CEMAAT CEMİYET A Y I R I M I

VE
F E R D I N A N D TÖNNIES»

Y r d . Doç. Dr. Mehmet Fiknet GEZGİN

A — C e m a a t l e r i n O r t a y a Çıkışı ve B i r M e t o d o l o j i k Mülâhaza

Batıda 11. yüzyıl sonrasında şehirleşmenin d i k k a t i çekmeye başla­

masıyla b i r l i k t e kullanılır hale gelen «Şehir havası insanları serbest b ı ­
rakır» sözü b u r a d a öncelikle inceleyeceğimiz «cemaat»in « c e m i y e t » t i p i
yerleşim o r g a n i z a s y o n u n a n a z a r a n farklılığını b i r çırpıda o r t a y a k o y a n
b i r sözdür. H i ç şüphesiz b u «serbest b ı r a k m a » nın ulaştığı b o y u t l a r i l e
öncelikle, sosyal çözülme, yalnızlaşma ve yabancılaşma g i b i o l u m s u z so­
nuçlar, günümüzde, şehir ve sanayi s o s y o l o j i l e r i ile sosyal p s i k o l o j i
başta o l m a k üzere, p e k ç o k sosyal b i l i m dalının müşterek ve t i p i k ince­
l e m e alanlarını oluşturmaktadır. B i z i m b u m a k a l e d e k i amacımız ise ce­
maat - cemiyet d i k o t o m i s i n i b e l i r t m e k t i r .
Y i n e 11. yüzyıl sonrasında Batıda sık sık d u y u l u r o l a n «Allah k ö y ü ,
i n s a n l a r şehirleri yarattı» sözü bize t a r i h i b a k ı m d a n c e m a a t i n önceliğini
gösterir. C e m a a t i n ne olduğuna değinmeden ö n c e b e l i r t e l i m k i ; esasen,
s o s y o l o j i k bakımdan t e k b i r cemaat t i p i n d e n değil, b i r ç o k cemaat t i p ­
l e r i n d e n b a h s e d i l e b i l i r . K ö y zenaat cemaatı, d i n i cemaat, i d e o l o j i cemaa­
t i , o k u l c e m a a t i . . . v b . Şüphesiz b u t a s n i f uzatılabilir. Değişik k r i t e r l e r ­
d e n h a r e k e t e d i l m e k s u r e t i y l e farklı cemaat tipleştirmeleri yapılabilir.
F a k a t , b i z , daha s o n r a temas edeceğimiz Tönnies'in k a n c e m a a t i , y e r
c e m a a t i , f i k i r c e m a a t i , ayrımında kullandığı k r i t e r i n ve b u k a b i l a n a
t a s n i f i n doğruluğunu k o r u d u ğ u k a n a a t i n d e y i z . H a n g i k r i t e r d e n h a r e k e t
e d i l i r s e e d i l s i n , h a n g i t a s n i f ve tipleştirme t e r c i h e d i l i r s e e d i l s i n , b u n -
i a r , t e k b i r «cemaat» ana kavramı altında da t o p l a n a b i l i r l e r . B u n a rağ­
m e n detaya inildiği t a k d i r d e h e r b i r cemaat t i p i n i n k e s i n sayılabilecek
sınırlamalara imkân tanıyan yapısal farklılıklar gösterdikleri g ö r ü l e c e k -

(*) Her zaman adını hürmetle, ruhunu rahmetle, milli kültürümüze hizmetlerini
minnetle anacağımız merhum Hocam Prof. D r . Mehmet Eröz'e armağan
olarak yayınlanan 22. sayıya bu konuyu seçmemiz O'nun aziz hâtırasına
daha yakın olabilmek içindir.
184 Y R D . DOÇ. D R . M E H M E T FİKRET GEZGİN

t i r . K e z a , m e t o d o l o j i k bakımdan, a y n e n c e m i y e t t i p i b i r t o p l u m d a ya­
1

pılacak b i r araştırmada olduğu g i b i , m e s l e k i ve sosyal değişmelerin, sos­

y a l sınıfların ve tabakalaşma düzeninin, eğitim ve sosyal hareketliliğin
ele alınmadığı b i r araştırmanın cemaat yapısını incelemede, yetersiz k a ­
lacağı görüşünüz de büyük b i r i h t i y a t payı i l e k a b u l e t m e k g e r e k i r . Zi­
ra, meselâ s o s y o l o j i k bakımdan k l a n da — h e m de en saf şekliyle—
cemaat olduğuna ve k l a n d a sosyal farklılaşmadan sözetmek imkânsız
bulunduğuna, dolayısıyla y u k a r d a sayılan unsurların ( k i h e r b i r i b i r e r
sosyal farklılaşma alâmetidir) m e v c u d i y e t i n d e n bahsedilemez. O h a l d e
b u k a b i l b i r m e t o d o l o j i k mülâhazaya dayalı inceleme daha ziyade günü­
m ü z c e m a a t l e r i n i n - ve özellikle de şehirlerde oluşan b i r bakıma m o d e r n
diyebileceğimiz c e m a a t l e r i n - t e t k i k i açısından önemlidir. Çünkü, p r i m i ­
t i f c e m a a t l e r i n ve h a t t a d e n i l e b i l i r k i , bazı özelliklere s a h i p bulunması
h a l i n d e günümüzde b i r kısım köylerin - münhasıran aşiret yerleşmesi
niteliği taşıyan köylerin - t e t k i k i n d e , t e k başına aile ve akrabalık sistemi­
n i n ayrıntılı b i r analize t a b i tutulması d a h i sosyal yapının - ne k a d a r
g i r i f t o l u r s a o l s u n - gözler önüne s e r i l e b i l m e s i n i m ü m k ü n kılar. A n c a k ;
b u r a d a t e k r a r i f a d e e d e l i m k i , son yıllarda d i k k a t i çeken h u s u s , m o d e r n
c e m a a t l e r i n yapısal a n a l i z l e r i n i n h e m e n h e m e n t a m a m e n t a b a k a analiz­
l e r i n e dönüşmüş olmasıdır. B u k a b i l yapısal a n a l i z l e r i n öncülüğünü
1920'lerin s o n u n d a R o b e r t s - H e l e n M . L i n y n çifti yapmış, W . H y t e t a r a ­
fından geliştirilmiş ve W a r n e r ' i n çalışmaları en yüksek n o k t a y a çıkar­
mıştır . 3

B u genel izahımızı y e n i baştan ele alıp genişletelim. Herşeyden ön­

ce ifade e d e l i m k i , cemaat b i r yere bağlı yerleşme ve o r g a n i z a s y o n şek­
l i d i r . C e m i y e t ise geçici ve z a h i r i şekilde b i r birliğin o r t a y a çıktığı yaşa­
manın i f a d e s i d i r . S c h m i d t h et-al'e göre ( b u d u r u m d a ) cemaat k e n d i ba­
şına yaşayan b i r organizmadır. C e m i y e t ise m e k a n i k o l a r a k b i r a r a y a
gelen b i r t o p l u l u k m a h i y e t i n d e d i r . O h a l d e «cemaat sosyal düzenin i l k ­
4

sel b i r yapı şekli o l u p d a h a ç o k t o p l u m s a l gelişimin e r k e n safhalarında

geniş b i r yayılma alanı b u l m u ş t u r » d e n i l m e k t e d i r . D u r u m u König'e at-
5

(1) Rüegg, W., Soziologie, Hamburg, 1969, s. 167.

(2) Rüegg, a.g.e., s. 167.
(3) König, R., «Gemeinde» Wörterbuch der Soziologie (Hrsg. W. Bernsdorf), C.
1, Hamburg, 1979, s. 273 - 275.
(4) Schmidt, N., et. al., Familiensoziologie, Stuttgart, 1976, s. 29.
C5) Rüegg, a.g.e., s. 168.
 C E M A A T - CEMİYET A Y I R I M I 185

f e n b i r t a r i h i süreç şeklinde ele alırsak b u süreç insanlığın b i r m a h a l ­

de o t u r m a y a başlamasından günümüze k a d a r t a k i p e d i l e b i l i r .
«Cemaatin o r t a y a çıkışı yüksek sosyal, t e k n i k ve iktisadî kültürlerin
gelişmesiyle d o ğ r u orantılıdır. Sosyal h a y a t da bunların hepsiyle b i r l i k ­
te b i r gelişmeye m a r u z d u r . E s k i zamanların göçebe avcı toplulukları
elbette k i sürekli o l m a y a n b i r gelişmeye m a r u z b u l u n m a k a r a k t e r i n e
s a h i p t i r l e r . H e r ne k a d a r bağımsız h a r e k e t edemeseler d a h i y i n e de
belirlenmiş b i r a v l a n m a sahasında h a r e k e t ediyorlardı. B u t o p l u l u k l a ­
rın h e p s i n d e komşuluktan k a y n a k l a n a n birleştirici i l k e l e r diğerlerinin
hepsine üstün basıyordu k i , b u n u n arkasından yerleşmenin hızlanması
tarımla i l g i l i f a a l i y e t l e r i de artırdı. B u da topluluğun ayrılmaz b i r p a r ­
çası o l d u . B u r a d a b e l i r l i b i r geçici şekil a i l e n i n yönünün ve akrabalığın,
- d a h a ziyade - yere göre t a y i n o l u n a b i l e n b i r n i t e l i k almasıdır. « L o k a l i f
et» p r e n s i b i n i n üstün gelmesi ( p o t i l l o k a l , p a t r i l o k a l , n e o l o k a l e v l i l i k ) .
B u d u r u m göçebe gruplarında - a i l e l e r i n d e - b e l i r l i b i r f i z i k i yere bağlı
o l m a k t a n ziyade b i r hısım g r u b u n a bağlı o l m a k şeklinde u z u n b i r za­
m a n b o y u n c a tecelli etmiştir» . K o m ş u l u k bağları hakkında Rüegg ise
6

farklı b i r y o r u m d a b u l u n u r . O'na göre c e m a a t l e r d e k o m ş u l u k p r e n s i b i

önemli b i r yapı işareti o l a r a k görülür. K o m ş u l u k s o s y o l o j i k o l a r a k k e n ­
diliğinden b i r b i r i n e y a r d ı m e t m e , dayanışma p r e n s i b i d i r . B u d u r u m d a
( k o m ş u l u k ) b i r i n c i p l a n d a akrabalık bağlarına değil ikâmetgâh yakın­
lığına bağlı o l a n ve b u n u n neticesinde o r t a y a çıkan değerlere dayanır . 7

