Σχόλια

Για την Β΄ Ενιαίου Λυκείου

Επιμέλεια: Μαξούρη Ελένη

 Αντιγόνη

Συνοπτική παρουσίαση της τραγωδίας

Η Αντιγόνη δεν είναι ένα δράμα θέσεων, στην συμπεριφορά όμως και τον πόνο
αυτών των ανθρώπων γίνεται ευδιάκριτο το πρόβλημα αν η Πολιτεία μπορεί να
θεωρεί τον εαυτό της σαν έσχατη ανθρώπινη αξία ή αν και αυτή πρέπει να σέβεται
νόμους, που δεν προήλθαν από τη ίδια και που ξεφεύγουν αιώνια από τη δικαιοδοσία
της.
Πρόκειται για δράμα δύο προσώπων. Η όλη δομή, με την χωριστή παρουσίαση των
κεντρικών προσώπων στην αρχή και τη συνακόλουθη σύγκρουσή τους, αποκαλύπτει
μια καθαρή γραμμή, όπου συνυφαίνεται ως στοιχείο αντιστικτικό η συμπεριφορά της
Ισμήνης. Το πρόσωπο αυτό, ύστερα από την ηρωική του έκρηξη, εξαφανίζεται από το
δράμα.
Τελικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι το έργο παρουσιάζεται ως αγώνας ενός
ανθρώπου ενάντια στο απεριόριστο δικαίωμα της κρατικής εξουσίας, που δεν
αναγνωρίζει πάνω από την παντοδυναμία της κανέναν υπερβατικό νόμο με απόλυτη
ισχύ. Γι’ αυτό η τραγωδία αυτή χαρακτηρίζεται ως κλασικό δράμα αντίστασης, ή
σύμφωνα με τον Kleinknecht αγώνας του νόμου ενάντια στο νόμο, ενώ η Αντιγόνη
είναι η ηρωίδα που πεθαίνει για χάρη των αιώνιων νόμων των θεών.

Παρουσίαση των Επεισοδίων

1. Πρόλογος

Το έργο αρχίζει με μία διαλογική σκηνή, εξαιρετικής έντασης και μοναδικής

αποτελεσματικότητας διαγραφής χαρακτήρων.
Η προσφώνηση με την δήλωση του στενότατου αδελφικού δεσμού εισάγει ένα
διάλογο, που κλείνει με την αγεφύρωτη διάσταση των διαλεγομένων προσώπων. Από
την αρχή κιόλας, μια καλά πληροφορημένη, πυρετικά διεγερμένη Αντιγόνη στέκεται
απέναντι σε μια Ισμήνη, η οποία με τον σύντομο, κυκλικά συντεθειμένο λόγο της (στ.
11-17) αποκαλύπτει τη μακαριότητα του ανίδεου. Οι εξηγήσεις που δίνει η Αντιγόνη
τονίζουν έντονα την απανθρωπιά της απαγορευτικής διαταγής του Κρέοντα: όχι μόνο
στέρηση ταφής, αλλά και βορά για τα αρπακτικά πουλιά! Οι εξηγήσεις αυτές
τελειώνουν με προτροπή για δράση. Με την αδυναμία της Ισμήνης να καταλάβει,
ανάβει μια σύντομη στιχομυθία: η Αντιγόνη απαιτεί από την αδελφή της να
βοηθήσει στην ταφή, κι η Ισμήνη έντρομη αρνείται, αφού γι’ αυτήν η διαταγή του
Κρέοντα εκφράζει όλο το κύρος της κρατικής εξουσίας και είναι επομένως
απαράβατη. «Είμαστε γυναίκες, πλασμένες όχι για να παλεύουμε με άντρες». Μέσα
σε ελάχιστους στίχους κλείνεται ένας ολόκληρος ανθρώπινος τύπος. Αυτή η
υποταγμένη, έτοιμη για συμβιβασμό γυναίκα είναι πρόθυμη να υπακούσει και στις
πιο οδυνηρές εντολές (στ. 64). Ωστόσο μέσα στην αδύναμη ψυχή της ζει η
συναίσθηση του ορθού (θα ζητήσει συγγνώμη από τους θεούς).
Και της Αντιγόνης η απάντηση αποτελεί μοναδικό δείγμα διαγραφής χαρακτήρα.
Φλογερό πάθος, πείσμα – χαρακτηριστικό του χαρακτήρα της (κι αν ακόμη ήθελες να
βοηθήσεις, θα αρνιόμουν. Αυτή θα αποκρούσει με αφάνταστη σκληρότητα την
ταπεινή υπόσχεση της Ισμήνης πως τουλάχιστο θα τηρήσει σιωπή για όσα ξέρει
«Πήγαινε! Φώναξέ το σε όλους!».

