i podine doprineli su da se kao osnovni sistemi
otkopavanja koriste stubne i komorno-stubne metode, a koje karakteriše:
 široka primena zbog velike mogućnosti prilagođavanja geometrije radne fronte
otkopa i taktike otkpavanja u složenim uslovima eksploatacije;
 nizak stepen mehanizovanosti (izuzev transporta) na otkopnim jedinicama;
 visoko učešće pripremnih radova;
 niska proizvodnost i produktivnost, te potreba rada većeg broja otkopnih jedinica;
Sa druge strane, krajnje niska investiciona ulaganja, posebno u nabavku opreme, dovela su
postojeće rudnike u izuzetno teško stanje, te su pokrenute aktivnosti usmerene na
modifikovanje i uvođenje novih metoda otkopavanja. U prvom redu išlo se na uvođenje
tehnologije DBM na stubnim otkopima, a nakon toga je projektovana mehanizovana
stubna metoda otkopavanja sa višefunkcionalnom mašinom koja vrši radne operacije
rezanja, bušenja i utovara uglja.
Dalji pravac unapređenja stubne metode otkopavanja za uslove strmog zaleganja ugljenih
slojeva i složene mikrotektonike u podzemnim rudnicima u Srbiji usmeren je ka uvođenju
stubnih otkopa sa kratkom radnom frontom podgrađenom „tandem sekcijama SHP“ i
tehnologijom dobijanja natkopnog uglja tehnologijom DBM. Ovakva metoda sa izvesnim
- 183 -
razlikama primenjena je u nekim rudnicima u Poljskoj, pri čemu su neki naši stručnjaci imali
priliku da se na licu mesta upoznaju sa ovom metodom.

2. OPIS MEHANIZOVANE STUBNE METODE OTKOPAVANJA SA TEHNOLOGIJOM DBM

2.1. Sistem otvaranja i osnovne pripreme

Prostorije otvaranja se izrađuju po pripodinskom sistemu iz kojih se prostorije osnovne

pripreme izrađuju prema uglјenom sloju (slika 1). Iz prostorija osnovne pripreme se po
pravcu pružanja sloja neposredno uz podinu izađuju otkopni hodnici u dužini od 150 - 200
metara. Visinsko rastojanje ovih hodnika je od 10 - 20 metara i zavisi od moćnosti ugljenog
sloja. Količina uglјa između otkopnih hodnika čini eksploatacione blokove (slika 2).

Slika 1. Sistem osnovne i otkopne pripreme Slika 2. Prikaz eksploatacionih blokova

2.2. Pripremni radovi

Izrada prostorija otkopne pripreme se vrši mehanizovano, mašinom za izradu prostorija -
kombajnom. Otkopne pripreme se izrađuju pravougaonog porečnog preseka širine 4,5 m i
visine 3,0 m, po pravcu pružanja sloja na oko 2 m od podine. Dužina otkopnih hodnika je
od 150 - 200 m.Podgrađivanje otkopnih hodnika (slika 3) se vrši kombinovano i to: stropni
deo okvira se sastoji od dva prava profila - šine K-24, koji se na sredini spajaju veznim
elementima. Kao vertikalni segmenti svakog pravougaonog okvira služe po četiri frikciona
stupca, tipa Valent SN-400, proizvođača MOJ C.A - Katowice, pravilno raspoređena u
profilu, obrazujući tri odelјenja. Za zalaganje stropnog dela hodnika se koristi čelična mreža
prečnika žice od 6 mm, dimenzija otvora okca 100x100 mm. Bočni delovi prostorije se
podgrađuju čeličnim rebrastim ankerima, dužine 1,8 m, koji se u bušotinama lepe
patronama epoksidne smole. U oba boka se ugrađuju po 3 ankera preko položene mreže
od razvučenog lima, sa romboidnim oblikom otvora. Okviri se podgrađuju na osnom
odstojanju od 1m, a u stropnom delu se povezuju čeličnim rasponima. Oko okvira nema
šuplјina, a primenjena podgrada se odlično suprotstavlјa jamskom pritisku (slika 3).

- 184 -
 1. Prav profil K-24;
2. Frikcioni stupci Valent SN-400;
3. Čelični rebrasti ankeri;
Slika 3. Sistem podgrađivanja

2.3. Metoda otkopavanja

Primenjena metoda otkopavanja za obodne delove sloja spada u komornu podetažnu

metodu sa obaranjem uglјa tehnologijom bušačko - minerskih radova. Kao poslednja faza
pripreme za formiranje prve komore (pre bušenja i miniranja) od čela izrađenog hodnika se
instalira dvolančani grabulјasti transporter tipa PZ-1000 Nowomag, proizvođača Famur,
Katowice, širine 1 m i dužine 40 metara, a zatim se sa obe strane grabulјara na čelo
montiraju dve mehanizovane hidraulične sekcije tipa BMV-10, proizvođača BME-HVP,
Prievidza iz Slovačke (slika 4). Nakon toga se krovni štit sekcija podigne da poduhvati
stropne segmente okvira, da bi se sigurno sa njih mogli skinuti vezni elementi, kao i
pristupiti skidanju frikcionih stupaca.

- 185 -
 1. Sekcije mehanizovane hidraulične podgrade;
2. Frikcioni stupci Va1ent SN-400;
3. Grabulјasti transporter PZ-1000;
4. Stropni segmenti okvira;
5. Bočni ankeri;
Slika 4. Instalirana oprema u etažnom hodniku za otkopavanje

Ventilacija otkopa se vrši separatnim aksijalnim cevnim ventilatorima, depresionim

načinom pomoću fleksibilnog rebrastog cevovoda. Ventilator je lociran u izlaznoj vazdušnoj
struji ventilacionog odelјenja. Ovaj način provetravanja daje zadovolјavajuće efekte s
obzirom da u ležištu nema prisustva zapalјivih i eksplozivnih gasova i da se pri
provetravanju posle miniranja (gde se aktivira znatna količina eksploziva) gasovi miniranja i
nastala prašina odvode kroz ventilacioni cevovod, tako da lјudstvo na radilištu nije izloženo
njihovom štetnom dejstvu. Depresioni način separatnog provetravanja smanjuje opasnost
od oksidacije i samozapalјenja uglјa, s obzirom da je na taj način manja količina vazduha u
kontaktu sa uglјem u otkopnim komorama.
Bušenje minskih bušotina se vrši primenom hidraulične bušilice tipa VPS-01 koja je
isporučena i RMU „Soko“ i RMU „Rembas“. Bušaće spiralne šipke su izrađene od
kvalitetnog materijala. Krune za bušenje su četvoroperne, čime ostvaruju bolјe efekte
bušenja od dvopernih. Hidraulični agregat je tipa AUG-6 MRTRUX SP J, snage
elektromotora od 30 kW, proizvođača iz Polјske. Prečnik bušenja je Ø75 mm, a dužine
bušotina su do 15m. Merenjem čiste brzine bušenja ostvaren je učinak od 0,5 m/minuti
(pri probnom radu u rudniku „Soko“ pri prečniku bušenja od 042 mm ostvarena je brzina
bušenja od 0,3 m/minuti).
Za miniranje se koristi patronirani metanski eksploziv „barbaryt“, prečnika Ø65 mm i mase
jedne patrone 1,75 kg. Aktiviranje eksplozivnog punjenja se vrši pomoću metanskog
detonirajućeg štapina, a iniciranje štapina električnim trenutnim detonatorom. Punjenje
minskih bušotina se vrši ručno, drvenim minerskim štapovima prečnika Ø65 mm, koji imaju
- 186 -
mogućnost nastavlјanja. Začeplјenje minskog punjenja se takođe obavlјa ručno glinom koja
je patronirana u foliji. Za prvu patronu eksploziva koja se ubacuje u minsku bušotinu se
leplјivom trakom učvrste krajevi dva voda detonirajućeg štapina, čija dužina mora biti veća
od dubine bušotine i uguraju na dno bušotine. Zatim se redom pune ostale patrone
eksploziva bez prekida punjenja do oko polovine dužine bušotine i ostatak bušotine
zapunjava patronama gline. Na krajeve detonirajućeg štapina se pričvrsti električni
detonator koji se aktivira mašinicom za miniranje. U jednu bušotinu se stavi od 30 - 40 kg
eksploziva. Kao što je pomenuto raspored i broj minskih bušotina u praktičnoj primeni
odstupa od parametara datih u tehničkoj dokumentaciji, a nama je predstavlјen sledeći
način rada:
 Prvo se u jednom boku hodnika na 4 - 5 metara ispred sekcije mehanizovane
hidraulične podgrade pod uglom od oko 45° i zakošenjem prema komori izbuši
jedna do dve minske bušotine, dužine 13 - 15 metara, napune do polovine dužine
eksplozivom i aktiviraju istovremeno. Geometrijski elementi bušotina se određuju
vizuelnom kontrolom komore i podešavaju po proceni, tako da bušotina bude
udalјena od kontura komore oko 3 metra i da kompletno minsko punjenje bude iza
mehanizovanih hidrauličnih sekcija. Veoma je bitno da stub uglјa iznad sekcija i po
bokovima bude neporemećen miniranjem kako usled obrušavanja velike količine
uglјa i jalovine ne bi došlo do zaroblјavanja opreme.
 Oboreni ugalј se istače sa zadnje strane sekcija doziranjem pomoću hidrauličnih
krila - zasuna, i transportuje instaliranim grabulјastim transporterom. Nakon izvoza
odminiranog uglјa, postupak miniranja se ponavlјa sa suprotnog boka hodnika, što
inicira samoobrušavanje uglјa iz stropnog dela komore, koje se ponekad
potpomaže miniranjem između sekcija ili droblјenjem krovnog uglјa potiskom
hidrauličnih sekcija. Tokom miniranja i obrušavanja uglјa na vrata otkopa dolazi
dosta negabaritnih komada, koji se usitnjavaju sekundarnim miniranjem i
pneumatskim otkopnim čekićem.
 Sekundarno miniranje se ne vrši u bušotinama, već se ispod svakog bloka
postavlјaju patrone eksploziva, koje se aktiviraju detonirajućim štapinom, a štapin
električnim trenutnim detonatorom.
 Nakon zarušavanja otkopa jalovinom vrši se skraćivanje grabulјastog transportera i
pomeranje sekcija pomoću hidrauličnih cilindara predviđenih za tu namenu
(koraka od 0,9 m). Između zarušenog otkopa i naredne komore ostavlјa se tzv.
grudobran, dužine oko 4 m, koji sprečava prodor jalovine iz zarušene komore -
starog rada u narednu proizvodnu komoru. Na slici broj 5 data je skica rasporeda
lepeza minskih bušotina.

- 187 -
 Slika 5. Raspored lepeza minskih bušotina

Transport odminiranog uglјa se iz otkopne komore vrši dvolančanim grabulјastim

transporterom tipa PZ-1000 Nowomag, proizvođača Famur, Katowice, širine 1 m,
maksimalne dužine 100 m, kapaciteta 3.000 t/H i instalisane snage 2x400 kW.Pomenuti
transporter prebacuje ugalј na naredni grabulјasti transporter širine 0,6m, dužine 40m,
kapaciteta oko 600 t/h i instalisane snage 110 kW na koji je instalirana odgovarajuća
drobilica. Pomenuti transporteri rade obešeni na viseću šinu, tako da se lako pomeraju
pomoću vitlova. Dalјe se ugalј transportuje transporterima sa gumenim platnom širine
1.000mm glavnim transportnim sistemom van jame.Proizvodno-tehnički parametri ovakvih
otkopa se kreću u širokom dijapazonu, pri čemu se ceni proizvodnost na 500 do 800 t/dan,
sa dužinom otkopnih hodnika oko 200 m i stepenom iskorišćenja natkopnog uglja do 60%.
3. ZAKLJUČAK
Istraživanja usmerena ka uvođenju predmetne otkopne metode ukazuju da bi ova metoda
mogla dobiti primenu u nekim aktivnim podzemnim rudnicima uglja u Srbiji, posebno sa
strmim zaleganjem. Primenom navedene metode bi se povećala proizvodnost,
produktivnost,ekonomičnost i sigurnost u odnosu na sada primenjene varijante stubnih i
komornih otkopa.Neophodno je intnezivirati istraživanja u aktivnim rudnicima uglja u Srbiji,
kako bi se došlo u situaciju da se investira u mehanizovanje stubnih otkopa i to kako sa više
funkcionalnom mašinom, tako i kratkim otkopima sa DBM i „tandem-sekcijama SHP“.
LITERATURA
1. M. Ivković: Racionalni sistemi podzemnog otkopavanja slojeva mrkog uglja velike debljine u
složenim uslovima eksploatacije, Doktorska disertacija RGF Beograd, 1997.
2. M. Ivković, Lj. Figun, I. Živojinović, S. Ivković: Optimizacija proizvodno-tehničkih parametara
stubne metode otkopavanja ugljenih slojeva, Časopis Rudarski radovi (M24), br. 4/2011.

- 188 -
 ANALIZA TRENUTNOG STANJA RUDARSKIH RADOVA I PRIJEDLOG
MJERA, RJEŠENJA I PREPORUKA ZA DOVOĐENJE U PROJEKTOVANO
STANJE PK „VRTLIŠTE“ RMU „KAKANJ“ BIH
ANALYSIS OF THE CURRENT SITUATION OF MINING WORKS AND
PROPOSAL OF MEASURES, SOLUTIONS AND RECOMMENDATIONS FOR
BRINGING PK „VRTLIŠTE“ RMU „KAKANJ“ BIH TO THE PROJECTED STATE
Edin Lapandić1, Nevad Ikanović1
1 JP Elektroprivreda BIH, Vilsonovo šetalište 15. Sarajevo, Bosna i Hercegovina

Abstrakt

Površinski kop „Vrtlište“ posluje u sastavu RMU „Kakanj“ u Kaknju i veoma je bitan u sistemu
proizvodnje električne energije u Elektroprivredi BIH. U termoelektrani Kakanj više od 40% sirovine
doprema se iz ovog proizvodnog kapaciteta i nezamjenjiv je pošto je nosilac miksa ugljeva koji se
spaljuju u termoblokovima 5, 6 i 7. Gašenjem ovih blokova i izgradnjom zamjenskog bloka 8 mrki
ugalj iz PK „Vrtlište“ također će biti nosilac mješavine ugljeva koja će činiti osnovnu sirovinu za
proizvodnju električne energije u TE „Kakanj“. Shodno tome, radi se o strateškom proizvodnom
objektu koji mora imati stabilnu proizvodnju u dugoročnim projekcijama. Trenutno stanje rudarskih
radova nije na nivou projektovanih a s obzirom na važnost ovog proizvodnog kapaciteta iste je
potrebno uvesti u prihvatljive okvire. U radu se analizira aktuelna problematika, komparira trenutno i
projektovano stanje rudarskih radova, preporuke i smjernice za prevazilaženje trenutnog stanja.
Ključne riječi: Površinski kop Vrtlište, proizvodnja, eksploatacija ...

Abstract

The surface mine „Vrtlište“ is a part of RMU „Kakanj“ in Kakanj and is very important in the
electricity production system in Elektroprivreda BiH. In TPP Kakanj, more than 40% of the raw
material is delivered from this production capacity and is irreplaceable since it is the carrier of the
coal mixture that is burnt in the thermal blocks 5, 6 and 7. With the shutdown of these blocks and
the construction of the new replacement block 8, brown coal from PK „Vrtliste“ will also be the
carrier a mixture of coal that will constitute the basic raw material for the production of electricity in
TPP Kakanj.Accordingly, it is a strategic production facility that must have stable production in long-
term projections. The current state of the mining works is not on the level of the projected ones, and
given the importance of this production capacity, it should be introduced into acceptable
frameworks.The paper analyzes current issues, compares current and projected state of mining
operations, and provides recommendations and guidelines for overcoming the current situation.
Keywords: Surface mine Vrtlište, production, exploitation...

1. OPŠTI PODACI O POVRŠINSKOM KOPU „VRTLIŠTE“

Površinski kop „Vrtlište“ nalazi se na sjeverozapadnom dijelu ugljonosnog područja Kaknja,

površine oko 450 ha i oblika nepravilne elipse sa dužom osom u pravcu istok-zapad.
Maksimalna dužina ležišta je oko 3,75 km (približno paralelno pružanju ugljenog sloja) a
- 189 -
širina 1,75 km. Na ovom lokalitetu razvijena su dva ugljena sloja Oraški ugljeni sloj (OUS) i
Glavni ugljeni sloj (GUS). Oraški ugljeni sloj je dominantniji i čini 95% ukupnih rezervi uglja u
konturi otkopnog prostora površinskog kopa „Vrtlište“. Prosječna eksploatabilna debljina
Oraškog ugljenog sloja je 12,06 m a Glavnog ugljenog sloja 4,91 m. Površinski kop „Vrtlište“
projektovan je kao zamjenski objekat za površinski kop „Karaula“. Glavnim rudarskim
projektom [2] predviđeno je da se proizvodnja sa 1,2 miliona t r.u./god. etapno diže na 2,4
miliona t r.u./god. Sistem eksploatacije je klasičan diskontinuirani uz miniranje otkrivke i
uglja, kopanje i utovar otkrivke i uglja te kamionski odvoz otkrivke na odlagališta, odnosno
uglja do pretovarnog postrojenja. Ovim projektom predviđeno je uvođenje kombinovane
tehnologije sa drobilicama, gumenim transporterom 1800 mm i odlagačem što nikada nije
realizovano. DRP-om rekonstrukcije površinskog kopa „Vrtlište“ [1] odustalo se od
kombinovane tehnologije te se nastavak eksploatacije predviđa isključivo diskontinuiranom
tehnologijom. Ugalj sa površinskog kopa „Vrtlište“ u najvećem dijelu se koristi za potrebe
TE „Kakanj”, preko 93%. Realizacijom godišnjih planova na eksploataciji uglja u centralnom
dijelu kopa bez adekvatnog razvoja frontova radova u jugozapadnom dijelu otkopnog
prostora koji gravitira Ribnici narušeni su osnovni projektovani parametri kopa.
Nemogućnost ostvarenja projektovanih geometrijskih parametara prema važećem DRP-om
rekonstrukcije površinskog kopa „Vrtlište“ [1] je posljedica kašnjenja na izgradnji tunela i
hidrotehničkih objekata Ribnica na šta je u svojim zaključnim razmatranjima kao realnu
mogućnost upozoravao i pomenuti projekat.

1.2 Historijski pokazatelji

U periodu 1980-2018. otkopano je 25.329.834 tone uglja i 81.632.070 m³ čvrste mase

otkrivke sa prosječnim odnosom otkrivke i uglja 3,22 m³/t i ostavrenom DTE prema TE
„Kakanj“ 12.078 kJ/kg [3,4]. Od ukupne proizvodnje preko 94% je isporučeno TE „Kakanj“.
RMU „Kakanj“ u prosjeku, sa 500 uposlenih postiže produktivnost od 1.433-1.753
t/radniku/godišnje. Maksimalno ostvarena produktivnost na površinskom kopu „Vrtlište“
ostvarena je 2017. godine i iznosila je 1.753 t/radniku. Troškovi poslovanja za PK „Vrtlište“
za period 2010-2017. godine su bili pozitivni po godinama u rasponu od 9,8-19,08 miliona
KM, sa maksimalno ostvarenom dobiti u 2012. godini od 19,08 miliona KM [3,4].

1.3. Vijek i dinamika eksploatacije na površinskom kopu „Vrtlište“

Otkopane količine uglja [4] zaključno sa 31.12.2018. godine iznose 25.329.834 t r.u.
Preostale ekploatacione količine uglja u konturi kopa prema DRP rekonstrukcije PK
„Vrtlište“ [1] iznose oko 49,7 miliona t r.u. Procjenjeni vijek eksploatacije uglja na
površinskom kopu „Vrtlište“ za godišnju dinamiku od 1,0 miliona t r.u. iznosi oko 50 godina.

2. STANJE RUDARSKIH RADOVA NA PK „VRTLIŠTE“ (IZVEDENI RADOVI)

Prema važećem Elaboratu o klasifikaciji, kategorizaciji i proračunu rezervi uglja PK „Vrtlište“

rezerve Orašakog ugljenog sloja (A+B+C1+C2) iznose 58.375.438 t, a Glavnog ugljenog sloja

- 190 -
(A+B+C1) iznose 5.920.329 t što ukupno predstavlja 64.259.767 t uglja. Kvalitet uglja u
ležištu u pogledu donje toplotne energije (DTE) za ugljene slojeve koji se eksploatišu na PK
„Vrtlište“ iznosi za Glavni ugljeni sloj 13.177 kJ/kg, a za Oraški ugljeni sloj 12.722 kJ/kg.

2.1 Otkopni prostor površinskog kopa „Vrtlište“

Otkopni prostor PK „Vrtlište" može se okarakteristati sljedećim:

· u periodu 2006-2018. godine otkopana otkrivka kretala se od 2,32-4,15 miliona m³
a uglja od 0,71-0,93 miliona tona godišnje,
· frontovi rudarskih radova u centralnom dijelu kopa i dijelu koji gravitira odlagalištu
Ribnica napredovali su prema godišnjim planovima urađenim od strane RMU
„Kakanj“,
· u otkopnom prostoru nema klasične radne kosine sa razvijenim etažama na
otkrivci i uglju već je razvijena generalna kosina od kote terena do podine uglja, što
nije u skladu sa projektnim rješenjima,
· front napredovanja ove kosine je od unutrašnjeg odlagališta u pravcu jugoistoka a
u dijelovima sa povoljnim nagibom otvorene podine odlaže se otkrivka formirajući
izvozne trase odnosno formira front odlaganja.

2.2. Stanje rudarskih radova na odlagalištima PK „Vrtlište“i rebalans masa

Prema DRP-u rekonstrukcije površinskog kopa „Vrtlište” [1] ukupne mase otkrivke u iznosu
od 325 miliona č. m³ sa površinskog kopa „Vrtlište” odlažu se na tri odlagališta:
 vanjsko odlagalište „Ribnica“ ukupno 58 miliona.
 vanjsko odlagalište „Bijele Vode“ 5,6 miliona i
 Unutrašnje odlagalište (krater površinskog kopa „Vrtlište“ poslije II faze razvoja)
261,9 miliona č. m³ (ne predviđa se razvoj unutrašnjeg odlagališta do 2018. godine
prema navedenom projektnim rješenjima DRP).
U tabeli 1. prikazane su ukupne odložene količina otkrivke na odlagališta PK „Vrtlište“.

Na vanjska odlagališta PK „Vrtlište“ Tabela 1. Pregled odloženih količina otkrivke

moguće je smjestiti svega 63,7 na odlagališta PK „Vrtlište“
miliona č. m³ otkrivke što je cca. 19,5 Odlagališni prostor (m³ č. m.)
% ukupnih masa (tabela 2). U periodu Vanjsko odlagalište “Ribnica“ 19.369.205
2006-2018. godine otkopano je oko Vanjsko odlagalište „Bijele Vode“ 21.330.795
42,7 miliona m³ otkrivke koje su Unutrašnje odlagalište 22.563.310
odložene na navedena odlagališta Ukupno: 63.277.446
[3,4]. Dakle, na vanjskim
odlagalištima može se odložiti još oko 21 milion m³ otkrivke.
Pregled rebalansa masa otkrivke na odlagališta dat je u tabeli 2.

- 191 -
 Tabela 2. Projektovani rebalans masa otkrivke po odlagalištima površinskog kopa „Vrtlište” (m³ č.
m.)
Vanjska odlagališta
Unutrašnje odlagalište Ukupno
„Ribnica“ „Bijele Vode“
58.081.808 5.637.613 261.921 130 325.640.551
17,8 % 1,7 % 80,5 % 100 %
63.719.421 261.921.130 325.640.551
19,5 % 80,5 % 100 %

2.3. Postojeća osnovna oprema na površinskom kopu „Vrtlište“

Osnovna oprema koja radi na otkrivci i uglju površinskog kopa „Vrtlište“ su bageri dreglajni
(EŠ 10/70, 1 kom i EŠ 6/45) bageri kašikari (EKG-5A, 4 kom.) i hidraulični bageri kašikari
(CAT 385 B, CAT 350 LME, CAT 330 DNL, DEMAG H-55, RH 90C), bušaće garniture ROC
860HC, ROC L8, ROC D55), kamioni, damperi (Perlini 366B, kamioni CAT 777C, CAT 777D,
kamioni Belaz 75135, Belaz 548A). Kamioni na prevozu uglja su Mercedesi 2631 i Renault.

2.4. Osnovni parametri usvojenih projektnih rješenja na površinskom kopu „Vrtlište“

Pregled otkrivke i uglja u projektovanoj završnoj konturi površinskog kopa „Vrtlište“ prema
DRP-u rekonstrukcije PK „Vrtlište“ [1] je slijedeći:
· Ugalj 60.223.871 t
· Otkrivka 325.640.173 č. m³
· Prosječni odnos otkrivke i uglja 5,41 č. m³/t
Prema GRP PK „Vrtlište“ [2] pregled otkrivke i uglja je slijedeći:
· Ugalj 60.451.000 (55.460.000)* t
· Otkrivka 377.630.000 (336.000.000)* č. m³
· Prosječni odnos otkrivke i uglja 6,2 (6,1)* č. m³/t
*Podaci bez međuslojne jalovine i razblaženja.

Projektovani godišnji kapacitet površinskog kopa „Vrtlište“ prema DRP-u rekonstrukcije

površinskog kopa „Vrtlište“, [1] je 700.000 tona komercijalnog uglja tj. 742.000 t r.u. za
2006, 2007 i 2008. godinu. Od 2008. godine planiralo se povećanje kapaciteta po 50.000
tona komercijalnog uglja godišnje do 2018. godine kada kop treba da dostigne maksimalnu
proizvodnju od 1.272.000 t r.u.U tabeli 1 prikazane su količine otkrivke i uglja po fazama
prema DRP rekonstrukcije površinskog kopa „Vrtlište“ [1],

Donja toplotna energija Oraškog ugljenog sloja u ležištu je 12.722 kJ/kg, a za glavni
sloj13.177 kJ/kg.

- 192 -
Tabela 3. Projektovana otkrivka i ugalj po fazama razvoja
OTKRIVKA UGALJ
UKUPN Odnos
Međuslojn
Ukupno Oraški Glavni O O:U
Otkrivka a
FAZA otkrivka sloj sloj O+G (č. m³/t
(č. m³) jalovina
(č. m³) (t r.u.) (t r.u) (t r.u.) r.u.)
(č. m³)
I faza 21.845.150 1.221.472 23.067.000 3.800.522 280.418 4.080.9 5,65
40
II faza 29.286.488 1.365.933 30.652.421 4.793.419 695.828 5.489.2 5,58
47
III faza 135.379.45 8.894.197 144.273.64 27.679.27 41.448 27.720. 5,21
0 7 9 727
IV faza 120.583.92 7.063.558 127.647.48 21.557.49 1.486.44 23.043. 5,54
5 3 6 0 936
Ukupn 307.095.01 18.545.160 325.640.17 57.830.71 2.504.13 60.233. 5,40
o 3 3 6 4 870

Sistem eksploatacije prema DRP-u rekonstrukcije površinskog kopa „Vrtlište“ [1] je klasičan
diskontinuirani uz upotrebu bagera kašikara i bagera dreglajna na kopanju otkrivke i uglja, i
kamionskog odvoza i odlaganja otkrivke.