Böyle o l m a k l a b i r l i k t e , d u r u m göçebe t o p l u l u k l a r açısından farklılık a r -

zeder. G ö ç e b e topluluklarını y e r c e m a a t i o l m a k t a n ziyade - b e l i r l i b i r
yere bağlı olmalarına rağmen - k a n c e m a a t i o l a r a k düşünmek ve ele a l ­
m a k Tönnies'in t e o r i s i n e u y g u n ve d o ğ r u b i r değerlendirme o l u r .
Çeşitli cemat tanımları: «Cemaat y e r l e r e göre h a c m i değişik, b e l i r ­
l i b i r coğrafi bölgede o t u r a n ve aynı kültüre bağlı, aralarında akrabalık,
manevî dayanışma g i b i sıkı bağlar b u l u n a n b i r c i n s t e n b i r z ü m r e d i r » . 8

«Düşüncede, d u y g u d a , uğraşıda ortaklık gösteren b e l l i b i r coğrafi b ö l g e ­

de yaşayan, aralarında akrabalık bağları b u l u n a n insanların oluştur­
dukları grup» '. «1. Sınırları b e l l i b i r t o p r a k parçası üzerinde yaşayan
1

ve b i r uygarlığı paylaşan b i r e y l e r i n oluşturduğu değişik b o y u t l a r d a i n ­

san kümeleri. 2. üyeleri b i r b i r i n e d u y g u s a l bağlarla bağlı, t o p l u m s a l iliş­
k i l e r i n yüzyüze olduğu, yüksek ölçüde bütünleşmiş h e r h a n g i b i r t o p l u m -

(6) König, a.g.m., s. 273.

(7) Rüegg, a.g.e., s. 169.
(3) Ülken, H.Z., «Cemaat» Sosyoloji Sözlüğü, İstanbul, 1969.
(9) Örnek, S.V., «Cemaat» Etnoloji Sözlüğü, Ankara, 1971.
186 Y R D . DOÇ. D R . M E H M E T FİKRET GEZGİN

sal k ü m e . 3. T o p l u m t e r i m i n i n karşıtı, i l e r i ölçüde bütünleşmiş b i r i n c i l

ilişkilerin egemen bulunduğu e t k i n i n geleneksel ve türdeş olduğu k a p a -
iı y e r e l k ü m e l e r i » . «Cemaat sosyal d i n a m i k bünye özellikleriyle b e l i r e n
10

sosyal s i s t e m l e r i n ve sosyal mekânın tamlaşmış b i r şeklidir». « C e m a a t

b e l i r l i b i r arazi parçası üzerinde yerleşmiş b i r sosyal b ü n y e d i r . » « K ü ­ 11

çük veya büyük h e r h a n g i b i r g r u b u n azaları h e r nerede şu veya b u m ü n ­

f e r i t m e n f a a t i değil, f a k a t ; müşterek hayatın ana şartlarını paylaşacak
şekilde b i r a r a d a yaşarlarsa b i z b u g r u b a cemaat d i y o r u z . » 10
«Cemaat
üyelerini karşılıklı sosyal t e s i r l e r i n b i r b i r i n e bağladığı y e r e l b i r ağ­
d ı r . » «Cemaat b i r yere bağlı yerleşme şeklidir. Karışık ve t e m e l sos­
13

y a l yapıların önemli ve i l k teşekküllerinden b i r i d i r . » « T o p l u l u k - ce­

14

m a a t - b e l l i b i r y e r d e c e r e y a n eden b i r kültür olayıdır. D a h a özel o l a r a k

sınırlı b i r coğrafi a l a n d a yaşayan ve karşılıklı bağımlılıklar içinde o r t a k
h a y a t süren b i r i n s a n nüfusudur. T o p l u l u k « n o r m a l o l a r a k yüzyüze iliş­
k i l e r içinde b i r a r a d a yaşayan kişilerden k u r u l u e n geniş grup» o l a r a k
tanımlanmıştır. - M u r d o c k ' a a t f e n - T o p l u l u k d a i m a i k a m e t e d i l e n ye­
r i n yakın olması ve akrabalık, i k t i s a d i iş birliği ya da siyasal örgütlen­
m e g i b i birliği güçlendirici başka bağlar üzerine k u r u l u b i r y e r e l g r u p ­
tur.» .15

Şimdi b u tanımlardan d a y a r a r l a n a r a k , K u r t k a n ile M a c i v e r Pa-

1 6

g e ' n i n b i r g r u b u n cemaat a d d e d i l e b i l m e s i için m e k a n ve cemaat duy­

17

g u s u n u n i k i z a r u r i şartı teşkil ettiğini b e l i r t t i k l e r i n i , y a n i , b i r cemaa­

t i n t i p i k özelliklerinin t e m e l d e i k i k a t e g o r i y e indirgenebileceğim i f a d e
e d e l i m ve başlıca cemaat h u s u s y e t l e r i n i kısaca sıralayalım:

B — Cemaat ve Özellikleri:

C e m a a t h e r şey den ö n c e y e r u n s u r u i l e sınırlıdır. A n c a k ; yer u n s u r u

c e m a a t i n nüfus h a c m i n i b e l i r t m e k t e t e k k r i t e r o l a r a k düşünülmemeli­
d i r . Z i r a , b u h u s u s herşeyden ö n c e c e m a a t i n göçebe o l u p olmamasına

<"10) Ozankaya, 0., Toplumbilime Giriş, A n k a r a , 1984, s. 367.

(11) Nirun, N., Sosyal Dinamik Bünye Analizi, A n k a r a , 1969, s. 152, 154.
(12) Mac iver, R.M. - Page, H . G . , Cemiyet (Çev. A . K u r t k a n ) , C. 1, İstanbul,
1971, s. 14.
(13) Rüegg, a.g.e.. s. 168.
(14) König, a.g.m., s. 273.
(15) Lundberg, A . G . , et-al., Sosyoloji, C. 2. (Çev. Ö. Ozankaya - Ü. Gürkan),
A n k a r a , 1970, s. 44, 83.
(16) K u r t k a n Bilgiseven, A., Genel Sosyoloji, İstanbul, 1982, s. 7-12.
i 17) Mac iver - Page, a.g.e., s. 16-19.
 C E M A A T - CEMİYET A Y I R I M I 187

göre değişiklik gösterir. Meselâ; T o d e n o u g h ' a göre, b i r c e m a a t i n o r t a ­

l a m a n ü f u s u göçebelerde 50, yerleşik tarım köylerinde ise 300 k a d a r ­
d ı r . A y r ı c a ; b e l i r t m e k g e r e k i r k i , yerleşiklik değişmez b i r t o p r a k p a r ­
18

çası üzerinde b u l u n m a k şeklinde de mütalâa e d i l m e m e l i d i r . «Bir t a r a f ­

t a n z i r a a t l e yaşayan grupların h e p s i devamlı o l a r a k b i r yerde o t u r m a ­
mışlardır, meselâ; t o p r a k v e r i m s i z hale geldiği z a m a n y e r l e r i n i değiş­
tirmişlerdir. Diğer t a r a f t a n ise çobanlık veya balıkçılık yapan c e m a a t l e r
h a l i n e g e l e r e k - d u r u m a göre mekânlarında da değişiklik y a p m a k s u r e ­
t i y l e - c e m a a t o l m a özelliklerini s ü r d ü r m ü ş l e r d i r . Kaldı k i , b i r k ö y ce­
19

m a a t i y e r l e ş m e düzeni t o p l u köy t i p i n d e o l d u ğ u t a k d i r d e m a h a l bakı­

mından dağınık köy t i p i n e n a z a r a n büyük ölçüde değişiklik gösterecek­
t i r . Şunu d a h e m e n e k l e y e l i m k i esasen m e k a n a bağlılığa cemaate y ö n e ­
l i k b i r s o s y o l o j i k inceleme açısından b i r i n c i l derecede önem a t f e t m e ­
m e k g e r e k i r . Z i r a ; günümüzde s o s y o l o j i k t e t k i k açısından - ister c e m a a t
ister c e m i y e t , y a n i , gerek olağanüstü seviyede bütünleşmiş, gerekse de
parçalı b i r sosyal yapı sözkonusu o l s u n - d i k k a t e alınmak gereken sos­
y a l şeklin kültürel h u s u s i y e t l e r i d i r . «İnsan topluluklarının saptanması
esas o l a r a k kültürlerin saptanmasına bağlıdır. Toplulukları oluşturan
b i r e y l e r arasındaki dayanışma özellikle b i r değer ve inanç ortaklığının
s o n u c u d u r ve gerek t o p r a k gerekse ülkeye bağlılığın k e n d i de o r t a k l a ­
şa b i r tasarıma ( R e p r e s e n t a t i o n K o l l e c t i v e ) d a y a n ı r » . C e m a a t i n b i r
20

diğer t i p i k özelliği m e n f a a t i n h e m e n h e m e n « t e k » olduğu b i r o r g a n i z a s ­

y o n h a l i n d e bulunuşudur. Çünkü b u r a d a üyelerin h e r b i r i n i n t e k i l m e n ­
f a a t i c e m a a t bütünün m e n f a a t i i l e büyük ö l ç ü d e özdeşleşmiştir. C e m a a ­
t i n h e r b i r üyesinin t e k i l amacı i l e cemaat bütünün amacı (sosyal a m a ç )
büyük ö l ç ü d e çakışmaktadır. Şüphesiz b u çakışma c e m a a t i n dışa açıl­
m a süreciyle, b i r başka ifadesiyle m o d e r n l e ş m e süreciyle, ters orantılı
b i r seyir t a k i p e t m e k t e d i r . B u bakımdan b i r cemaatde en ç o k göze çar­
p a n h u s u s l a r d a n b i r i s i de kültürel birliğe s a h i p olunmasıdır. B u b i r l i k
olağanüstü denebilecek b i r sıkılıktadır. Z i r a cemaatde çok zengin m â ­
n e v i kültür unsurları büyük ölçüde - neredeyse t a m a m e n - oldukça m a h ­
d u t b u l u n a n m a d d î kültür unsurlarıyla içiçe geçmiştir. «Durgun, iptidâi
b i r c e m i y e t t e âlet h e m âlettir h e m de g e l e n e k t i r h e m de gelenek taşı­
yıcı ve kültür s e m b o l ü d ü r . . . Mamûller k a d a r , i s t i h s a l t e k n i k l e r i de m e ­
r a s i m l i , s e m b o l i k , u m u m i y e t l e kültürel b i r vasfa s a h i p t i r . . . Teknik,

(18) Lundberg, et-al., s. 84.