2
Πέρα από αυτά, η προλογική σκηνή στην επιγραμματική φράση «όσια
πανουργήσασα» συνοψίζει την σύγκρουση δύο θέσεων, που μέσα στο δράμα θα
προωθηθεί ως την πλήρη εξόντωση των δύο εκπροσώπων τους, ενώ ταυτόχρονα
εκφράζει την ετοιμότητα της Αντιγόνης μπροστά στο θάνατο. Αφήνει την σκηνή με
σκληρή αποφασιστικότητα, ενώ η Ισμήνη πηγαίνει στο παλάτι με μία τελευταία
φράση αγάπης

2. Α΄ Επεισόδιο

Αν ο Πρόλογος αποσκοπούσε στο να παρουσιάσει την Αντιγόνη, στο 1 ο επεισόδιο

διαγράφεται ο χαρακτήρας του Κρέοντα. Αυτός στο τέλος ενός εκτεταμένου λόγου
ανακοινώνει την απαγορευτική εντολή του σχετικά με την ταφή του Πολυνείκη.
Πολύ σωστά χαρακτήρισαν τις προηγούμενες δηλώσεις του ως «λόγο του θρόνου»
(προγραμματικές δηλώσεις). Με αφετηρία το συγκεκριμένο γεγονός ο νέος άρχοντας
αναπτύσσει τις αρχές της εξουσίας του: η πολιτεία είναι το παν. Στην υπηρεσία της
θέτει λόγο και δράση. Εδώ δεν μιλά ένας υποκριτής, ούτε ένας εγωκεντρικός
τύραννος, αλλά ένας κυβερνήτης, που ύψιστο δόγμα του έχει την παντοδυναμία
της πολιτείας.
Όταν ο Κρέοντας λέει για την πόλη «ήδ’ έστι η σώζουσα» δείχνει ότι αρνείται κάθε
λογής μεταφυσική και δεν αναγνωρίζει καμιά άλλη απόλυτη αρχή πάνω από την
πολιτεία. Ο χορός δηλώνει υποταγή στην εντολή του άρχοντα (παρόμοια στάση με
την Ισμήνη). Ωστόσο αυτοί οι άνθρωποι σκύβουν μπροστά σε έναν άρχοντα, που
όπως θα πει κι ο Αίμονας πιο κάτω (στ. 690) τρομοκρατεί με το βλέμμα του τον
άνθρωπο του λαού τόσο, ώστε δεν τολμά να πει αυτό που σκέπτεται.
Ο Κρέων δεν είναι τόσο σίγουρος για την ευόδωση του σκοπού του, γιατί πολλοί
στοχεύουν στο κέρδος. Έτσι προετοιμάζεται η λαθεμένη ερμηνεία που δίνει στην
επόμενη σκηνή, ταυτόχρονα, όμως, προβάλλει κι ένα θέμα δυσπιστίας που
επανέρχεται συχνά.
Μια ειρωνική νύξη για την αβεβαιότητα της θέσης του Κρέοντα λανθάνει στο
γεγονός ότι η εντολή του, την ώρα που την ανακοινώνει έχει ήδη καταπατηθεί.
Ξαφνικά εμφανίζεται ένας από τους φύλακες του πτώματος, ένας ανθρωπάκος
δοσμένος με σπάνιο ρεαλισμό, που θέλει, γλιτώνοντας τον εαυτό του να φύγει με όσο
το δυνατό μικρότερες συνέπειες. Ύστερα από μια γεμάτη περιστροφές φλυαρία
εξακοντίζει την είδηση ότι κάποιος έθαψε το νεκρό. Ακολουθεί η μοναδική σε
πλαστικότητα αφήγησή του πως στην πραγματικότητα πρόκειται για επίστρωση του
πτώματος παρά για κανονική ταφή.
Σ’ αυτό το σημείο η σκηνή παίρνει μια τροπή εξαιρετικά σημαντική για την ερμηνεία
του δράματος. Η υπόθεση του Χορού ότι ίσως η πράξη οφείλεται σε θεϊκή
παρέμβαση ερεθίζει τον Κρέοντα σε μεγάλο βαθμό. Και με ένα ξαφνικό άλμα στην
σκέψη του προσθέτει (στ. 289) ότι κάτι άλλο συμβαίνει. Απροθυμία και αντίδραση
παίζουν στην πόλη το καταχθόνιο παιχνίδι τους. κάποιο δωροδοκήθηκαν (μοτίβο του
κέρδους) και παραβίασαν την εντολή του.