3. OCJENA STANJA IZVEDENIH RADOVA NA OTKRIVCI I UGLJU U ODNOSU NA

PROJEKTOVANA STANJA POVRŠINSKOG KOPA „VRTLIŠTE”

3.1. Ocjena stanja otkopnog prostora površinskog kopa „Vrtlište”

Prema projektnim rješenjima iz DRP rekonstrukcije PK „Vrtlište“ [1] od 2006-2011. godine

(prva faza) radovi na otkopavanju su se trebali izvoditi isključivo u jugozapadnom dijelu
otkopnog prostora u cilju produbljavanja kopa na ovom lokalitetu. Od sredine 2011. godine
pa nadalje, prema projektnom rješenju, predstavlja nastavak produbljavanja kopa na
pomenutom lokalitetu i djelimično uzimanje izdanačkog sloja na sjevernoj strani kopa
(početak druge faze). Trenutna pozicija radova te usmjerenje generalnih frontova radova u
otkopnom prostoru govori da se radovi na planiranim lokalitetima u razmatranom periodu
nisu odvijali prema važećem projektu. Također je evidentno, da je planirana dinamika na
otkopavanju uglja u granicama projektovanih veličina dok otkrivka nije realizovana u
projektovanim veličinama. U poređenju sa projektovanim količinama otkrivke i uglja prema
DRP Rekonstrukcije PK „Vrtlište“ [1] neophodno je bilo otkopati cca. 58,83 m³ č. m. a
otkopano je 42,68 m³ č.m otkrivke iz čega proizilazi da je zaostatak na otkrivci oko 16,2
miliona č.m³. To stanje bi odgovaralo projektnim rješenjima na kraju druge faze razvoja
kopa, dato u tabeli 3.

Aktuelno stanje rudarskih radova može se okarakterisati kroz sljedeće činjenice:

- 193 -
  Usmjerenje frontova rudarskih radova u otkopnom prostoru u navedenom periodu
nije bilo u projektovanim prostornim lokalitetima.
 Frontovi rudarskih radova u otkopnom prostoru u navedenom periodu su razvijani
u centralnom dijelu kopa.
 U navedenom periodu 2006-2018. godine ostvareni odnosi otkrivka/ugalj su od
2,91u 2012. do 4,94 u 2019. godini dok je projektovani odnos za ovaj period
iznosio oko 5,6 (tabela 3).
 Procjena zaostale otkrivke iznosi oko 16,2 miliona č. m³.
 Radovi prve faze razvoja otkopnog prostora nisu realizovani a samim tim se nije
prešlo u prečni sistem eksploatacije i stvorila predpostavka za početak formiranja
odlagališta Ribnica i unutrašnjeg odlagališta kao osnovnog preduslova za razvoj
kopa prema važećem projektnom rješenju.
 Osnovni razlog ovakvog stanja je taj što tunel i hidrotehnički objekti Ribnica nisu
bili izgrađeni pa zbog toga glavno vanjsko odlagalište nije bilo spremno za prihvat
značajnije količine otkrivke.
 Iz tog razloga, bilo je praktično nemoguće radove izvoditi u skladu sa
projektovanim razvojem kopa a da se ostvaruje proizvodnja na uglju.
 DRP rekonstrukcije površinskog kopa „Vrtlište“ iz 2006. godine [1] skreće pažnju na
ovakav mogući nepovoljan scenario i napominje da ako se navedeni objekti Ribnice
ne izgrade do 2009. godine (danas je 2019. godina), odnosno odlagalište Ribnica
ne pripremi za prihvat masa otkrivke iz kopa, upitan je kasniji razvoj kopa prema
istom.
 ostvareni kapaciteti glavne opreme na površinskom kopu „Vrtlište“ u odnosu na
projektovane kapacitete iznose preko 75%.

3.2. Ocjena stanja odlagališnog prostora na površinskom kopu „Vrtlište”

Vanjsko odlagalište „Bijele Vode“ – Od 2012. godine ovo odlagalište nije u funkciji. Prema
DRP odlaganja otkrivke iz površinskog kopa Vrtlište na odlagalište Bijele Vode iz 2014.
godine [5] na ovo odlagalište moguće je još odložiti oko 3,3 miliona č. m³ otkrivke na gornje
etaže i to ponajviše u svrhu planiranja platoa i pripreme za tehničku rekultivaciju. Također
u nožičnom dijelu ovog odlagališta moguće je odložiti oko 1 milion m³ č.m otkrivke i to
birane otkrivke iz kopa i oko 0,5 miliona m³ č.m krečnjačkog nabačaja u svrhu formiranja
nožice odlagališta. Prema tome ovo odlagalište treba sanirati u nožičnom dijelu i odraditi
poslove na pripremi završnih platoa za rekultivaciju kako to predviđa navedeni projekat. Iz
navedenog slijedi da se na ovo odlagalište u smislu potencijalnog lokaliteta za odlaganje
većih količina otkrivke u budućem periodu ne može računati.
Vanjsko odlagalište „Ribnica“ – Na ovom odlagalištu po osnovu važeće projektne
dokumentacije [1] ostalo je prostora za smještaj oko 40 miliona m³ č.m otkrivke. Međutim
ovo odlagalište je u problemu još od otvaranja zbog problema neizgrađenosti tunela i
hidrotehničkih objekata odnosno nepripremljenosti odlagališta kao i njegovog klizanja

- 194 -
dovedeno u stanje „hibernacije” do okončanja izgradnje istih. U vrijeme izrade ovog rada
tunel je pušten u funkciju pri čemu se predviđeni prostor može početi zapunjavati.
“Unutrašnje odlagalište” – Unutrašnje odlagalište je projektovano kao najveće odlagalište
površinskog kopa „Vrtlište“ koje je u direktnoj vezi sa razvojem otkopnog prostora.
Mogućnost odlaganja na ovo odlagalište (bez prelaska u prečni sistem eksploatacije) na
ovom odlagalištu definisano je Pojednostavljenim rudarskim projektom odlaganja otkrivke
na PK „Vrtlište” (sjeverni dio) [6]. Ovim projektnim rješenjem data je mogućnost odlaganja
oko 6 miliona m³ č.m otkrivke na sjeverni dio unutrašnjeg odlagališta i to je ujedno i limit
unutrašnjeg odlagališta bez zaokretanja frontova radova u kopu i prelaska u prečni sistem
eksploatacije. Najispravnije rješenje i po pitanju unutrašnjeg odlagališta je sagledavanje i
otkopnog prostora i dva preostala odlagališta sa stajališta „nultog stanja” te definisanje
projektnog zadatka i izrada novog Glavnog rudarskog projekta.

4. PRIJEDLOG MJERA, RJEŠENJA I PREPORUKA ZA SANACIJU IZVEDENIH RADOVA I

DOVOĐENJE U PROJEKTOVANO STANJE PK „VRTLIŠTE“

4.1. Usmejrenje i dinamika izvođenja radova u kopu i odlagalištima PK „Vrtlište”

Kapacitet na uglju površinskog kopa „Vrtlište” treba da zadovolji potrebe Elektroprivrede

BiH. Na osnovu dinamike otkopavanja uglja (cca. 2,4 miliona tona uglja) za period 2019-
2021. godine neophodno je obezbijediti potrebne kapacitete glavne i pomoćne opreme
koja bi mogla ostvariti planirane kapacitete na uglju i otkrivci. Prosječni odnos otkrivke i
uglja za ovaj period je planiran u iznosu 5,6 č. m³/t. Za postizanje tog cilja neophodna su
odgovarajuća investiciona ulaganja u opremu kako bi se otkopale projektovane količine
uglja. Bitno je napomenuti, da se prelazak u prečni sistem eksploatacije i početak
formiranja unutrašnjeg odlagališta neće moći realizovati prema trenutnom projektu.
Rješenje treba tražiti u nužnom nastavku eksploatacije (radi zadovoljenja potreba TE
„Kakanj”) prema godišnjim planovima rudnika u revirima koji su otvoreni. Također treba
analizirati mogućnost eksploatacije lokaliteta Alajbegovići (koje nije u konturi DRP-
rekonstrukcije iz 2006. godine) kao zasebnog revira koji bi obezbijedio vrijeme za pripremu
odlagališta Ribnica i vrijeme potrebno za iznalaženje novog generalnog projektnog rješenja
Vrtlišta. Za izvođenje radova na otkrivci i uglju prema planskim projekcijama neophodna je
nabavka utovarne i transportne mehanizacije koja će moći zadovoljiti potrebe.

4.2. Zaostala otkrivka i potrebna ulaganja u zaostalu otkrivku na PK „Vrtlište”

Jedan od velikih problema koji se pojavljuje na PK „Vrtlište“ je zaostatak otkrivke iz

prethodnih godina. Ostvarenje proizvodnje otkrivke u razmatranom periodu nije bilo u
skladu sa projektnim rješenjima po DRP iz 2006. godine. Prema dostupnim podacima,
upoređujući projektovano stanje sa ostvarenim u odnosu na baznu 2006. godinu do konca
2018. godine na ovom proizvodnom objektu zaostala otkrivka iznosi 16,2 miliona m³ č.m.

- 195 -
Zaostala otkrivka može se izraziti kao odvojeni trošak preko vrijednosti otkopavanja,
utovara, transporta i odlaganja otkrivke kroz procjenjenu prosječnu cijenu oko 4 KM/ č. m³
što bi iznosilo oko 65 miliona KM što je izuzetno veliko ulaganje. Ulaganje i skidanje
zaostale otkrivke neće dovesti frontove rudarskih radova u projektovano stanje ali će u
svakom slučaju popraviti opštu geometriju kopa.Principijelno pojam „zaostale otkrivke“
ima smisla samo ako se promatra u kontekstu projektovanih i ostvarenih odnosa
otkrivka/ugalj iz ćega se vidi da je povratak na projektovana stanja ili previše skup a
ponekad i nemoguć iz čega opet slijedi nužnost iznalaženja novog projektnog rješenja na
novim postavkama (nultom stanju) što ide u prilog tezi o potrebi iznalaženja novog
generalnog projektnog rješenja za Vrtlište.

4.3. Prijedlog mjera za sanaciju stanja na PK „Vrtlište”

Mjere koje treba poduzeti u cilju prevazilaženja stanja na površinskom kopu „Vrtlište“
mogu se podijeliti u dvije grupe:
- dugoročne i
- kratkoročne.
Dugoročna mjere podrazumjevaju skup mjera u cilju iznalaženja rješenja za površinski kop
„Vrtlište“ u okviru kojeg će biti moguće vršiti racionalno otkopavanje i odlaganje.
Kratkoročne mjere su značajne sa aspekta hitnosti provođenja istih i bez kojih ovaj objekat
dolazi u još kritičnije stanje.

Strateške mjere (po prioritetima)

1. Po okončanju izgradnje hidrotehničkih objekata i tunela sinhronizovati razvoj kopa

u razmatranje uzeti i revir Alajbegovići [3] za period od 2 do 3 godine. Ovo bi
podrazumijevalo izradu idejnog rješenja koje bi riješilo koncept razvoja Vrtlišta
prelaznog perioda za narednih 2-3 godine a u funkciji obezbjeđenja proizvodnje za
navedeni period kao i uklapanja u novo generalno projektno rješenje.
2. Iznalaženje projektnih rješenja za usvojeni koncept razvoja prelaznog perioda 2-3
godine kroz DRP ili PRP.
3. Istražna bušenja – Elaborat o klasifikaciji i kategorizaciji (prevođenje vanbilasnih u
bilansne rezerve Vrtlišta) kao podloga za izradu novog projektnog rješenja (GRP).
4. Iznalaženje novog generalnog projektnog rješenja (izrada novog GRP).

Kratkoročne mjere

Kratkoročne mjere u cilju prevazilaženja trenutnog stanja na PK „Vrtlište“ se mogu

definisati kao:
1. Mjere koje treba poduzeti u svrhu kontinuiranog nastavka proizvodnje na uglju i
otkrivci.
 Hitno izrada i usvajanje Idejnog rješenja prelaznog perioda 2-3 godine.
- 196 -
  Hitno iznalaženje rješenja kontinuiranog nastavka proizvodnje za naredne 2-3
godine – u tu svrhu izrada DRP ili PRP-ova koji će definisati radove u kopu i na
odlagalištima za navedeni prelazni period.
2. Mjere koje treba poduzeti na prevazilaženju problema nedostajućih kapaciteta
mehanizacije, odnosno remont i nabavka nove opreme.
 Završiti realizacija Odluka o dokapitalizaciji tj. investiranju u RMU „Kakanj“ od
strane JP Elektroprivreda BiH d.d. – Sarajevo
Od 2010. kada je Elektroprivreda BiH preuzela stopostotni vlasnički udio u RMU „Kakanj“,
kroz donešene Odluke o dokapitalizaciji do kraja 2019. u ovaj rudnik je investirano
85.079.266,31 KM od ukupno planiranih 137.995,00 KM [4].

5. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

Analizirajući navedeno može se zaključiti, da trenutna situacija na površinskom kopu

„Vrtlište“ nije zadovoljavajuća. Slična problematika prati ovaj proizvodni objekat dvadeset i
više godina. Sva rudarska projektna dokumentacija rađena u navedenom periodu nastojala
je prevazići trenutne probleme u skladu sa vremenom u kom je rađena, ali je i skretala
pažnju na iste. Ovaj rad daje realnu osnovu da se na bazi predloženih mjera iznađe rješenje
nastavka kontinuiranog rada ovog objekta. Predloženim mjerama bi se stvorili uslovi za
mogućnost otkopavanja eksploatacionih rezervi uglja koje bi omogućile snabdijevanje TE
„Kakanj“. Kolike su rezerve, koji vijek eksploatacije i na koji način bi se mogla vršiti
eksploatacija u novoj konturi Vrtlišta, odgovor može dati samo novi Glavni rudarski
projekat. Evidentno je da ovaj objekat neće moći realizovati proizvodnju od 2,4 miliona
t.r.u. godišnje kako je to predviđao GRP iz 1984. godine. Čak je i proizvodnja od 1,27 milion
t.r.u. godišnje koju predviđa DRP rekonstrukcije iz 2006. godine sa današnjeg stanovišta
nerealna. Realna proizvodnja sa ovog objekta je do cca. 1 milion t r.u. Za potrebe
snabdijevanja TE „Kakanj” i novog bloka 8 planirana potrošnja sa Vrtlišta je 1,47 miliona
t.r.u. Iz tog razloga potrebno je napomenuti lokalitet Repovački potok u funkciji nadopune
sa oko 0,4 miliona t.r.u. godišnje za potrebe TE „Kakanj“ što je i najrealnija varijanta kako za
površinski kop „Vrtlište“ tako i za Zavisno društvo RMU „Kakanj“.

LITERATURA
[1] Dopunski rudarski projekat rekonstrukcije PK „Vrtlište“ RI Tuzla, (2006)
[2] Glavni rudarski projekat PK „Vrtlište“, RI Tuzla, (1983).
[3] Elaborat Analiza trenutnog stanja površinskih kopova u odnosu na usvojena i
odobrena projektna rješenja za ZD RU „Kreka“ d.o.o. Tuzla (PK „Dubrave“ i PK
„Šikulje“) i ZD RMU „Kakanj“ (PK „Vrtlište“) (2016)
Rudarski institut d.d. Tuzla
[4] Podaci iz Rudarskog sektora JP EP BiH.

- 197 -
 TEHNIČKA OCENA OPRAVDANOSTI INVESTIRANJA ZA NABAVKU
OSNOVNE OTKOPNE MEHNIZACIJE I OCENA EFIKASNOSTI RADA BAGERA
LIEBHERR U DISKONTINUALNIM SISTEMIMA POVRŠINSKE
EKSPOLATACIJE KREČNJAKA
TECHNICAL ASSESMENT OF INVESTMETN FOR THE PROCUREMENT
OF BASIC EXCHANGE MECHANISAM AND ASSESMENT THE EFFICIENCY
THE LIEBHERR BAGS IN DISCONTIUAL SURFACE EXPLOATING SYSTEMS
OF LIMESTONE
Marko Lazić1, Ivan Jelenić1, Filip Miletić2, Stevan Đenadić2
1-Iva Agrar” DOO Lajkovac, 2-, master inženjer rudarstva, Rudarsko-geološki fakultet

Rezime

Nabavka osnovne opreme za rad na površinskim kopovima podrazumeva velika investiciona

ulaganja. Kroz ovaj rad biće prikazana analiza opravdanosti investicija za nabavku nove opreme, kao
i ocena efikasnosti rada bagera Liebherr metodom višekriterijumskog odlučivanja. Takođe, biće
prikazano i međusobno poređenje tehničkih kakteristika različitih tipova ovih bagera, angažovanih
na ekspolataciji krečnjaka na površinskim kopovima „Ostreš”, „Bajevac” i „Osečenica” koji su
sastavni deo preduzeća „Iva Agrar” DOO Lajkovac.
Ključne reči: investicije, efikasnost, opravdanost, bager, eksploatacija.

Summary

Procurement of basic equipments for working on surface mines implies large investments. Through
this paper will be presented an analysis of the justification of the investment for the purchase of new
equipment, as well as an assessment of the efficiency of the Liebherr excavator operation by the
method of multi-criteria decision making. Also, will be presented a comparison of the technical
characteristics of various types of these excavators, engaged on the exploitation of limestone on the
surface mines „Ostreš”, „Bajevac” and „Osečenica”, which are an integral part of the company „Iva
Agrar” DOO Lajkovac.
Keywords: investments, efficiency, justifaction, excavator, exploitation.

1. Uvod

Eksploatacija nemetaličnih mineralnih sirovina poput krečnjaka često pada u drugi plan
zbog masovne eksploatacije ležišta uglja i metala u Srbiji. Međutim, razvojem saobraćajne
infrastrukture i građevinarstva u našoj zemlji, kopovi na kojima se vrši eksploatacija
krečnjaka i drugih sirovina od kojih se dobija tehnički i građevinski kamen, dobijaju na
velikom značaju u poslednjoj deceniji. Tehnologija kojom se vriši eksploatacija mora pratiti
trendove razvoja kako bi se obezbedili maksimalni kapaciteti uz zadovoljavajući kvalitet
gotovih proizvoda. Unapređenje postojeće tehnologije može se izvršiti nabavkom nove
opreme ili rekonstrukcijom postojećih sistema eksploatacije. Nabavka nove opreme
- 198 -
zahteva velika investiciona ulaganja, zato je potrebno izvršiti detaljno sagledavanje
činjeničnog stanja u donošenju konačne odluke o opravdanosti velikih investicija za
nabavku nove opreme.

1.1. Opšte o poslovanju preduzeća i uslovima eksploatacije

Preduzeće „Iva Agrar” DOO Lajkovac bavi se eksploatacijom krečnjaka više od 10 godina.
Trenutno, eksploatacija se vrši na tri površinska kopa. Ležišta krečnjaka „Ostreš” i „Bajevac”
nalaze se na teritoji opštine Lajkovac (slika 1). Izuzetna lokacija i dobra povezanost sa
magistralnim putevima i železničkom prugom omogućile su kontinuirani proces
eksploatacije i opravdanost poverenja kupaca. Od nedavno otvoren je i novi površinski kop
ležišta „Bajevac” koji ima veliki potencijal za nesmetanu eksploataciju. Ova dva ležišta
zauzimaju oko 40ha zemlje što naše preduzeće plasira na lidersku poziciju u proizvodnji
krečnjačkih agregata. Pored ova dva kopa, eksploatacija se vrši u okviru još jedne radne
jedinice. U pitanju je ležište „Osečenica”, smešteno na teritoji opštine Mionica. Izuzetan
kvalitet i visok sadržaj CaCO3, otvaraju vrata za proizvodnju agregata „zelenih projekata”,
koji imaju za cilj smanjenje negativnih uticaja termoelektrana na životnu sredinu.

- 199 -
 Slika.1. Površinski kopovi „Ostreš” i „Bajevac”
Tehnologija površinske eksploatacije podrazumeva diskontinualni sistem. Na slici 2.
ilustrovan je šematski prikaz procesa proizvodnje. Celokupan proces dobijanja mineralne
sirovine zasnovan je na sledećim fazama eksploatacije:
 bušenje i miniranje,
 utovar odminiranog materijala u prihvatni bunker mobilnog drobiličnog
postrojenja,
 utovar izdrobljenog materijala u kamione,
 transport kamionima za dalju preradu materijala ili deponovanje materijala za
široku potrošnju.

Slika 2. Tehnološka šema procesa proizvodnje krečnjaka

Osnovni vid odvajanje mineralne sirovine iz stenskog masiva vrši se bušačko-minerskim
radovima. Odminirani materijal se zatim zahvata bagerima sa jednim radnim organom. Za
otkopavanje i utovar odminiranog materijala angažovani su hidraulični bageri kašikari sa
obrnutom, odnosno, dubinskom kašikom proizvođača Liebherr. Ovi bageri pogodni su za rad na
utovaru materijala u transportno sredstvo jer imaju veliki radijus dohvata materijala, a samim
tim omogućeno je i hranjenje mobilne drobilice koja u ovom lancu proizvodnje predstavlja
osnovnu mašinu za dobijanje finalnog proizvoda ili poluproizvoda. Za drobljenje krupnih
stenskih komada dobijenih miniranjem angažovana je mobilna drobilica Metso 1213 LT, čiji su
finalni proizvodi tamponi za izradu nosećih slojeva u putnoj infrastrukturi. Pored dve mobilne
drobilice postoje i dva stacionarna drobilična postrojenja. Odminirani materijal se kamionima
transportuje do postrojenja koja čine dve čeljusne drobilice. Ove drobilice pomoću mlinova i
različitih dimenzija sita mogu da obezbede dobijanje svih vrsta frakcija raličitih granulacija koje

- 200 -
imaju široku namenu u građevinskoj industriji. Na slici 3. dat je prikaz tehnološkog lanca
proizvodnje i prerade kamenih agregata.

Slika 3.Tehnološki lanac za proizvodnju i preradu krečnjaka

2. Otkopna mehanizacija u diskontinualnoj tehnologiji eksploatacije krečnjaka

Izbor načina eksploatacije zavisi od mnogobrojnih faktora, pre svega od karakteristika
ležišta, ugla nagiba i kvaliteta, zatim i od same tržišne vrednosti ležišta koja mora opravdati
celokupan tehnološki proces. Redovna eksplaotacija započinje od momenta završetka
radova na otkrivci, odnosno, otkopavanju, transportu i odlaganju jalovine kako bi se stvorili
uslovi za kontinuiranu proizvodnju mineralne sirovine iz overenih rezervi ležišta. Odvajanje
mineralne sirovine od čvrste stenske mase podrazumeva radove na bušenju i miniranju u
masivu. Pošto ovu operaciju u slučaju našeg preduzeća obavlja angažovano treće lice,
sledeća aktivnost u tehnološkom lancu proizvodnje jeste utovar odminiranog materijala.
Osnovna mašina za rad u ovoj fazi jeste hidraulični bager kašikar sa obrnutom, odnosno,
dubinskom kašikom koji svojim konstruktivnim karakteristikama treba da obezbedi
adekvatan utovar materijala u transportna sredstva. Proces utovara sastoji se iz sledećih
ciklusa:
- faza kopanja koja obuhvata prilazak kašike odminiranom materijalu, punjenje i
podizanje;
- faza okretanja ka kamionu koja podrazumeva okretanje gornje platforme po
projektovanoj putanji dok se ne postavi iznad sanduka kamiona;

- 201 -
 - faza istresanja koja započinje zaustavljanjem kašike iznad sanduka i povlačenjem
mehanizma za potiskivanje, te se tako vrši pražnjenje kašike;
- faza povratka koja podrazumeva vraćanje radnog organa u početni položaj kako bi
otpočeo sledeći ciklus.
Celokupuan proces treba da obezbedi siguran utovar odminiranog materijala u
zahtevanom vremenskom periodu kako bi se dobio maksimalni kapacitet iskorišćenja
mašine. Da bi se postigli zadovoljavajući efekti prilikom utovara, definisani su sledeći
parametri u rudarskoj dokumentaciji:
- utovar se vrši bagerima sa zapreminom kašike od 1 do 6 m3;
- transportna sredstva podrazumevaju kamione autokipere sa zapreminom sanduka
od 10 do 20 m3,
- vozni park čine 2-3 kaminona po bageru, u zavisnosti od transportne dužine mesta
istovara.
Maksimalno iskorišćenje ovih kapaciteta omogućuje efikasnu proizvodnju, pa zbog
toga treba obratiti posebnu pažnju prilikom nabavke osnovne opreme za rad.

2.1. Angažovana oprema na eksploataciji krečnjaka

Kako je već napomenuto, preduzeće „Iva Agrar” bavi se ekploatacijom i preradom

krečnjaka više od 10 godina. Od samog početka rada pa do danas, bilo je angažovano više
različitih proizvođača opreme. Najčešće je reč o opremi koja je već bila angažovana i čija je
upotrebna vrednost smanjena na minimum ispunjenja zahtevanih poslova. Takođe, stalni
kvarovi i nemogućnost nabavke starih rezervnih delova doveli su do situacije da se izvrši
unifikacija celokupne otkopne mehanizacije. Ovakav proces zahteva pre svega velika
investiciona ulaganja, zatim detaljno sagledavanje i izradu preliminarnih studija o
potencijalnom investiranju u osnovana sredstva za rad. Od 2015. godine započet je proces
unifikacije opreme, a podaci o odlučivanju i samom investiranju biće prikazani kroz sledeće
poglavlje.Nakon razmatranja svih opcija, odluka je pala na proizvođača rudarske opreme
Liebheer. Manja početna ulaganja, niži troškovi održavanja, ovlašćeni servisni centar u
našoj zemlji, kao i manja specifična potrošnja goriva, samo su neki od parametara koji su
privukli pažnju investitora u donošenju odluke.
Od 2015. godine pa do danas kupljeno je osam bagera ovog proizvođača. Od
mnogobrojnih modela za naše uslove eksplotacije prema tehničkoj dokumentaciji
odabrana su tri modela čije će karakteristike biti date kroz sledeći prikaz:

- 202 -
 Libherr R 916 C

- pogodan je za radove na otvaranju

ležišta,
- skidanju otkrivke,
- pripemi terena za bušenje i
miniranje i
- hranjenje mobilne drobilice.

Libeherr R 924 C

- pored poslova koje obavlja bager R

916 C, ovaj bager pogodan je za
utovar odminiranog materijala u
transportna sredstva.

Liebherr R 934 C

- zbog izuzetno velike zapremine

kašike ovaj bager najbolje se
pokazao na utovaru materijala,
- istovremeno, ova karakteristika
umanjila je njegove radne
sposobnosti na pripremnim
radovima.