(19) Hahn, A., et-al., Gemeindesoziologie, Stuttgart, 1979, s. 27.
'20) Duverger, M., Siyaset Sosyolojisi (Çev. Ş. T e k e l i ) , İstanbul, 1982, s. 37.
188 Y R D . DOÇ. D R . M E H M E T FİKRET GEZGİN

h a l k âdetlerini ifade eden b i r âyinle t a m a m e n birleşmiş b i r h a l d e d i r . » 21

B i r başka ifadeyle cemaatde (özellikle p r i m i t i f b i r c e m a t d e ) maddî kül­

tür unsurlarını mânevi kültür unsurlarından ayırdetmek imkânsız d e n i ­
lebilecek ölçüde güçtür. M . T u r h a n , b u d u r u m u d i k k a t e a l m a y a n A v r u ­
palıların, geleneksel t o p l u m l a r d a sosyal değiştirme çabalarında karşı­
laştıkları güçlükleri y e t e r i n c e i z a h e d e r . K e z a , t o p l u m kalkınması açı­
22

sından aynı hususta etraflı b i l g i v e r m e s i ve t i p i k örnekler koyması i t i ­

b a r i y l e K ı n g ' e bakılabilir.
23

S o s y a l o r g a n i z a s y o n bakımından b i r cemaat, aile ve akrabalık siste­

m i n i n b a ş r o l ü oynadığı b i r sosyal b i r i m o l m a özelliğini gösterir, ö y l e
k i , b i r c e m a a t üyesinin p r e s t i j i d a h i büyük ölçüde m e n s u p olduğu a i l e ­
n i n cemaat içindeki p o z i s y o n u n a , y a n i , sosyal m e v k ü n e bağlıdır. B u h u ­
sus özellikle e n d o g a m i n i n geçerli olduğu c e m a a t l e r d e d a h a b e l i r g i n d i r .
Z i r a , b u n l a r d a akrabalık d a h a b i r sıkı özellikler göstermekte ve cemaa­
t i n bütününü kavramaktadır.
A i l e ve akrabalık s i s t e m i yanında, inanç s i s t e m i n d e n ve gelenekler­
den ( k i , c e m a a t l e r d e g e l e n e k l e r i n dolayısıyla bütün kıymet hükümleri­
n i n bekçisi yaşlılardır) k u v v e t a l a n ç o k güçlü b i r dayanışma özelliği
göstermesi de c e m a a t i n t i p i k k a r a k t e r i s t i k l e r i n d e n b i r i n i teşkü eder.
B u dayanışma, üst p a r a g r a f l a r d a sıralanan h u s u s i y e t l e r d e n ve son c ü m ­
lede b e l i r t i l e n u n s u r l a r d a n güç a l m a k t a ve düşünce ve d u y g u âlemi g i b i
en m ü c e r r e t b i r alanı i h a t a ettiği k a d a r e k o n o m i k faaliyet alanı g i b i
en m a d d î görüntüleri de kapsamaktadır. G ö k a l p s o s y o l o j i s i n i n k a v r a m ­
ları ile i f a d e edersek, h a r s ve kültür, bütün elemanları ve tezahürleri
ile dayanışmanın h e m bütün s e b e p l e r i n i , h e m de b i r kısım sonuçlarını
teşkil e t m e k t e d i r l e r . O r t a l a m a b i r c e m a a t m e n s u b u c e m a a t i n o r t a k
amacını gerçekleştirmeye çalışırken t a b i i o l a r a k cemaatdaşları i l e ç o k
güçlü d o s t l u k ve arkadaşlık münasebetleri tesis e d e b i l m e k t e d i r . Daya­
nışmanın gelenek, d i n , örf ve âdet g i b i faktörlerden güç alması yanında;
cemaat üyesinin ne b u faktörleri, ne de b u faktörlerden k a y n a k l a n m a k ­
ta o l a n sosyal normları değiştirmek b i r y a n a y o r u m l a m a y a d a h i y e t k i ­
s i n i n bulunmaması, y a n i dayanışmanın ç o k k u v v e t l i b i r sosyal k o n t r o l
mekanizmasından d a güç a l m a k t a oluşu - ( k i L u n d b e r g , et-al'e göre: -
« . . . . topluluğun en önemli özelliği gerçek b i r e t k i n l i k l e işleyen, g a y r i
r e s m i t o p l u m s a l d e n e t i m mekanizmalarına s a h i p b i r g r u p olmasıdır » e i

(21) Eröz, M., iktisat Sosyolojisine Başlangıç, istanbul, 1982, s. 120.

(22) T u r h a n , M., Kültür Değişmeleri, İstanbul, 1969, s. 31-32, 163-165.
(23) K i n g , L . , Ufak Toplumlarda Halkla Çalışma (Çev. F . Göker), Ankara, 1964.
(24) Lundberg, et-al., s. 84.
 C E M A A T - CEMİYET A Y I R I M I 189

cemaatde, c e m i y e t t i p i b i r sosyal o r g a n i z a s y o n d a h a y a l d a h i edileme­

yecek b i r s t a t i k l i k t e bütünleşmeye y o l açmaktadır. Esasen, bazı sosyo­
logların, cemaatde, c e m i y e t d e k i ben şuurunun aksine « b i z şuuru»
n u n bulunduğunu « b i z » ve « b e n » şuurları arasındaki farklılığın cemaat -
cemiyet ayrımının özünü teşkil ettiğini söylemeleri b u h u s u s t a n k a y n a k ­
lanıyor olmalıdır. «Cemaat h e r z a m a n « b i z » d e m e k t e d i r . B u n l a r h e r
olayı « b i z » şuuru i l e karşılayıp yaşamaktadırlar.» -" « T o p l u l u k hayatın­
2

d a k i t o p l u m s a l ilişkiler ç o k d e f a üyelere b i r g r u p içi t u t u m u b i r t o p l u ­

l u k r u h u ya d a b i r «biz duygusu» k a z a n d ı r ı r . » Cooley, köy c e m a a t l e r i ­
20

n i ç o k f o n k s i y o n l u o l m a k l a b e r a b e r «tipik b i r i n c i l gruplar» o l a r a k de­

ğerlendirir . Coğrafi mekanın sınırlılığı da dayanışmayı
27
güçlendiren
önemli b i r faktör olmaktadır. B u dayanışma keza sosyal münasebetle­
r i n yüzyüze - C o o l e y ' i n t a b i r i y l e b i r i n c i l münasebet - olması hasebiyle de
ç o k güçlüdür. C e m a a t l e r sosyo - kültürel ve t e k n i k faktörlerden k a y n a k ­
l a n a n ve sosyal değişmelere karşı direnç sağlayan ç o k k u v v e t l i b i r sos­
yal bütünleşme h u s u s i y e t i gösterirler. Esasen b u özellik kapalı b i r sos­
yal b i r l i k teşkil e t m e l e r i n i n ( k i , cemaat üyelerinin cemaat dışı dünya
ile ilişkileri h e m son derece sınırlıdır, h e m de b u k a b i l ilişkilerin yürü-
tümü çoğunlukla t a b i i l i d e r l e r i n u h d e s i n d e d i r ) t a b i i - ve o ölçüde za­
r u r i - b i r s o n u c u sayılmak g e r e k i r .

C — Cemiyet ve Özellikleri:

S o s y o l o j i k tipleştirmede c e m a a t i n a n t i - tezi o l a r a k gösterilen c e m i ­

y e t i n ç o k değişik tanımları yapılabilir. Z i r a , b i r c e m a a t i n n i s p e t e n bü­
tün boyutları ile gözlenmesi m ü m k ü n b i r sosyal şekil olmasına karşılık,
c e m i y e t i bütün boyutları ile ele a l a b i l m e k ve çeşitli özelliklerini b i r a r a ­
da gözleyebilmek son derece güçtür. B u nedenle c e m i y e t t i p i b i r o r g a ­
n i z a s y o n u n tanımlanması çabasında ç o k d i k k a t l i o l m a k g e r e k i r . D o l a -
yısiyle, literatürde cemaat kolaylıkla t a r i f edilebildiği g i b i , ( c e m i y e ­
t i n tanımı - son derece karmaşık unsurları b i r a r a d a i h t i v a e t m e s i n ­
den olsa gerek - d a h a güçtür) t a s n i f i de t e k b i r k r i t e r e dayalı o l m a s ı
\tibarı i l e - genel tanımına n a z a r a n - n i s b i b i r kolaylık a r z e t m e k t e d i r .
Biz, b u r a d a , c e m i y e t üzerinde u z u n u z u n durmayacağız; keza, t a s n i f i n ­
den de - ayrıntıya g i r m e m e k kastıyla - bahsetmeyeceğiz ve g e n e l l i k l e ce­
m a a t i n özelliklerinin zıddından h a r e k e t e t m e k s u r e t i y l e kısa b i r iza-

(25) Freyer, H., Sosyolojiye Giriş (Çev. N. Abadan), A n k a r a , 1957, s. 101.