3. Β΄ Επεισόδιο

Εμβρόντητος ο κορυφαίος βλέπει τον φύλακα να ξανάρχεται με την Αντιγόνη, που

έχει συλληφθεί «εν αφροσύνησι», κρίση, που δεν αφορά την ηθική της, αλλά
υποδηλώνει εάν είδος συμπεριφοράς (μόνο ένας ανόητος θα ήθελε να πεθάνει). Ο

3
ποιητής με έναν εξαιρετικά υπολογισμένο χειρισμό, επιβραδύνει την άμεση
αντιπαράθεση των δύο αντιπάλων, που εκπροσωπούν δύο διαφορετικούς κόσμους,
παρεμβάλλοντας πρώτα έναν διάλογο με τον φύλακα και κατόπιν την εξαιρετικά
ρεαλιστική αφήγησή του.
Αυτή η σκηνή συνδέεται με την επόμενη. Με μοναδική δεξιοτεχνία ο Κρέοντας, μετά
τη ρήση του Φύλακα, στρέφεται απότομα προς την Αντιγόνη (441), αλλά μετά την
κοφτή, περήφανη ομολογία της ενοχής της ξαναγυρίζει στον Φύλακα, απλώς για να
απομακρύνει την σκηνή ένα ενοχλητικό διάμεσο πρόσωπο. Ακολουθεί η σκηνή της
αντιπαράθεσης, που σημειώνει την κορύφωση του πρώτου μέρους του δράματος και
με την θανατική καταδίκη της Αντιγόνης κλείνει προσωρινά μια κατάσταση έντονης
δραματικής σύγκρουσης, που πυκνώνει ολοένα και περισσότερο.
Ο αγώνας πραγματοποιείται στην αρχή με δύο λόγους, που φωτίζουν άπλετα τις
θέσεις των δύο αντιπάλων. Εδώ η Αντιγόνη δηλώνει για τι αγωνίζεται και είναι
έτοιμη να πεθάνει «άγραπτα κασφαλη θεων νόμιμα» (454). Μπροστά σε αυτά τα
κηρύγματα του Κρέοντα δεν έχουν καμία ισχύ.
Η οργή του Κρέοντα ξεσπά στην αρχή με μια σειρά μεταφορές που περιγράφουν την
τραυματισμένη περηφάνια του. Πολύ πέρα από την καταπάτηση της διαταγής του
τον αναστατώνει η απροκάλυπτη ομολογία της Αντιγόνης. Εδώ δεν μιλά πια μόνο
ο άρχοντας, αλλά ο άνθρωπος που έχει πληγωθεί στην προσπάθειά του να
επιβληθεί. Κι επειδή αισθάνεται ότι απέναντί του στέκει ένας άνθρωπος τον οποίο
μπορεί να εξοντώσει, όχι όμως να λυγίσει, απαιτεί ένα ακόμη θύμα: η Ισμήνη που
έχει δείξει ύποπτη ταραχή θα θανατωθεί μαζί με την αδελφή της.
Ακόμη μια φορά η Αντιγόνη χαρακτηρίζει (499 – 507) την πράξη της ως πράξη
αδελφικής αγάπης και απευθύνεται στο χορό με λόγια πολύ σημαντικά για την
ερμηνεία του έργου: όλοι αυτοί θα επικροτούσαν την πράξη της, αν ο φόβος δεν τους
έκλεινε το στόμα! Νύξη ότι ο χορός, που καταφεύγει σε γενικότητες και οικτίρει την
αφροσύνη της, ενεργεί έτσι από φόβο, ενώ στην πραγματικότητα σκέπτεται
διαφορετικά.
Ο αγώνας των λόγων βρίσκει την οικεία του μορφή στη στιχομυθία. Βέβαια, το
χάσμα ανάμεσα στους δύο αντιπάλους δεν πλαταίνει περισσότερο, βαθαίνει, όμως,
αφού ο καθένας άλλη μια φορά εκφράζει κατηγορηματικά αυτό που θεωρεί σωστό.
Φυσικά, η άρνηση της Αντιγόνης απέναντι στο μίσος και η κατάφασή της
απέναντι στην αγάπη αναφέρονται άμεσα στον Πολυνείκη, ταυτόχρονα, όμως, με
αυτήν τη δήλωσή της εκφράζεται και η φύση της (έφυν). Ο Κρέων κλείνει την
σκηνή με ένα καινούριο ξέσπασμα οργής, γεγονός που υποδηλώνει πως είναι
εκείνος ο ηττημένος.
Η Ισμήνη δείχνει πρόθυμη να μοιραστεί την ενοχή της Αντιγόνης, σε μια έξαρση
ηρωισμού, που δείχνουν οι αδύναμοι άνθρωποι σε οριακές καταστάσεις. Τα λόγια
της δείχνουν έγνοια για την αθώα αδελφή, αλλά την πεισματική διεκδίκηση μιας
πράξης που ανήκει αποκλειστικά σε εκείνη. Βαθιά εντυπώνονται τα λόγια της ότι
αυτή, καθώς από παλιά ανήκει στον κόσμο των νεκρών, χωρίζεται από εκείνη που
δεν έχει δικαίωμα να ανακαλέσει την κατάφασή της στη ζωή.