3. Proračun kapaciteta bagera i tehničke karakteristike

Nakon opredeljenja da se na eksploataciji krečnjaka angažuju bageri proizvođača Liebherr,
neophodno je bilo sagledati osnovne tehničke i konstruktivne karakteristike tih bagera.
Namena i njihovo angažovanje na poslovima vezanim za eksploataciju je slična, ali postoje
izvesne razlike u ocenjivanju njihove efikasnosti rada. Različitost u performansama ističe
pojedine karakteristike bagera, pre svega na osnovu kapaciteta, nosivosti i brzine vršenja
operacija. Najznačajnija tehnička karakteristika jeste zapremina kašike. Odabir zapremine
- 203 -
kašike vrši se na osnovu same težine bagera. Generalno posmatrano, pravilo je da masa
kašike ne prelazi 10% od mase bagera. S obzirom na to da su u pitanju tri različita bagera,
javalja se i razlika u veličini radnog organa koja utiče na ostvarene kapacitete proizvodnje.
Pod kapacitetom bagera kašikara podrazumeva se zapremina materijala koju bager otkopa
iz masiva i na osnovu svojih radnih paremetara isporuči u transportno sredstvo ili u
prihvatni bunker prilikom hranjenja mobilne drobilice. U zavisnosti od ciljeva za koji se
određuje kapacitet za jedinicu vremena mogu se uzeti čas, smena, mesec ili godina.
Kapacitet analiziranih bagera računat je po obrascu:
Q  60  q  n
(1)
gde je:
q – zapremina kašike, m3
n – broj ciklusa u minuti
60
n
tc
tc – stvarno trajanje ciklusa, s
t c  1,3  t ct
tct - teoretsko trajanje ciklusa, s

Tabela 1. Kapaciteti analiziranih bagera

Liebherr Liebherr R 924 C Liebherr R 924 C
R 916 C
Q  60  q  n  86Q,3m603
/ h q  n  96,9m3 / h
Q  60  q  n  100,7m3 / h
60
n  0,92 60
60 n  0,84
n  1,15 t c tc
tc t c  1,3  50  65s t c  1,3  55  71,5s
t c  1,3  40  52s

Kako bi analiza opravdanosti investiranja bila pouzdana, pored tehničkih i konstruktivnih

karakteristika uvedene su i ekonomske karakteristike (tabela 2).
Tabela 2. Tehničko-ekonomski parametri bagera
Tip bagera Liebherr R Liebherr R Liebherr R
Zapremina kašike, m 3 9161,25
C 9241,75
C 9242,00
C
Kapacitet, m3/h 86,3 96,9 100,7
Masa bagera, t 31,8 32,2 33,2

- 204 -
 Dubina kopanja, m 8,45 8,90 9,45
Dužina strele, m 2,50 3,10 3,90
Sila kopanja, N 101 118 136
Potrošnja goriva, l 17,1 15,1 16,2
Ostvareni radni sati, h 281 298 306
Vremensko 0,9 0,75 0,7
iskoršćenje
Specifični pritisak na 7,4 6,2 5,1
tlo, t/m2
Nabavna vrednost, odnosno troškovi nabavke, predstavljaju najuticajniji faktor u ovom
odlučivanju. Opravdanost visokih investicija prate i sami troškovi održavanja kao i prosečna
potrošnja goriva uz ostvarene radne sate. Kako bi ovi podaci bili međusobno uporedivi, za
potrebe analize praćen je rad bagera za jedan mesec. U posmatranom periodu bageri su
obavljali aktivnosti na utovaru materijala, hranjenju mobilne drobilice i radovima na
otvaranju ležišta i pripremi bušačko-minerskih radova. U tabeli 2. prikazani su najvažniji
tehno-ekonomski parametri od kojih će određeni biti podvrgnuti analizi višekriterijumskog
odlučivanja u konačnom ocenjivanju efikasnosti bagera.

4. Investiciona ulaganja, održavanje i servisiranje opreme

Ulaganje u nabavku rudarske mehanizacije predstavlja veliki investicioni izdatak. Životni
vek rudarske opreme može se definisati kao radno trajanje opreme, odnosno, funkcionalno
stanje angažovane opreme. Ekonomski vek opreme može se definisati kao vreme u kome
je oprema opravdala investiciona ulaganja. Rudarska industrija zahteva pouzdanu opremu
koja bezbedno izvršava svoju funkciju, a koja se može lako održavati tokom korisnog veka
trajanja. Racionalno upravljanje investicijama podrazumeva sagledavanje svih uticajnih
faktora u dinamičnim uslovima poslovanja. Investiranje u nabavku nove opreme za rad u
rudarskim projektima po pravilu prati veliki broj ekonomskih, tehničkih, tehnoloških,
geoloških, socijalnih, finansijskih i drugih rizika. Ne može se unapred precizirati sigurnost
kao ni opravdanost ili potencijalna isplativnost opreme. Investitori prilikom ulaganja
novčanih sredstava imaju želju da tim investicijama uvećaju svoj kapital. Za investicije iz
prošlosti lako je izračunati prinos, ali ostvarivanje prinosa na osnovu sadašnjih investicija
jeste neodređeno i neizvesno. Zamena postojeće osnovne opreme za rad, poput bagera na
eksplotaciji koji u ovom lancu proizvodnje predstavljaju osnovne mašine za rad, sa sobom
nosi velike rizike. Kada se na osnovu rezultata dosadašnjeg poslovanja došlo do
razmišljanja o investiranju u opremu, pre svega se nametulno pitanje da li je ekonomski
isplativo nastaviti poslovanje sa dotrajalom opremom ili uložiti znatno veća sredstva u
nabavku nove opreme koja će obezbediti pouzdanost u radu. Postavljene su tri osnovne
teze koje je trebalo da definišu ciljeve investiranja u novu opremu:
 ulaganje u novu opremu radi održavanja poslovanja,
 ulaganje sa ciljem smanjenja postojećih troškova održavanja,
 ulaganje u proširenje proizvodnih kapaciteta.
Novčana ulaganja u novu opremu radi održavanja poslovanja su nužna, ukoliko je cilj
preduzeća da nastavi postojeće poslovanje. Najčešće se izražava u vidu zamene istrošene i
dotrajale postojeće opreme. Analiza ovog investicionog poduhvata treba da da odgovor na
- 205 -
pitanje da li je moguće nastaviti proizvodnju sa postojećom opremom uz dodatna ulaganje
u njeno održavanje, ili je tehnički moguće dotrajale mašine zameniti naprednijom i tako
obezbediti nastavak usprešnog poslovanja.Osnovna sredstva za rad ne moraju se menjati
samo u slučaju zastarelosti i dotrajalosti, već ih je moguće menjati i onda kada se javi
potreba za unapređenjem tehničkih sistema rada. Investiranje u savremenu opremu
omogućuje smanjenje troškova rada, održavanja, energije, sirovina i materijala. Buduće
smanjenje troškova poslovanja novom opremom treba uporediti sa veličinom investicionih
troškova u novu i sa uštedama koje nastaju likvidacijom stare opreme. Ukoliko su ukupni
troškovi eksplotacije sa novom opremom niži od troškova eksploatacije starim mašinama,
investicioni poduhvat je prihvatljiv i opravdan.Opravdanost ovih investicija dovela je do
proširenja proizvodnih kapaciteta. Od početnog ulaganja u tri mašine za rad investicije su
se proširile na ukupno osam radnih mašina. Na osnovu svih analiza i studija opravdanosti
došlo se do zaključka da je potrebno ulagati ne samo u što veći broj mašina, nego je
potrebno i povećati kapacitet rada istih. Iz tog razloga, sa povećanjem potreba za
krečnjačkim sirovinama i povećanjem kapaciteta proizvodnje, uložena su sredstva u
nabavku bagera većih kapaciteta u odnosu na početak investiranja. U prethodnom
poglavlju predstavljena su tri modela Liebherr bagera koji su angažovani na eksploataciji
kračnjaka na tri površinska kopa koja posluju u okrviru preduzeća „Iva Agrar”. Investiciona
ulaganja u pojedinačnu nabavku data su u sledećoj tabeli, a ova vrednost predstavlja
ujedno i najvažniji kriterijum za ocenjivanje efikasnosti rada i opravdanosti investiranja.
Tabela 3. Nabavna vrednost opreme
R Oznaka bagera Broj Nabavna vrednost osnovnog
.B. angažovanih sredstva (din)
mašina

1 Libeherr R 916 2 15.672.798,15

. C
2 Liebherr R 924 5 18.068.376,90
. C
3 Liebherr R 934 1 22.015.000,00
. C
4.1. Održavanje i servisiranje opreme
Prilikom odlučivanja o nabavci nove opreme najupečatljivija stavka svakako jesu troškovi
nabavke. Međutim, u ovom procesu neophodno je sagledati i ostale činjenice kao što su,
na primer, operativni troškovi održavanja. Cena održavanja mašine zavisi od njene veličine,
troškova koji proizilaze iz rada i održavanja opreme, složenosti opreme i tržišne
konkurencije. Održavanje opreme podrazumeva ne samo određene popravke u slučaju
kvarova, već i redovnu kontrolu, preventivnivne mere, funkcionalno osposobljavanje i
čuvanje proizvodne opreme. Osnovni ciljevi redovnog servisiranja i održavanja opreme su:
 smanjenje troškova zastoja u radu usled neplaniranih kvarova,
 usporavanje zastarevanja sredstava za rad,
 minimiziranje troškova rada i materijala usled povećanih kvarova,
 povećanje produktivnosti u proizvodnji i dr.

- 206 -
Sektor održavanja opravdava svoju ulogu u cilju maksimalnog produžetka životnog veka
mašine, kako bi se ispunili postavljeni zadaci i povratile početne investicije. Tehnološkim
unapređenjem postojeće opreme smanjuje se vreme potrebno za njihovo održavanje i broj
angažovanih ljudi. Međutim, u takvim uslovima privređivanja dolazi do povećanja
operativnih troškova. Praćenjem trenda razvoja savremenih mašina brzo se razvija i
oprema koja prati njihovo održavnje. Te operacije su često dosta složene i zahtevaju
specijalizovano osoblje. Iz tog razloga održavanje bagera proizvođača Liebherr prepušteno
je njihovom ovlašćenom serviseru koji ima predstavništvo u našoj zemlji. Troškovi
održavanja i servisiranja mašina predstavljaju bitan element u konačnoj oceni efikasnosti i
opravdanosti rada bagera. Redovno servisiranje i održavanje podrazumeva:
 servisni paket koji se radi na 500 radnih sati,
 zamena motornog ulja,
 zamena reduktorskog ulja,
 zamena ulja prenosnika,
 filter vazduha,
 masti za podmazivanje,
 usluge servisiranja i
 troškove puta.
Da bi se bolje stekao uvid u visinu troškova održavanja, u tabeli 4. biće prikazani ukupni
troškovi održavanja za svaki tip bagera pojedinačno.
Tabela 4. Troškovi održavanja i servisiranja bagera
R Vrsta usluge Libebherr R 916 C Liebherr R 924 C Liebherr R 934 C
. B.

1 Servisni paket 82.255,00 100.168,00 109.160,00

.
2 Zamena ulja, 29.215,00 34.370,00 380.351,00
. masti
3 iUsluge
filtera servisa i 8.526,00 10.861,00 19.080,00
. Ukupna puta
troškovi cena servisa 152.268,00 162.458,64 190.652,40
sa PDV
Sa ove tačke gledišta najveći troškovi održavnja svakako su najizraženiji kod modela R 934
C, koji je ujedno i najveći bager. Na slici 4. prikazan je odnos visine troškova održavanja
prema nabavnoj vednosti bagera.

- 207 -
 Slika 4. Odnos nabavne vrednosti i troškova održavanja
S obzirom na to da troškovi održavanja predstavljaju veoma bitnu stavku u količini
neophodnih sredstava i kao takvi imaju stalnu tendenciju porasta, kako zbog unapređenja
tehnike i tehnologije, tako i zbog samih performansi u odžavanju. Procena troškova
održavanja predstavlja postupak ekonomske analize za definisanje ukupne cene nabavke i
vlasništva. Sa slike se može uočiti da troškovi održavanja iznose oko 1% od ukupne
nabavne vrednosti. Sistem redovnog održavanja i servisiranja bagera omogućuje
redovnu kontrolu i praćenje stanja mašine, a samo na taj način mogu se obezbediti
uslovi da se potrebni postupci održavanja jednog tehničkog sistema sprovode na
zahtevan ili propisan način u datim uslovima i u datom intervalu vremena.
5. Višekriterijumsko odlučivanje u ocenjivanju efikasnosti bagera
Donošenje odluka stalno je prisutno u svim domenima ljudskog postojanja, od pojedinca
do najrazličitijih organizovanih oblika ljudi i društva. U cilju što uspešnijeg odlučivanja od
strane donosioca odluke (pojedinca ili grupe ljudi), sprovodi se odgovarajući proces
sprovođenja te aktivnosti, što kod složenijih situacija najčešće uključuje korišćenje modela
u razmatranom sistemu i optimizacije u sistemu posredstvom rešenja usvojenog na
modelima.Rudarstvo, kao privredna grana, predstavlja jednu od najznačajnijih u našoj
zemlji, praćena veoma visokim investicionim ulaganjima i zbog toga svaka odluka koja
može uticati na konačan ishod poslovanja mora se dobro razmotriti. Odluke o investiranju
nose sa sobom mnoge rizike, neizvesnosti i imaju veliki uticaj na profitabilnost celog
projekta. Upavo iz tog razloga uspeh jednog projekta u rudarstvu u velikom procentu zavisi
od adekvatnog izbora pri donošenju odluka. Višekriterijumsko odlučivanje (eng. Multiple
Criteria Decision Making– MCDM) grana je operacionih istraživanja i bavi se problemima u
kojima smo pri definisanju odluke suočeni sa većim brojem, najčešće suprostavljenih
kriterijuma. U VKO svi faktori koji utiču na odluku posmatraju se kao kriterijumi čije
vrednosti treba da budu optimalne. Dakle, neophodno je naći rešenje koje je najbolje po
svim razmatranim kriterijumima istovremeno. Za primenu višekriterijumskog odlučivanja
postoji više različitih metoda:
 PROMETHEE metoda,
 VIKOR metoda,
 TOPSIS metoda,

- 208 -
  ELECTRE metoda i
 AHP metoda.

5.2.PROMETHEE metoda
Metoda je zasnovana na uopštavanju pojma kriterijuma sa šest tipova generalizovanih
kriterijumskih funkcija. Na osnovu tih funkcija definiše se matematička relacija za
rangiranje. Korisnik ima slobodu da uvede nove tipove generalizovanih kriterijuma i iskaže
svoje preference uvođenjem težinskih koeficijenata. Matematički princip PROMETHEE
metode zasniva se na uvođenju funkcije preference P (a, b) za alternative a i b koje su
vrednovane kriterijumskim funkcijama (označimo jednu od njih sa f). Ako je alternativa a
bolja od alternative b, prema kriterijumu f : f (a) > f (b). Funkcija preference se definiše na
sledeći način:
0, ako je f ( a)  f (b)
P ( a, b)   (2)
 P( f (a)  f (b), ako je f (a)  f (b)

5.3. VIKOR metoda

Metodu VIKOR razvio je Serafim Opricović, za potrebe rešavanja problema u odlučivanju

prilikom razmatranja konfliktnih i raznorodnih kriterijuma koji utiču na donošenje odluke.
Metoda se zasniva na pretpostavci da je kompromis prihvatljiv za rešavanje konflikta, da
donosilac odluke želi rešenje koje je najbliže idealnom i da su alternative vrednovane
prema svim postavljenim kriterijumima. Razvijena je na takvim osnovama da se donosiocu
odluke predlažu alternative koje predstavljaju kompromis između želja i mogućnosti ili
kompromis između različitih interesa učesnika u odlučivanju. Kompromisno rešenje je
rešenje koje je najbliže idealnom slučaju. Matematički proračun metode započinje se
formiranjem matrice odlučivanja:
C1 C2 ... Cm
w1 w2 ... wm

A1  x11 x12 ... x1m 

A2  x21 x22 ... x2m 
M (3)
 
 
An  xn1 xn 2 ... xnm 

Metoda se sastoji iz četiri koraka:

- Određivanje najveće (xi*) i najmanje (xi-) vrednosti datog kriterijuma.
xi*  max xij
j
(4)
xi  min xij
j

- Računanje vrednosti Sj pesimističkog rešenja i Rj očekivanog rešenja.

- 209 -
 n ( xi*  xij )
S j   wi
i 1 ( xi*  xi  )
(5)
 ( x *  xij ) 
R j  max  wi i  
i 
 ( xi  xi ) 
*

gde je wi – težina kriterijuma.

- Računanje vrednosti za Qj (kompromisno rešenje).

(s j  s  ) 
Qj  v   (1  v) ( Rj  R ) (6)
(s  s )
*
( R*  R  )

gde je:
S   min S j ; S *  max S j
j j
(7)
R   min R j ; R*  max R j
j j

Rangiranje se izvodi sortiranjem alternativa prema merama Rj, Sj i Qj.

5.4. TOPSIS metoda

Metoda TOPSIS je zasnovana na konceptu da izabrana alternativa treba da ima najkraće
rastojanje od idealnog rešenja, kao i najduže rastojanje od anti-idealnog rešenja. To znači
da je pozitivno „idealno” rešenje sačinjeno od svih najboljih vrednosti koje se mogu dobiti
iz razmatranih kriterijuma, dok je negativno „idealno“ rešenje sačinjeno od svih negativnih
vrednosti. Matematička interpretacija metode TOPSIS započinje formiranjem matrice M:
C1 ... Cn
A1  x11 ... x1n 
M   (8)
 
Am  xm1 ... xmn 
gde su: A1,…,Am alternative, C1,…,Cn kriterijumi, xij je rang alternative prema kriterijumu.
U sledećem koraku vrši se normalizacija matrice:
xij
rij  i  1,..., m; j  1,..., n (9)
m
2
 xij
i 1

xij
rij  , i  1,..., m; j  1,..., n (10)
xi max
Nakon normalizacije, matrica se ponderiše njenim težinskim koeficijentima:
pij  wi  rij , i  1,..., m; j  1,..., n (11)
Potom se formiraju idealno (A+) i anti-idealno (A-) rešenje, a zatim se računa udaljenost
svake alternative od idealnog rešenja (Si +, Si -):
- 210 -
  MAX   MIN 
 
n
A   vij | j  K '  i  vij | j  K ''   v1 , v2 ,..., v j ..., vn Si    2
 (vij  v j )
 i   i  j 1

 MIN   MAX 
 
n
A   vij | j  K '  i  vij | j  K ''   v1 , v2 ,..., v j ..., vn Si    2
 (vij  v j )
 i   i  j 1

(12)
Poslednji korak u TOPSIS metodi jeste računanje relativne bliskosti alternative idealnom
rešenju:
Si 
Ci  , 0  C1  0 (13)
Si   Si 
Rang vrednost Ci poređanih u opadajući niz (od najveće do najmanje vrednosti) odgovara
rangu alternativa Ai (od najbolje do najlošije).

5.5. Definisanje ulaznih parametara za analizu

Kroz prikazivanje tehno-ekonomskih karakteristika bagera dati su parametri koji će biti

podvrgnuti analizi. Pošto je reč o sveobuhvatnoj analizi, kako tehničkih, tako i ekonomskih
parametara, za metode višekriterijumskog odlučivanja biće korišćeni sledeći:
K1 – troškovi nabavke, [din];
K2 – sila kopanja, [N];
K3 – dubina kopanja, [m];
K4 – kapacitet, [m3/h];
K5 – zapremina kašike [m3];
K6 – troškovi održavanja [din];
K7 – prosečni moto-sati [h];
K8 – prosečna potrošnja goriva [l];
K9 – vremensko iskorišćenje;
K10 – specifični pritisak na tlo [t/m2].
Navedeni parametri izvedeni su iz tabele 2., kao najvažniji parametri u ocenjivanju
efikasnosti bagera. Tipom max/min izvršena je ekstremizacija atributa. Preferencije variraju
od 0,05 do 0,2, što je prikazano u tabeli 5.
Tabela 5. Definisani kriterijumi i dodeljene preferencije
K1: K2: K3: K4: K5: K6: K7: K8: K9: K10:
Tip bagera Kvant Kvant Kvant Kvant Kvant Kvant Kvant Kvant Kvant Kvant
(min) (max) (max) (max) (max) (min) (max) (min) (max) (min)
Liebherr
15,7 10,1 8,45 8,6 1,3 15,2 2,81 17,1 0,9 7,4
R 916 C
Liebherr
18,1 11,8 8,9 9,7 1,8 16,3 2,98 15,1 0,75 6,2
R 924 C
- 211 -
Liebherr
22,2 13,6 9,45 10,1 2 19,1 3,06 16,2 0,7 5,1
R 934 C
Preferencije 0,2 0,05 0,1 0,15 0,15 0,2 0,05 0,2 0,15 0,1
Definisani ulazni parametri i dodeljene preferencije odnose se na svaku od primenjenih
metoda višekriterijumskog odlučivanja. U narednom poglavlju biće predstavljeni rezultati
analize parcijalno, a kako bi rezultati bili uporedivi biće prikazana i njihova međusobna
zavisnost.
5.6. Rezultati primene metoda višekriterijumskog odlučivanja
5.6.1. Rezultati analize primenom PROMETHEE metode
Prema definisanom matematičkom modelu metode PROMETHEE, dobijeni su sledeći
rezultati za razmatrani izbor.
Tabela 6. Određivanje indeksa preferencije
φ+
a1 a2 a3 φ Rang
a1 0 0,5 0,35 0,42500 -0,33500 3
a2 0,85 0 0,6 0,72500 0,10000 1
a3 0,67 0,75 0 0,71000 0,23500 2
j- 0,76000 0,62500 0,47500

5.6.2. Rezultati analize primenom VIKOR metode

Za primenu ove metode pri rangiranju ponuđenih alternativa korišćeni su ulazni podaci
prikazani u tabeli 5. Izračunate su numeričke vrednosti za pesimističko rešenje Sj,
očekivano rešenje Rj i kompromisno rešenje Qj prema jednačinama koje su date u
teorijskom obrazloženju ove metode, prikazanom u prethodnom poglavlju.Rangiranje
alternativa vrši se sortiranjem vrednosti Sj, Rj i Qj i to po opadajućem redosledu. Dobijene
su tri rang-liste, za tri različite vrednosti stope, v = 0,5; 0,6 i 0,7. Glavni rang je rezultat
kompomisa rang--lista alternativa i kompromisnog rešenja sa određenom stopom.
Vrednosti Sj i Rj prikazani su u tabeli 7. dok su za vrednosti Qj dobijene tri rang-liste, za
različite vrednosti stope v = 0,5; 0,6 i 0,7 i date su u tabeli 8.
Tabela 7. Vrednosti Sj i Rj
Tip bagera Sj Rj
Liebherr R 916 C 1,9800 1,2800
Liebherr R 924 C 2,6223 2,0000
Liebherr R 934 C 1,6200 1,2800

Tabela 8. Vrednosti Qj za v = 0,5; 0,6 i 0,7

- 212 -
 v=0,5 v=0,6 v=0,7
Tip bagera
Qj Rang Qj Rang Qj Rang
Liebherr R 916 C 0,1796 2 0,2155 2 0,2514 2
Liebherr R 924 C 1,0000 3 1,0000 3 1,0000 3
Liebherr R 934 C 0,0000 1 0,0000 1 0,0000 1
5.6.3. Rezultati analize primenom TOPSIS metode
Za ovu metodu kao i za PROMETHEE i VIKOR, koriste se isti ulazni podaci, tačnije isti
kriterijumi. Kada su poznata odstupanja od idealnog i anti–idealnog rešenja, za svaku od
alternativa određuje se relativna blizina idealnom rešenju. Zatim se vrši rangiranje
alternativa po opadajućim vrednostima RCi+.

Tabela 9. Rangiranje alternativa po metodi TOPSIS

Rang
Liebherr R 916 C 0,34798 3
Liebherr R 924 C 0,44903 2
Liebherr R 934 C 0,67116 1

5.7. Uporedni prikaz rezultata analize

Na osnovu analiza efikasnosti rada i opravdanosti investiranja primenom metoda
višekriterijumskog odlučivanja dobijene su ocene za svaki od analiziranih bagera. Radi
lakšeg favorizovanja jedne od ponuđenih alternativa, datih u vidu hidrauličnih bagera
proizvođača Liebherr, rezultati su dati zbirno tabelarni grafički prikaz.
Tabela 10. Zbirni rezultati analize
PROMETHEE

TOPSIS
VIKOR

Analizirani
bageri

Liebherr
3 2 3
R 916 C
Liebherr
1 3 2
R 924 C
Liebherr
2 1 1
R 934 C

Slika 5. Zbirni rezultati analize

- 213 -
Za definisane kriterijume analize rezultati višekriterijumskog odlučivanja išli su u prilog
bagera tipa R 934 C. Dve od tri metode ispitvanja dokazuju opravdanost investiranja u ovaj
bager. Dobre tehničke karakteristike, velika zapremina kašike i visok kapacitet uz nižu
potrošnju goriva, samo su neke od prednosti angažovanja ovog bagera na eksploataciji
krečnjaka.

6. Zaključak
Investiranje u nabavku opreme predstavlja veliki iskorak u unapređenju poslovanja svakog
preduzeća. Opravdanost investiranja podrazumeva sagledavanje svih uticajnih faktora kako
bi se smanjio potencijalni rizik. Unifikacija angažovane opreme na eksploataciji krečnjaka
odabirom proizvođača Liebherr pokazala se kao dobra odluka. Unapređen je tehnološki
sistem proizvodnje, povećani su kapaciteti i što je najvažnije smanjeni su učestali troškovi
održavanja zastarelih mašina. Smanjenjem ovih troškova, zastoji zbog stalnih kvarova su
svedeni na minimum. Takođe, redovno servisiranje i održavnje prepušteno je ovlašćenom
serviseru proizvođača Liebherr, kako bi se obezbedila pouzdanost u praćenju stanja
opreme. Kako bi se utvrdila konačna opravndanost ovog investiranja izvršena je
sveobuhvata analiza efektivnosti rada bagera. Definisanjem konstruktivnih, tehničkih i
ekonomskih parametara, metodama višekriterijumskog odlučivanja od tri angažovana
modela izabran je najbolji. Bager Liebherr oznake R 934 C, pokazao se kao najbolji prema
zadatim kriterijumima i na taj način opravdao znatno veća sredstva uložena u nabavku.
Veliki kapacitet, mala potrošnja i dobre tehničke sposobnosti, samo su neki od pokazatelja
efikasnosti koji su ovaj bager izdvojili kao najbolji. U bliskoj budućnosti planira se dodatno
unapređenje uvođenjem monitoring, koji ima za cilj praćenje stanja bagera u radu kako bi
se u potpunosti uklonili svi nedostaci.

