ENERGETIKA I INDUSTRIJA U BOSNI I HECEGOVINI

ENERGETIKA
Prirodno-geografski uslovi privrednog razvoja

Fizičko-geografske odlike BiH i prirodni resursi jedan su od faktora

društveno-ekonomskog razvoja. Oni čine stalan i nužan uslov za
privredni razvoj. Bosna i Hercegovina je članica Energetske zajednice
jugoistočne Europe utemeljene u januaru 2002. godine, između
Europske unije i zemalja Jugoistočne Europe kako bi se proširilo
unutarnje energetsko tržište EU na jugoistočnu Europu i šire.

Bosna i Hercegovina obiluje raznolikim prirodnim resursima koji

pogoduju razvijanju energetike i industrije:

Osnovni izvor primarne energije u BiH je ugljen (crni ugljen i lignit). Na

osnovu procjena smatra se da se na teritoriji BiH nalazi 3,8 milijardi
tona bilansnih rezervi uglja, od čega je 63% lignit.

Zemljište se smatra osnovnim prirodnim i privrednim resursom.

Poljoprivredno zemljište obuzima 50,3% od ukupnih površina, dok
šumske površine obuhvataju 48,3%.

Prema opsežnim istraživanjima i analizama, postoji značajan potencijal

energije vjetra.

Izvori sirovina za proizvodnju energije iz biomase vrlo su povoljni,

uključujući oko 1,5 milijun m³ šumskih ostataka i ostataka drvne
industrije (drvni otpad, piljevina, iver i otpad od tehničkog drveta, itd).

Mogućnosti za eksploatiranje geo-termalne i solarne energije dostupne

su u velikoj mjeri, ali još uvijek nisu istražene i iskorištene.
Istraživanja nafte i plina ukazuju na postojanje perspektivnih ležišta na
velikom broju različitih lokacija u BiH, međutim do eksploatacije još nije
došlo jer istraživanja nisu završena (rezerve se procjenjuju na oko 50
milijuna tona nafte).

Računa se da rude željeza ima oko 700 miliona tona, na osnovu koje se
razvila crna metalurgija. Značajne su i rezerve boksita(oko 76 miliona
tona), mangana(7 miliona tona) a prilične su rezerve olova i cinka.
Utvrđene su i rezerve žive, zatim geološke rezerve bakra, antimona i
nikla.

Poznate su i rezerve kamene soli - 14,3 milijarde kg na osnovu kojih se

razvila proizvodnja soli i hemijska industrija.

Voda se smatra jednim od najvažnijih prirodnih resursa. Računa se da

na teritoriji BiH godišnje padne oko 61,6 milijardi m³ vode, od čega 58%
otječe nadzemnim vodotocima. Voda je jako značajna i za hidroenergiju
čiji potencijal iznosi 4.921,0 MW. Prema hidroenergetskom potencijalu,
glavne rijeke su Neretva, Trebišnjica, Una sa Sanom, Bosna, Drina i
Vrbas. BiH je prema vrijednosti hidropotencijala po kvadratnom
kilometru površine, među najbogatijim državama Evrope.

Na Neretvi su izgrađene hidroelektrane: Jablanica, Grabovica,

Salakovac, Mostar te hidroelektrana Rama. Na hidrosistemu Trebišnjice
su izgrađene HE Dubrovnik(216 MW), HE Trebinje(168 MW), HE
Čapljina koja predstavlja najveću hidrocentralu u državi(420 MW). U
sklopu hidroenergetskog sistema Trebišnjice stvoreno je akumulaciono
jezero zapremine 1,1 milijarde m sa branom visokom 123 m, najvećom
branom u kršu na svijetu.
Na Vrbasu su podignute HE Jajce(48 MW) i HE Jajce II(30 MW), te HE
Bočac(110 MW). Na Drini se nalazi HE Višegrad(304 MW), te na Uni HE
Slapovi Une(6 MW). Pored navedenih, u BiH napravljeno je još mnogo
manjih hidroelektrana, za potrebe stanovništva i privrede, npr. 1910.
godine podignuta je HE Delibašino Selo na Vrbasu(0,4 MW), zatim HE
Hrid u Sarajevu(1,25 MW) i druge.