Γ Επεισόδιο

Άφιξη του Αίμονα: ο αγώνας με τον πατέρα του παρουσιάζει μια τυπική δομή:
α) Σύντομος εισαγωγικός διάλογος
β) δύο μακρές ρήσεις με την ίδια περίπου ένταση.

4
γ) ακολουθούνται κάθε φορά από δύο κατευναστικούς στίχους του Χορού, για να
περάσουν τέλος σε μια συναισθηματικά φορτισμένη στιχομυθία.

Λόγος του Κρέοντα

Ρήση προτρεπτική που συνιστά υπακοή στον πατέρα και την κρατική εξουσία. Αυτά
όλα α ταυτίζει άμεσα με τον εαυτό του, όταν με έναν εξαιρετικά αποκαλυπτικό
τρόπο, δηλώνει με έμφαση ότι απαιτεί υπακοή στα «σμικρά και δίκαια και ταναντία».

Λόγος Αίμονα
Θίγοντας με πολλή προσοχή την ουσία, χαρακτηρίζεται η ρήση του πρώτα απ’ όλα
από βαθιά μέριμνα για τον πατέρα, που ο γιος του θέλει να τον προφυλάξει από ένα
λάθος. Η κλιμάκωση των αντιθέσεων οδηγείται πολύ επιδέξια σε απόλυτη ρήξη.