Literatura
[1] Mašine za površinsku eksploataciju, prof.dr Dragan Ignjatović, RGF
[2] Održavanje rudarskih mašina, prof.dr Predrag Jovančić, RGF
[3] Višektiterijumska evaluacija projekata eksploatacije mineralnih resursa, Gabrijela Popović
[4] Investiciono-tehnička dokumentacija, GRP, „Iva Agrar“ DOO Lajkovac, www.iva-agrar.rs
[5] Tehnical information Liebherr

- 214 -
 INFORMACIONI SISTEMI U RUDARSTVU I ENERGETICI I NJIHOV ZNAČAJ
ZA ODRŽIVI RAZVOJ

INFORMATION SYSTEMS IN MINING AND ENERGETICS AND ITS

IMPORTANCE FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT

Žarko Nestorović1, Jelena Lazić1, Milan Nestorović3

1-JP EPS Ogranak Đerdap 1, Kladovo, 2-Fakultet tehničkih nauka Novi Sad,
3-FIMEK - Fakultet za ekonomiju i inženjerski menadžment u Novom Sadu

Rezime

Informacioni sistemi (IS) predstavljaju složene tehnološko-tehničke celine za prikupljanje, obradu,

skladištenje i diseminaciju različitih podataka. Informacioni sistemi (IS) su neophodan uslov opstanka
organizacija i upravljanja u savremenim uslovima poslovanja. Istovremeno, povezivanje različitih
informacionih sistema omogućava realno sagledavanje međuuticaja povezanih prirodnih i tehničkih
sistema. Kada je osnovni cilj društva da se obezbedi balansirani održivi razvoj onda neposredno sledi
da je efikasno obezbeđivanje, obrada, skladištenje i distribucija krucijalnih informacija neophodan
uslov za ostvrenje tog cilja. Ovaj rad bavi se istraživanjem odnosa informacionih sistema u energetici
i rudarstvu i održivog razvoja.
Ključne reči: održivi razvoj, informacioni sistemi, održivi razvoj, rudarstvo, energetika

Abstract

Information systems (IS) are complex technical and technological systems for gathering, processing,
storage and dissemination of different kind of data. Information systems (IS) are the necessary
condition for organization surviving and management in contemporary conditions for business. At
the same time interconnections of different information systems provide real viewing of intercourses
of connected natural and technical systems. When the basic aim of society is balanced sustainable
development it immediately follows that efficient providing, processing, storage and distribution of
crucial information is necessary condition for achieving it. This paper deals with researching of
interconnections of information systems (IS) in energetics and mining from the aspect of sustainable
development.
Key words: information systems (IS), sustainable development, energetics, accumulations,
environment

5. Uvod

Održivi razvoj se u savremenim uslovima afirmiše kao neophodan uslov za obezbeđivanje

ekonomskog i društvenog razvoja. Održivi razvoj zahteva balasiranja trošenja ograničenih
prirodnih resursa kako bi se izbeglo ugrožavanje razvoja budućih generacija. Konkretizacija
značenja održivog razvoja i operacionalizacija pojedinih aktivnosti u smislu dokumenata
Ujedinjenih Nacija razvijena je kroz definisanje ciljeva koje oni treba da ostvare [1].
- 215 -
Formulisani ciljevi Ujedinjenih Nacija za održivi razvoj predominantno se odnose na
obezbeđivanje minimuma civilizacijskih uslova za stanovništvo i dominantno mere porast
društvenog bogatstva. U praksi, međutim ovi ciljevi mogu biti konfliktni i ostvarenje
pojedinih ciljeva može biti suprotstavljeno nekim drugim ciljevima. Na primer: povećanje
društvenog bogastva može biti povezano sa neracionalnim trošenjem postojećih i
ograničenih prirodnih resursa. Ovaj konflikt ciljeva je potrebno izbeći i rešenje je
predloženo u obliku ideje o balansiranom održivom razvoju koja obuhvata društvenu,
ekonomsku i ekološku komponentu [2]. Balansirani održivi razvoj podrazumeva da se svaka
od navedenih komponenti (ekonomska, ekološka i društvena) razvija podjednako pri čemu
se mora obezbediti očuvanje neobnovljivih prirodnih resursa odnosno njihovo maksimalno
iskorišćenje. Slika 1 prikazuje odnos ekološke, ekonomske i društvene komponente za
slučaj balansiranog društvenog razvoja. Obezbeđivanje balansiranog održivog razvoja nije
moguće bez monitoringa, kontrole i preduzimanja korektivnih mera i aktivnosti. Zbog
uzajamne složenosti svih komponenti i njihovog međusobnog odnosa potrebno je pratiti
ogroman broj informacija koje nastaju u interakciji ovih sistema kako bi se sticala prava
slika o realnom stanju i njegove usaglašenosti sa ciljevima. Ogroman broj informacija,
brzina njihovog nastajanja i registrovanja kao i njihovog tumačenja zahteva korišćenje
savremenih informacionih sistema.

Sl. 1. Balansirani održivi razvoj [2]

Formiranje i razvoj menadžment informacionih sistema povezano je sa mnogim

problemima. Kritični faktor uspeha za razvoj informacionog je definisanje konzistentnog
skupa merenja odnosno indikatora [3]. Ovi indikatori treba da se povežu sa ciljevima i da
obezbede ekološko, društveno i ekonomsko vrednovanje aktivnosti u okviru mreže. Iako je
nekoliko visoko agregiranih indikatora razvijeno za realizaciju kontinualnog monitoringa
perforrmansi okruženja ovaj metod ostaje nedovoljan zbog dva glavna razloga:

- 216 -
 - Prvo, agregiranje različitih uticaja u okruženju vode ka ogromnom gubitku
informacija. U ovom slučaju algoritam za agregiranje teži da smanji nivo tačnosti
koji se može dostići u praksi i
- Drugo, svi modeli za vrednovanje okruženja se razvijaju pod pretpoostavkom da su
vrednosti i sistem ciljeva poznati dok je vrednovanje zavisno od usaglašenosti
faktičkih informacija sa vrednostima ili ciljnim sistemom. Razlike nastaju ukoliko su
vrednosti usaglašene sa nacionalnim (ili čak internacionalnim) normama ili su
prilagođene samo lokalnom regionu sa njegovim posebnostima i specifičnim
uslovima.
Sa druge strane merenje svih pojedinačnih indikatora može dovesti do ogromnog broja
različitih podataka što za posledicu ima usporenu analizu i potrebu za značajnim resursima
kako za formiranje i održavanje informacionog sistema tako i za analizu prikupljenih
podataka. U uslovima rastuće potrebe da se pažnja usmeri ka potencijalima svakog regiona
da podstiče održivi razvoj razvijaju se i različite teorijske šeme za vrednovanje učešća
različitih zainetersovanih subjekata u procesu monitoringa regionalnog održivog razvoja. U
radu [4] razmatra se vrednovanje učešće različitih zainteresovanih subjekata u procesu
monitoringa održivog razvoja. Taj proces se razmatra na kontekstualnom nivou, kroz svrhu
i ciljeve i kroz proizvode i rezultate.Konceptualna šema u ovom radu podrazumeva da su
glavne zainteresovane strane preduzeća iz oblasti rudarstva i energetike, društvo kao
celina i Država sa svojim institucijama. Primarni interes preduzeća je ekonomske prirode.
Primarni interes Države je poslovanje ovih preduzeća u skladu sa Zakonom i drugim
pratećim propisima, dok je primarni interes društvene zajednice očuvanje životne okoline.
Međutim interesi pojedinih subjekata nisu potpuno razgraničeni i nezavisni. Na primer:
društvo, pored očuvanja okoline ima potrebu i za ekonomskim razvojem i uvećanjem
društvenog bogatstva; Država mora da usaglasi poštovanje Zakona sa ekonomskim
aktivnostima koje joj omogućavaju prihode dok ni sama preduzeća ne mogu zanemariti
životnu i radnu sredinu i podrediti je isključivo ekonomskim ciljevima. Iz navedenog
neposredno sledi da se pojave ovog nivoa složenosti ali i nesumnjivog značaja moraju
pratiti kroz proces prikupljanje različtih informacija, njihovog skladištenja i obezbeđenja
njihove dostupnosti u vremenskom kontinuitetu. Prikupljanje podataka, njihovo
skladištenje, algoritmi za pretraživanje, obradu i distribuciju podataka zahtevaju
odgovarajuću infrastrukturu u obliku tehničkih uređaja (kompjuteri, spoljna memorija,
komunikacije) ali i stručnjaka za održavanje tog sistema.

6. Savremeni informacioni sistemi

Pod pojmom „Informacioni sistem“ (IS) u današnje vreme se podrazumeva

kompjuterizovani sistem koji procesira (obrađuje) podatke i proizvodi informacije [5]. Slika
2 prikazuje pojednostavljenu šemu ovog procesa.

- 217 -
 Sl. 2. Šema transformacije sirovih podataka u informaciju

Svaki element u prikazanoj šemi sastoji se od skupa složenih podsistema koji uključuju i
eksperte sa neophodnim znanjem kako se ostvario osnovni cilj a to je: obezbeđivanje
svrsishodnih informacija za donošenje pravovremenih i kvalitetnih odluka.Obezbeđivanje
sirovih podataka podrazumeva mrežu senzora ili ulaznih terminala na kojima se podaci
registruju. Procesiranje (obrada) sirovih podataka podrazumeva postojanje odgovarajućih
algoritama za transformaciju sirovih podataka u informaciju. Dok je informacija, kao
rezultat prikupljanja i obrade podataka, samo jedan od elemenata za donošenje odluka.
Informacioni sistemi mogu sadržati i ekspertske sisteme i sisteme za podršku procesu
odlučivanja pa čak i za samostalno donošenje određenih odluka. Stav je autora međutim
da u tim slučajevima treba biti posebno oprezan a naročito imajući u vidu navedenu
nedovoljnost pojedinih rešenja u informacionim sistemima datih u radu [3]. U radu [6]
naglašava se da mnoge kompanije i njihove organizacione jedinice iz oblasti informacionih
sistema prepoznaju održivost životne sredine kao hitan problem kome se treba posvetiti ali
da je akademska zajednica spora u prepoznavanju problema i preduzimanju akcija. U radu
se demonstrira kako potencijali transformativne moći informacionih sistema mogu da
pospeše uspostavljanje ekološki održivo društvo.Odlike savremenih informacionih sistema
su mogućnost prikupljanja velike količine podataka, brzina i raznovrsnost njihove obrade i
njihova transformacija u različite informacije u relativno kratkim vremenskim intervalima.
Skladištenje i čuvanje istorijskih sirovih podataka omogućava njihove dodatne analize u
budućnosti a naročito sa aspekta mogućnosti razvoja novih algoritama za istraživanje
informacija u sirovim podacima koji u vreme njihovog prikupljanja nisu bili poznati.

7. Primene IS u rudarstvu i energetici

Primene informacionih sistema u rudarstvu i energetici uglavnom se baziraju na

registrovanju indikatora vezanih za proizvodne procese. Praćenje ovih indikatora uglavnom
je vezano za tehničke sisteme i ima za cilj da prati rad tehničkih sistema, ukaže na
nepravilnosti u njihovom radu i spreči neželjene događaje. Drugi cilj monitoringa rada
tehničkih sistema u rudarstvu i energetici odnosi se na povećanje efikasnosti rada tehničkih
sistema: otkrivanje gubitaka i preduzimanju mera za njihovo smanjenje uz produžetak
životnog veka tehničkih sistema. Informacije koje se dobijaju iz podataka merenja vrednosti

- 218 -
indikatora prevashodno služe za donošenja odluka o stepenu dozvoljenog opterećenja
tehničkih sistema, optimizaciji održavanja, minimiziranju troškova proizvodnje i očuvanju
performansi ovih sistema u što dužem vremenskom intervalu. Automatizacija rada ovih
sistema takođe se u značajnoj meri bazira na informacionim sistemima.Imajući u vidu deset
principa uspostavljenih od strane Međunarodnog Saveta za Rudarstvo i Metale (2003) [7]
koji obuhvataju poslovne, ekološke i društvene aspekte rudarstva neposredno sledi da
pored podataka vezanih za ekspertsko odlučivanje u proizvodnim procesima rudarski
polwsovni sistemi moraju raspolagati i informacijama neophodnim za poređenje rezultata
tih aktivnosti sa stepenom ostvarenja ciljeva održivog razvoja.Promena strukture u
elektroenergetici neminovno vodi do promene i usaglašavanja propisa i informacionih
sistema. Ove aktivnosti regulišu se u SAD posebnim aktom [8] koji zahteva administraciju
energetskih informacija koja treba da obezbedi centralizovan, sažet, i unificiran program
podataka iz oblasti energetike. Prema ovom programu se vrši prikupljanje, vrednovanje,
analiza i diseminacija podataka i informacija relevantnih energetske resurse, rezerve,
proizvodnju, potražnju, tehnologiju, kao i za povezane ekonomske i statističke veličine.

8. IS u rudarstvu i energetici i održivi razvoj

Informacioni sistemi u rudarstvu i energetici iz ugla balansiranog održivog razvoja imaju

smisla ukoliko se informacije dobijene iz ovih sistema analiziraju sa informacijama
dobijenih merenjem indikatora povezanih sa stanjem životne sredine u zoni uticaja
rudarskih i energetskih postrojenja. Posmatrano iz ugla oodrživog razvoja informacije
povezane isključivo za parametre poslovanja (troškovi, prihodi, profit i sl.) nisu dovoljne za
zaključivanje o ostvarenim ciljevima održivog razvoja. Pored ovih informacija neophodne su
i informacije o monitoringu uticaja rudarskih i energetskih preduzeća na životnu sredinu.

9. Zaključak

Savremeno poslovanje u rudarstvu i energetici iz ugla održivog razvoja praktično nije

moguće bez primene savremenih informacionih sistema. Stepen ostvarenja ciljeva održivog
razvoja u rudarstvu i energetici zavisi od usaglašenosti informacionog sistema sa
karakterom proizvodnih procesa i informacija o uticaju ovih poslovnih sistema na životnu
sredinu.Dinamične promene u tehnologijama u energetici i rudarstvu kao i njihova
ekspanzija sa vremenom takođe se reflektuju na razvoj informacionih sistema i zahtevaju
njihov neprekidan razvoj. Pri tome se ne sme zanemariti ni činjenica da informacioni
sistemi zahtevaju specifična ekspertska znanja za njihovo upravljanje i održavanje kako bi
se obezbedila svrha njihovog postojanja.

Literatura
[1] http://www.un.org/sustainabledevelopment/sustainable-development-goals/
[2] Giddings, Bob, Bill Hopwood, and Geoff O'brien. "Environment, economy and society: fitting
them together into sustainable development." Sustainable development 10.4 (2002): 187-196.
[3] Hilty, Lorenz M., Eberhard K. Seifert, and René Treibert, eds. Information systems for sustainable
development. IGI Global, 2005.
- 219 -
 EKOLOŠKI RIZIK RUDARSKOG OTPADA
ECOLOGICAL RISK OF MINING WASTE DISPOSAL
Miomir Mikić1, Radmilo Rajković1, Milenko Jovanović1, Branislav Rajković1
1. Intitut za Rudarstvo i Metalurgiju Bor
Rezime

Problem upravljanja otpadom (jalovinom) predstavlja jedan od najvećih problema životne sredine
koji se javlja usled rudarskih radova i flotacijske prerade strateških elemenata. Usled ne pridržavanja
propisa koji se tiču pravilnog odlaganja otpada nastaje ekološki problem. Kao posledice toga, dolazi
do negativnog uticaja na ekosistem oko lokacije odlaganog otpada (jalovine); i, ako zagađivači
kontaminiraju okolne vodotokove i/ili vazduh, to može uticati i na područja izvan lokacije.
Ključne reči: rudarstvo, životna sredina, otpad

Abstract

The problem of waste management (waste/tailings) is one of the biggest environmental problems
caused by mining operations and flotation processing of strategic elements. Due to non-compliance
with the regulations regarding the proper disposal of waste, an environmental problem arises. As a
consequence, there is a negative impact on the ecosystem around the location of waste (tailings);
and, if pollutants contaminate surrounding watercourses and/or air, this may affect areas outside
the site.
Key words: mining, environmental, waste

UVOD

Zagađenje vode, gubitak biodiverziteta, erozija tla i zagađenje, i stvaranje rupa su među
najgorim efektima rudarske industrije na životnu sredinu. Rudarstvo je vađenje minerala i
drugih geoloških materijala ekonomske vrijednosti od naslaga na zemlji. Rudarstvo ima
potencijal da ima ozbiljne negativne efekte na životnu sredinu, uključujući gubitak
biodiverziteta, eroziju, kontaminaciju površinskih voda, podzemnih voda i zemljišta.
Moguće je i formiranje vrtača. Osim štete po životnu sredinu, rudarstvo može takođe
uticati na zdravlje okolnog stanovništva kao rezultat kontaminacije uzrokovane curenjem
hemikalija. U nekim zemljama, od rudarskih kompanija se očekuje da se pridržavaju zakona
o rehabilitaciji i zaštiti životne sredine, vodeći računa da se minirana površina na kraju
transformiše u prvobitni oblik, ili barem onoliko koliko je to moguće. Različiti tipovi
rudarskih metoda mogu imati značajan uticaj na javno zdravlje i životnu sredinu. Erozija
izloženih brana, jalovišta, obronaka i rezultirajuće muljenje potoka, drenaža i rijeka može
utjecati na susjedna područja. Dobar primer je Papa Nova Gvineja Ok Tedious Mine.
Rudarstvo oko poljoprivrednih površina može ili uništiti ili poremetiti usjeve ili produktivne
pašnjake, dok u oblastima divljine može izazvati ili poremećaj ili uništenje
ekosistema.Rudarska aktivnost je značajno porasla zbog značajnog rasta stanovništva i

- 220 -
svetske potražnje za mineralnim resursima [1]. Ovo povećanje se podudara sa novom
svešću u kojoj su brige za okolinu postale sve veći izazov za sve agente u sektoru [2,3].
Povećana je socijalna potražnja za održivim razvojem svih aktivnosti vezanih za poslove,
posebno adekvatnog upravljanja otpadnim proizvodima tokom svake faze rudarskog
procesa, uključujući prospekciju i istraživanje, razvoj, vađenje, transport i tretman
dobijenih proizvoda itd. [4]. Proces rudarstva generiše veliku količinu otpada koji se moraju
najbolje obraditi i uspeti da kombinuju ekonomsku efikasnost sa zahtevima za ekološkom
održivošću. Potrebno je uzeti u obzir energetske potrebe, rizike po okolinu i zdravlje ljudi,
zahteve za vodnim resursima i potrebnu tehnologiju [5].Jedan od najvećih ekoloških
problema uzrokovanih rudarstvom i usavršavanjem strateških elemenata, u ovom slučaju
govoreći prvenstveno o elementima retkih zemalja, je problem upravljanja otpadom. To
postaje problem kada se rudnici i rafinerije ne pridržavaju propisa o pravilnom odlaganju
otpada. To može dovesti do zagađenja zemljišta i vode supstancama kao što su teški metali
i radioaktivni materijali. Ovo utiče na ekosistem oko lokacije za odlaganje otpada; i ako
zagađivači uđu u podzemnu vodu, to može uticati na površine izvan područja eksploatacije.

Slika 1. Šematski prikaz uticaja odlaganja rudarskog otpada na životnu sredinu

Neodgovarajuće odlaganje otpada je često najveće usled rudarskih aktivnosti i rafinerijskog

zagađenja. Uopšteno, otpad se kategorizira u dve različite vrste: flotacijska jalovišta i
odlagališta jalovine. Najviše štetnog potencijala imaju flotacijska jalovišta, jer su često
sastavljeni od manjih, fino mlevenih čestica, dok se odlagališta sastoje od grubljih čestica
koje se ne apsorbiraju u vodu i zemlju tako lako. Pored malih čestica, flotacijska jalovišta
sadrže i otpadne vode i flotacijske hemikalije. Flotacijska jalovišta se obično nalaze u
zonama koje su izložene padavinama i oticanju vode, što može omogućiti ispiranje
toksičnih supstanci. Takođe, podzemne vode mogu biti kontaminirane ako područje

- 221 -
akumulacije nije otporno na ,,curenje’’. Područja, na kome su flotacijska jalovišta, također
su izložena riziku od prelivanja u razdobljima jakih kiša, ako područja nisu dovoljno velika
da sadrže velike količine kiše i oticanja. Najozbiljniji rizik, međutim, je urušavanje brane,
koja bi omogućila da toksična jalovina poplavi okolno područje. Iako je tačan sastav jalovine
specifičan za svaki ponaosob rudnik, oni obično sadrže teške metale, kiseline, fluoride,
sulfide i/ili radioaktivni materijal. Odlagališta jalovine imaju mnogo istih problema i
izrađena su od istih materijala, ali u grubljem mineralnom obliku [6]. Primarna briga
prilikom određivanja kako najbolje upravljati otpadom je sprečavanje zagađenja vode.
Vodeno telo može biti zagađeno na tri različita načina, koji se mogu pojaviti izolirano ili
međusobno: sedimentacija, odvodnjavanje kiseline i taloženje metala [7].
Sedimentacija
Sedimentacija je proces kojim erozija odlagališta ili oticanje iz područja akumulacije
(flotacijsko jalovište) dodaje slojeve sedimenta obližnjim vodenim površinama. To može da
promeni put i oblik potoka, da smanji svetlost raspoloživu za vodene biljke i da uguši male
organizme koji su hrana ribama, čime se menja lanac ishrane. Više slojeva sedimenata
takođe može učiniti vodena tela plića, što može povećati poplave u vlažnim sezonama [7].
Kisele drenaže
Kisela drenaža se dešava kada se sumporna kiselina proizvodi oksigenacijom (putem
izlaganja vazduhu ili vodi) minerala koji nose sulfide (npr. Pirit) [7]. Kisela voda olakšava
dalje rastvaranje sulfidnih minerala i time uvodi više metala i kiselina u okolinu [8]. Ovo
oslobađanje kiseline može doći od izloženog otpada (flotacijsko jalovište ili odlagalište),
površinskog kopa i kosina etaža. Ovaj proces se nastavlja sve dok više nema reaktanata, koji
bi, ako postoje velike količine izložene stene, mogli da deluju vekovima. Kiseline štetno
deluju na vodeni život, posebno za ribe, od kojih neke ne mogu živjeti ispod pH od 5 ili 6
[7]. Karbonatni minerali, koji su često dominantni minerali u rudama retkih elemenata, su
osnovni i stoga djeluju kao pufer za sulfide. Međutim, previše karbonatnog rastvaranja je
isto tako opasno za vodene ekosisteme, jer može podići pH i, kao i sulfidi, može omogućiti
da više zagađivača uđe u vodu [8].
Teški metali
Rude od retkih elemenata imaju tendenciju da sadrže velike količine metala, slično drugim
vrstama stena. To znači da se problemi pri eksploatacija metaličnih ruda također
primjenjuju na eksploataciju retkih metala. Konkretno, elementi koji se nalaze u sastavu
ruda od retkih elemenatat uključuju, ali nisu ograničeni na, aluminijum, arsen, barij,
berilijum, kadmijum,
Opasni minerali
Fluor je još jedan opasan kontaminant koji se njavlja pri rastvaranju karbonatnih minerala.
Poznato je da je fluor štetan za životnu sredinu, jer se pokazalo da u prevvelikim
koncentracijam uzrokuje smanjenje rasta biljaka dok se akumulira, i može naštetiti kostima
životinja koje jedu biljke sa visokom koncentracijom fluora. Neka ležišta retkih elemenata
uključuju i azbestni mineral - crocidolite, koji je takođe poznat kao štetan za respiratorni
sistem ljudi i životinja [8].

- 222 -
Radionuklidi
Radionuklidi su drugi zagađivači povezani sa rudama retkih elemenata. To su radioaktivni
materijali, uključujući torijum-232, uranijum-238 i njihove nestabilne produkte raspada. Ovi
produkti raspadanja su najopasniji aspekt ovog zagađivača, jer zračenje emitovano tokom
radioaktivnog raspada može predstavljati rizik od raka, između ostalih stvari, kod ljudi i
životinja (8).
Elementi retke zemlje
Elementi retke zemlje takođe rizikuju da zagađuju okolinu tokom proizvodnje. Elementi
retkih zemalja nisu dobro shvaćeni, ali pošto se smatraju metalima, smatraju se moguće
štetnim zagađivačima, jer se metali ne mogu uništiti u okolini, već mogu samo promeniti
njihov oblik. Zbog ovog kvaliteta, pokazalo se da su mnogi drugi teški metali štetni, zbog
njihove sklonosti da se akumuliraju u telima biljaka i životinja (8).

Zaključak
Otpad koji nastaje ekstrakcijom minerala može biti čvrsta komponenta, flotacijska jalovina,
ili tečna komponenta, kombinovana sa najčešće jalovinom, otpadnim stenama, šljakom i
sl., iako se u određenim okolnostima vegetacija i odlagališta mogu smatrati otpadom
[9,10]. Da bi se izbegli negativni uticaji na životnu sredinu, otpad se odlaže u flotacijskim
odlagalištima, nasipima i dr., u skladu sa lokalnim zakonodavstvom o kontroli otpada koji se
primenjuje na svako područje rudarstva, i na proces reciklaže, gde je to tehnički moguće
[11,12]. Svaka od ovih struktura može se smatrati inertnom kada ne predstavlja opasnost
za ljudsko zdravlje ili životnu sredinu, ili opasna kada izaziva negativne efekte na zemljište,
podzemne i površinske vode, vegetaciju, pa čak i lokalnu faunu i populaciju [13,14] .
Opasnost nastaje zbog toksičnosti otpada (akutna, hronična ili ekstrinzična), zapaljivosti,
reaktivnosti, korozivnosti, itd. U ovim slučajevima, aktivnosti upravljanja otpadom koje
smanjuju ili poništavaju opasnosti su potrebne [15].
Rad je proizašao iz projekta broj TR33021 koji je finansiran sredstvima Ministarstva za nauku
i tehnološki razvoj Republike Srbije

Reference
(1). Reichl, C.; Schatz, M.; Zsak, G. World-Mining-Data. In Minerals Production; International
Organizing Committee for the World Mining Congresses: Vienna, Austria, 2016; Volume 31.
(2). Dold, B. Sustainability in metal mining: From exploration, over processing to mine waste
management. Rev. Environ. Sci. Bio/Technol. 2008, 7, 275–285. [CrossRef]
(3). Gómez Ros, J.M.; García, G.; Peñas, J.M. Assessment of restauration success of former metal
mining areas after 30 years in a highly polluted Mediterranean mining area: Cartagena-La Union.
Ecol. Eng. 2013, 57, 393–402. [CrossRef]
(4). Bakken, G.M. Montana, Anaconda, and the Price of Pollution. Historian 2007, 69, 36–48.
Available online: http://www.jstor.org/stable/24453910 (accessed on 14 April 2018). [CrossRef]
(5). Durucan, S.; Korre, A.; Muñoz-Melendez, G. Mining life cycle modelling: A cradle-to-gate
approach to environmental management in the minerals industry. J. Clean. Prod. 2006, 14, 1057–
1070. [CrossRef]

- 223 -
POTENCIJAL HIDROELEKTRANA I NJIHOV POZITIVAN I NEGATIVAN UTICAJ
NA ŽIVOTNU SREDINU

POTENTIAL OF HYDRO POWER PLANT AND THEIR POSITIVE AND

NEGATIVE EFFECT ON ENVIRONMENT

Miomir Mikić, Milenko Jovanović, Radmilo Rajković, Daniela Urošević,

Srđana Magdalinović
Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor
Rezime

Hidroenergija predstavlja obnovljivi izvor energije, koji se vekovima koristi za dobijanje mehaničke a
već duže od sto godina i električne energije pomoću kinetičke energije vodenog toka. U proizvodnji
električne energije tekuća voda pokreće hidrauličnu turbinu koja je povezana sa generatorom.
Izgradnjom hidroenergetskih objekata nastaju pozitivni ali i negativni uticaji na životnu sredinu.
Karakteristike okoline, karakter i veličina hidroenergetskog objekta određuju međusobne uticaje
životne sredine na objekat i obrnuto. Zato mogu postojati bitne razlike u karakteru i intenzitetu
uticaja pojedinih hidroelektrana na životnu sredinu.
Ključne reči: hodroenergija, obnovljivi izvori energije, životna sredina

Abstract

Hydroenergy is a renewable energy source that has been used for centuries to obtain mechanical
and for over a hundred years the electricity power using kinetic energy of water flow. In the
production of electricity, running water starts a hydraulic turbine that is connected to a generator.
Construction of hydroelectric facilities creates positive and negative effects on the environment.
Characteristics of the environment, character and size of a hydroelectric object determine the
environmental impacts of the environment on the object and vice versa. Therefore, there may be
significant differences in the nature and intensity of the impact of individual hydropower plants on
the environment.
Key words: Hydroenergy, a renewable energy source, environmental

Uvod

Obnovljiva energija iz biomase, vetra, malih hidroelektrana i geotermalnih izvora je u

centru pažnje država, potencijalnih investitora i potrošača u celom svetu. U 2007. godini,
Evropska Unija (EU) postavila je cilj zemljama članicama da, do 2020. godine, 20% energije
u svakoj od zemalja treba da potekne iz obnovljivih izvora energije [1].Srbija ima značajne
izvore obnovljive energije kojima bi mogla da zadovolji novonastale zahteve [1]. Vlada
Srbije je razvila strategiju kako bi iskoristila ovu priliku. Da bi podstakla razvoj i investicije u
ovaj sektor i ispunila obavezu po Ugovoru o energetskoj zajednici JugoistoËne Evrope,
Vlada Srbije je usvojila nekoliko propisa po direktivi od novembra 2009, uključujući:

- 224 -
 · Uspostavljanje sistema “podsticajnih tarifa” u kom će Vlada Srbije subvencionisati
trošak obnovljive struje;
· Definisanje zahteva za sticanje statusa “Povlašćenog proizvođača električne
energije” koji koristi obnovljive izvore energije za proizvodnju struje;
Hidroenergija je vodeći obnovljivi izvor za proizvodnju električne energije na globalnom
nivou, snabdevajući 71% ukupne električne energije iz obnovljivih izvora na kraju 2015.
godine. Nerazvijeni potencijal je oko 10 000 TVh / god širom sveta.
Globalni hidroenergetski kapacitet povećao se za više od 30% između 2007. i 2015. godine
na ukupno 1 209 GV u 2015. godini, od čega je 145 GV pumpane akumulacije [2].