Postoje četiri termoelektrane: u Gackom(300 MW), Kaknju(450 MW),

Tuzli(723 MW) i Ugljeviku(300 MW). Ove elektrane podignute su na
bazi uglja, najviše lignita, koji se nalazi u blizini i nema potrebe za
transportom. Velike rezerve uglja u BiH se nalaze u Sarajevsko-
Zeničkom, Tuzlanskom i Mostarskom bazenu. Polovina ukupnih
elektroenergetskih kapaciteta termoelektrana se nalazi u Tuzlanskom
bazenu.

Termoelektrane, za razliku od hidroelektrana, veoma zagađuju vazduh i

vodu, ali i hidroelektrane zbog akumulacionih jezera potapaju znatne
obradive i druge površine. U 1989. proizvedeno je u termoelektranama
11.213 GWh, a ukupna proizvodnja elektroprivrede te godine iznosila je
14.327 GWh energije.

INDUSTRIJA
Što se tiče industrije, crna metalurgija ima jednu od najdužih tradicija. U
oblasti Vareša, Fojnice i rijeke Sane, još u osmanskom periodu postojala
su postrojenja gdje se topilo željezo i proizvodio čelik. Bosna je bogata
rudnim resursima i energetskim potencijalnima, što se odavno pokazalo
u pojavi crne metalurgije. U Varešu se 1891. godine podižu visoke peći,
a iduće godine čeličana valjaonica u Zenici, koja je poslije Drugog
svjetskog rata postala glavni centar crne metalurgije. Rudnici željezne
rude Vareš, Ljubljana, Radovan i Tovarnica, zatim rudnik krečnjaka
Doboj, željezare Zenica, Ilijaš i Vareš objedinjeni su u jedinstven
kompleks koji se zvao rudarsko-metalurški kombinat Zenica. Osnovni
proizvodi crne metalurgije su sirovo željezo, sirovi čelik,(ta dva se
najviše proizvode), bijelo željezo, željezne šine, betonski čelik, ferosicilij
i drugo, a posebno razni materijali za željeznice. Nažalost, kao
posljedica razvijene metalurške proizvodnje na prostoru Zenice javlja se
jako loše zagađenje zraka i vode.

Kao i crna, obojena metalurgija ima dugu tradiciju u Bosni. Proizvode se

i prerađuju olovno-cinkane rude i njihovi koncentrati, te boksit i
mangan, a razvije se i proizvodnja glinice i aluminija. I ovdje, kao u
Zenici, javljaju se problemi sa zagađenjem okoline kao posljedica
industrije. Industrija obojenih metala zavisi od električne energije pa se
u njenoj blizini grade i hidroelektrane: na Vrbasu, Neretvi i Drini. U BiH
se uz to razvijala i industrija nemetala i građevinskog materijala, iako
ležišta sirovina još uvijek nisu dovoljno istražena. Posljednjih godina se
vrše istrage na ležištima kaolina, pirofilita, magnezita, barita, gline,
dolomita, grafita, gipsa, kvarcita, kvarcnog pijeska i kvarca, a posebno
azbesta i kamene soli. Ove sirovine se separiraju u Bosanskom
Petrovom selu. Ležište Delića brda je najveće ležište azbesa u Evropi.
Ležišta magnezita su uglavnom u centralnoj Bosni. Ležišta gipsa su na
prostorima mjesta Gornji Vakuf, Šipovo, Bosanski Novi, na potezima
Jablanica-Prozor, te oko Ključa i Foče. Ležišta pirofilita u okolini Konjica
su jedino mjesto u bivšoj Jugoslaviji gdje se ta ruda još uvijek
eksploatira. Ostale spomenute rude se na teritoriju BiH prostiru u
ovisnosti od geoloških uslova i rasporeda stijenskih masa.

Počeci prerade metala sežu u daleku prošlost Bosne, posebno zbog

zanatstva i manufakture. U Varešu, Kreševu i Ljubiji izrađivali su se
poljoprivredne sprave i alati te građevinski alati i oružje. U prvim
godinama, poslije Drugog svjetskog rata, ona se nije posebno razvijala
međutim pedesetih godina postaje veoma propulzivna i naglo se
razvija. Jedna petina ukupnog zaposlenog stanovništva bila je zaposlena
u metalnoj industriji. Najznačajnija poduzeća metalne industrije i
mašinogradnje: UNIS, Energoinvest u Sarajevu, Rudarsko-metalurški
kombinat u Zenici, SOKO u Mostaru, Tvornica alata u Trebinju, Bratstvo
u Novom Travniku, Krivaja u Zavidovićima i dr.