Εκεί, όμως, που η σύγκρουση φτάνει στην άκρα κορύφωσή της (743), εμφανίζεται
για ακόμη φορά η αντίθεση δύο κόσμων αντιπάλων: ο Κρέοντας υπερασπίζεται την
τιμή ων δεσποτικών του δικαιωμάτων, ενώ ο Αίμονας τον μέμφεται ότι ποδοπάτησε
τον σεβασμό των θεών. Προς το τέλος του διαλόγου, ο Κρέοντα φτάνει σε σημείο
έσχατης βαναυσότητας.
Ο Αίμων δεν είναι απλά ένας ερωτευμένος νέος, που χρησιμοποιεί την έγνοια για την
υπόληψη του πατέρα του σαν επιτήδειο πρόσχημα. Παρόμοιες κατηγορίες που του
προσάπτει ο Κρέων (740, 746, 748), ο Αίμων τις αποκρούει βίαια. Αν όμως ο Αίμων
δεν μιλά για τον έρωτά του (κάτι που η κλασική αττική γλώσσα με δυσκολία θα
μπορούσε να εκφράσει), αν δεν τον εισάγει ως επιχείρημα στην σύγκρουση με τον
πατέρα, δεν σημαίνει ότι δεν τον αισθάνεται κιόλας. Πριν το στάσιμο υπάρχει μια
σημαντική σκηνή ανάμεσα στον κορυφαίο και τον Κρέοντα, που δείχνει ότι η
βεβαιότητά του αρχίζει να κλονίζεται.
Με μια δραματική άρθρωση, δεν προωθείται άμεσα η πορεία που χαρακτηρίστηκε
κάτω οδός του Κρέοντα, αλλά οδηγείται ως το τέλος της η γραμμή της Αντιγόνης με
την παρουσίαση της πορείας στο θάνατο. Εμφανίζεται η ηρωίδα να θρηνεί την τύχη
της. όμως εδώ φαίνεται το μεγαλείο της θυσίας της, όπου βλέπουμε τον ανθρώπινο
πόνο που συνεπάγεται. Ακριβώς το γεγονός ότι η Αντιγόνη συνειδητοποιεί την
πληρότητα της ζωής που θυσιάζει, τη μετατρέπει στη μορφή εκείνη, που πέρα από
την άκαμπτη τήρηση μιας αρχής, κερδίζει το ανάστημά της στον χώρο των ζωντανών.

Ο Κρέων: δράμα ψυχής, βαριά ενοχή. Όλοι φορτώνουν την ευθύνη σε εκείνον που
κατηγορεί τον ίδιο τον εαυτό του για τα «φρενων δυσφρόνων αμαρτήματα». Αυτό
είναι και το μήνυμα. Το συνετό φρόνημα δεν είναι το ύψιστο αγαθό. Ο σεβασμός
στους θεούς δεν ανέχεται καμία παράβαση: φοβερά πλήγματα περιμένουν τους
υπερφίαλους και τους συνετίζουν.
Πτώση του Κρέοντα  τιμωρία της ύβρης του
 δικαίωση Αντιγόνης

Χαρακτηρισμοί

Αντιγόνη
Το δράμα διατηρεί την αξία του στο χρόνο, κυρίως γιατί η Αντιγόνη δεν είναι μια
ηρωίδα υπεράνθρωπων διαστάσεων, αλλά μια από εμάς, με τους ίδιους πόθους και
ελπίδες, αλλά και με το μεγαλύτερο θάρρος – αντίθετα από τη κοινή γνώμη – να
ακολουθήσει το μεγάλο νόμο του θεού. Όμως αυτή, η γεμάτη αγάπη, πρέπει να