(26) Lundberg, et-al., s. 44.
(27) Hahn, et-al., s. 28.
 190 Y R D . DOÇ. D R . M E H M E T FİKRET GEZGİN
h a t t a bulunacağız. B u amaçla da öncelikle sadece i k i tanım v e r m e k l e
yetineceğiz:
«Cemiyet b i r m u a m e l e ve u s u l l e r s i s t e m i , o t o r i t e ve karşılıklı y a r ­
dımlar, b i r ç o k gruplaşma ve bölünmeler, i n s a n davranışının k o n t r o l ve
hürriyetleri s i s t e m i d i r . B u devamlı s u r e t t e değişen g i r i f t sisteme c e m i ­
yet diyoruz.»'- B u tanımdan ç o k d a h a b e r r a k ve müşahhas b i r tanım
8

K u r t k a n ' a a i t t i r . «Cemiyet i n s a n davranışını h e m hürriyete kavuşturan

h e m hudutlandıran, b i r t a r a f t a n karşılıklı yardımlaşmalara i m k a n ve­
ren, diğer t a r a f t a n gruplaşmalara ve bölünmelere y o l açan, değişen b i r
sosyal teşkilatlar ve münasebetler ağıdır» - . 1 0

Ş i m d i yukarıdaki k a y n a k t a n ve saf b i r c e m a a t i n özelliklerinden

3 0

y a r a r l a n a r a k c e m i y e t i n b e l l i başlı k a r a k t e r i s t i k vasıflarını sıralayalım:

Bazen b i r c e m i y e t i n yer u n s u r u i l e sınırlandırılabilmesi m ü m k ü n ­
dür. A n c a k ; b u imkân hiç b i r şekilde cemaatte olduğu ölçüde m e v c u t
değildir. Z i r a ; meselâ b i r millî t o p l u m d a n bahsedildiğinde, b u n u n sınır­
ları, b i r c e m a a t i n sınırlarından sözedildiğinde olduğu g i b i küçük b i r
a l a n ile t a s r i h e d i l e b i l m e k b i r y a n a , ç o ğ u kez t e k b i r ülke sınırları i l e
de b e l i r t i l e m e z . K e z a ; b i r «sanayi t o p l u m u » kavramı d a h i t e k t e k millî
hudutları asan b i r h u s u s i y e t arzeder. Esasen, c e m i y e t i n sosyal e v r i m i n
i l e r i m e r h a l e l e r i n d e o r t a y a çıkmış olması b u hususiyetde r o l o y n a r .
Coğrafi h a r e k e t l i l i k cemaatde ç o k i s t i s n a i - göçebe c e m a a t l e r i n p e r i y o ­
d i k h a r e k e t l i l i k l e r i hariç - ve çoğunlukla t o p l u b i ç i m d e olduğu h a l d e ,
c e m i y e t d e b i t m e z tükenmez b i r süreç h a l i n d e m e v c u t t u r ve ona dina­
m i z m özelliğini kazandıran b i r u n s u r d u r .
C e m i y e t d e m e s k e n l e r l e işyerleri büyük ölçüde b i r b i r i n d e n ayrılmış
ve uzaklaşmıştır. B i r cemaatde en b ü y ü k p r o b l e m l e r d e n b i r i b o ş z a m a n ­
ların nasıl doldurulabileceği h u s u s u olduğu halde sanayileşmenin baş­
langıcında İngiltere'de ve b i z i m şahsen A y d m ' m Olukbaşı köyünde gör­
d ü ğ ü m ü z g i b i makinalaşmaya m u h a l e f e t h a r e k e t i n d e b o ş zamanların
nasıl doldurulabileceği düşüncesi işsiz k a l m a kaygısına p a r a l e l o l a r a k
m e v c u t olmuştur. C e m i y e t d e ise bizâtihi b o ş zamanların nasıl oluşturu­
labileceği f i k r i düşünürleri meşgûl e t m e k t e d i r - meselâ; R u s s e l ' l a r d a b u
endişe g ö r ü l ü y o r - . Geleneksel sosyal b i r l i k l e r d e üretimden b o ş zaman­
1

l a r a k a d a r k e n d i y e t e n e k l e r i n i o r t a y a k o y a b i l e n insanların y e r i n i c e m i ­
yetde, b i r l i k l e r e ancak hayatının b e l l i veçheleri i l e katılabilen i n s a n l a r
almıştır.

(28) Mac Iver-Page, a.g.e., s. 9.

(29) K u r t k a n Bilgiseven, a.g.e., s. 4.
(30) K u r t k a n Bilgiseven, a.g.e., s. 4-15.
(31) Russel, D . - B . , Endüstri Toplumunun Geleceği (Çev. M. Ölçer), Ankara,
1979, s. 134.
 C E M A A T - CEMİYET A Y I R I M I 191

C e m i y e t d e , b i r c e m a a t d e olduğu üzere büyük ölçüde çakışan m e n ­

f a a t l e r d e n değil; t a m t e r s i n e , çatışan m e n f a a t l e r d e n söz e d i l e b i l i r . N i t e ­
k i m , c e m a a t i n k a n a a t k a r ve mütevekkil üyelerinin y e r i n i cemiyetde re­
kabetçi ve m u h t e r i s f e r t l e r almıştır. S o s y a l münasebetlere şahsi m e n ­
faat sâiki büyük o r a n d a hâkimdir. B u n u n l a b e r a b e r m e n f a a t gruplaş­
maları da söz k o n u s u d u r . B i r ağ g i b i bütün c e m i y e t i saran b u m e n f a a t
gruplarının oluşturduğu b i r l i k l e r sadece çatışmaya değil, birliğin amaç­
ları çerçevesinde uyuşmaya da i m k â n v e r i r l e r . A n c a k ; millî m e n f a a t i n
d a h i c e m i y e t üyeleri arasında aynı e t k i n l i k t e h i s s e d i l m e z oluşu cemiye­
t i c e m a a t d e n ayıran t i p i k b i r özelliktir.
C e m a a t mensuplarının n i s b e t e n t e k b i r m e s l e k ile iştigal e t m e l e r i ­
ne ve ancak sosyal iş b ö l ü m ü n d e n söz e t m e k m ü m k ü n olmasına m u k a ­
b i l , c e m i y e t d e herşeyden evvel meslekî farklılaşma söz k o n u s u d u r . K e z a ;
sosyal farklılaşma süreci a n c a k ; c e m i y e t t i p i b i r organizasyona geçiş i l e
b i r l i k t e o r t a y a çıkmakta ve m o d e r n l e ş m e sürecine p a r a l e l o l a r a k hız­
lanmaktadır. Ayrıca, işbölümü sosyal işbölümü o l m a k t a n ziyade eko­
n o m i k ve g i d e r e k t e k n i k n i t e l i k l e r i ağır b a s a n b i r görünüme bürünmek­
tedir.
C e m i y e t d e üyelerin sosyal statüsü ve p r e s t i j i artık aile ve a k r a b a ­
lık bağlarından değil, üyenin c e m i y e t içindeki fonksiyonlarından kay­
naklanır. Dolayısıyla, v e r i l e n statülerin y e r i n i kazanılan statüler alır.
B u n u n y o l u da büyük ölçüde eğitimden ve şahsi k a b i l i y e t t e n geçer.
C e m i y e t d e bütün mensupları k o r u y a n o r t a k b i r dayanışmadan söz
e t m e k h e m e n h e m e n imkânsızdır. B u n u n y e r i n e en ç o k ve ancak, i k t i ­
sadî, siyasî ve kültürel u n s u r l a r d a n güç a l a n dayanışma gruplarından
b a h s e d i l e b i l i r . Çünkü; cemiyetde maddî ve mânevî kültür unsurları b i r ­
b i r i n d e n h e m e n h e m e n t a m a m e n ayrılmıştır. Mânevî kültür unsurları
birleştirici o l m a k t a n ziyade ayırıcı b i r f o n k s i y o n i f a eder h a l e gelmiş­
t i r . «Biz» şuurunun y e r i n i « b e n » şuurunun almış olması ve m a d d î kül­
türün büyük ölçüde t a h r i k ettiği sosyal d i n a m i z m b u süreçte r o l o y n a ­
maktadır. Bütün c e m i y e t mensuplarının « y ü z yüze» ilişküerde b u l u n a ­
b i l m e s i artık sözkonusu değildir. Y a n i ; b i r i n c i l ilişkilerin y e r i n i z a r u r i
o l a r a k i k i n c i l ilişkiler almıştır. B i r i n c i l ilişkiler ancak aile çerçevesinde
görülebilecek ölçüde sınırlı b i r hale gelmiştir. İnsanlar artık topluluğun
bütününü k a v r a y a n değer yargılarından kurtulmuşlardır. Ancak; b u
kurtuluşun neye malolduğu h u s u s u da bütün düşünürleri meşgul eden
b i r h u s u s t u r . C e m i y e t d e g e l e n e k l e r i n sabit oluşundan değil, sürekli sayı­
l a b i l e c e k b i r biçimde değişmesinden; g i d e r e k , erozyona uğramasından
b a h s e d i l e b i l i r . K e z a , yaşlıların d u r u m u ; cemaatde yaşlılar sosyal değerle­
r i n en büyük s a v u n u c u s u ve bekçisi o l d u ğ u h a l d e , c e m i y e t , özellikle de
192 Y R D . DOÇ. D R . M E H M E T FİKRET GEZGİN

Batı t i p i b i r c e m i y e t «yaşlılar p r o b l e m i » ile meşgul olması gereken b i r

yapıdadır. Sosyal k o n t r o l artık ne kendiliğinden gerçekleşmekte ne de
yaşlılar eliyle gerçekleştirilebilmektedir. A n c a k ; p o z i t i f h u k u k kuralları
vasıtasıyla i f a e d i l e b i l m e k t e d i r . Z i r a , aile ve akrabalık s i s t e m i i l e gele­
n e k l e r ve inanç s i s t e m i n d e n güç a l a n yazısız h u k u k y e r i n i ç o k büyük
ölçüde yazılı h u k u k a bırakmıştır. B u r a d a ifade e d e l i m k i , günümüzde
hiç b i r millî t o p l u m d a saf manâsıyla ne b i r c e m a a t d e n ne de b i r c e m i -
y e t d e n sözedilebilir, yukarıda belirttiğimiz « m o d e l » niteliğindeki i d e a l
özellikleri taşıyan o r g a n i z a s y o n l a r ç o ğ u kez y a n yana, bazen de iç içe b u ­
lunmaktadır. B u d u r u m u n i y i k a v r a n a b i l m e s i şehir - köy farklılaşması­
nın t e t k i k i n i de z a r u r i kılmaktadır. Z i r a ; köy - şehir farklılaşmasının
izahı b i r a n l a m d a , cemaat - c e m i y e t ayrımının müşahhaslaştığı a l a n l a ­
rın ele alınması d e m e k t i r .