1. HIDROENERGIJA

Hidroenergija je energija čiji naziv potiče od reči (hydro), što znači voda i (energy), energija
pa odatle i njen naziv. Hidroenergija je najstariji izvor energije koji se vekovima koristi za
dobijanje mehaničke, a već duže od sto godina i električne energije. Hidromehanički
energetski potencijal rečnih tokova predstavlja posledicu prirodnih kretanja vode pod
dejstvom toplote Sunca i gravitacione sile.Iskorišćavanje hidroenergije ima istorijat od više
hiljada godina. Na osnovu arheoloških nalaza, poznajemo sisteme navodnjavanja stare
5000 godina. Sigurno je da su vodenice (dakle, pretvaranje hidroenergije u mehanički rad)
već koristile velike imperije Starog veka (Egipat, Kina, Indija). Vodenice su jednako radile i
kod Rimljana i kod Grka. U prvoj polovini 19. veka, uglavnom počev od 30-ih godina,
umesto vodenica pojavile su se prve vodene turbine, koje su bile sposobne da eksploatišu
energiju reka koje karakteriše veliki pad i veliki prinos vode.Napokon, 1860-ih godina,
Werner von Siemens je izgradio električni generator koga je pokretala vodena turbina,
kojim se mogla proizvoditi električna energija, dok 1896. godine je angažovanjem Thomasa
Alve Edisona i Nikole Tesle izgrađena na vodopadu Nijagara prva hidroelektrana
naizmenične struje. Danas oko 20% svetske proizvodnje električne energije potiče iz
hidroenergije, u ukupnoj količini od oko 2030 TWh.Energija dobijena korišćenjem snage
vode je relativno čista, međutim, velike hidroelektrane izazivaju velike probleme između
ostalog i oko uređenja vodotokova, narušavanja pejzaža, uticaja na floru i faunu i
indirektnog oslobađanja gasova staklene bašte (metan koji nastaje raspadanjem sedimenta
u akumulacijama). Međutim, tehnološka rešenja koja ne podrazumevaju izgradnju brane,
akumulacije ili raseljenje stanovništva, nemaju negativan efekat na ljudske potrebe za
vodom niti utiču negativno na biološku raznovrsnost područja, prihvatljiva su i
preporučljiva.Kao jedno od najisplativijih i ekološki najprihvatljivijih rešenja počinje se sa
izgradnjom hidroelektrana i iskorišćavanjem energije vode, odnosno hidroenergije.

2. KARAKTERISTIKE POTENCIJALA HIDROENERGIJE

Glavne karakteristika hidroenergetskog potencijala su;

Teorijski potencijal vodenih snaga je teoretski moguća snaga koju vodeni tok može dati bez
obzira na tehničku i ekonomsku stranu ostvarljivosti postrojenja. Za račun ovog pokazatelja
- 225 -
je potrebno poznavati visinske razlike za data jedinična odstojanja, tj. podužni
profil reka i potoka, trajanje i učestanost snaga, raspoređenost snaga duž toka, raspodela
snaga u funkciji vremena, prosečne i maksimalne protoke.
Tehnički vodeni potencijal se određuje na osnovu razrade nekog tehničkog rešenja kada se
utvrdi realno ostvariv potencijal godišnje proizvodnje energije.
Ekonomski potencijal je onaj deo tehnički iskoristivog potencijala čija
se eksploatacija ekonomski isplati.

3. VRSTE HIDROELKTRANA

Po količini vode i načinu konstrukcije se razlikuju sledeće vrste:

Akumulaciona hidroelektrana, koja se pravi pregrađivanjem reke i zaustavljanjem toka
(brana), što vodi stvaranju velikog akumulacionog jezera uzvodno od brane koje sadrži
velike količine vode što predstavlja rezervoar energije, ali se može koristiti i u druge svrhe
(navodnjavanje, ribolov, itd). Kod ovakve vrste elektrane obično postoje velike godišnje
varijacije u količini dotoka vode. Akumulaciono jezero poseduje potencijalnu energiju koja
je rezultat visinske razlike gornje kote jezera i tačke montaže generatora, a koja se pretvara
u kinetičku energiju vode koja pokreće lopatice turbine. Voda se od brane vodi tunelima
koji mogu biti kilometrima dugi do mesta gde je sagrađeno postrojenje elektrane sa
turbinama i generatorima. Za elektrane na rekama sa velikim padovima i malim protokom
koriste se Peltonove turbine, a u slučajevima kada je količina vode dovoljna koriste se
Francisove turbine.
Reverzibilna hidroelektrana je slična po konstrukciji akumulacionoj hidroelektrani, ali ima
velike pumpe koje u vreme manje potrošnje struje vraćaju vodu u akumulaciono jezero,
dok u vreme nestašice energije puštaju vodu iz akumulacije i proizvode struju u situaciji
kada je potrebnija i skuplja. Ovakve elektrane služe uravnoteženju proizvodnje i potrošnje
u električnoj mreži.
Protočna hidroelektrana ima malu visinsku razliku ispred i iza mesta zahvatanja vode tako
da ne koristi potencijalnu energiju razlike nivoa već samo kinetičku energiju koju poseduje
vodeni tok. Stoga je snaga ovakve elektrane zavisna od trenutne količine protoka vode. Kod
ovih elektrana se za pokretanje generatora koriste Kaplanove turbine koje su pogodne za
velike protoke vode i male padove.

4. UTICAJ HIDROELEKTRANA NA ŽIVOTNU SREDINU

Izgradnjom hidroenergetskih objekata nastaju pozitivni ali i negativni uticaji na životnu

sredinu. Karakteristike okoline, karakter i veličina hidroenergetskog objekta određuju
međusobne uticaje životne sredine na objekat i obrnuto. Zato mogu postojati bitne razlike
u karakteru i intenzitetu uticaja pojedinih hidroelektrana na životnu sredinu.Pozitivni uticaji
se uglavnom odnose na vodosnabdevanje, navodnjavanje ili odvodnjavanje, turizam i
rekreaciju, dok negativni uticaji se odnose na uticaj hidroenergetskih objekata na kvalitet
vode, priobalje i okolna zemljišta, a ublažavaju ili eliminišu se preduzimanjem
- 226 -
odgovarajućih mera zaštite u toku izgradnje objekata i njihove eksploatacije. Negativni
uticaji na životnu sredinu su blagog intenziteta ali su izuzetno kompleksni, kao što je
aktiviranje potencijalnih klizišta, padavina, promena mikroklime, izmena fizičko-hemijskih
karakteristika voda i dr.

4.1. POZITIVAN UTICAJ HIDROELEKTRANA

Ključna prednost obnovljivih izvora energije, pa tako i hidroelektrana, je smanjena ili u
potpunosti eliminisana emisija efekta staklene bašte. Glavni razlog je što ne koriste fosilna
goriva kao pokretač turbine, odnosno električnog generatora. Time električna energija
nastala u hidroelektranama postaje rentabilnija. Hidroelektrane takođe imaju predviđen
duži životni vek nego elektrane na fosilna goriva. Ono što je bitno, u razmatranju
hidroelektrana sa ekonomskog aspekta, jeste da današnje moderne, hidroelektrane
zahtevaju vrlo mali broj osoblja, zbog velikog stepena automatizacije. Tako
da, cena investicije u izgradnji hidroelektrane se povrati u razdoblju do desetak godina.
Emisija efakta staklene bašte je u potpunosti eliminisana, ako se isključivo posmatra samo
proces proizvodnje električne energije. Ali se ne može reći i za celu hidroelektranu.
Međutim, zanimljiva je studija koja je sprovedena u saradnji Paul Scherrer Instituta
u Štutgartu. Ona je pokazala da su, među svim izvorima energije, hidroelektrane najmanji
proizvođači emisije gasova staklene bašte. Slede vetroelektrane, nuklearne elektrane,
energija dobijena foto naponskim ćelijama.Hidroakumulacijska jezera hidroelektrana mogu
osim svoje primarne funkcije imati još nekoliko pozitivnih aspekata. Svojom veličinom
mogu privlačiti turiste, te se na njihovoj površini mogu odvijati razni vodeni sportovi.
Takođe velike brane mogu igrati značajnu ulogu u navodnjavanju, i u regulaciji toka reka.
Prednost primene raznih tipova hidroelektrana jeste da, s obzirom da nema emisije ugljen-
dioksida, njima se štiti životna sredina i, omogućuje se efikasna odbrana od poplava, pošto
je u interesu zaštite rečnih turbina potrebno da se iz reke odstrani otpad, a time se
smanjuje i zagađenost reka. Obzirom da ne koristi gorivo, pogotovo ne fosilno,
hidroelektrane imaju pozitivan uticaj na prirodu. Sledeće što je bitno da ne postoji
zavisnost cene proizvedene energije od skokova cena nafte, gasa ili drugog goriva. Jedan
kWh energije proizveden u hidroelektrani je značajno jeftiniji od onog u termoelektrani i
ima manji negativni uticaj na životnu okolinu. Iz ovog razloga su hidroelektrane popularnije
i poželjnije kao izvor energije za jednu državu. Električna energija koja se proizvodi putem
hidroenergije jeftinija je u poređenju sa energijom koja se proizvodi korišćenjem fosilnih
goriva. Pored toga, ona ima dve značajne kvalitativne prednosti:
(1) veoma je predvidljiva;
(2) elektrane na rečnim tokovima proizvode električnu energiju 24 sata dnevno.
U bliskoj budućnosti ona će igrati sve važniju ulogu u kombinaciji energenata u svetu.
Medjutim kao i svi drugi izvori energije, i hidroelektrane imaju svoj negativan uticaj na
životnu sredinu.

- 227 -
4.2. NEGATIVAN UTICAJ HIDROELEKTRANA
Ključni deo hidroelektrane je njena brana. Urušavanje brane može dovesti do velikih
katastrofa za celi ekosistem. Sam kvalitet gradnje, konstrukcije i održavanje brane nije
dovoljna garancija da je brana osigurana od oštećenja. Evo jednog primera:
hidroelektrana Brana tri kanjona u Kini. Brana tri kanjona je najveća hidroelektrana na
svetu. Hidroelektrana se nalazi na reci Jangce. To je najveća Kineska reka, što opravdava
izgradnju hidroelektrane na njoj. Međutim, vodeni bazen, tj. hidroakumulacijsko jezero te
brane, je toliko veliko da svojom težinom opterećuje zemljinu koru. Ako se uzme u obzir da
je to područje geološki nestabilno, tj. da se nalazi na spoju litosfernih ploča, jasno je da
postoji opravdani rizik od potresa. Dok naučnici strahuju od potresa i urušavanja brane,
političari tvrde da takav rizik ne postoji.Reka svojim tokom nosi vodeni materijal u
obliku peska i mulja. To s vremenom dovodi do taloženja tog materijala u vodenom
bazenu, a posledica toga je smanjivanje dubine vodenog bazena. Zahvaljujući tome, vodeni
bazen gubi svoju ulogu. To se može izbeći gradnjom raznoraznih kanala koji imaju ulogu
premosnice.Takođe negativni, aspekt prilikom gradnje brana je nužnost
uništavanja prirodnog bogatstva. Prilikom punjenja akumulacijskog jezera dolazi do
potapanja svega onoga što se našlo ispod površine jezera. Fauna tog područja je primorana
na preseljenje. Što se flore tiče, situacija je malo drugačija, prvenstveno u tropskim
područjima. U tim područjima, gde je temperature viša, prilikom truljenja, raspadanja,
biljnih ostataka zarobljenih pod vodom, dolazi do stvaranja gasova staklene bašte. To jest
nastaju ugljen dioksid,(CO2) i metan. Stvaranje ugljen dioksida zapravo nije toliko
zabrinjavajuće. Zanimljivo je reći da je emisija CO2, oslobođena u akumulacijskim jezerima,
veća nego u elektranama u koje pokreće fosilno gorivo, ukoliko pre punjenja bazena
vodom površina nije bila u potpunosti očišćena. Medjutim veći problem je stvaranje
metana, koji je mnogo opasniji od ugljendioksida, a odlazeći u atmosferu potpomaže
stvaranju efekta staklene bašte.U situaciji kada je akumulaciono jezero na ravničarskoj reci,
tada dolazi do usporavanja toka uzvodno i podizanja nivoa podzemnih voda (slučaj sa
hidroelektranom Đerdap). Veliko jezero čini promenu mikroklime na jednom manjem
području povećanjem vlage, pa se dešava da ljudi za zaštitu kulturnih vrednosti ne
dozvoljavaju pravljenje akumulacija u blizini objekata sa osetljivim fresko slikarstvom.
Takođe, brane prekidaju migracione puteve ribljih vrsta koje se mreste uzvodno, ukoliko na
brani nema specijalno predviđenih prolaza za ribe. Planinske reke koje prave kanjone i
klisure su pogodne za pravljenje akumulacija sa velikim padom i potencijalom
hidroenergije, ali uz cenu potpunog potapanja i izmene ekosistema. Nedostatak je to što su
hidroelektrane jako skupe za izgradnju, ali sa druge strane je to najjeftiniji način da se
proizvede električna energija, jer je snaga vode besplatna i obnavlja se konstantno -
padavinama snega ili vode u ciklusu kruženja vode.Medjutim, svaka hidroelektrana ima
svoj životni vek, nakon kojeg postaje neekonomična.

4.3. PRIMER PROGRAMA ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE HIDROELKTRANE DJERDAP

Izgradnja hidroelektrana koje se nalaze u sastavu HE ,,HE Djerdap’’ D.o.o Kladovo (HE
,,Djerdap 1’’ , HE ,,Djerdap 2’’, HE ,,Pirot’’, i ,,Vlasinske HE’’) , neminovno je izazvala uticaje
- 228 -
na životnu sredinu. To se na najbolji način ogleda kroz promene vodenog ekosistema
akumulacija i ekosistema priobalja, koje su trajnog karaktera i koje zahtevaju stalno
praćenje i preduzimanje odredjenih mera zaštite životne sredine. U akumulacijama HE
odvijaju se procesi tokom kojih dolazi do značajne degradacije kvaliteta voda, a kojima
najviše doprinose organske materije i otpad donešeni u akumulacije. Mogući uticaj HE u
sastavu " HE ,,Djerdap’’ se prostire na oko 18 000 ha u priobalju. Za zaštitu ovih površina
izgradjeni su ogromni sistemi drenažnih kanala i cevovoda, crpnih stanica i piezometara,
koji zahtevaju velika materijalna ulaganja u cilju investicionog i tekućeg održavanja. . Zbog
izuzetno teških ekonomskih uslova, poslednjih deset godina ovi sistemi nisu dobro
održavani pa značajan deo njih nije u funkciji.EPS je uradio program zaštite priobalja svih
svojih HE, koji, među ostalim, obuhvata sanaciju i praćenje klizišta, antierozione radove,
zaštitu obala, zaštitu od poplava i sl.
Istraživanja zaštite priobalja se u ,,HE Djerdap’’ kontinualno obavljaju kroz programe
praćenja, merenja i analiza uticaja na životnu sredinu. U okviru ovog multidisciplinarnog
programa vrše se merenja i analize kroz :
Program I – Režim površinskih voda koji se sastoji iz :
· Osmatranje i praćenje nivoa podzemnih voda
· Dopuna postojeće osmatračke mreže
· Praćenje uticaja uspora i režima rada postojećih drenažnih sistema
· Analiza hemijskog sastava podzemnih voda
· Analiza podataka osmatranja režima podzemnih voda i efekta drenažnih sistema
· Studija režima podzemnih voda
· Program II – Praćenje i analiza režima nanosa
· Program III – Posmatranje, merenje i analiza leda
· Program IV – Posmatranje, analize i merenja uticaja na poljoprivredu
· Program V – izučavanje uticaja na šume
· Program VI – Odredjivanje uticaja na stabilnost nasipa
· Program VII – Praćenje i analiza kvaliteta površinskih voda i ekosistema
· Program VIII – Praćenje i analiza stabilnosti padina
Navedeni programi se realizuju godišnje, a na kraju osmotrenog perioda se rade godišnji
izvestaji. Za realizaciju pojedinih programa zaduženi su nadležni specijalizovani zavodi
Instituta za vodoprivredu ,,Jaroslav Černi’’. U skaldu sa vodoprivrednom dozvolom, HE
,,Djerdap’’ podnosi godišnji izveštaj o realizaciji programa, odnosno o izvršenim
aktivnostima sa interpretacijom rezultata nadležnom Ministarstvu za
vodoprivredu.Planiranje i sprovodjenje aktivnosti iz oblasti zaštite životne sredine u HE
,,Djerdap’’ vrši centar za zaštitu životne sredine koji koordinira ove poslove u svim
organizacionim delovima.

5. ULOGA HIDROELEKTRANA U SAVREMENOM SVETU

U posljednjih nekoliko godina u svijetu je došlo do velikog porasta razvoja hidroenergije.
Ukupni instalisani kapacitet je porastao za 39% od 2005. do 2015. godine, sa prosečnom

- 229 -
stopom rasta od skoro 4% godišnje[2]. Porast je koncentrisan na tržištima u razvoju, gdje
hidroenergija ne nudi samo čistu energiju, već pruža i vodne usluge, energetsku sigurnost i
olakšava regionalnu saradnju i ekonomski razvoj. Procenjuje se da je 99% svetskog
kapaciteta za skladištenje električne energije u obliku hidroenergije, uključujući pumpne
akumulacije. Rezervoari sa skladištem nude visok stepen fleksibilnosti, čuvajući
potencijalnu energiju za kasniju upotrebu u vremenskim intervalima u rasponu od sekundi
do nekoliko dana čak i meseci. Tehnološke inovacije u hidroenergiji uključuju:
a) povećanje obima turbina (turbina 1000 MV u razvoju),
b) napredne tehnologije za kontrolu hidroenergije koje omogućavaju obnovljive hibride,
c) kako se konvencionalne i pumpane hidroenergije sve više koriste kao fleksibilni resurs za
balansiranje promjenjivih obnovljivih izvora resursa.
Rastuće investicije u i iz ekonomija u razvoju (tj. BRICS, posebno Kina), sledi kontinuirano
interesovanje za obnovljivu energiju, posebno sa skladišnim kapacitetima. Učešće u
karbonskim tržištima / kreditima za obnovljive izvore energije takođe je doprinijelo
porastu. Tabela 1 pokazuje zemlje sa najvećim hidroenergetskim kapacitetima u svetu.
Poslednjih godina Kina je zauzela centralno mesto za hidroenergetske kapacitete, što je
predstavljalo 26% globalnog instalisanog kapaciteta u 2015. godini, daleko ispred SAD
(8,4%), Brazil (7,6%) i Kanade (6,5%). Kina je ojačala svoju dominantnu poziciju dodajući 19
GW u 2015. godini, gotovo tri puta više od novih kapaciteta u narednih pet zemalja
zajedno [2].

Tab. 1. Zemlje sa najvećim hidroenergetskim kapacitetima u svetu (zaključno sa 2015.god.)

Povećan
Ukupni
Zemlja kapacitet u toku Proizvodnja (TWh)
kapacitet (GW)
2015 (GW)

Kina 319 19 1126

USA 102 0.1 250
Brazil 92 2.5 382
Kanada 79 0.7 376
Indija 52 1.9 120
Rusija 51 0.2 160
Izvor: REN21, IHA (2015)

Dodatni kapaciteti u 2015. ojačali su vodeću poziciju u Kini, sa novim razvojem u Baihetanu
(16 GW) i Vudongdeu (10,2 GW). Očekuje se da ukupni kapacitet u Kini dostigne 350 GW
čiste hidroenergije i 70 GW pumpne akumulacije do 2020. godine [4].Izvan Kine, značajni
novi razvoji su se desili na tržištima u razvoju u Aziji, uključujući koncentracije u Rusiji,
Indiji, Turskoj i Vijetnamu. Azija ima najveći neiskorišćeni potencijal, procijenjen na 7,195
TWh / god [5], što ga čini vjerovatno vodećim tržištem za budući razvoj, kao što je
- 230 -
prikazano na slici 1. Očekuje se nastavak brzog, koncentrisanog razvoja u Indiji, Turskoj,
Butanu i Nepalu.

Slika 1. Globalna distribucija budućih hidro postrojenja (pnairana i u izgradnji) [6]

6. ZAKLJUČAK

Opšti koncepti kao što su „mala“ ili „velika“ hidroelektrana povezani su sa diferenciranim
nacionalnim politikama i nisu razvijeni na tehničkoj ili naučnoj osnovi. Hidroelektrane svih
nivoa imaju ulogu u održivom razvoju. Koristeći prirodni ciklus vode, hidroenergija je važan
izvor obnovljive energije. Od jedinice snage 1 kW do 1 GW turbine, fizički procesi
pretvaranja energije vode u čistu i otpremnu električnu energiju su potpuno isti.
Električna energija predstavlja jedan od najčišćih oblika energije. Od obnovljivih izvora
energije hidroelektrane su najrasprostranjenije. Njihov udeo među obnovljivim izvorima
energije je oko 88%. Za razliku od vetra ili sunca, čiji intenzitet je nepredvidljiv i zavisi
od meteoroloških prilika, voda, odnosno njen protok, je puno stabilniji i stalniji
tokom godine. To znači da je i (opskrba) električnom energijom pouzdanija.
Rad je proizašao iz projekta broj TR33021 koji je finansiran sredstvima Ministarstva za nauku
i tehnološki razvoj Republike Srbije

Reference
[1] Branislava Lepotić Kovačević, Biljana Trajković, Bojan Lazarević: Construction of small
hydropower plants and power generation in the republic of Serbia - guide for investors.
[2] World energy council: World energy resources 2016
[3] https://hr.wikipedia.org/wiki/Hidroelektrana
[4] China 12th 5-Year Plan (2011-2015)
[5] IHA (International Hydropower Association), https://www.hydropower.org/

- 231 -
 REVITALIZACIJA DEGRADIRANIH POVRŠINA NULTOG POLJA FJ VELIKI
KRIVELJ

REVITALIZATION OF DEGRADED SURFACES BY NULTO POLJE OF

FLOTATION TAILING VELIKI KRIVELJ

Miomir Mikić, Igor Svrkota, Branislav Rajković, Radmilo Rajković

Institut za Rudarstvo i Metalurgiju Bor, Zeleni Bulevar 35, Bor

Rezime
Nastavak eksploatacije flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj predviđeno je da izradnjom nultog polja i to
pregrađivanjem doline Kriveljske reke. Ovo nulto polje će predstavljati akumulaciju formiranu između
postojeće brane 1 i nove nulte brane. Revitalizacija degradiranih površina Nultog polja će se izvršiti
korišćenjem optimalne rekultivacije.
ključne reči: flotacijsko jalovište, nulto polje, rekultivacija

Abstract

The continuation of the exploitation of the Veliki Krivelj flotation tailing was envisaged by the
construction the zero field, and by overgrading the valley of the Krivelj River. This zero field will
represent the accumulation formed between the existing dam 1 and the new zero dam. Revitaliation
of the zero field will be carried out using optimal recultivation.
key words: flotation tailing, zero field, recultivation.

Uvod

Flotacijsko jalovište ,,Veliki Krivelj’’ je lokalizovano u istočnoj Srbiji u okolini grada Bora, i
predstavlja integralni deo RTB Bor (slika 1.). Kao deo proizvodne procesa dobijanja
koncetrata bakra smešten je južnije od površinskog kopa Veliki Krivelj i istočno od flotacije
Veliki Krivelj.Flotacijsko jalovište Veliki Krivelj je jalovište dolinskog tipa i zauzima prostor u
bivšem koritu Kriveljske reke [1]. Nizvodno od jalovišta nalazi se selo Oštrelj, a uzvodno
trakasti transportni sistem za transport jalovine sa Kriveljskog kopa do starog površinskog
kopa u Boru i površinski kop Veliki Krivelj [2]. Položaj flotacijskog jalovišta sa pripadajućim
glavnim objektima prikazan je na slici broj 2.

- 232 -
 NULTO KRIVELJSKA REKA
POLJE

POLJE 2
TRAKASTI
TRANSPORTER
POLJE 1

PK BOR

KOLEKTOR
Slika 2. Flotacijsko jalovište Veliki Krivelj sa pripadajućim glavnim objektima

Proširenje flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj će se izvršitli formiranjem nulte brane i nultog
polja, koje je locirano uzvodno od polja 1, a kako je i prikazano na slici 3.. Konačan izgled
nultog polja se dobija ispunjavanjem akumuilacije flotacijskom jalovinom do kote K+390.

Slika 3. Projektovano završno stanje flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj - nulto polje

Flotacijska jalovišta sa aspekta tehnologije predstavljaju neophodan rudarski objekat, a u

pogledu životne sredine realnu opasnost po ekološke elemente životne sredine bilo da su u
funkciji ili je završen proces odlaganja [3].

PEDOLOŠKE OSOBINE FLOTACIJSKE JALOVINE

U nastavku rada flotacijskog jalovišta u nultom polju će se deponovati isti materijal koji je
deponovan u Polju I i Polju II. Preovlađuje ujednačeni materijal koji se sastoji od 74 %
- 233 -
sitnog i 19 % krupnijeg peska i 7% glinenih čestica. Ovakav granulometrijski sastav
uslovljava loš vodno –vazdušni režim i spada u glavne limitirajuće faktore za razvoj biljaka u
jednom supstratu. Nedostatak glinenih čestica, organske materije kao i makro elemenata
N,P,K u flotacijskoj jalovini čini ovakav supstrat nepovoljnim za samoobnavljanje i razvoj
biljaka na njemu. Čestice gline i organske materije u flotacijskoj jalovini služe za aktiviranje
rada zemljišne mikroflore i pokretanje pedoloških procesa stvaranja neophodnog humusa i
hranljivih elemenata za ishranu biljaka. Iz tih razloga se supstratu dodaje organska materija
koja se nalazi u površinskom humusno-akumulativnom horizontu zemljišta. Unošenjem
organskih materija u supstrat u vidu humusa, ubrzava se mikrobiološki proces i omogućava
se kontinuirani priliv biljnih asimilatativa za razvoj travnatog pokrivača, drvenastih i
žbunastih vrsta biljaka predviđene biološkom rekultivacijom.