5
βαδίσει αυτόν τον δρόμο σαν όλες τις μεγάλες μορφές σε απόλυτη μοναξιά. Στην
αρχή του έργου ζητά τη βοήθεια της αδελφής της . μάταια, γιατί με ένα τέχνασμα του
ποιητή, κοντά στην μεγάλη ψυχή που είναι ανέγγιχτη από το φόβο και την κολακεία,
η Ισμήνη αντιπροσωπεύει τον άνθρωπο που είναι έτοιμος για τον συμβιβασμό και
λυγίζει στις δυσκολίες της ύψιστης ηθικής απαίτησης.
Ο Χορός, όμως, δεν πάει με το μέρος της Αντιγόνης. Τούτο δε σημαίνει πως
καταδικάζει την στάση της, αλλά ο ποιητής με την επιφυλακτικότητα των γερόντων
θέλησε να δείξει την απόλυτη απομόνωση της Αντιγόνης.
Διάφοροι ερευνητές μιλούν για «ύβρη» της ηρωίδας. Πράγματι, υπάρχουν στην
Αντιγόνη χαρακτηριστικά ενός πείσματος και μια σκληρότητας που δεν τα
επεδοκίμαζε η αττική σωφροσύνη. Ακριβώς εδώ αναγνωρίζεται το τραγικό: η ανόσια
πράξη του Κρέοντα προϋποθέτει μια αντίσταση της πιο σκληρής και ανυποχώρητης
ακαμψίας. Πως αλλιώς θα μπορούσε η Αντιγόνη να μαρτυρήσει για τους άγραφους
νόμους;

Κρέοντας
Σφάλλει. Οι διάφορες προσπάθειες να τον απαλλάξουν από την ευθύνη,
χαρακτηρίζοντάς τον πιστό υπηρέτη της πολιτείας, δεν ευσταθούν. Το να
απαγορεύσει κανείς να ταφεί στην προγονική του γη ο προδότης ανταποκρινόταν στα
ελληνικά θέσμια. Ο Κρέων, όμως προχωρεί πολύ πέρα από αυτό, αφού αποκλείει τη
μεταφορά του πτώματος με την τοποθέτηση φρουρών. Γι’ αυτό αποδοκιμάζεται από
το γιο του, την πολιτεία και τους θεούς. Ωστόσο είναι λάθος να δούμε στον Κρέοντα
τον «κακό» του έργου. Δεν είναι απλά ο κακοποιός που εν γνώσει του διαπράττει το
άδικο. Είναι κι αυτός, έτσι παγιδευμένος, τραγικό πρόσωπο, αφού με την πλάνη του
σκορπά γύρω του μια συμφορά, που τελικά πλήττει τον ίδιο. Διαπράττει βέβαια βαρύ
έγκλημα. Όμως δεν το εκτελεί από συγκεκριμένη πρόθεση να προκαλέσει κακό, παρά
από νοσηρή ιεράρχηση αξιών. Είναι τόσο αδιέξοδα αιχμάλωτος της πίστης του προς
την απεριόριστη δύναμη της πολιτείας και τη δική του που την ταυτίζει μ’ εκείνη,
ώστε ο δρόμος του από την ύβρη στην καταστροφή δεν είναι μονάχα ένα ηθικό
παράπτωμα, αλλά κι ένα κομμάτι γνήσιας τραγικότητας.

Χορός
Μεταστροφή: σε κανένα σημείο του έργου δεν παίρνει το μέρος του Κρέοντα
απροκάλυπτα. Σκύβει, όμως υποτακτικά τόσο, ώστε η όποια εσωτερική αντίσταση
διαφαίνεται μόνο σε υπαινιγμούς. Εξάλλου, η περιφρόνηση της Αντιγόνης στο
θάνατο και η ισχυρογνωμοσύνη της είναι στοιχεία τόσο ξένα στο δικό του κόσμο
(220), ώστε ο χορός αντιμετωπίζει δίχως κατανόηση αυτήν την πλευρά της φύσης
της. όταν, όμως, ο Κρέοντας συντρίβεται, ο Χορός εκστομίζει αδίστακτα αυτό που
σκεπτόταν από την αρχή – η Αντιγόνη του το λέει κατά πρόσωπο (509) – αλλά δεν
τολμούσε να το εκφράσει. Αυτό από καθαρά ανθρώπινη άποψη είναι κάπως ευνόητο,
αλλά για το δράμα έχει ιδιαίτερη σημασία. Γιατί μόνο έτσι θα βρεθεί η Αντιγόνη σε
αυτήν την απόλυτη μοναξιά, όπου ο Σοφοκλής θέλει τους ήρωές του να εκτελούν ό,τι
γι’ αυτούς αποτελεί αναπαλλοτρίωτο αγαθό.