D — F . Tönnies'de Cemaat - Cemiyet Ayrımı

K u z e y Almanya'lı b i r köylü ç o c u ğ u o l a n F . Tönnies k e n d i zama­
nına k a d a r d a h a ziyade f i z i k , j e o l o j i , b i y o l o j i g i b i f e n ve t a b i a t i l i m l e -
r i n d e k i çalışmaların ve m e t o d o l o j i k telâkkilerin i z l e r i n i taşıyan sosyo­
l o j i görüşüne, katkılarıyla y e n i u f u k l a r açmıştır. B u cümleden o l a r a k ,
özellikle i n s a n i r a d e s i vasıtası ile p s i k o l o j i k faktör üzerinde durması
o n u n s i s t e m i n i h e m sosyal f i z i k , h e m de b i y o - s o s y o l o j i t e o r i l e r i n d e n
ayırıcı b i r m a h i y e t taşır. B i l m e k t e y i z k i , bizâtihi sosyal b i l i m l e r i n ve b i r
çeşit sosyal b i l i m l e r şemsiyesi sayabileceğimiz s o s y o l o j i n i n gelişmesinde
t a b i a t ve f e n b i l i m l e r i n d e k i gelişmelerin büyük rolü olmuştur. S ö z ge-
l i m i A . C o m t e f i z i k t e k i buluşların - özellikle N e w t o n fiziğinin - e t k i s i n ­
de k a l a r a k s o s y o l o j i t e o r i s i n i oluşturmuştur. K e z a ; L e Play de m a d e n c i ­
l i k alanındaki b i l g i l e r i n d e n büyük ölçüde etkilenmiş ve yararlanmıştı.
B u n l a r g i b i H . Spencer de 19. yüzyılın son çeyreğine k a d a r b i y o l o j i d e
yapılan büyük keşiflerin - özellikle a m a r e k u e ve D a r w i n b i y o l o j i s i n i n -
tamamının e t k i s i n d e kalmış, m e t o d o l o j i k bakımdan a n o l o j i d e n y a r a r l a ­
n a r a k b u bulguları s o s y o l o j i t e o r i s i n e yerleştirme çabasım göstermiştir.
Tönnies, C o m t e ' d a n e t k i l e n m e k l e b e r a b e r , O n u n , b i l i m l e r sınıflamasın­
da p s i k o l o j i y i ayrı b i r b i l i m o l a r a k t e l a k k i e t m e y i p b i y o l o j i n i n sınırları­
na s o k m a şekline b e l i r e n görüşüne karşı çıkarak b i y o l o j i y i , p s i k o l o j i ile
s o s y o l o j i arasına yerleştirdi. K e z a , L e P l a y ' i n aileyi b i r sosyal hücre m e ­
sabesine koymasına karşılık o münferit insanı b i r sosyal h ü c r e o l a r a k
kabul etmekteydi . 82

(32) Çağatay, T., Hans Freyer'in İçtimaî Nazariyeler Tarihine - E k (Adı geçen
yazarın adı geçen kitabının sonundadır), Ankara, 1968, s. 273 - 275.
 C E M A A T - CEMİYET A Y I R I M I 193

L e P l a y ' d e n söz etmişken şu kadarını d a b e l i r t e l i m k i , Le P l a y ' i n

tecemmülî vasfını verdiği sosyal şekle Tönniesde cemaat; keza, i n f i r a d i
vasfını verdiği sosyal şekle de c e m i y e t tekabül e t m e k t e d i r . İşte; Spencer
sonrasında o r t a y a çıkan Tönnies o z a m a n l a r yavaş yavaş serpümekte
o l a n p s i k o l o j i d e n de i l h a m almış olmalıdır k i , p s i k o l o j i y i ç o k büyük öl­
çüde i l g i l e n d i r e n « i r a d e » m e f h u m u n d a n h a r e k e t l e k e n d i t e o r i s i n i k u r ­
m a y a ve geliştirmeye çalıştı. B u bakımdan, nasıl S p e n c e r ' i n C o m t e ' u
aşan b i r t e o r i s y e n olduğu söylenmekteyse, aynı şekilde Tönnies'in de
S p e n c e r ' i aştığı rahatlıkla i f a d e e d i l e b i l i r . S o s y o b i y o l o j i t e o r i s i n i n Spen-
c e r ' i geride bıraktığı g i b i , cemaat ve c e m i y e t ayrımında sadece bünyevi
u n s u r l a r a y e r v e r m e y i p h i s s i ve r u h i b a k ı m d a n farklılıklara da i s t i n a d
etmiş o l m a s ı i l e C o m t e ' u aşar.
33

F a k a t günümüzde C o m t e k a d a r e t k i l i b i r sosyolog olduğu söylene­

mez. K a n a a t i m i z c e b u n u n s e b e p l e r i n i b i r y a n d a n C o m t e ' u n « k u r u c u »
s o s y o l o g l a r d a n k a b u l e d i l m e s i n d e , b i r y a n d a n da günümüzde g i d e r e k
gerileyen b i r sosyal şekil o l a n - k i , b u n u k e n d i s i de k a b u l eder - c e m a a t i
idealleştirmesinde a r a m a k g e r e k i r . Z i r a ; günümüz sosyolojisi daha
ziyade c e m i y e t t i p i sosyal şeklin m e s e l e l e r i n e ağırlık v e r e n b i r görü­
n ü m e - temayüle - s a h i p t i r . H e r ne k a d a r özellikle A . B . D . de ç o k yaygın
o l a n « k ü ç ü k g r u p l a r sosyolojisi»ni b i r n e v i cemaat s o s y o l o j i s i çalışması
s a y m a k g e r e k m e k t e ise de, b u n e v i çalışmaların şehir biçimindeki, sos­
y a l bünyeler çerçevesinde ele alınması ( k i , Tönnies şehri c e m i y e t t i p i
sosyal şeklin t i p i k tezahürü o l a r a k g ö r ü r ) y i n e de o n u n t e o r i s i n e o l a n
34

i l g i n i n zayıf kalması s o n u c u n u doğuruyor.

Görüşlerini son derece kalın çizgilerle değerlendirdiğimiz T ö n n i e s '
i n cemaat - c e m i y e t ayrımına b u r a d a yer v e r m e m i z i n t e m e l s e b e p l e r i ,
b i r t a r a f t a n b u tipleştirmeyi i l k o n u n yapmış olması, b i r t a r a f t a n d a
mücerret h a l i ile de olsa b u tipleştirmenin h e m e n bütün s o s y o l o j i e k o l -
l e r i n c e benimsenmiş bulunmasıdır.
Tönnies b i r yönü i l e köylü ç o c u ğ u olmasının, b i r y ö n ü i l e de d i n d a r
b i r a i l e d e n g e l m e s i n i n e t k i l e r i n i şahsiyetinde taşımış o l m a k l a b e r a b e r ,
ayrıca, k e n d i n d e n önceki ve k e n d i zamanlarındaki düşünürlerin de et­
k i s i n d e kalmıştır. O n d a ; M a i n , G i e r k e , W a g n e r , S c h a p e n h a u e r , W u n d t ,
Hegel ve H o b b e s başta o l m a k üzere p e k ç o k düşünürün e t k i s i o l d u ğ u
b e l i r t i l i r , ü l k e n ' e göre; Tönnies, cemaat - c e m i y e t d i k o t o m i s i n d e «insi­
yaki» (igüdüsel) «itibari» ( r ö l a t i f ) , t a b i i ve s u n i y a h u t canlı ve m i h a n i k i ,
yahut t a v ' i ve teemüli anane ve h a r e k e t tezatlarına dayanırken, g i d e r e k

(33) Eserpek, A., Sosyoloji, A n k a r a , 1981, s. 67.

'34) Freyer, Sosyolojiye Giriş, s. 214.
194 Y R D . DOÇ. D R . M E H M E T FİKRET GEZGİN

«insanlar arasında yalnız m u k a v e l e y i o l a n h e r şey değil, aynı z a m a n d a

organize o l a n h e r şey zümrenin teemmülden d o ğ m u ş o l a n h e r türlü üst
bünyesi i t i b a r i ve m i h a n i k i c e m i y e t sahasına d a h i l d i r . V e b u n u n t a m a ­
m e n zıddı i n s i y a k i ve t a b i i o l a n cemaattır» s o n u c u n a ulaşırken H e g e l -
H o b b e s karması b i r düşünceye i s t i n a t e t m e k t e d i r . H e g e l ' i n d i a l e k t i k
m e t o d u n d a n sadece tez i l e a n t i t e z i almış, i l k i n e c e m a a t i i k i n c i s i n e ce­
m i y e t i yerleştirmiştir. F r e y e r ise; H o b b e s ' u n c e m i y e t i f e r d i e g o i z m esa­
sına dayalı b i r m e n f a a t sözleşmesi - m u k a v e l e c i c e m i y e t görüşü - biçi­
m i n d e tasarlamasından faydalandığını i f a d e eder. Çağatay, Tönnies'de-
k i « r u h î » n i t e l i k t e k i d e r i n t e s i r i n M a i n , G i e r k e ve W a g n e r ' d e n geldiğini,
cemaat için kullandığı m a h i y e t i r a d e s i ( d e r i n i r a d e , esas i r a d e , Wesen­
w i l l e ) kavramının S c h o p e n h a u e r ve W u n d t ' d a n c e m i y e t için kullandığı
seçim i r a d e s i ( k a r a r a d a y a n a n i r a d e , seçici i r a d e , Kürenwille) kavramı­
nın ise H o b b e s ' t a n esinlenildiğini i f a d e e d e r . 35

Tönnies'in t e o r i s i n i n i r a d e kavramı aracılığı i l e p s i k o l o j i y e dayalı

olması k e y f i y e t i d a h a e s e r i n i n giriş kısmında ve tanımlarında b e l i r i r .
Tönnies'e göre b i r z ü m r e mensuplarının beşeri i r a d e l e r i arasındaki iliş­
k i l e r t a s d i k e d i c i y a h u t inkâr e d i c i n i t e l i k l e r d e n b i r i n i n ağır bastığı
ilişkilerdir. B u ilişkiler, r e e l ve o r g a n i k hayatı i f a d e e t t i k l e r i n d e cema­
at t i p i b i r sosyal şekil, f i k r i ve m e k a n i k b i r m e k a n i z m a görüntüsü taşı­
dıklarında c e m i y e t t i p i b i r sosyal şekil karşısındayız'dır. « H e r türlü sa­
m i m i , m a h r e m , bize münhasır o l a n müşterek hayat ( v a k i d e - g e ç m i ş t e -
bulduğumuz g i b i ) cemaat hayatı o l a r a k anlaşılır. C e m i y e t ise a m m e h a ­
yatıdır, dışımızda o l a n âlemdir. İnsan k e n d i n d e n o l a n l a r l a teşkil ettiği
cemaatde a k ve k a r a günlerde doğuştan i t i b a r e n hep ona bağlı b u l u n u r .
C e m i y e t d e ise yabancı b i r şeye d a h i l imiş g i b i girilir.» Kanaatince,
«cemaatde i n s a n l a r h e r türlü ayrılığa rağmen mahiyetçe ( w e s s e n l i c h )
bağlı i k e n c e m i y e t t e h e r türlü bağlılığa rağmen ayrı kalmaktadırlar.» 36