KLIMA
Na području flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj klima ima karakteristike kontinentalne klime
sa hladnim zimama i toplim letima. Klimu određuje otvorenost područja prema Vlaškoj
niziji, pa kontinentalna (istočnoevropska) klima u velikoj meri određuje klimatske uslove. S
tim u vezi, meteorološke prilike u Boru često su u neskladu sa klimom u susednim regijama.
Prevoj Čestobrodica predstavlja svojevrsnu klimatsku granicu između timočke Krajine i
Pomoravlja. Do najnovijih globalnih klimatskih promena, Bor sa okolinom je imao klimu sa
jasno izraženim godišnjim dobima, sa toplim letima i snežnim zimama. U zadnjih nekoliko
decenija srednja godišnja temperatura iznosila je 10,2 stepena, pri čemu su prosečne
temperature zimskih meseci bile negativne (0,5 – 2,4°C). Godišnje se na područije Bora u
proseku izlije 688 mm padavina. Snežni pokrivač zadržava se relativno dugo – oko 60 dana
godišnje.
Na mikroklimu u okolini flotacijskog jalovišta utiče položaj brane 1 polja 1, koji je upravan
na udare vetra iz severozapadnog pravca,pa je velika površina izložena vetru sa koje se
podiže prašina, zatim blizina površinskog kopa Veliki Krivelj, flotacija Veliki Krivelj,
odlagališta raskrivke površinskog kopa Bor na čijim površinama osim mestimično uspelih
zasađenih sadnica bagrema, nema biljnog pokrivača pa je insolacija na njima povećana.
Nepovoljna mikroklima utiče na izbor biljnih vrsta za rekultivaciju.

IZBOR KATEGORIJE REKULTIVACIJE FLOTACIJSKOG JALOVIŠTA VELIKI KRIVELJ

Osnovni cilj rekultivacije fizički, hemijski i bioloških oštećenih zemljišta je uspostavljanje

funkcije upravljanja zemljišnim prostorom, kao resursom koji je narušen antropogenim
aktivnostima. Cilj rekultivacije je da se kroz niz aktivnosti koje su predviđene projektom
rekultivacije, u nekom obliku ,,vrati’’ ono što je prethodno eksploatacijom pozajmljeno od
prirode.Prioritetni ciljevi rekultivacije jalovinskih materijala, pepelišta i flotacionih
materijala su privođenje određenim biljnim kulturama kao i uspostavljanje određene
ekološke ravnoteže.Za aktiviranje rada zemljišne mikroflore i pokretanje pedoloških
procesa u pravcu stvaranja organske materije a kasnije i humusa, kao i pristupačnih
elemenata za ishranu biljaka služi dodat humusni sloj zemljišta flotacijskoj jalovini.
- 234 -
Substratu se dodaje humusno-akumulativni sloj zemljišta kao osnova za uspješno izvođenje
biološke rekultivacije.Određene biljne vrste brzim razvojem korenovog sistema i
nadzemnom vegetativnom masom doprinose stabilnosti rastresitih deponovanih
tehnogenih materijala, a uspeh gajenja biljaka na takvim površinama pre svega zavisi od
primenjene kategorije rekultivacije. U svetu i kod nas za rekultivaciju degradiranih površina
primenjuje se :
 autorekultivacija
 polurekultivacija i
 optimalna rekultivacija
Zbog stanja površina posle završetka odlaganja flotacijske jalovine i specifičnih pedoloških,
mikroklimatskih i klimatskihn uslova, za rekultivaciju flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj-nulto
polje predviđa se kombinovanje dve kategorije rekultivacije i to autorekultivacija i
optimalna rekultivacija.

RADOVI U OKVIRU REKULTIVACIJE

Rekultivacija će se odvijati u tri faze, a dinamika izvođenje radova predviđena je u trajanju

od pet godine.
Na osnovu fizičko hemijskih osobina flotacijskog deposola, oblika površina hidrotehničkih
objekata na flotacijskom jalovištu Veliki Krivelj i pripreme površina primenom agrotehničke
i tehničke faze eurekultivacije, u obzir dolazi biološka faza rekultivacije i to:
 Nа spoljašnjim kosinama nulte brane i male brane naizmenični pojasevi travnjaka i
žbunastog rastinja;
 Na kruni brana 1, male brane i nulte brane podizanje vetrozaštitnog pojasa i
zatravljivanje;
 Na terasnim ravnima nulte brane pošumljavanje i zatravljivanje;
 Na isušenim površinama akumulacionog prostora (plažama) pošumljavanje;
 Na vlažnim delovima –jezero flotacijskog jalovišta – sadnja uljarica.

Spoljašnje kose površine na nultoj brani flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj namenjene su za
rekultivaciju naizmeničnim pojasevima travnjaka i žbunastog rastinja posle nanošenja
humusnog sloja zemljišta, slika 4. Unutrašnje kose površine nulte brane flotacijskog
jalovišta rekultiviraće se travno leguminoznom smešom, slika 4.

Ravne površine – krune nulte brane flotacijskog jalovišta, namenjene su za podizanje

vetrozaštitnog pojasa i travno-leguminoznog pokrivača. Formiraće se pojasevi prema
ivicama kosina (spoljašnjiih i unutrašnjih) koji se pošumljavaju, a pojas po sredini kruna
brana širine 4,0 m će se zatravniti a ujedno koristiće se i za put.

- 235 -
 SPOLJAŠNJA
KOSINA
UNUTRAŠNJA
KOSINA

KRUNA BRANE

Slika 4. Prikaz rasporeda kultura na brani

Ravne površine - plaže akumulacionog prostora flotacijskog jalovišta namenjene su za

pošumljavanje, slika 5. Sadnice se sade u jame 40 x 40 x 40 cm u kojima se dodaje humusni
sloj zemljišta. Potrebno je upravno na severozapadni vetar na svakih sto do dvesta metara
(prema oceni na terenu) ostaviti prolaze širine 4m koji služe istovremeno i kao zaštitne
površine od širenja požara. Površine taložnog jezera u akumulacionom prostoru
flotacijskog jalovišta rekultiviraće se autorekultivacijom.

SUVE PLAŽE

ISUŠENO JEZERO

Slika 5. Raspored kultura na flotacijskom jalovištu

Radovi na rekultivaciji se odvijaju po sledećim fazama rekultivacije:

1. Tehnička faza rekultivacije
- 236 -
 2. Agrotehnička faza rekultivacije, i
3. Biološka faza rekultivacije

Faza tehničke rekultivacije sastoji se od otkopavanja, utovara, transporta, istovara i

raznošenja humusno-akumulativnog sloja zemljišta po narušenim površinama. Zemljište
namenjeno za nanošenje na površinama na kojima su predviđene mere rekultivacije
predstavlja prethodno otkopane i selektivno odložen kvartarne sedimente na
privremenom odlagalištu. Pri rekultivaciji površina na nultoj brani flotacijskog jalovišta
Veliki Krivelj, radi optimizacije angažovanih mašina kao i smanjenja vremena završetka
radova, agrotehnička i tehnička faza rekultivacije će se međusobno
dopunjavati.Hidrociklirani pesak (flotacijska jalovina) na brani ima nepovoljne hemijske
osobine jer nedostaju glinene čestice i organske materije, koje bi aktivirala rad zemljišne
mikroflore i pokrenula pedološke procese stvaranja humusa i pristupačnih elemenata
ishrane. lz tih razloga na brani je neophodna humusna površina, odnosno primena faze
tehničke i agrotehničke rekultivacije, koje imaju zadatak da obrazuju sloj nanošenjem
humusne zemlje u visini od 10 cm, koja se meša sa flotacijskom jalovinom (peskom) zbog
homogenizacije. Unošenjem organskih materija u flotacijsku jalovinu u vidu humusne
zemlje ubrzava se mikrobiološki proces i omogućava se kontinuirani priliv biljnih
asimilatativa za razvoj travnog pokrivača, zasađenih drvenastih i žbunastih vrsta.
Iz tog razloga u okviru tehničke rekultivacije vrši će se operacije otkopavanja, utovara,
transporta, istovara tla po degradiranim površinama.Za lakše i sigurnije kretanje mašina i
ljudi po završnoj spoljašnjoj kosini nulte brane flotacijskog jalovišta i sprečavanja erozije
nasutog materijala, potrebno je izvršiti zasecanje terasnih ravni. Izrada terasnih ravni ne
predstavlja problem u ovom slučaju, jer je ugao spoljašnje kosine nulte brane flotacijskog
jalovišta mnogo blaži i iznosi 16°, u odnosu recimo na završne kosine kopovskih odlagališta
jalovine (npr. uglovi se kreću od 30°-40°).

Faza agrotehničke rekultivacije se nadovezuje i međusobno dopunjuje sa tehničkom

rekultivacijom. U okviru radova agrotehničke rekultivacije koji će se raditi u više faza
spadaju:
· Planiranje površina
· Homogenizacija humusa i flotacijskog peska
· Radovi na pripremi zemljišta za zatravljivanje
Agrotehnička rekultivacija obuhvata radove na sledećim površinama:
 kruna nulte brane i njene spoljašnje i unutrašnje kosine,
 kruna brane 1 i njena unutrašnja kosina
 kruna male brane i njena unutrašnja i spoljašnja kosina

Biološka faza optimalne rekultivacije predstavlja primenu fitomeliorativnih mera na

predhodno pripremljenom supstratu (degradiranoj površini) u cilju uspostavljanja i
opstanka vegetacije radi kasnijeg formiranja stabilnog eko sistema. Ozelenavanje

- 237 -
degradirane površine ima pre svega ulogu zaštite životne sredine, a istovremeno doprinosi
lepšem izgledu okoline i boljoj mikroklimi područja.
Na osnovu istraživanja koja su obavljena na flotacijskim jalovištima u RTB-u Bor2, treba
primeniti metodu rekultivacije i to:
 Narezivanja terasnih ravni na spoljašnjoj kosini jalovišta
 Nasipavanje humusa u visini 10 m i mešanje istog sa supstratom u odnosu 50: 50%,
kako ne bi došlo do klizanja gornjeg materijala po donjem materijalu
(rotofreziranje na 20cm),
 Za ozelenjavanje površina na flotacijskom jalovištu Velikl Krivelj primeniti biološku
metodu rekultivacije i to:
 Setvu naizmeničnih pojaseva trave, žbunastog rastinja i drvenastih biljaka na
spoljašnoj kosini brana.
 Setva mešavina trava 35 g/m2 u mešavini (350 kg/ha):
· Bela detelina (8%)
· Žuti zvezdan (36%)
· Mačiji rep (20%)
· Prava livadarka (36%)
 Žbunasto rastinje Amorfa fruticosa (bagremac). Bagremac je usvojen na osnovu
dasadašnjih iskustava na rekultiviranom delu brane 3Ai brani 1A, ostale vrste dale
su slabije rezutate.
 Drvenaste biljke: Robinia pseudoaccacia (bagrem). Predlaže se samo bagrem iz
iskustva stečenih rekultivacijom u Boru.
 Setvu uljane repice - perka, raži ili višegodišnjih autohtonih trava (mačiji repak,
lisičji repak, crveni vijak, pirevina itd.).

Kod izbora načina biloške rekultivacije pored kvaliteta i stabilnosti podloge, odlučujući
faktor predstavlja klima na području Velikog Krivelja i okoline.Ksenotermni uslovi staništa
usled kontinentalne klime i prosečnih količina padavina u toku godine od 641 mm, a u
vegetacionom periodu svega 218,18 mm i čestinama vetra iz dominantnog
zapadnoseverozapadnog i zapadnog pravaca, ograničio je izbor vrsta za izvođenje faze
biološke rekultivacije.U ovom slučaju biološka faza rekultivacije podrazumeva kombinaciju
pošumljavanja i zatravljivanja površina Nulte brane, brane 1 i brane 4.2 (mala brana).
Zatravljivanje će da obuhvati površine kruna brana, unutrašnje i spoljašnje kosine
flotacijskog jalovišta. Pošumljavanje će da obuhvati sadnju bagrema po predviđenom
rasporedu na krunama brana i na terasama spoljašnje kosine Nulte brane. Na spoljašnjim
kosinama brana vrši će se sadnja kombinacijom bagrema i bagremca.Osnovna funkcija
zaštitnog zelenila na krunama brana i njihovim kosinama je sprečavanje erodibilnih
procesa. Na ovaj način se sprečava podizanje prašine i njeno raznošenje na okolna

2
Uprošćeni rudarski projekat rekultivacije brane 3A i Polja II flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj

- 238 -
naseljena mesta. Takođe, povećava se stabilnost brana a samim tim i sigurnost celokupnog
flotacijskog jalovišta.Dinamika biološke rekultivacije obuhvata radove u tri faze, za period
od pet godina.

ZAKLJUČAK

Uticaj flotacijskih jalovišta na životnu sredinu se ogleda kroz uticaje na osnovne životne
činioce: vodu, vazduh i zemljište. U ovom slučaju flotacijsko jalovište Veliki Krivelj usled
svoje postojeće velike površine koja će se uvećati izgradnjom nultog polja i dugogodišnje
eksploatacije može se posmatrati kao potencijalno veliki zagađivač. Iz toga razloga je
neophodno preduzeti sve mere koje će omogućiti da se potencijalno negativni uticaj
flotacijskog jalovišta svede u razumne okvire, po mogućstvu na minimum. To će se učiniti
primenom adekvatnih mera. Jedna od osnovnih mera jeste i rekultivacija flotacijskog
jalovišta. Primenom optimalne rekultivacije će se u velikoj meri smanjiti emisije prašine sa
flotacijskog jalovišta, sprečavanje spiranja materijala sa brana i kosina flotacijskog jalovišta i
indirektnog zagađivanja površinskih i podzemnih voda, pojava raseda, pokretanje bio-
pedoloških procesa u degradiranom zemljištu kao i uspostavljanje vegetacije na plažama
flotacijskog jalovišta.

Na isušenim površinama barsko bilje će se isušiti i truljenjem tih biljaka stvaraju se uslovi za
naseljavanje drugih biljaka [4]. Ovakav vid autorekultivacije je pokazao uspeha na Polju 1
flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj.
Rad je proizašao iz projekta broj TR33021 koji je finansiran sredstvima Ministarstva za nauku
i tehnološki razvoj Republike Srbije

[1]. Miomir Mikić, Daniel Kržanović, Slađana Krstić: ,,Overview of the current situation of
major facilities of the flotation tailing dump Veliki Krivelj near Bor with special review to
the collector of the Krivelj River’’. 43rd International october conference on mining and
metallurgy, Octobar 2011, Kladovo, Srbija. (303-306)
[2]. Daniel Kržanović, Miomir Mikić, Milenko Ljubojev:,,Analysis the spatial position of
mining facilities of the Veliki Krivelj mine to the proposed tunnel route for relocation the
Krivelj River. Mining engineering 3/2011, 2011. (95-100)
[3]. Lekovski Ružica, Bugarin Mile, Mikić Miomir: ,, Causes of accidents on the flotation
tailing dumps in Serbia’’. Mining engineering, 3/2012. (107-114).
[4]. Miomir Mikić, Daniel Kržanović, Milenko Ljubojev, Radmilo Rajković: ,,Auscultation of
flotation tailings Veliki Krivelj with emphasis on the current state of Krivelj’s river collector,
Serbia’’. 5th Balkan mining congress Macedonia , Ohrid , 2013.(551-557).

- 239 -
 UPRAVLjANјE HIDROENERGETSKIM POSTROJENјIMA SA ASPEKTA
ODRŽIVOG RAZVOJA
MANAGMENT HYDROPOWER PLANTS WITH ASPECTS OF SUSTAINABLE
DEVELOPMENT
Dragan Šejnjanović
JP EPS Ogranak „ HE Đerdap 1“ Kladovo
Sažetak

Modernizacijom hidroagregata u cilјu povećanja snage i proizvodnje na HE „Đerdap 1“ prestavlјa

jedan od uslova upravlјanja hidroenergetskim postrojenjima sa aspekta održivog razvoja.
Upravlјanje snagom hidragregata je način postizanja velikog stepena korisnog dejstva i istovremeno
smanjenja gubitaka prilikom transformacije jednog vida energije u drugi. Hidroenergetski sistem
„Đerdap 1“ obezbeđuje osnovnu socijalno-ekonomsku stabilnost u svom prostoru, garantuje održivi
razvoj, podstiče ukupnu privredu, uspostavlјa osnovni investicioni ciklus u funkciji održavanja i
tehnološkog unapređenja, faktor je ekonomske stabilnosti lokalnih samouprava, i ekonomije Srbije.
Klјučne reči:upravlјanje hidroenergetskim postrojenjima, revitalizacija

Abstract

Modernization of hydro units in order to increase power production and the "Djerdap 1" represents
one of the conditions of management and hydroelectric power stations in terms of sustainable
development. Hidroagregata power management is a way of achieving a high degree of efficiency
and at the same time reduce losses during transformation of one form of energy into another.
Hydropower system "Djerdap 1" provides the basic socio-economic stability in the area,
guaranteeing sustainable development, promotes the overall economy, establishes a basic
investment cycle and the operation and maintenance of technological improvements. It is the
economic factor of the stability of local governments, but also the economy of Serbia.
Keywords: management of hydropower plants, revitalization, generator, sustainable development

1. UVOD

Hidrauličke turbine su mehanički sistemi u kojima se vrši razmena energije sa vodom,

konstruišu se kao jedinstveni geometrijski protočni prostori. U obrtnom kolu ostvaruje se
skretanje vode i pri tome se vrši neposredno pretvaranje hidrauličke energije u mehaničku.
Ostali delovi turbine, koji su takođe neophodni, imaju zadatak stvaranja uslova da se u
obrtnom kolu obavi što kvalitetnija razmena energije, a da pritom i gubici energije u njima
budu minimalni, odnosno da stepen korisnosti bude najveći. Posebna pažnja posvećuje se
oblikovanju obrtnog kola, uvodnih organa i organa za odvođenje vode.

- 240 -
 2. REVITALIZACIJA HIDROAGREGATA NA HE „ ĐERDAP 1“

Cilј revitalizacije hidroelektrane je produženje njenog radnog veka a samim tim doprinos
obezbeđivanja pouzdanog snabdevanja električnom energijom po ekonomskim
najpovolјnijim i ekološki najprihvatlјivijim uslovima. U hidroelektrani „Đerdap 1“ ugrađena
su 6 hidroagregata koje čine vertikalne Kaplanove turbine koje su direkno spojene sa
sinhronim generatorima. Dosad su revitalizovana četri od ukupno šest agregata.Prilikom
rekonstrukcije i povećanja snage turbina na HE „Đerdap 1“ promena geometrije protočnih
prostora odnosi se na obrtno kolo, jer uvodni deo protočnih organa turbine spirala i
odvodni deo protočnih organa sifon ostaju neizmenjeni zbog već njihove izgrađenosti u
betonu i teško se mogu menjati bez značajnih zahvata i ogromnih materijalnih troškova.
Rešenje je u zadržavanje prečnika obrtnog kola D=9500mm i izmeni oblika lopatica radi
povećanja brzohodosti i povećanju stepena korisnosti obrtnog kola uz zadovolјavajuće
kavitacijske koeficijente. Osa rotacije lopatica radnog kola je na koti 31,00m. Proces
osvajanja geometrijskog oblika turbine verifikovan je ispitivanjima na modelu turbine koji je
ispunjavao uslov geometrijske sličnosti sa prototipom.

Cilјevi modelskih ispitivanja turbina su:

- dobijanje pouzdanih energetskih, kavitacijskih i drugih karakteristika modela hidrauličke

turbine (nedovolјna tačnost postojećih matematičkih modela za projektovanje hidrauličkih
turbina i dobijanje integralnih karakteristika) u cilјu revitalizacije postojećeg hidroagregata;
- razvoj hidrauličkih Kaplanove turbina želјenih karakteristika;
- mogućnost upoređenja karakteristika dve hidrauličke turbine iste hidroelektrane
radi podele potencijala reke (sa rumunskom stranom)
- usavršavanje matematičkih modela proračuna hidraulike i strujanja kroz
hidroturbine;

Prikaz položaja radnog kola u protočnom prostoru dat je na slici br. 1.

- 241 -
Slika 1 - Presek kroz mašinsku zgradu HE „ Đerdap 1“ kota rotacije lopatice radnog kola
31,00m; kota gornje vode max. 69,5m; kota donje vode max 45,50m; optimalni pad 7,00m

EM (J/kg) - jedinična (specifična) energija modela turbine:

NPSEM (J/kg) – kavitacijska rezerva modela turbine:

- 242 -
KUM (-) i KCmM (-) – koeficijenti obimske i meridijanske brzine,

3. TEHNIČKI PARAMETRI HIDROAGREGATA POSLE REVITALIZACIJE

- nominalna snaga turbine PT n 197 MW

- maksimalna snaga turbine, PT max MW
- maksimalna snaga turbine vremenski ograničena prema IEC 609, PT maxextr210 MW
- minimalna snaga turbine, PT min 60 MW

- 243 -
- nominalna prividna snaga generatora, PSn 211,11 MVA
- maksimalna prividna snaga pri cos  = 0,91,0 i pri nominalnom
naponu i frekvenci, PS max 216 MVA
- nominalni faktor snage, (cos )n 0,9
- nominalna učestanost obrtanja, n 71,43 min-1
- maksimalni neto pad, Hn max 31,5 m
- računski neto pad po maksimalnoj snazi turbine 205 MW, Hr Pmax 27,0 m
- računski neto pad po nominalnoj snazi turbine 197 MW, Hr Pn 25,8 m
- računski neto pad po instalisanom protoku 840 m3/s, Hr Qn 19,0 m
- minimalni neto pad, Hmin 18,0 m
extr
- ekstremno minimalni neto pad, Hmin 15,4 m
- instalisani protok, koji se obezbeđuje u oblasti neto padova
1925,8 m pri kombinatornoj vezi, Qi 840818 m3/s
- maksimalni protok vremenski ograničen prema IEC 609,
Qmax 900 m3/s
- povećanje srednjeg energetskog unutrašnjeg stepena korisnosti
turbine, en 0,45%
- maksimalni otvor sprovodnog aparata, a0max 765 mm
- prečnik obrtnog kola, D1 9500 mm
- stepen korisnosti generatora pri nominalnom pogonskom režimu,
Gn 98,35%
- nominalni napon generatora , UGn 15,75 kV

Na osnovu rezultata kompleksnih ispitivanja i računskih provera radne sposobnosti,

statičke i dinamičke čvrstoće, analize strujanja u protočnom traktu, kavitacijskih modelskih
ispitivanja, proračuna prelaznih režima regulacije i ocene kavitacijskog oštećenja dobiveno
je da se pri snazi do 205 MW i instalisanog protoka do 830 m3/s, vremenski ograničeni po
IEC 609 zbog opasnosti od povećanih kavitaciskih oštećenja.

Eksploatacione protočne karakteristike u zavisnosti od visine potapanja turbine:

H (m) 31,4 28,0 25,8 20,0 18,0

Nmin (MW) 64 55,9 51,1 37,9 33,6
Nmax (MW) 205 205 197 149 127
HS (m) - 3,7 - 6,4 - 8,75 - 8,6 - 8,1

Tabela 1 - Eksploatacione protočne karakteristike

Na slici 2 prikazano je radno kolo sa izmenjenim lopaticama koje zadovolјavaju navedene

eksploatacione karakteristike turbine.

- 244 -
 Slika 2 – Radno kolo revitalizovane turbine

4. UPRAVLjANјE SNAGOM HIDROAGREGATA

U cilјu određivanja što optimalnije kombinatorske veze regulacionih organa turbine u

turbinskom regulatoru revitalizovanih agregata radi dobijanja što veće snage za dati neto
pad, sprovodi se indeksna ispitivanja.
Metodologija ispitivanja sprovodi se u skladu sa standardom IEC 60041 (1991):

Hidraulička snaga turbine dobija se preko aktivne snage generatora, uvećane za mehaničke
gubitke turbine i sume gubitaka generatora.

++
Snaga turbine PT je snaga koju turbina predaje generatoru i određuje se na osnovu
- 245 -
izraza :

Stepen korisnosti turbine:

Metoda se zasniva na merenju razlike pritiska između dve pogodno izabrane tačke u
protočnom traktu turbine i određivanju protoka na osnovu jednačine:

Q = K∙(Dp/r)n
gde je: Q (m3/s) – protok kroz turbinu, K – koeficijent protokomera, r (kg/m3) – gustina
vode i n – eksponent protokomera.

H (m) – neto pad turbine

Neto pad turbine određuje se po formuli:

- 246 -
 Slika 3 – Dijagram

Radi određivanja optimalne kombinatorijske veze na referentnom netom padu crtaju se

krive za svaki propeler

Da bi se odredile optimalne kombinatorske zavisnosti vrši se merenja propelernih

karakteristika turbine na jednom neto padu.Rezultat merenja svih veličina pri različitim
uglovima zakretanja lopatica usmernog aparata u funkciji od protoka kroz turbinu
prikazano je na dijagramu.Na dijagramu prikazana je obvojnica koja povezuje sve
propelerne krive, određujući pri tome optimalnu eksploatacionu kombinatorsku
karakteristiku za referentni pad, odnosno zavisnost aOT = f (Qr) za svaki otvor obrtnog kola .

- 247 -
 Slika 4 - Eksploatacioni dijagram revitalizovane Kaplanove turbine

Proizvodnja električne energije na nivou EPS-a i udeo HE„Đerdap-a 1“ u periodu od 2014

do 2017 godine na godišnjem nivou prikazan je u tabeli 2:

Proizvodnja električne 2014 godine 2015 godine 2016 godine 017 godine energije na
godišnjem
nivou (GWh) (GWh) (GWh) (GWh

EPS 31.962,4 35.660,7 36.414,2 34.004,326

HE „Đerdap 1“ 5.936,594 5.017,768 5.484,204 4.903,978
% učešće HE „Đerdap 1“ 18,5 % 14 % 15 % 14 %

Tabela 2 - Udeo HE „Đerdap 1“ u ukupnoj proizvodnji na godišnjem nivou

Ova proizvodnja u ovom periodu ostvrena je sa tri revitalizovana i dva nerevitalizovana

agregata.

- 248 -
5. ZAKLjUČAK

Revitalizacijom agregata na HE“Đerdap 1“uvodi se nova savremenija i tehnološki bolјa

oprema koja omogućava povećanje ukupne instalisane snage za oko 20% što joj
omogućava da svojom proizvodnjom učestvuje sa 48% na godišnjem nivou sagledajući
proizvodnju svih elektrana u sistemu EPS-a. Radi provere garantovanih parametra
revitalizovanih Kaplanovih turbina i radi određivanja njihovih propelernih i kombinatorskih
karakteristka obavlјaju se indeksna ispitivanja. Cilј ovog rada je da se ukaže na mogućnost
povećanje snage turbina pri optimalnim padovima i ujedno razvijanje metode upravlјanja
snagom turbine u okvirima održivog razvoja. Postizanjem velikog stepena korisnog dejstva
podrazumeva smanjenje gubitaka prilikom proizvodnje električne energije, misli se na
mehaničke gubitke u vodećem ležaju generatora, mehaničke gubitke u nosećem ležaju
agregata, gubitke ventilacije generatora.