Hemijska industrija veoma značajna grana privrede Bosne i

Hercegovine. Još je Austrija podigla nekoliko hemijskih pogona jer su
sirovine kamena so, drvo, kvarcni pijesak, krečnjak, ugalj, vodena
energija, jeftina radna snaga te potrebe razvijenog evropskog tržišta bili
tada dovoljan uslov za pojavu ove, danas gotovo najvažnije privredne
grane. Prvo je podignuta fabrika sode u Lukavcu. Zatim je u Tesliću
izgrađena fabrika za destilaciju drveta, prva na Balkanu. Poslije je
podignuta i elektrohemijska industrija u Jajcu. Podignuta je i plinara u
Sarajevu.

Tokom poratne izgradnje, izgrađeni su brojni kapaciteti hemijske

industrije, među njima: Soda so, Tuzla, Koksno-hemijski kombinat
Lukavac, Elektrobosna Jajce, Azot Goražde, Bosnalijek, Energoinvest i
dr.

1989. godine proizvedeno je 65.000 t solne kiseline, 126.000 t azotne

kiseline, 37.000 t natrijhidroksida i dr. Proizvedeno je i preko 70.000
sapuna i deterdženata.

Laka industrija u BiH ima dugu tradiciju. Ona obuhvata proizvodnju

dobara namjenjenih zadovoljavanju potreba lične i opšte potrošnje. Tu
spadaju proizvodnja hrane, tekstila, obuće, odjeće, namještaja i slično.
Proizvidnja prehrambenih proizvoda:

Ova grana privrede odnosno svi njeni dijelovi i vrste proizvodnje su

tokom poratnog perioda imali relativno brz porast. Društveni proizvod
prehrambene industrije u odnosu na nivo iz 1947. godine porastao 55
puta. Mlinovi za proizvodnju brašna se nalaze u Banjoj Luci, Bijeljini,
Brčkom, Modriči, Tuzli, Prijedoru itd.

Industrija teksila,kože, gume i obuće pored prehrambene industrije

spada u laku industriju, koja ima uslove u prirodnoj i socijalno
ekonomskoj osnovi privrede BiH. U tekstilnoj industriji postoje dvije
oblasti: proizvidnja tekstilnih prediva i tkanina i proizvodnja gotovih
tekstilnih proizvoda, te dvije grane industrije kože i obuće: proizvodnja
kože i krzna i proizvodnja kožne obuće i galanterije. Gotovo svako
značajnije naselje u BiH ima proizvodne pogone iz ove oblasti. Tako se u
30 preduzeća proizvodi predivo i tkanine, a gotovi tekstilni proizvodi u
130 pogona. Proizvodi od kože i krzna dobijaju se iz 11, a kožne obuće i
galanterije u 44 organizacije.

Proizvodnja duhana se odvija na duhanskim poljima, pretežno u

mediteranskoj i submediteranskoj Hercegovini te umjereno
kontinentalnoj Posavini. Površine se kreću od oko 5.000ha do 10.000ha,
a prinosi od 0,5 do 1 t po hektaru. Danas se preradom duhana bavi 19
poduzeća, odnosno fermentacijom duhana i proizvodnjom cigareta.
Velika količina dube(hercegovačka škija i posavski žuti duhan) se izvoze
npr u Češku i Slovačku, Poljsku, Austriju, Njemačku prije Drugog
svjetskog rata, Francusku, Egipat te zemlje bivšeg SSSR-a.

Drvna industrija je jako stara i tradicionalna grana industrije u Bosni i

Hercegovini zajedno sa rudarstvom i preradom željezne rude. Ova
industrija u BiH ima jako povoljnu sirovinsku bazu izraženu u velikim
šumskim kompleksima, a 51.129km², ili 53% teritorija je pod šumom.
Posebno je rasla hemijska prerada deveta, a naročito proizvodnja
celuloze, natron papira i natron vreća. 1989. god na teritoriji BiH je bilo
56 poduzeća koja su proizvodila rezanu građu i ploče, 103 za finalnu
proizvodnju drveta, te 24 za proizvodnju i preradu papira. Razvoj ove
industrije na prostorima BiH ovisi o prostranstvu šuma te od
saobraćajnih i energetskih uslova. Pilane se pretežno nalaze u Foči,
Rogatici, Srebrenici, Bratuncu i sl., a u pogledu proizvodnje namještaja
ističe se Višegrad.

Radile:Lejla Fetić i Merjem Velispahić

II2