Tönnies'e göre bütün zümreleşmeler « p s i k o l o j i k c e v h e r d e n m a m û l d o ­

kular» şeklinde telâkki e d i l m e l i d i r . B u o r t a k n i t e l i k p s i k o l o j i k cevhe­
r i n özü söz k o n u s u olduğunda farklılık gösterecektir. Z i r a ; c e m a a t l e r i
oluşturan p s i k o l o j i k c e v h e r d a h a mücerret ve beşerî n i t e l i k taşımakta
o l u p , bütün ruhî tezahürleri, k a n a a t l e r i , eğilimleri karşılıklı ve c a n d a n
hissî bağlılıkları, sadakat ve sevgileri i l e i n s a n l a r d a n müteşekkildir. Ce-

(35) Ülken, H.Z., İçtimaî Doktrinler Tarihi, İstanbul, 1941, s. 257; Ffeyer, İçti­
maî Nazariyeler Tarihi (Çev. T . Çağatay) Ankara, 1968, s. 204; Çağatay,
a.g.ek, s. 314.
(36) Tönnies, F . , Cemaat ve Cemiyet Nazariyesi (kısaltarak çeviren Z . F . Fmdık-
oğlu), 1942 - 1943 Üniversite Konferanslarından Ayrı Bası, İstanbul, 1944,
s. 712 - 713, 743.
 C E M A A T - CEMİYET A Y I R I M I 195

m i y e t i oluşturan p s i k o l o j i k cevher ise h i s s i l i k t e n ziyade r a s y o n e l esas­

l a r a i s t i n a d eder. B u r a d a , aklî telâkki ve değerlendirmeler yanında te­
fekkür, y a n i düşünme ve z i h i n y o r m a k a b i l i y e t i ile b e l i r l i b i r f e r d i a m a ­
ca yönelik davranışlar c e m i y e t i n mayasını teşkil eden i n s a n i c e v h e r i
oluşturur' . G ö r ü l d ü ğ ü üzere, Tönnies'in t e o r i s i n d e p s i k o l o j i k u n s u r l a r
7

k i l i t faktör niteliğindedir. B u h u s u s u k e n d i s i i r a d e kavramı i l e d a h a

doğrusu beşeri i r a d e kavramı i l e açıklığa kavuşturur. O n a göre, beşeri
o l a n h e r ruhî e t k i a n c a k düşüncenin d a h l i y l e b e l i r l e n e b i l i r . B u sebeple
de i k i çeşit i r a d e ayırd eder: «düşünceyi i h t i v a e t m e k itibarıyla i r a d e ,
i r a d e y i i h t i v a e t m e k itibarıyla düşünce. B u n l a r d a n h e r b i r i h i s , i n s i y a k ,
a r z u başkalıklarının v a h d e t arzettiği mütesanit b i r bütün ( e i n zusam-
mengehandes Ganzes) gösterir. F a k a t b u v a h d e t b i r i n c i m e f h u m d a ( y a ­
n i düşünceyi i h t i v a eden i r a d e d e ) şen'i ( r e a l ) , y a h u t t a b i i , i k i n c i mef­
h u m d a ( y a n i i r a d e y i i h t i v a eden düşüncede) ise fikrî ( i d e e l l ) , y a h u t ,
y a p m a , yapılmış ( g e m a c h t ) o l a r a k anlaşılmalıdır» . B u n l a r d a n b i r i n c i ­
38

sine m a h i y e t ( ö z ) i r a d e s i , i k i n c i s i n e seçici ( k a r a r verilmiş) i r a d e den­

diğini d a h a önce belirtmiştik. C e m a a t d e söz k o n u s u o l a n ö z i r a d e n i n
kaynakları m a z i d e olduğu h a l d e , c e m i y e t d e b a h i s m e v z u u o l a n kararlı
i r a d e n i n anlaşılması ise olmuş olanın değil, olacak olanın, daha doğrusu
o l m a k t a olanın aydınlatılması i l e k a b i l d i r . «Kısası ö z i r a d e , k a r a r i r a d e ­
y i t o h u m h a l i n d e , k a r a r i r a d e , öz i r a d e y i i m a j h a l i n d e i h t i v a e t m e k t e ­
dir.» 39

ö z i r a d e dediği i r a d e « . . . H o ş a g i t m e k , alışmak, hatırlamak u n s u r ­

ları üzerine k u r u l a n ve beşeri tabiatın mahsulü o l a r a k t a s a r l a n a n b i r
i r a d e d i r . C e m a a t , müşterek k a n , müşterek d u y g u , müşterek ihtiyaç ( l i ­
sanda ve ev i d a r e s i n d e ) ve müşterek şekillenmeler, ( s a n a t t a ve d i n ' d e )
üzerine müsteniddir». C e m i y e t l e r ise r a s y o n e l esaslara dayalı o l a n se­
çicilik ( k a r a r v e r m e k e y f i y e t i ) üzerine kurulmuş o l u p m i h a n i k i şekilde
birleştirilmiştir, b u r a d a k i i r a d e ( K ü n v i l l e ) « . . . şuura, hesaba, c e h d e »
i s t i n a d e t m e k t e d i r . Tönnies'e göre ö z - i r a d e biçiminin özellikleri -
4 1

«rasyonel o l m a y a n i r a d e , - amaçlardaki değişmezlik ve tekdüzelik, -

duyguların etkinliği, - gelenek ve alışkanlıkların egemenliği» olduğu
halde k a r a r - i r a d e biçiminin özellikleri - «özgür irade» amaçların ç o k ­
luğu ve b u n l a r d a n b i r i n i n seçilmesi, «rasyonel düşünce» çıkarların ön

(37) Freyer, H., D i n Sosyolojisi (Çev. T. Kalpsüz), A n k a r a , 1964, s. 13.

(38) Tönnies, a.g. ayrı bası, s. 746.
(39) Tönnies, a.g. ayrı bası, s. 747.
(40) Kessler, G., İçtimaiyata Başlangıç (Çev. Z . F . Fmdıkoğlu), İstanbul, 1938, s.
109.
196 Y R D . DOÇ. D R . M E H M E T FİKRET GEZGİN

p l a n a çıkarılması, ilişkilerin anlaşma ve sözleşmeye göre b e l i r l e n m e s i » , 41

o l a r a k temayüz e t m e k t e d i r .
K a n a a t i m i z c e ; Tönnies'in, m a h i y e t i r a d e s i i l e seçici i r a d e y i en azın­
d a n p s i k o l o j i k p l a t f o r m d a b i r b i r l e r i n i t o h u m veya i m a j h a l i n d e i h t i v a
e t t i k l e r i n i k a b u l etmesine rağmen, niçin cemaat i l e c e m i y e t i ç o k k e s i n
sınırlarla ayırdığı s o r u l a b i l i r . Evvelâ, t e k r a r b e l i r t e l i m k i , e s e r i n i n b u
k o n u d a i l k çalışma olması h u s u s i y e t i yanında, W e b e r M e t o d o l o j i s i n d e k i
manasıyla ideal t i p l e r i k a r a k t e r i z e e t m e çabasında bulunması böyle b i r
k e s i n ayrımı - p e k ç o k t a t b i k i örneklerle bezemiş olmasına rağmen - za­
r u r i kılmıştır. B u ideal t a r z d a tipleştirmenin mahzurlarını esasen k e n ­
d i s i de göz ardı edememiştir, önce b e l i r l i b i r ölçüde, s o n r a d a h a n e t b i r
b i ç i m d e görmüştür. H e r ne k a d a r , i l k cemaat şekli saydığı ailede ve aile
ile köyün arasına yerleştirip h e r i k i s i n d e n de p e k ç o k özelliği i h t i v a et­
tiğini söylediği k l a n ' d a - klanın h e m aileden önceki aile, h e m de köyden
önceki köy o l a r a k ele alınabileceğini b e l i r t i r - sosyal farklılaşma emare­
l e r i n d e n b a h s e t m e n i n p e k m ü m k ü n olamayacağı k a n a a t i n d e ise de, köy
hayatına geçiş ile d a h a i l k tekâmül b e l i r t i l e r i n d e n i t i b a r e n mesleki
yönde de olsa b i r farklılaşma çizgisi bulunabileceğini, değişik f o n k s i y o n
ve b e k l e n t i l e r i y i n e müesses nizamın müşterek telâkkileri i l e i f a e d i l e b i ­
lecek o l a n kişilerin bulunabileceğini k a b u l e d e r . H e m e n b e l i r t e l i m k i ,
42

atıf yaptığımız tercüme h e r baskısmda g i d e r e k geliştirilen e s e r i n i n i l k

baskısından (1887) kırksekiz yıl s o n r a yapılan 8. baskısını esas a l m a k ­
tadır.
N i t e k i m , 25 yıllık u z u n b i r bekleyişten s o n r a revaç b u l a n - 1912'den
i t i b a r e n eseri ondört yıl içinde 7 baskı yapmıştır - ve esaslı t e n k i t l e r e
uğrayan görüşlerini t a v z i h e t m e gereğini hissetmiş olmalı k i , daha son­
r a k a l e m e aldığı, « S o s y o l o j i y e Giriş» i s i m l i eserinde «sosyal hayatın
esası, i n s a n l a r ve i n s a n toplulukları arasındaki p o z i t i f münasebetler,
o n u n için b u n u çıkış noktası i t t i h a z e d i y o r u m » d e m e k ihtiyacını d u y ­
43

muştur. Kaldı k i , b i r y a n d a n S p e n c e r ' i n b i y o - s o s y o l o j i d e görüşlerinin

s o s y o l o j i dünyasına t a m a m e n h a k i m olduğu, b i r y a n d a n da sosyal b i ­
l i m c i l e r i n i l g i l e r i n i «devlet» etrafında yoğunlaştırdıkları b i r vasatta gö­
rüşlerini ifade etmesi y a n ı n d a , o n u n cemaatden cemiyete geçişi b ü y ü k
44

b i r b e d b i n l i k içinde, f a k a t , karşı k o n u l a m a z b i r süreç o l a r a k k a b u l et­

m e s i , h a k i m i y e t ( H e r r s c h a f t ) u n s u r u n u n hiç bulunmadığı c e m a a t i t e r -

(41) Eserpek, a.g.e., s. 68.