Literatura:
Benišek, M., Hidraulične turbine, Mašinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 1998
MERENјA INDEKSNA ISPITIVANјA REVITALIZOVANOG AGREGATA, Mašinski fakultet Univerziteta u
Beogradu, Beograd, 2016
STRATEGIJA ELEKTROPRIVREDE SRBIJE, EPS Beograd, Mart 2014
GODIŠNјI IZVEŠTAJ O PROIZVODNјI I ODRŽAVANјU ZA 2017. GODINU, HE„Đerdap 1“, Kladovo,
Januar 2018. Godine

- 249 -
 PROMENE AGROHEMIJSKIH PARAMETARA U POSTUPKU BIOLOŠKE
REKULTIVACIJE DEPOSOLA POVRŠINSKIH KOPOVA EPS OGRANAK RB
KOLUBARA
CHANGES OF AGROCHEMICAL PARAMETERS IN THE BIOLOGICAL
REVOLUTION PROCEDURE OF THE SURFACE FOUNDATION DEPOSIT EPS
MB KOLUBARA
Jadranka Vukašinović1, Gordana Đikić2
1-JPEPS Ogranak RB Kolubara; 2- Kolubara Usluge“d.o.o Lazarevac
Abstrakt

Biološka rekultivacija Deposola površinskih kopova RB Kolubara je organizovana na degradiranom

zemljišnom supstratu. Novoformirana antropogena zemljišta Deposoli nastali su deponovanjem
različitih materijala prostorno mozaično raspoređenih. Veoma su heterogena, loših proizvodnih
karakteristika. Poljoprivredna proizvodnja na deposolima površinskih kopova „Kolubara“ zastupljena
je gajenjem ratarskih kultura i održavanjem voćnog zasada. Agrohemijski parametri su pokazatelj
promena proizvodnih karakteristika jalovina. Za analizu agrohemijskih parametara uzete su parcele
različite proizvodne starosti i analizirane su vrednosti agrohemijskih parametara. Agrohemijski
parametri i njihove vrednosti su polazna osnova za organizovanje poljoprivredne proizvodnje.
Agrohemijski parametri uslovljavaju izbor vrsta i kultura koje će biti izabrane za proces biološke
rekultivacije površinskih kopova RB „Kolubara“. Višegodišnjim praćenjem agrohemijskih parametara
došlo se do polaznih osnova za proces biološke rekultivacije Deposola.
Ključne reči: RB Kolubara, površinska eksploatacija, proizvodne karakteristike deposola, rekultivacija

Abstract

Biological recultivation of the MB Kolubara Deposol surface mine is organized on a degraded land
substrate. The newly formed anthropogenic deposits of Deposoli were formed by depositing various
materials spatially mosaically arranged. They are very heterogeneous, poor performance
characteristics. Agricultural production on the deposits of "Kolubara" pit mines is represented by the
cultivation of agricultural crops and the maintenance of fruit plantations. Agrochemical parameters
are indicators of changes in the production characteristics of the tailings. Plots of different
production ages were taken for the analysis of agrochemical parameters and the values of
agrochemical parameters were analyzed.Agrochemical parameters and their values are the starting
point for the organization of agricultural production. Agrochemical parameters condition the choice
of species and cultures that will be selected for the process of biological recultivation of surface
mines of RB "Kolubara". Multi-year monitoring of agrochemical parameters resulted in the baseline
for the process biological recultivation of Deposol.
Key words: MB Kolubara, surface exploitation, deposit properties deposol, biological recultivation

1. UVOD

Razvoj površinskih kopova kao energetsko-industrijskog kompleksa prate brojni negativni

uticaji na životnu sredinu. Površinska eksploatacija uglja, humanizuje rad, ali u isto vreme
- 250 -
iskopavanjem velikih količina otkrivke i njenim nesistematskim deponovanjem uništava se
plodno zemljište i ugrožava životna sredina. Površinskom eksploatacijom uglja nestaje na
hiljade hektara plodnog poljoprivrednog zemljište na kojem je već organizovana
poljoprivredna proizvodnja. Na području zahvaćenom rudarskim radovima nestaju čitavi
ekosistemi, izmenjena je mikroklima čitavog područja, biodiverzitet je narušen kako
brojnošću tako i samim postojanjem, jednom rečju životna sredina je ta koja najviše trpi, a
samim tim i okolno stanovništvo. Sastav i kvalitet novoformiranog supstrata zavisi od
geološkog sastava otkrivke, odnosno od litoloških elemenata geološkog profila iznad
ugljenog sloja. Dubina otkrivke kreće se od 50-120 m. Kao posledica deponovanja
materijala iz različitih dubinskih profila, heterogenost jalovina u fizičkom smislu je
evidentna i na površini terena, gde se na malom rastojanju smenjuju različiti materijali.
Deposoli se razlikuju i po dubini, gde uglavnom dolazi do smenjivanja slojeva peska i slojeva
gline. Pored toga problem predstavljaju i mikrodepresije, koje se stvaraju sleganjem
terena. U mikrodepresijama dolazi do zadržavanja vode, što je nepovoljno i sa stanovišta
gajenja biljaka i sa stanovišta primene agrotehničkih mera. Ovakav teksturni sastav
uslovljava heterogenost u pogledu fizičkih karakteristika jalovina, odnosno njihov drugačiji
vodno-vazdušni i toplotni režim. Jalovine koje pripadaju glinovitim ilovačama do glinama,
odlikuju se slabom propustljivošću za vodu, imaju nedovoljnu aeraciju i slabo akumuliraju
toplotu, što sve uslovljava slabu biološku aktivnost. Biološka rekultivacija na površinskim
kopovima „Kolubara“ počinje 1957. godine i to pošumljavanjem 110ha deposola. Početak
biološke rekultivacije uslovljen je obaveznim analizama Deposola odnosno ispitivanjem
agrohemijskih parametara jalovina. Vrednosti agrohemijskih parametara su osnova za
organizovanje poljoprivredne proizvodnje, odnosno gajenja biljaka. Agrohemijski parametri
uslovljavaju i izbor sadnog materijala za pošumljavanje površina koje su zahvaćene
rudarskim radovima a na kojima je završena eksploatacija uglja. Višegodišnjim
eksperimentisanjem sa različitim ratarskim kulturama i voćnim zasadima uz primenu
standardnih agrotehničkih mera, došlo se do polaznih osnova za rekultivaciju kolubarskih
deposola.

2. MATERIJAL I METOD RADA

2.1. Deposol površinskih kopova „Kolubara“

Predmet ispitivanja su deposoli različite proizvodne starosti koji su u postupku biološke
rekultivacije gde je organizovana ratarska i voćarska proizvodnja sa različitih lokacija i to:
parcela br. 1. – Polje „A“, parcela br 2. - Polje „B“ i parcela 3.2. – Polje „D“.
2.2. Agrohemijski parametri:
- Aktivna i supstituciona kiselost - pH u H2O i 1MKCl -je određivana potenciometrijski,
- CaCO3 - volumetrijski metodom Scheibler-a,
- humus (%) - metodom po Kotzmanu,
- ukupni azot (N%) računskim putem iz humusa,
- lako pristupačni fosfor i kalijum (mg/100g) su određeni AL metodom po Egner-Riehmu.

- 251 -
3. REZULTATI ANALIZA I DISKUSIJA

3.1. Agrohemijski parametri

Na osnovu reakcije zemljišta (pH), deposoli površinskih kopova RB „Kolubara“ su u većini
slučajeva slabo kisele, neutralne i slabo alkalne zemljišne tvorevine. Važno merilo
produktivne sposobnosti zemljišta je stepen zasićenosti adsorptivnog kompleksa bazama,
koji je kod većine parcela na kojima se gaje poljoprivredne kulture jako visok, često iznad
85%. Ove zemljišne tvorevine su uglavnom slabo humusne, a u pojedinim uzorcima zbog
prisustva čestica uglja rezultati mogu pokazivati veće vrednosti. Potrebno je zaoravati
biljne ostatke zbog obogaćivanja deposola organskom masom i uvrstiti leguminoze u
plodored zbog obogaćivanja zemljišta azotom iz atmosfere što ubrzava formiranje plodnog
zemljišnoj sloja.Sadržaj makrohraniva u deposolima površinskih kopova „Kolubara“ je
različit. Nivo ukupnog azota je nizak dok su deposoli u većini slučajeva na granici niske i
srednje obezbeđenosti pristupačnim fosforom i dobro obezbeđeni kalijumom.Cilj ovog
rada je da pokaže da li dolazi do promena agrohemijskih parametara i to nakon
višegodišnje biološke rekultivacije. Da bi se došlo do polaznih rezultata uzete su parcele
različite proizvodne starosti i praćeno je stanje agrohemijskih parametara. Postavlja se
pitanje dovoljnog poštovanja zakonske regulative o degradiranju poljoprivrednog zemljišta,
kao i njegovo vraćanje prvobitnoj nameni odnosno poljoprivrednoj proizvodnji. U tom
pravcu se preduzimaju ozbiljne mere kako po pitanju ubrzanja tehničke rekultivacije, tako i
intenziviranje biološke rekultivacije. Predmet istraživanja referentnih vrednosti
agrohemijskih parametara je prioritet za usmeravanje izbora vrsta i kultura u biološkoj
rekultivaciji jalovina. Iz tok razloga su uzete parcele i to parcela na Polju „A“ br. 1 koja je
označila početak biološke rekultivacije gajenjem ratarskih kultura na površinskim kopovima
RB „Kolubara“. Da bi se dala prava slika stanja agrohemijskih parametara predmet
istraživanja je i Polje „B“ parcela br.2. u Prkosavi na kojoj je podignut eksperimentalni voćni
zasad. Na Polju „D“ je parcela 3.2. prva parcela koja je u postupku biološke rekultivacije na
ovom polju a koja se i dalje obrađuje je parcela 3.Višegodišnjim eksperimentisanjem sa
različitim ratarskim kulturama i voćnim zasadima kao i agrotehničkim merama došlo se do
polaznih osnova za rekultivaciju ovog zemljišta – zvanog Deposoli. Primer organizovane
poljoprivredne proizvodnje i to ratarske i voćarske je dat kroz analizu agrohemijskih
parametara tri parcele na tri površinska kopa i to Polje “A“, Polje „B“ i Polje „D“. Na ovim
površinskim kopovima je početak biološka rekultivacija Deposola. Pregled agrohemijskih
parametara ostalih površinskih kopova RB Kolubara će biti predmet nekih sledećih radova.

Polje „A“ - parcela br.1.

Parcela je u postupku biološke rekultivacije od 1973. godine. Na ovoj parceli je
organizovana ratarska proizvodnja.Po granulometrijskom sastavu, odnosno teksturi
deposoli na ovoj parceli pripadaju klasi glinovitih ilovača i glina i to kako prostorno tako i po
dubini profila. Čestice gline (<0.002mm) se kreću od 39.5% - 42.8%. Glina je zajedno sa
kalcijumom najaktivniji deo zemljišta. Odlikuje se sposobnošću adsorpcije i ulazi kao
- 252 -
mineralna komponenta zajedno sa organskom materijom i organomineralnim delom u
vezivanju sitnih čestica u formiranju strukturnih agregata i ima ulogu u formiranju
adsorptivnog kompleksa zemljišta. Kada su u pitanju agrohemijski parametri rezultati
ispitivanja aktivne i supstitucione kiselosti (pH vrednosti) na ovoj parceli pokazuju da se
radi o neutralnom do blago kiselom zemljišnom supstratu, slabokarbonatnom i
bezkarbonatnom. Sadržaj humusa kao značajne komponente zemljišta jer utiče na procese
pedogeneze, a osim toga menja fizičke i hemijske osobine zemljišta, na ovoj parceli se
kreće u granicama slabo do srednje humusnih zemljišta. Treba napomenuti da na sadržaj
humusa u deposolima utiču i čestice uglja koje nisu mineralizovane a nalaze se u
jalovinama. Ono što je karakteristično za ovu parcelu je to da se sadržaj humusa skoro nije
ni promenio i to za period osamnaestogodišnjeg ispitivanja.

Tabela 3. Polje „A“ - parcela br.1. - Agrohemijski parametri

pH CaCO3 Humus % Lako pristupačan

Dubina % N% mg/kg
(cm) 1N KCl H2O P2O5 K2O

1998. godina

0 – 30 5.50 6.50 0,5 1,97 0.10 9,8 28,60

2005. godina
0 – 30 4,84 5,20 0,00 0,82 0.20 3,30 16,0
2010. godina
0 – 30 6,55 7,30 0,4 1.81 0.14 20,8 32,8

2016. godina
0 – 30 6,55 7,30 0,40 1,81 0,139 20,77 26,60

Ukupan azot je na granici niske obezbeđenosti i u toku vegetacije treba biljkama obezbediti
odgovarajuću količinu mineralnog azota unošenjem odgovarajućih azotnih mineralnih
đubriva u deposol. Što se tiče sadržaja lako pristupačnog fosfora, ova parcela je nisko
obezbeđena ovim elementom. Ovo ukazuje da dosadašnje unošenje fosfornih đubriva nije
bilo dovoljno za rast i razvoj biljaka i da je iznošenje ovog makroelementa biljkama
intenzivnije od akumulacije ovog elementa u zemljište. Iz tog razloga se poslednjih godina
uvodi promena prakse unošenja mineralnih đubriva pa se umato standardnog unošenja
NPK, KAN-a i AN-a uvodi primena MAP i DAP mineralnih đubriva. Rezultati lako
pristupačnog kalijuma na ovoj parceli pokazuju da je deposol na parceli br. 1 srednjeg
nivoa obezbeđenosti. U skladu sa rezultatima agrohemijskih parametara a u cilju
obezbeđivanja gajenim biljkama dovoljne količine makrohraniva na ovoj parceli se
primenjuje upotreba mineralnih đubriva i to NPK (15:15:15), MAP i DAP. U skladu sa

- 253 -
obezbeđenim merama nege i zaštite se postižu i odgovarajući prinosi.Kao što se vidi iz
Tabele 3 – promene agrohemijskih parametara po godinama su neznatne. Uticaj
višegodišnje biološke rekultivacije nije uticao na promenu agrohemijskih parametara na
ovoj parceli pošto su biljkama potrebna mineralna hraniva obezbeđena primenom
odgovarajućih mineralnih đubriva.

Polje „B“ - parcela br.2.

Parcela je u postupku biološke rekultivacije od 1973. godine. Na ovoj parceli je
organizovana ratarska i voćarska proizvodnja .Zemljišni supstrat na ovoj parceli je veoma
heterogen. Deposol na ovoj parceli po mehaničkom sastavu je glinovita ilovača i glina i to
površina sa glinom i glinovitom ilovačom, zatim površina sa visokim sadržajem uglja
zatvoreno sive do crne boje i površina sa manjim sadržajem uglja prošarana ugljem i
glinom.Na ovoj parceli nakon urađene tehničke rekultivacije pored ratarske proizvodnje
pristupilo se sadnji različitih voćnih vrsta u eksperimentalne svrhe i to na površini od
5,40ha 1986. godine. Ovo je prvi eksperimentalni voćni zasad sa 16 voćnih vrsta na
površinskim kopovima RB „Kolubara“. Primenjene su sve potrebne agrotehničke mere.
Unošenje organskih đubriva pratila je i adekvatna primena mineralnih đubriva kao i sve
potrebne mere nege i zaštite.Ovaj tip zemljišta je sa nepovoljnim vodno vazdušnim
režimom koji se manifestuje njegovim prevlaživanjem u kišnom periodu i brzim isušivanjem
u letnjem. Jako glinovita zemljišne tvorevine tzv Deposole karakteriše slaba propustljivost
za vodu, mala aeracija a sve to uslovljava slabu biološku aktivnost. Deposol na ovoj parceli
je slabo do srednje obezbeđen humusom, ukupan azot i lako pristupačni fosfor su na
granici niske obezbeđenosti dok je dobro obezbeđen pristupačnih kalijumom. Na osnovu
dobijenih rezultata reakcije zemljišta (pH) supstrati na ovoj parceli spadaju u grupu
neutralnih, slabo kiselih deposola i slabo karbonatnih. Na ovoj parceli je u obadva
površinska horizonta vidljivo prisustvo ostataka uglja koji je makroskopski vidljiv na
poprečnom preseku profila. Kao i na ostalim parcelama voćni zasad na ovoj parceli se
prihranjuje mineralnim đubrivima odgovarajuće formulacije da bi se voćnom zasadu
obezbedila potrebna makrohraniva neophodna za rast i razvoj

Tabela 4. Polje „B“ - parcela br.2. - Agrohemijski parametri

Dubina pH CaCo3 Humus Lako pristupačan mg/kg
(cm)
% % N %
1N KCl H2O P2O5 K 2O

1998. godina

0 – 30 5.50 6.50 0.00 5.48 0.37 18.2 36.8

2005. godina
0 – 30 6.25 6.7 4.93 2.53 0.20 10.14 23.6
- 254 -
2010. godina
0 – 30 6,66 7,25 0,45 1.67 0.20 20,8 32,9

2016. godina
Kako se vidi iz Tabele 4. promene agrohemijskih parametara po godinama na ovoj parceli
su neznatne osim sadržaja humusa. Kako je i naglašeno na ovoj parceli je prilikom sadnje
eksperimentalnog voćnog zasada na ovoj parceli unešeno organsko đubrivo. Vidi se da se
procenat organske materije smanjuje po godinama što je i očekivani proces usled stalnog
obrađivanja i razlaganja organske materije.

Polje „D“ - parcela br. 3.2.

Ova parcela se obrađuje od 1974. godine. Radi se o siromašnom supstratu koji spada u
kiselo beskarbonatno zemljište heterogenog sastava.

Tabela 5. Polje „D“ - parcela br.3.2. - Agrohemijski parametri

Dubina pH CaCo3 Humus N Lako pristupačan mg/kg
(cm) % % %
1N KCl H2O P2O5 K2O
1998. godina

0 – 30 4.70 6.00 0.00 1.65 0.08 2.3 18.4

2005. godina
0 – 30 4.84 5.20 0.00 0,82 0.09 1,2 15,0

2010. godina
0 – 30 4.22 5.30 0.00 1.92 0.11 4.56 16.01

2016. godina

0 – 30 4,80 5,00 0.00 1,89 0,09 3,08 22,60

Na osnovu agrohemijskih parametara vidi se da je zemljišni supstrat na ovoj parceli kisele

reakcije. Stepen zasićenosti bazama je umereno zasićen, srednje je humusno, siromašno
do srednje obezbeđeno azotom, sa vrlo niskim sadržajem lako pristupačnog fosfora,
srednjeg do visokog nivoa lako pristupačnog kalijuma. Na ovoj parceli je organizovana
ratarska proizvodnja. Gajenim ratarskim kulturama se potrebna makrohraniva obezbeđuju
unošenjem mineralnih đubriva odgovarajuće formulacije.Iz Tabele 5. se vidi da su promene
agrohemijskih parametara po godinama neznatne. Gajenje ratarskih kultura na ovoj
parceli nije imalo uticaja na promenu agrohemijskih parametara na jalovinskom supstratu
koji je na ovoj parceli.
4. ZAKLJUČAK

Novoformirane zemljišne tvorevine tzv Deposoli na površinskim kopovima RB „Kolubara“

se sastoje iz različitih materijala, prostorno mozaično raspoređenih. Veoma su heterogeni
na bliskom rastojanju. Način korišćenja i proizvodna starost kolubarskih Deposola nisu
znatno uticali na promenu agrohemijskih parametara na parcelama na kojima je
organizovana ratarska i voćarska proizvodnja osim smanjenja procenta humusa na parceli
- 255 -
pod voćnim zasadaom. Deposoli su beskarbonatni, sa umerenim do visokim stepenom
zasićenosti bazama, kiseli, srednje kiseli do neutralni i slabo obezbeđeni humusom, često
sa procentom manjim od 1. Sadržaj humusa u deposolima zavisi da li se u profilu
pojavljujuju čestice uglja, kakav je redosled deponovanja materijala, kolike je starosti
deponovani supstrat, da li je primenjena neka od obaveznih mera u postupku biološke
rekultivacije u smislu unošenja stajnjaka ili zelenišnog đubriva i td. Sa sigurnošću se ne
može tvrditi da je u pojedinim uzorcima utvrđeni sadržaj humusa posledica određenog
načina korišćenja, već je posledica prisustva ostataka uglja zaostalog u deposolima i
njegovo prisustvo u uzorku.Ispitivanjem sadržaja makro elemenata u kolubarskim
Deposolima je utvrđeno da su nisko obezbeđeni azotom, srednje obezbeđeni fosforom i
srednje i dobro obezbeđeni kalijumom. Ove osobine nisu posledica proizvodne starosti ni
različitog načina korišćenja deposola, već su mahom nasleđene osobine podloge.Stanje
deposola na parceli na kojoj je zastupljena ratarska proizvodnja kao i parcela sa voćarskom
proizvodnjom pokazuje da je na ovim zemljišnim supstratima obavezna primena svih
agrotehničkih mera koje važe za degradirana zemljišta i to postupak redovne humizacije
kao i postupak kalcizacije uz obavezno unošenje mineralnih đubriva odgovarajućih
formulacija.

Literatura:
1. Institut za zemljište - Ispitivanje plodnosti zemljišta 1998, 2005, 2010 i 2016. godine
2. prof.dr. P. Sekulić, prof.dr. R. Kastori,prof.dr. V. Hadžić, “Zaštita zemljišta od
degradacije” Novi Sad (2003).
3. prof.dr. R. DŽamić, prof. dr. D.Stevanović , "Agrohemija" , Beograd (2000).
4. prof.dr.Jakovljević, prof.dr.Pantović, "Hemija zemljišta i voda", Naučna knjiga, Beograd
5. prof.dr.V.Ličina, dr.doc.S.Antić-Mladenović, prof.dr.V.Raičević “Rekultivacija
Površinskog kopa Kolubara”(2006).
6. prof. dr. D. Dražić “Multifunkcionalna valorizacija predela i ekosistema stvorenih
rekultivacijom odlagališta površinskih kopova Kolubarskog basena” Beograd ( 2002 ).

- 256 -
 UTICAJ VIŠEGODIŠNJE BIOLOŠKE REKULTIVACIJE NA PRINOS RATARSKIH
KULTURA GAJENIH NA DEPOSOLIMA POVRŠINSKIH KOPOVA RB
„KOLUBARA“
THE IMPACT OF MULTI-ANNUAL BIOLOGICAL RECULTIVATION AT THE
YIELD OF RATED CULTURES ASKED ON DEPOSITS OF SURFACE FAIRS OF
MB "KOLUBARA"
Gordana Đikić1 Jadranka Vukašinović2
1- Kolubara Usluge“d.o.o Lazarevac,2-JPEPS Ogranak RB Kolubara;

REZIME

Površinska eksploatacija uglja ostavlja na hiljade hektara degradiranog zemljišta koje treba privesti
kulturi. Novoformirana antropogena zemljišta nastala su deponovanjem različitih materijala
prostorno mozaično raspoređenih. Veoma su heterogena na bliskom rastojanju, loših proizvodnih
karakteristika. To su supstrati kod kojih se u istom sloju profila nalazi prisustvo različitih geoloških
supstrata heterogenog teksturnog sastava i mozaične raznolikosti usled nesistematskog
deponovanja. U njima je vrlo slaba biološka aktivnost. Nedostatak potrebnih aktivnosti i savremenih
metoda u postupku rekultivacije deposola rezultira postojanjem na hiljade hektara degradiranog
zemljišta smanjenih proizvodnih karakteristika. Zakonska regulativa menja postojeće stanje na
površinskim kopovima „Kolubara“ i ubrzava privođenje degradiranog zemljišta prvobitnoj nameni.
Osnovni cilj rekultivacije deposola je uspostavljanje funkcije pravilnog upravljanja zemljišnim
prostorom kao resursom. Rekultivacija jalovina obavlja se organizovanjem poljoprivredne
proizvodnje na ovim supstratima. Poljoprivredna proizvodnja na deposolima površinskih kopova
„Kolubara“ zastupljena je gajenjem ratarskih kultura i održavanjem voćnog zasada.
Ključne reči: RB Kolubara, rekultivacija, poljoprivredna proizvodnja, zaštita životne sredine

ABSTRACT

Surface exploitation of coal leaves thousands of hectares of degraded land to be brought to culture.
The newly formed anthropogenic soils were created by depositing various materials spatially
mosaically arranged. They are very heterogeneous at close range, poor production characteristics.
These are substrates in which the presence of different geological substrates of heterogeneous
texture composition and mosaic diversity due to non-systematic deposit is in the same layer of
profile. There is very poor biological activity in them. The lack of necessary activities and modern
methods in the process of recultivation of deposits results in the existence of thousands of hectares
of degraded land of reduced production characteristics. Legislation changes the existing situation on
surface mines "Kolubara" and accelerates the bringing of degraded land to the original purpose. The
main goal of the recultivation of the deposle is to establish the function of proper management of
the land space as a resource. Reclamation of tailings is done by organizing agricultural production on
these substrates. Agricultural production on the deposits of "Kolubara" pit mines is represented by
the cultivation of agricultural crops and the maintenance of fruit plantations.
Key words: MB Kolubara, recultivation, agricultural production, environmental protection
- 257 -
1. UVOD
Površinskom eksploatacijom uglja nestaje na hiljade hektara plodnog poljoprivrednog
zemljišta. Narušen je ekosistem područja, a samim tim i životna sredina. Novoformirana
antropogena zemljišta nastala su deponovanjem različitih materijala prostorno mozaično
raspoređenih. Veoma su heterogena, loših proizvodnih karakteristika. Deposoli na
površinskim kopovima RB „Kolubara“ kao zemljišne tvorevine su vrlo heterogene i kreću se
od peskovitih ilovača, peskovito glinovitih ilovača, glinovitih ilovača do glina. Od
granulometrijskog sastava jalovina zavisi vodno – vazdušni i toplotni režim kao i
agrohemijske i mikrobiološke osobine novostvorenih zemljišta. Odsustvo organske materije
ne ograničava organizovanje poljoprivredne proizvodnje na jalovinama i postizanje
prosečnih prinosa poljoprivrednih kultura. Rekultivacija jalovina obavlja se organizovanjem
poljoprivredne proizvodnje na ovim supstratima. Poljoprivredna proizvodnja na
deposolima površinskih kopova „Kolubara“ zastupljena je gajenjem ratarskih kultura i
održavanjem voćnih zasada.Organizovana poljoprivredna proizvodnja na deposolima nije
bila zasnovana na ekonomskim principima već prevashodno na zaštiti životne sredine
područja koja su zahvaćena površinskom eksploatacijom uglja.Biološkom rekultivacijom
deposola i to gajenjem ratarskih kultura i podizanjem voćnih zasada poštuje se zakonska
regulativa a ujedno daje se doprinos zaštiti životne sredine.Poljoprivredna proizvodnja na
takvim prostorima značajno doprinosi smanjenju ukupnih negativnih efekata površinske
eksploatacije uglja. Ovaj rad ima za cilj da pokaže da se na zemljišnim supstratima,
odnosno deposolima, može uspešno organizovati poljoprivredna proizvodnja i dati
doprinos zaštiti životne sredine u područjima koja su zahvaćena površinskom
eksploatacijom uglja i ostvariti određena dobit prodajom poljoprivrednih proizvoda.
Višegodišnjim eksperimentisanjem sa različitim ratarskim kulturama i voćnim zasadima kao
i agrotehničkim merama došlo se do polaznih osnova za rekultivaciju ovog zemljišta –
zvanog Deposoli. U ovom radu će biti prikazan uticaj višegodišnje biološke rekultivacije na
prinos ratarskih kultura dok će voćni zasadi biti obrađeni u nekom sledećem radu.Na
području zahvaćenom rudarskim radovima nestaju čitavi ekosistemi, izmenjena je
mikroklima čitavog područja, biodiverzitet je narušen kako brojnošću tako i samim
postojanjem, jednom rečju životna sredina je ta koja najviše trpi, a samim tim i okolno
stanovništvo. Područje površinskih kopova u EPS Ogranak RB „Kolubara“ je oko 600 km2
dok je površina zahvaćena rudarskim radovima oko 80 km2. Sastav i kvalitet
novoformiranog supstrata zavisi od geološkog sastava otkrivke, odnosno od litoloških
elemenata geološkog profila iznad ugljenog sloja. Dubina otkrivke kreće se od 50-120 m.
Kao posledica deponovanja materijala iz različitih dubinskih profila, heterogenost jalovina u
fizičkom smislu je evidentna i na površini terena, gde se na malom rastojanju smenjuju
različiti materijali. Deposoli se razlikuju i po dubini, gde uglavnom dolazi do smenjivanja
slojeva peska i slojeva gline. Pored toga problem predstavljaju i mikrodepresije, koje se
stvaraju sleganjem terena. U mikrodepresijama dolazi do zadržavanja vode, što je
nepovoljno i sa stanovišta gajenja biljaka i sa stanovišta primene agrotehničkih mera.
Ovakav teksturni sastav uslovljava heterogenost u pogledu fizičkih karakteristika jalovina,

- 258 -
odnosno njihov drugačiji vodno-vazdušni i toplotni režim. Jalovine koje pripadaju glinovitim
ilovačama do glinama, odlikuju se slabom propustljivošću za vodu, imaju nedovoljnu
aeraciju i slabo akumuliraju toplotu, što sve uslovljava slabu biološku aktivnost. Biološka
rekultivacija na površinskim kopovima „Kolubara“ počinje 1957. godine i to
pošumljavanjem 110ha deposola. U periodu 1977-1996. godine, biološkom rekutivacijom
je zahvaćeno 981 hektara degradiranih površina. Višegodišnjim eksperimentisanjem sa
različitim ratarskim kulturama i voćnim zasadima uz primenu standardnih agrotehničkih
mera, došlo se do polaznih osnova za rekultivaciju kolubarskih deposola. Ono što je
karakteristično za poljoprivrednu proizvodnju organizovanu na deposolima RB Kolubara je
da se postižu prinosi koji su mahom na nivou prosečnih prinosa u Srbiji.

2. MATERIJAL I METOD RADA

2.1. Deposol površinskih kopova „Kolubara“
Predmet ispitivanja su deposoli različite proizvodne starosti koji su u postupku biološke
rekultivacije gde je organizovana ratarska proizvodnja i to: Polje „A“,Polje „D“ i Tamnava
Istočno polje. Parcele koje se lokacijski nalaze na polju A su prve tehnički uređene i na
njima je početak biološke rekultivacije deposola na površinskim kopovima RB Kolubara. U
ovom radu će biti prikazana uporedna analiza kako agrohemijskog sastava deposola
različite proizvodne starosti tako i prinosi ratarskih kultura.
2.2. Određivanje fizičkih osobina Deposola:
- Mehanički sastav - kombinovanom metodom prosejavanja i pipet metodom uz
pripremanje uzoraka sa
natrijum pirofosfatom
- Teksturna klasa – prema ISSS, Baize (1993)
2.3. Agrohemijski parametri:
- Aktivna i supstituciona kiselost - pH u H2O i 1MKCl -je određivana potenciometrijski,
- CaCO3 - volumetrijski metodom Scheibler-a,
- humus (%) - metodom po Kotzmanu,
- ukupni azot (N%) računskim putem iz humusa,
- lako pristupačni fosfor i kalijum (mg/100g) su određeni AL – metodom po Egner-Riehm –
u.
3. REZULTATI ANALIZA I DISKUSIJA

3.1. Granulometrijski sastav deposola

Prirodno neoštećeno, autohtono zemljište koje dominira na području RB “Kolubara” je
pseudoglej koji je po granulometrijskom sastavu glinovita ilovača gde preovlađuju frakcije
praha i gline u odnosu na frakciju ukupnog peska. Ovaj tip zemljišta ima plitak fiziološki
aktivan sloj zemljišta. Deposoli na površinskim kopovima RB „Kolubara“ kao zemljišne
tvorevine su vrlo heterogene i kreću se od peskovitih ilovača, peskovito glinovitih ilovača,
glinovitih ilovača do glina. Od granulometrijskog sastava jalovina zavisi vodno – vazdušni i
- 259 -
toplotni režim kao i hemijsko - mikrobiološke osobine novostvorenih zemljišnih supstrata.
Sam granulometrijski sastav zemljišta koja nastaju od jalovina vrlo je važan za shvatanje i
tumačenje procesa pedogeneze zemljišta na ovom području.
Radi lakšeg sagledavanja mehaničkog sastava deposola na predmetnim parcelama u tabeli
1. je dat grafički prikaz pojedinih frakcija.
Tabela 1. Grafički prikaz granulometrijskog sastava (mm)

80
Pesak
70
>0,2
60
Pesak
50
0,2-0,02
40
Prah
30
0,02-
20 0,002
Glina
10
<0,002
0
Ukupan
0
30
0

30
60

60

pesak
-6
-3

0-
0-
0-

0-

30
"0

>0,02
"3

"3

va
"
"A

va
"D

Prah+gl.
na
"A

"D
lje

lje

na
m

<0,02
lje

lje
Po

Po

m
Ta
Po

Po

Ta

Kao što se vidi iz Tabele 1. na jednoj parceli su zemljišni supstrati različitog

granulometrijskog sastava. Pri ovome često različiti materijali istog sloja kod jednog istog
profila imaju različitu strukturu kako po površini tako i po dubini profila. Sobzirom na
ovakve osobine izvršena je podela teksturnog sastava deposola na deposole lakog
mehaničkog sastava i deposole težeg mehaničkog sastava. Za parcele različite proizvodne
starosti će biti dato detaljnije objašnjenje kako teksturnog sastava tako i agrohemijskih
parametara a samim tim i prinosi ratarskih kultura koje se gaje na ovim parcelama.

3.2. Agrohemijski parametri

Na osnovu reakcije zemljišta (pH), deposoli površinskih kopova RB „Kolubara“ su u većini
slučajeva slabo kisele, neutralne i slabo alkalne zemljišne tvorevine. Važno merilo
produktivne sposobnosti zemljišta je stepen zasićenosti adsorptivnog kompleksa bazama,
koji je kod većine parcela na kojima se gaje poljoprivredne kulture jako visok, često iznad
85%. Ove zemljišne tvorevine su uglavnom slabo humusne, a u pojedinim uzorcima zbog
prisustva čestica uglja rezultati mogu pokazivati veće vrednosti. Preporuka je da se biljni
ostaci zaoravaju zbog obogaćivanja deposola organskom masom. Pored toga potrebno je
uvrstiti leguminoze u plodored zbog obogaćivanja zemljišta azotom iz atmosfere što
- 260 -
ubrzava formiranje plodnog zemljišta i mogućnost gajenje svih poljoprivrednih kultura i
postizanje dobrih prinosa. Sadržaj makrohraniva u deposolima površinskih kopova RB
„Kolubara“ je različit i to: nivo ukupnog azota je nizak dok su deposoli u većini slučajeva na
granici niske obezbeđenosti proistupačnim fosforom i srednje do dobro obezbeđeni
kalijumom. Analize zemljišta se rade na 5 godina i u skladu sa dobijenim rezultatima
primenjuju se odgovarajuća mineralna đubriva potrebna za rast i razvoj poljoprivrednih
kultura.Cilj ovog rada je da pokaže da se primenom pravilnih i blagovremenih
agrotehničkih mera nege i zaštite ratarskih kultura u suvom ratarenju postiže poštovanje
zakonske regulative o obavezi vraćanja površina zahvaćenih rudarskim radovima prvobitnoj
nameni a u isto vreme može da se ostvari i ekonomska dobit prodajom poljoprivrednih
proizvoda. Postavlja se pitanje dovoljnog poštovanja zakonske regulative o degradiranju
poljoprivrednog zemljišta, kao i njegovo vraćanje prvobitnoj nameni tj. poljoprivrednoj
proizvodnji. U tom pravcu se u EPS Ogranak RB Kolubara preduzimaju ozbiljne mere kako
po pitanju ubrzanja tehničke rekultivacije, tako i intenziviranje biološke rekultivacije.

Tabela 2. Agrohemijske osobine

pH CaCo3% Humus Ukupan · Lako

Dubina % N % pristupačan
(cm) · mg/kg
1N KCl H2O · P · K2
2O5 O
· Polje “A” - PARCELA br. 1. (1973)

0 – 30 6.50 7.20 1.25 1.30 0.10 2.4 22.6

30 – 60 6.60 7.10 1.46 3.35 0.17 9.8 25.4
Polje “D” - PARCELA br. 3.2. (1974)
0 – 30 4.95 6.00 0.4 1.20 0.14 2.8 27.8
30 - 60 5.00 5.80 0.00 1.49 0.16 3.7 24.4
TAMNAVA ISTOK - PARCELA br. 13. (1987)
0 – 30 4.95 6.00 0.4 1.20 0.14 2.8 27.8
30 - 60 5.00 5.80 0.00 1.49 0.16 3.7 24.4

Višegodišnjim eksperimentisanjem sa različitim ratarskim kulturama i voćnim zasadima kao

i agrotehničkim merama došlo se do polaznih osnova za rekultivaciju ovog zemljišta –
zvanog Deposoli.
U ostvarivanju postavljenih zadataka biološke rekultivacije i ukupne biljne proizvodnje na
površinama koje se rekultivišu, pored pedološko-meliorativnih mera u cilju poboljšanja
proizvodnih karakteristika deposola su i zadaci u cilju unapređenja i zaštite životne celine, a
sve to uz poštovanje zakonske regulative. Primer organizovane poljoprivredne proizvodnje
- 261 -
i to ratarske kao i rezultati ostvarenih prinosa je dat kroz analizu tri parcele na tri
površinska kopa i to Polje “A“, Polje „D“ i Tamnava Istok, različite proizvodne starosti.

Polje „A“ - parcela br.1. Prkosava (1973)

Na ovoj parceli je početak gajenja ratarskih kultura na površinskim kopovima RB
„Kolubara“. Da bi se pravilnije sagledala poljoprivredna proizvodnja kao i prinosi koji se
postižu biće dat pregled kako mehaničkog sastava tako i agrohemijskih parametara. Po
granulometrijskom sastavu, odnosno po teksturi deposoli na ovoj parceli pripadaju klasi
glinovitih ilovača i glina i to kako prostorno tako i po dubini profila. Čestice gline (<
0.002mm) se kreću od 39.5% - 42.8%. Glina je zajedno sa kalcijumom najaktivniji deo
zemljišta. Odlikuje se sposobnošću adsorpcije i ulazi kao mineralna komponenta zajedno sa
organskom materijom i organomineralnim delom u vezivanju sitnih čestica u formiranju
strukturnih agregata i ima ulogu u formiranju adsorptivnog kompleksa zemljišta. Kada su u
pitanju agrohemijski parametri rezultati ispitivanja aktivne i supstitucione kiselosti (pH
vrednosti) na ovoj parceli pokazuju da se radi o neutralnom do blago kiselom zemljišnom
supstratu, slabokarbonatnom i bezkarbonatnom. Sadržaj humusa kao značajne
komponente zemljišta jer utiče na procese pedogeneze, a osim toga menja fizičke i
hemijske osobine zemljišta, na ovoj parceli se kreće u granicama slabo do srednje
humusnih zemljišta. Treba napomenuti da na sadržaj humusa u deposolima utiču i čestice
uglja koje nisu mineralizovane. Ukupan azot je na granici niske obezbeđenosti i u toku
vegetacije treba biljkama obezbediti odgovarajuću količinu mineralnog azota unošenjem
mineralnih đubriva u deposol. Što se tiče sadržaja lako pristupačnog fosfora, ova parcela je
nisko obezbeđena ovim elementom. Ovo ukazuje da dosadašnje unošenje fosfornih
đubriva nije bilo dovoljno za rast i razvoj biljaka i da je iznošenje ovog makroelementa
biljkama intenzivnije od akumulacije ovog elementa u zemljište. Rezultati lako pristupačnog
kalijuma na ovoj parceli pokazuju da je deposol na parceli br.1 srednjeg nivoa
obezbeđenosti. U skladu sa rezultatima agrohemijskih parametara a u cilju obezbeđivanja
gajenim biljkama dovoljne količine potrebnih makrohraniva na ovoj parceli se primenjuje
upotreba mineralnih đubriva i to NPK (15:15:15), KAN, AN, MAP i DAP. Parcela se obrađuje
od 1973. godine. Na ovoj parceli je od početka organizovana ratarska proizvodnja.

Polje „D“ - parcela br. 3.2. Zeoke (1974)

Ova parcela je karakteristična za ispitivanje pošto je njena proizvodna starost 45 godina.
Deposoli koji su zastupljeni na ovoj parceli na osnovu agrohemijskih parametara pokazuju
da se radi o siromašnom zemljišnom supstratu koji spada u kiselo beskarbonatno zemljište
heterogenog sastava. Po teksturi parcela 3.2. Zeoke je peskovita ilovača i peskovito
glinovita ilovača gde dominiraju frakcije ukupnog peska u odnosu na frakcije praha i gline.
Procenat sitnog peska je 62.4-57.3%, dok je procenat koloidne gline 22.6-17.4%. Fizičke
osobine ovog deposola karakterišu povoljan vodno-vazdušni režim. Na osnovu
agrohemijskih parametara vidi se da je zemljišni supstrat na ovoj parceli kisele reakcije,
srednje humusno, siromašno do srednje obezbeđeno azotom, sa vrlo niskim sadržajem

- 262 -
lako pristupačnog fosfora, srednjeg do visokog nivoa lako pristupačnog kalijuma. Na ovoj
parceli je organizovana ratarska proizvodnja. Na ovoj parceli se primenjuje adekvatna
primena mineralnih đubriva u skladu sa agrohenijskim rezultatima i to MAP (12:52:0), NPK
(18:16:24), KAN i AN. Ova parcela je u postupku biološke rekultivacije od 1974. godine.

TAMNAVA ISTOK - PARCELA br. 13. Tamnava (1987)

Parcela br 13. je u postupku biološke rekultivacije od 1987. godine. Deposol na ovoj parceli
po teksturi pripada klasi težeg mehaničkog sastava. Po granulometrijskom sastavu je
glinovitih ilovača i peskovito glinovitih ilovača. Frakcije gline je oko 36% a praha oko 33%.
Ukupnog peska ima 30% pri čemu je sitan pesak oko 25%. Deposoli na ovoj parceli slabije
upijaju vodu i teže propuštaju vodu što je uslovljeno mehaničkim sastavom zemljišnog
supstrata na ovoj parceli. Kratak je interval povoljne vlažnosti. Ono što je karakteristično za
ovu parcelu je to da je sposobnost zadržavanja vode i hranljivih materija dobra, pa je i
potencijalna plodnost deposola na ovoj parceli dobra što pokazuju i ostvareni prinosi
ratarskih kultura gajenih na ovoj parceli. Agrohemijski parametri pokazuju da je zemljišni
supstrat na ovoj parceli slabo karbonatan, neutralne reakcije. Sadržaj humusa je
neujednačen od niskog do srednjeg, sadržaj azota uglavnom nizak. Lako pristupačnog
fosfora ima u granicama od niskog do srednjeg sadržaja dok je srednje do visoke
obezbeđenosti lakopristupačnim kalijumom. Na ovoj parceli se primenjuje adekvatna
primena mineralnih đubriva u skladu sa agrohenijskim rezultatima i to NPK (16:16:16) ,
KAN i AN.
PRINOSI RATARSKIH KULTURA
Najčešće gajene ratarske kulture na površinskim kopovima RB „Kolubara“ a samim tim i na
parelama koje su predmet ispitivanja su merkantilna pšenica, merkantilni kukuruz,
merkantilni suncokret i lucerka. Prinosi ostvareni gajenjem ratarskih kultura na deposolima
površinskih kopova RB „Kolubara“ su zadovoljavajući i prikazani su u Tabeli 3. Na svim
parcelama koje su u postupku biološke rekultivacije i na kojima se organizuje ratarska
proizvodnja primenjuju se osnovne mere nege i zaštite useva kao i korišćenje
odgovarajućih mineralnih đubriva u skladu sa analizama zemljišta a u skladu sa tim se
ostvaruju i dobri prinosi.
Tabela 3. Prinos poljoprivrednih kultura (kg/ha) po godinama na Deposolu - RB Kolubara
Ratarske kulture 2015 2016 2017 2018 Prosečan prinos
Merkantilna pšenica 3.123 3.804 3.100 4.030 3.514
Merkantilni kukuruz 4.150 5.267 3.750 6.492 4.915
Merkantilni suncokret 1.950 2.350 1.670 2.687 2.163
Lucerka 3.274 3.775 3.525
Na površinama koje su u postupku biološke rekultivacije na površinskim kopovima RB
“Kolubara” poštuje se svake proizvodne godine smene gajenih kultura na svakoj parceli,
odnosno plodored. Kako je i naglašeno u plodoredu su zastupljene sledeće ratarske
kulture: merkantilna pšenica, merkantilni kukuruz, merkantilni suncokret i lucerka.

- 263 -
Primenom pravilnih i blagovremenih mera nege i zaštite gajenih kultura pokazalo se da je
na ovim zemljišnim supstratima moguće organizovati poljoprivrednu proizvodnju i ostvariti
dobre rezultate. Eksperimentalno gajenje semenskog suncokreta na parceli br.13. –
Tamnava Istočno polje je pokazalo da se na površinskim kopovima RB „Kolubara“ može
uspešno organizovati i semenska proizvodnja. Pored semenskog suncokreta na parceli br.
1. je gajena i semenska crvene deteline što potvrđuje tezu da se pored merkantilne
proizvodnje može uspešno organizovati i semenska proizvodnja poljoprivrednih kultura na
jalovinama površinskih kopova RB „Kolubara“ i ostvariti dobri prinosi.Radi što boljeg
sagledavanja postignuth prinosa na parcelama br 1, br 3.2 i br 13, data je uporedna analiza
prinosa sa ostvarenim prinosima u Srbiji uključujući i Vojvodinu. Uporedne analize pokazuju
da ostvareni prinosi na Deposolu vrlo malo zaostaju od prosečnih prinosa u Srbiji. Ovde
treba naglasiti da se radi o zemljišnim supstratima loših proizvodnih karakteristika.

Tabela 4. Prinos poljoprivrednih kultura (kg/ha) po godinama u Srbiji (uključujući i Vojvodinu)

Ratarske kulture 2015 2016 2017 2018 Prosečan prinos

Merkantilna pšenica 4.117 4.847 4.084 4.539 4.398
Merkantilni kukuruz 5.400 7.303 3.992 7.681 6.094
Merkantilni suncokret 2.630 3.101 2.438 3.068 2.809
Lucerka 4.274 5.775 5.998. 6.729 5.694

4. ANALIZA OSTVARENIH PRINOSA

Rekultivacija degradiranih površina predstavlja obnavljanje proizvodnih karakteristika

novonastalih supstrata. Ostvareni prosečni prinosi gajenih ratarskih kultura na deposolu
potvrđuju tezu da je moguće organizovati poljoprivrednu proizvodnju na supstratima koji
su loših proizvodnih karakteristika ali primenom pravilnih i blagovremenih agrotehničkih
mera. Izbor odgovarajućih sorti i hibrida kao i mineralnih đubriva (MAP, DAP, NPK, KAN i
AN) su primer primene nauke u praksi i osnova za postizanjem dobrih prinosa.Ostvareni
prinosi ratarskih poljoprivrednih kultura na jalovinama površinskih kopova RB Kolubara
pokazuju da su na zadovoljavajućem nivou imajući u vidu da se radi o zemljišnim
supstratima loših proizvodnih karakteristika. Semenska proizvodnja suncokreta na parceli
br 13 - Tamnava Istok i ostvareni najbolji prinos u Srbiji u 2006. godini je potvrdio tezu da
se na Deposolima Površinskih kopova RB „Kolubara“ uspešno može organizovati i
semenska proizvodnja. Primena nauke u praksi daje doprinos organizovanju poljoprivredne
proizvodnje na zemljišnim supstratima kakvi su Deposoli i postizanje dobrih prinosa u
suvom ratarenju.Ekonomski efekti koji se ostvaruju u poljoprivrednoj proizvodnji na
deposolima površinskih kopova RB „Kolubara“ neće biti prikazani pošto je cilj ovog rada da
pokaže da se na jalovinama površinskih kopova RB „Kolubara“ može organizovati
poljoprivredna proizvodnja i postići značajni prinosi, često na nivou prosečnih prinosa za
dato područje.

- 264 -
 Tabela 5. Grafički prikaz ostvarenih prinosa po godinama
9000
8000
7000
6000
5000 Pšenica
kg/ha

4000
3000 Kukuruz

2000
Suncokret
1000
0
15

bi 16

17

18
5

18
ep 201

ep 201

ep 201
20

20

20

20

20
ol

ol

ol

ol
ja

ja

ja

ja
os

os

os

os
bi

bi

bi
Sr

Sr

Sr

Sr
ep
D

Povećanje organogenosti degradiranog zemljišta je primarni zadatak i akcenat se stavlja na

biološku rekultivaciju, mada su i druge dve faze, tehnička i završna (uređenje zemljišta),
vrlo značajne i samo zajedno daju odgovarajuće rezultate. Izbor metoda rekultivacije i
planiranje buduće namene zemljišta, tok rudarskih aktivnosti u zavisnosti od finansijskih i
tehničkih sredstava kao i agrotehničke mere su opredeljujući za postizanje optimalnih
prinosa.Ostvareni prosečni prinosi gajenih ratarskih kultura na deposolu potvrđuju tezu da
je moguće organizovati poljoprivrednu proizvodnju na supstratima koji su loših proizvodnih
karakteristika ali primenom pravilnih i blagovremenih agrotehničkih mera. Izbor
odgovarajućih sorti i hibrida kao i mineralnih đubriva (MAP i DAP) su dobar primer primene
nauke u praksi. Kako se vidi iz Tabele 3 i Tabele 4, prinosi merkantilne pšenice,
merkantilnog kukuruza i merkantilnog suncokreta su manji od prosečnih prinosa koji su
ostvareni po godinama u Srbiji samo za 20-30%. Grafički prikaz prinosa gajenih ratarskih
kultura po godinama nam daje najbolji uporedni pregled ostvarenih prinosa. Na osnovu
svih dosadašnjih ispitivanja deposola i to kako agrohemijskih parametara tako i ostvarenih
prinosa poljopruivrednih kultura i to kako ratarskih tako i voćnih vrsta dolazi se do polaznih
osnova o preduzimanju obaveznih mera nege i zaštite useva i ostvarivanja dobrih rezultata
u biološkoj rekultivaciji jalovina. Organizovanom poljoprivrednom proizvodnjom na
deposolima površinskih kopova RB „Kolubara“ pokazuje se da se i na ovim zemljišnim
supstratima mogu postići dobri prinosi često i veći od očekivanih. Ekonomski efekti koji se
ostvaruju u poljoprivrednoj proizvodnji na deposolima površinskih kopova RB „Kolubara“
neće biti prikazani pošto je cilj ovog rada da pokaže da se na jalovinama površinskih kopova
može organizovati poljoprivredna proizvodnja i postići značajni prinosi, često na nivou
prosečnih prinosa za dato područje.

- 265 -
6. ZAKLJUČAK

Može se zaključiti da su potrebe savremenog čoveka za stalnim korišćenjem energenata, a

naročito onih koji su produkt površinske eksploatacije uglja u mnogome doprinele
narušavanju zdrave životne sredine, ali da proces biološke rekultivacije potvrđuje tezu o
mogućem održivom razvoju i poštovanju zakonske regulative. Iz svega do sada izloženog se
može zaključiti da se u EPS Ogranak RB „Kolubara“ na prostorima gde je površinska
eksploatacija uglja zastupljena, pored redovne proizvodnje uglja a uz pravilno
organizovanje poljoprivredne proizvodnje poštuje se zakonska regulativa a uspešno se
sprovodi i biološka rekultivacija. Time se poštuju zakonom propisane norme a sve u cilju
zaštite životne sredine i vraćanja zemljišta prvobitnoj nameni. Dinamiku rudarskih radova
trebala bi da prati dinamika rekultivacije jalovišta. Organizovanjem poljoprivredne
proizvodnje na deposolima primarno se posvećuje pažnja poštovanja zakonske regulative u
oblasti zaštite životne sredine. Poljoprivredna proizvodnja na deposolima često se može
posmatrati kao proizvodnja zasnovana na tržišnim principima iako njeni ekonomski efekti
nisu primarni cilj. Od ostvarenog roda prodajom se ostvaruje takođe dobit a u isto vreme
potvrđuje se teza da se primena nauke u praksi isplati. Ostvareni rezultati u semenskoj
proizvodnji pokazuju da ovo područje neće biti poznato samo po proizvodnji uglja već i po
postignutim prinosima u poljoprirednim proizvodnjama kako merkantilnim tako i
semenskim.Ako se uporede ostvareni prinosi ratarskih kultura po godinama i to u
četvorogodišnjem vremenskom intervalu na Deposolima tzv zemljišnim supstratima i
ostvareni prosečni prinosi u Srbiji vidi se da su prinosi na Deposolima u proseku manji za 20
– 30%. Prodajom roda poljoprivrednih kulturta ostvaruju ze značajni ekonomski efekti za
RB „Kolubara“. U biološkoj rekultivaciju jalovina uspeh je da se zemljišni supstrat ozeleni
odnosno da se zasnuje biljni pokrivač a kada bude i značajnog roda onda je to podstrek da
se ubrza i inenzivira biološka rekultivacija i organizuje gajenje poljoprivrednih kultura na
Deposolima RB „Kolubara.“Zaključak je da poljoprivredna proizvodnja značajno doprinosi
smanjenju ukupnih negativnih efekata površinske eksploatacije uglja. Ovaj rad ukazuje na
činjenicu da se, pored poštovanja zakonske regulative, mogu ostvariti i značajni ekonomski
efekti organizovanjem poljoprivredne proizvodnje na deposolima Površinskih kopova RB
“Kolubara” čak i u uslovima suvog ratarenja. Ova činjenica takođe ukazuje na opravdanost
daljih istraživanja i mogućnosti za održivu rekultivaciju zemljišta degradiranih procesom
iskopavanja uglja. Zaključak je da svi prostori koji se degradiraju zbog potreba savremenog
čoveka ne moraju biti nepovratno izgubljeni, već naprotiv mogu da se uz pravilnu i
beskompromisnu zakonsku regulativu zasnovanu na primeni rezultata naučnih i praktičnih
istraživanja privedu prvobitnoj nameni i koriste za organizovanje intenzivne poljoprivredne
proizvodnje i to kako merkantilne tako i semenske.

Literatura:
1. Institut za zemljište - Ispitivanje plodnosti zemljišta (2016)

- 266 -