(42) Tönnies, a.g. ayrı bası, s. 735 - 738.
(43) Çağatay, a.g.ek., s. 318.
(44) Çağatay, a.g.ek., s. 318.
 C E M A A T - CEMİYET A Y I R I M I 197

c i n i n i n b i z a t i h i i d e a l b i r düşünce o l a r a k k a l m a y a m a h k û m bulunduğu­
n u , k e n d i s i n i n de bildiğini gösterir. Görüşlerinin meslekdaşlarmca b i r
ç o k t e n k i d e uğramasına rağmen, vatandaşları arasında coşkun b i r heye­
canla karşılanması da, k a n a a t i m i z c e , h a r p sonrası A l m a n insanının ön­
c e k i dönemin sıcak ve düzenli a t m o s f e r i n e o l a n özleminden k a y n a k l a n ­
sa g e r e k i r . Esasen, milletdaşı S p e n g l e r ' i n «Batının Ç ö k ü ş ü » n d e i l e r i
sürdüğü b e d b i n görüşlerinin b ü y ü k i l m i ve içtimaî yankılara sebep o l ­
ması d a o vasatın karmaşık ve b e l i r s i z niteliği değimlidir?

Yukarıdaki mülâhazalarımıza ilâveten b e l i r t e l i m k i , p e k ç o k sosyo­

l o g u n aksine Tönnies'in c e m a a t i cemiyete t e r c i h etmesi t e m e l d e b i r i l m i
k u s u r şeklinde değerlendirilemez. N i h a y e t i n d e sosyal çevresinden gelen
e t k i l e r l e ve A l m a n S o s y a l T a r i h i n i n bunalımlı b i r döneminde yaşamış
olması o n u b u t e r c i h e itmiş o l a b i l i r . A n c a k , bizce önemli o l a n T ö n n i e s '
i n p e k ç o k sosyolog g i b i «cemiyetten cemaate dönüş o l m a z » görüşünü
k e s i n b i r s o s y o l o j i k k a n u n ( s o s y o l o j i d e genel ve k e s i n k a n u n l a r d a n de­
ğil ancak temayüllerden bahsedilebileceğine göre b u b i r temayüldür.)
o l a r a k i l e r i sürmüş olmasıdır. Asıl b u temayül tartışmaya açık olmalı­
dır. Z i r a , c e m i y e t hayatında b ü y ü k b i r bunalım m e y d a n a g e l e b i l i r . Y a ­
h u t , genel b i r bunalım, s o s y o l o j i k b a k ı m d a n cemaat karakteristiği taşı­
y a n köylere n a z a r a n , c e m i y e t k a r a k t e r i taşıyan şehirleri d a h a büyük
o r a n d a e t k i l e y e b i l i r . B u e t k i l e n m e sebebiyle de şehirlerden köylere, ya­
n i , sanayi inkılâbından b e r i görülenin t e r s i yönde b i r göç h a r e k e t i başlı-
y a b i l i r . Şüphesiz b u k a b i l b i r göç h a r e k e t i köyü modernleşmenin e t k i ­
sine ç o k yoğun b i r b i ç i m d e açacaktır. Y i n e , hiç kuşku y o k k i , köye göç
edenler de köy değerlerinin e t k i s i n e açılmış o l u r l a r . A n c a k , h e r halü­
kârda böyle b i r göç vakıası en azından f i z i k i mânada da olsa cemiyet­
t e n cemaate dönüştür. N i t e k i m , A . B . D . nde 1929 Büyük Buhranı sıra­
sında büyük çapta şehirden köye göç h a r e k e t i görülmüş ve b u göç h a r e ­
k e t i adı geçen ülkede köy - şehir bağıntısının yoğunluk kazanmasında
büyük r o l oynamıştır* . H e r h a l d e b u d u r u m u s o s y o l o j i n i n «relativist»
3

k a r a k t e r i n i n t i p i k b i r tezahürü o l a r a k mütalâa e d e b i l i r i z .
Tönnies'in, d i k o t o m i s i n d e h e r b i r sosyal şekle ilişkin o l a r a k b e l i r t ­
tiği - b i r b i r i n e zıt - özellikleri S o r o k i n ' i n tablolaştırmasından aynen ak­
taralım* . (i

(45) Türkdoğan, O., Türkiye'de Köy Sosyolojisinin Temel Sorunları, İstanbul.

1977, s. 63.
(46) Sorokin, P.A., Çağdaş Sosyoloji Teorileri (Çev. M. R. Öymen), C. 2, İstan­
bul, 1975, s. 65.
198 Y R D . DOÇ. D R . M E H M E T FİKRET G E Z G l N

Cemaat Cemiyet
O r t a k irade Ferd iradesi
ü y e l e r f e r d değildir üyeler f e r d d i r l e r
Cemaatın m e n f a a t l e r i üstün F e r d l e r i n m e n f a a t l e r i üstün
İnanç Doktrin
Din Kamuoyu
ö r f ve âdetler Moda
T a b i i dayanışma Sözleşmeli dayanışma
O r t a k mülkiyet Özel mülkiyet

A n c a k , t a b l o d a k i bütün h u s u s i y e t l e r i n üst p a r a g r a f l a r d a b a h s e t t i ­
ğimiz esaslar çerçevesinde mütalâa e d i l m e l e r i g e r e k i r .
Yukarıdaki özellikleri taşıyan c e m a a t l e r , Tönnies'e göre, « k a n ce­
maati», « y e r cemaati» ve «fikir cemaati» biçiminde kategorileştirilebilir,
B u ayrım t a r i h i gelişmelere de u y g u n b i r m a h i y e t arzeder. ö n c e l i k l e sa­
b i t b i r y e r d e i k a m e t i ancak p e r i y o d i k aralıklarla söz k o n u s u o l a n k a n
c e m a a t i görülmüştür. B u daha ziyade c e m a a t l e r e has b i r özellik o l m a k ­
tadır. N e v a r k i , i k a m e t alanı sabit o l m a k l a b e r a b e r b i r klânı - klân-
daşlar arasında aynı b i r a t a d a n gelme ve k a n kardeşliği t o t e m i k i n a n ­
cın t i p i k b i r tezahürü olduğuna göre - k a n a a t i m i z c e y e r c e m a a t i n d e n
ziyade k a n c e m a a t i k a t e g o r i s i n e d a h i l e t m e k daha d o ğ r u o l a b i l i r .
G ö ç e b e avcılıktan yerleşik h a y a t a , dolayısıyla tarım kültürüne ve
zenaat i l e iştigale geçiş biçiminde tezahür eden y e r c e m a a t i d a h a i l e r i
b i r m e r h a l e y i teşkil e t m e k t e o l u p , b u r a d a , b e l i r l i b i r m a h a l d e o t u r m a
vakıası m e r k e z i b i r özellik hüviyetini kazanır. Tönnies'in «hayvani b i r
h a y a t birliği» o l a r a k telâkki ettiği y e r c e m a a t i n i , «zihni b i r hayat b i r l i ­
ği» o l a r a k gördüğü f i k i r ve r u h c e m a a t i t a k i p eder. T a b i i o l a r a k , k a n
c e m a a t i n d e «hısımlık», y e r cemaatinde « k o m ş u l u k » , f i k i r c e m a a t i n d e
ise «ahbablık ve dostluk» cemaat üyeleri arasındaki bağlılığın fiilî g ö r ü ­
nümlerini teşkil ederler.
Şüphesiz, y e r c e m a a t i k a n c e m a a t i n i n , f i k i r c e m a a t i de k a n ve y e r
c e m a a t l e r i n i n özelliklerini m a h d u t ölçülerde de olsa taşır. H a t t a , d a h a
m a h d u t ölçülerde de olsa, k a n cemaatinde y e r ve f i k i r c e m a a t l e r i n i n ,
yer c e m a a t l e r i n d e k a n ve f i k i r c e m a a t l e r i n i n özellikleri m e v c u t t u r . A n ­
cak, h e r c e m a a t i n h â k i m u n s u r u n u k e n d i k a t e g o r i s i n i n diğer k a t e g o r i ­
l e r d e n farklı n i t e l i k l e r i teşkil eder. O h a l d e - h u s u s a n i l k şekilleri i t i b a ­
r i y l e - k a n cemaatinde sadece hısımlık değil; komşuluk, ahbaplık v e
d o s t l u k bağlılığı da m e v c u t t u r . F a k a t , ağır b a s a n hısımlık h u s u s i y e t i ­
d i r . K e z a , f i k i r c e m a a t i n d e z i h n i h a y a t birliği esas o l m a k l a ve en m ü t e -
 C E M A A T - CEMİYET A Y I R I M I 199

kâmil şekli «meslek ve zenaatın a y n i y e t i ve benzerliği» s o n u c u n d a oluş­

m a k l a b e r a b e r , t e k bağlılık tezahürü ahbaplık ve d o s t l u k değildir, an­
cak, b u bağlılık hısımlık ve komşuluk bağlılıklarına göre daha egemen­
d i r . Şunu da b e l i r t e l i m k i ; Tönnies'e göre h a n g i k a t e g o r i d e n o l u r s a o l ­
s u n b i r cemaatde üyeler arasındaki bağlılığın «canlı ve daimi» olmasını
sağlayan h e r halükârda aynı Tanrı'ya o l a n bağlılıktır . Y a n i , T ö n n i e s '47

de tıpkı L e Play'de o l d u ğ u g i b i inanç u n s u r u müşterek hayatın e n önem­

l i b i r u n s u r u o l m a niteliğini h a i z d i r . K a n a a t i m i z c e , genellikle L e P l a y
g i b i Tönnies'in de y e r l i - yabancı b i r kısım s o s y o l o j i mensupları t a r a ­
fından t u t u c u a d d e d i l i p , i l g i y e lâyık görülmemesinin a l t m d a - cemaat
hayatını idealleştirmiş olması k a d a r , b e l k i de o n u n d a ötesinde - b u d ü ­
şüncesi yatmaktadır.
Tönnies'e göre i r s i b a k ı m d a n y a h u t t a s a r r u f veya y a r a r l a n m a açı­
larından o r t a k özellikleri o l a n v e y a h u t da b e l i r l i müşterek dayanışma
unsurlarına s a h i p o l a n , aile (ev c e m a a t i ) , köy, kulüp, d i n i g r u p l a r , o t a r -
şik b i r i k t i s a d i bünyeye s a h i p k a s a b a l a r , zenaat b i r l i k l e r i ( l o n c a l a r ) ve
h a t t a f e o d a l b e y l i k l e r c e m a a t i n tezahür şekilleridir. C e m i y e t l e r i n e n
önemli k a t e g o r i l e r i n i ise «iktisadî c e m i y e t l e r , kazanç c e m i y e t l e r i ve m ü ­
badele c e m i y e t i o l m a k sıfatıyla s i v i l cemiyet» teşkil e t m e k t e o l u p , se­
y a h a t ve i l i m c e m i y e t l e r i n d e n bahsedilebileceğini de b e l i r t i r . O n a g ö r e ,
büyük b i r şehir, b i r d e v l e t i n ülkesi üzerinde yaşayan i n s a n l a r , aydınla­
rın ön plânda o l d u ğ u m o d e r n b i r c u m h u r i y e t c e m i y e t kategorisinin
t i p i k tezahürlerini oluşturur. B i r cemaat tezahürü o l a n köylerde köylü­
l e r i n k e n d i toprakları üzerinde, b i r c e m i y e t i n tezahürü o l a n b ü y ü k şe­
h i r l e r d e - veya b i r d e v l e t i n ülkesi üzerinde - yaşayan tüccarların ise
k e n d i m a d d i b i r i k i m elde e t m e gayelerine d a y a n a r a k hayatlarını i d a m e
e t t i r t i k l e r i n i söyler. Ayrıca h u k u k s o s y o l o j i s i ve felsefesi b a k ı m ı n d a n
ç o k y e r i n d e ve önemli o l a n , esasen d a h a sonraları s o s y o l o j i k h u k u k
t e o r i s i taraftarlarının t a b i hukukçulara o l a n itirazlarının özünü teşkil
eden şu görüşü b e l i r t i r : «Aile h u k u k u n u cemaat h u k u k u , borçlar h u k u ­
k u n u c e m i y e t h u k u k u misâli o l a r a k gösterebiliriz.» 48

T ö n n i e s , özellikle Kıta Avrupası - ve b u a r a d a b i z i m - B o r ç l a r H u ­

k u k u m u z u n t e m e l i n i teşkil eden R o m a H u k u k u n u n c e m i y e t t i p i b i r sos­
y a l o r g a n i z a s y o n u n h u k u k u olduğunu, aile h u k u k u n d a t a t b i k alanı b u ­
l a n geleneksel h u k u k u n ( b o r ç l a r h u k u k u n u n bütün t o p l u m l a r d a b e n ­
z e r l i k niteliği taşımasına karşılık aile h u k u k u nisbeten l o k a l b i r m a h i ­
yet a r z e d e r ) daha ziyade cemaat t i p i b i r sosyal o r g a n i z a s y o n u n h u k u -

(47) Tönnies, a.g. ayrı bası, s. 719 - 720.

(48) Kessler, a.g.e., s. 108 - 109.
200 Y R D . DOÇ. D R . M E H M E T FİKRET GEZGİN

k u olması gerektiğini ifade e d e r . Esasen bilindiği üzere, s o s y o l o j i k

49

h u k u k t e o r i s i taraftarları, t a b i i hukukçuların bütün ülke üzerinde t e k

h u k u k u n c a r i olması gerektiği düşüncesine şiddetle m u h a l e f e t ederler.
S o n o l a r a k Tönnies ve D u r k h e i m arasındaki değerlendirme farklı­
lığının kaynağına kısaca değinelim. A. C o m t e ' u n en önemli takipçisi ve
o n u n görüşlerinin geliştiricisi sayılan D u r k h e i m , Tönnies'in o r g a n i k b i r
dayanışma sezdiği c e m a a t d e m e k a n i k b i r dayanışma bulunduğunu; k e ­
za, o n u n m e k a n i k b i r dayanışma gözlediği c e m i y e t d e de o r g a n i k b i r d a ­
yanışmanın m e v c u t olduğunu i f a d e eder. H e r i k i düşünür görüş farklı-
lıklarıyla da olsa s o s y o l o j i n i n gelişmesine b ü y ü k katkıda bulunmuşlar,
ayrıca, sosyal bağların tabiatı, yapısı ve işleyişi bakımından d i k k a t e alın­
m a k g e r e k e n n e v ' i şahsa münhasır düşünceler i l e r i sürmüşlerdir. K e z a ,
h e r i k i s i n i n çizdikleri t i p o l o j i l e r i n e v r i m c i b i r k a r a k t e r taşıması a r a l a ­
rında b e n z e r l i k m e y d a n a g e t i r m e k t e d i r . A n c a k , D u r k h e i m c e m i y e t t i p i
sosyal o r g a n i z a s y o n u n üstünlüğüne inanırken, Tönnies'in t e r c i h i ce­
maatten yanadır . 50

H e r i k i düşünür, acaba nasıl o l u y o r d a , aynı sosyal o r g a n i z a s y o n

t i p i n i k a s t e t t i k l e r i h a l d e b i r b i r i n e t a b a n t a b a n a zıt değerlendirmelerde
b u l u n a b i l i y o r l a r ? H e m e n b e l i r t e l i m k i , b u farklılığı p e k fazla yadırga­
m a m a k ve b e l i r l i b i r anlayış çerçevesinde ele a l m a k g e r e k i r . Aynı t o p ­
l u m u ( T e p o t z l a n ) ve aynı köyü ( Z u n i ) 21 ve 9 yıllık fasılalarla incele­
yen ayrı ayrı i k i araştırıcı b i r b i r i n e t a b a n t a b a n a aykırı sonuçlara ulaş­
mışlardır. Çünkü, h e r araştırmada, araştırılan t o p l u m yada t o p l u l u k t a n
bağımsız o l a r a k , araştırıcıların değer yargıları m e t o d o l o j i k çerçeve v b .
hususlar varılan sonuçlar üzerinde e t k i l i o l m a k t a d ı r . 51

İlk bakışta S o r o k i n ' i n , Tönnies'in «kasten» D u r k h e i m ' i n m e k a n i k

dediğine o r g a n i k , o r g a n i k dediğine m e k a n i k vasfını verdiği şeklindeki
i f a d e s i d o ğ r u gibi görünüyor. A n c a k «gibi» n i n üzerine k a s t e n gittiği­
52

m i z d e farklı değerlendirişin altında y a t a n gerçeği görebiliriz. B u gerçe­

ği teşkil eden başlıca h u s u s , k a n a t i m i z c e aynı sosyal b i r i m tiplerine
bakmalarına rağmen h a r e k e t noktalarının farklılık a r z e t m e s i d i r .
T ö n n i e s , beşeri i r a d e aracılığı i l e p s i k o l o j i k esaslara dayandırdığı
t e o r i s i n d e h e r i k i sosyal b i r i m arasında, ilişkilerin h i s s i ya d a aklî o l ­
masına göre ayırım yaptığı ve böylelikle cemaat - c e m i y e t d i k o t o m i k t i p -
leştirmesine ulaştığı h a l d e ; D u r k h e i m , t e m e l değişken o l a r a k dayanış-

(49) Duverger, a.g.e., s. 68.

(50) Duverger, a.g.e., s. 65.
(51) Güvenç. B., İnsan ve Kültür, İstanbul, 1974, s. 155.
(52) Sorokin, a.g.e., s. 65.
 C E M A A T - CEMİYET A Y I R I M I 201

mayı ele a l m a k t a , böylece de p s i k o l o j i k u n s u r a h e m e n hiç yer v e r m e ­

den katı b i r s o s y o l o j i k bakış çerçevesinde (bilindiği g i b i k e n d i s i sosyolo­
j i s i s o s y o l o j i akımının en güçlü t e m s i l c i s i d i r ) m e k a n i k dayanışma - or­
g a n i k dayanışma tipleştirmesine v a r m a k t a d ı r . 53
Dayanışma açısından
d u r u m u irdelediğimizde göreceğimiz şudur k i , b u n l a r d a n b i r i n c i s i n d e
dayanışma üyeler arasındaki benzerliğe ve h a t t a ayniyete i s t i n a t ettiği
h a l d e , i k i n c i s i n d e nüfus artışının t a h r i k ettiği iş b ö l ü m ü n e i s t i n a t et­
mektedir.
İşte, Tönnies'in «düşünceyi i h t i v a eden irade» n i n m e v c u d i y e t i n ­
den h a r e k e t l e cemaat hayatını izaha başlamasına ve o r g a n i k dayanışma
t a v s i f i n e karşılık, D u r k h e i m ' i n cemaat üyeleri arasında a y n i y e t görme­
s i , O n u n , b u dayanışmanın m e k a n i k vasıfta o l d u ğ u biçiminde b i r algı­
l a m a y a s a h i p olması s o n u c u n u getirmiştir. Çünkü, o cemaatde beşeri
i r a d e y i değil, örflerin homojenliğini d i k k a t e alıyor. K e z a , Tönnies'in,
«iradeyi i h t i v a eden düşünce» n i n m e v c u d i y e t i n d e n h a r e k e t l e c e m i y e t
hayatını izaha başlamasına ve m e k a n i k dayanışma sezinlemesine m u k a ­
b i l ; D u r k h e i m , c e m i y e t d e f e r d i y e t i n d o ğ u m u n u , f o n k s i y o n e l farklılaşma­
yı, nüfus artışını ve ç o k yoğun iş b ö l ü m ü n ü d i k k a t e a l m a k t a ve şahıslar
arası karşılıklı tâbiiyet'in ç o k şiddetli b i r g ö r ü n ü m a r z e t m e s i sebebiyle
c e m i y e t i n b i r u z v i y e t biçiminde değerlendirilmesi gerektiği mütalâasım
serdederek, b u r a d a o r g a n i k dayanışmanın m e v c u t olduğu görüşüne v a r ­
maktadır. O h a l d e , K u r t k a n ' m dediği g i b i , D u r k h e i m ' i n farklı sonuçla­
r a ulaşması sebepsiz o l m a m a l ı d ı r . 54

N i h a y e t , nasıl b i r araştırıcı ( T . G ü l e n s o y ) , Z i y a Gökalp'in kültür

t e o r i s i n d e , hars'ı h a l k a m â l e t m e k s u r e t i y l e m e d e n i y e t t e n ayırma çaba­
sının, k e n d i s i n i n «şehirli» olması h u s u s i y e t i n i n d i k k a t e alınarak değer­
l e n d i r i l m e s i gerektiğini i f a d e ediyorsa' , Tönnies'in c e m i y e t y e r i n e ce­
55

m a a t i t e r c i h e t m e s i n d e k e n d i s i n i n yetiştiği i l k sosyal çevrenin m ü h i m

b i r rolü olabileceğini b e l i r t e l i m .

(53) Kongar, E . , Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği, İstanbul,

1981, s. 230.
(54) K u r t k a n , A., Köy Sosyolojisi, İstanbul, 1968, s. 196 - 197.
(55) Gülensoy, T., «Ziya Gökalp'in Medeniyet Anlayışı» Milli Eğitim ve Kültür,
Yıl 4, Sayı 15, Ankara, Mayıs, 1982, s. 18.